(hikäyä)
Eñger—meñger vahıt, kayber öylärdä ut algannar, tik küpçelek öylärneñ tiräzäläre karañgı.
Üz töşenä sülänä—sülänä, öylär yagalıy salıngan sukmaktan Solomon kilä, cäy urtası, hava kızu, bu yaklardagı esse havaga, yıldan artık monda torsada, essegä konogalmaganga kart keşe, kiçke salkın belän yomışın yomışlarga diyep, berçegä karañgılanmaga arada barıp citärgä tırışıp, aşıga.
Vahıt isäbe belän kilep citärgä tiyeşlegen çamalap tirä yagına karana—karana kiräkle tıkrıknı uzıp kitmädemme diyep borçolsada, buşka buldı, anıñ bara torgan öye, tıkrık eçendä yaktı tiräzäläre belän, aña möräcagat itkändäy ya sin Solomon ayagıñnı atla, sine küptän kötep torabız, ä sin yuk ta yuk.
Solomonnıñ töngä karşı kayadır barganınıñ säbäbe, äldä üzedä ohşanıp betmägän häbär belän bäyle, anı bögen irtä—irtyuk
Selsovetka çakırıp, irtägä Därgaçka 3299 nomerlı evakgospitalga säğat 10 ga çakırgannarın citkerdelär.
Ul köne buyı öy eçendä urın tapmıy arlı—birle yörep, fatir hucası Näfiyä äbigä, kara sin anı mindä kirägep kuyganmın, bälki yaralılarga yärdämem tiyär, kürep söyläşkäç eşkä alırlar, min yakşı tabib, almıy kalmaslar, äbi Solomonnıñ, sañgrau bulganga, ni söylägänen işetmäsädä, keşe köñelen kürep, äye—äye diyep başın selkep, Solomonnıñ söylägänen yöplägän kebek buldı, häyer Näfiyä äbi işetsädä bernidä añgarmagan bulır ide.
Näfiyä äbi urıs telendä, äldä keşe arasında kanyaşıp yöregändä dä, kolagı bik yakşı işetkändä dä "zdrastuy znakumnan"artık berni belmi ide, tik äbineñ çırayında sugış afäte yätim kaldırgan kart yahudinı kızganuı, anarga tigän kara yazmışnı köñelendä urtaklaşuı, çagılıp torganga, Solomon söylädedä—söyläde.
Kiç citä başlagaç, havanıñ esselege kimi töşkäç, yıldan artık köñelendä cıyılgan zarların, äbigä söylägäç, üz ayaklarına ni ılatlıdır küz töşergäç, anıñ kiyärgä ayak kiyemnäre yuk ikänen añgardı, çın ul yalanayak tögel—tögelgä, tik anıñ ayaklarında Näfiyä äbineñ kürşese Söbay, iyetkän sıyır tiresennän, çi kayıştan tekkän ayak kiyemnäre, parşnyalar, astıda şul çi kayış, östedä çi kayış.
İrtä çık bulıp yebenä töşsälär çagınnan zurayıp, ayaktan salınıp töşälär, koyaşlı esse vahıtta kibep katalar da taş kebek bulalar.
Deget yäki nindi dä may öslärenä sörtsäñ yomşaralar, tik degetnedä maynıda birüçe yuk.
Mondıy ayak kiyeme avılda yörergä yarasada, Därgaçka barırga bik uk yarap betmägännegen añgara torıp, Solomon uyga kalgan ide dä, tik kinättän küz aldına çiçän Halilnıñ tüşäge yanında, idändä yänäşäli torgan ingliz botinkaları kilde.Botinkalarnı çiçännän vahıtlıça gına, Därgaçka barıp kaytkinça kiyärgä diyep barıp sorarga buldı.
Şul säbäple karañgı töşär—töşmäs, alarga aşıktı, täräzälärneñ yaktırıp torganın kürgäç, üz töşenä nider yılmaydıda, adımın erelätep kapkanı açıp yortka uzdı.
Yortta Halilnıñ häläl cefete Äsmanıñ sıyır savıp betereşenä turı kilde.Söt belän tulgan çiläk, söt kübeklänep kübekläre çiläk kırıyınnan, az gına salınıp çiläktän cirgä töşärgäme älä çiläkkä, söt östenä utırırgamı digän kebek Äsma ayagın atlagan sayın dereldäp basıla barıp, külämen kimetä barganın kürep, Solomon ber zamatka nik kilgänendä onotıp, aç keşegä genä has toygı belän söt tulı çiläktän küzen alalmadı.
Äsma anarga yakınaygaç Solomon saularmısız diyep däşte, yakşı Solomon agay üzeñdäme sau, äydä uz öygä Halil yalgız gına diyep anıñ aldınnan işekne açtı.
Öydä Halildan başka çında ber kemdä yuk, ul karşı ızbada säke östenä utırgan, kipkän käcä tirese östendä keçkenä genä tündäktä, çalgı sınıgınnan yasagan pıçak belän, sürketkän tämäke yafrakları turıy, annan alarnı vakkına kiskälägän tämäke sabagı belän katnaştırıp mataşa.
İşek açılgan tavışka başın kütärep, Solomonnı kürgäç, Solomonnı uzdırıp sälyam, sälyam iptäş tabib diyep kör genä Solomon belän saulıklaştı.Solomon işek töbendä ayaktan—ayakka baskalanıp üz—üzen kaya kuyarga belmiçä torganga, Äsma anarga, utır Solomon säkegä, östäl artına, häzer üzegezgä söt sözep biräm digäç artık kabatlattırmadı, Halilga terälep uk östäl artına kerep utırdı.
Solomon Halildan hälen soraştırgan arada, Äsma östälgä söt tulı çülmäk kiterep kuydıda, ike agaç ayakka söt saldı, ike irdä aşıkmıça üz öleşlären eçtelär.
Solomonnıñ käyefe uñaylandı, nik kilgänen isenä töşerdedä, küzläre belän botinkalarnı ezlärgä totındı, ul türdä tüşäk yanında botinkalar şul uk urında torgannıgın kürde, asları barmaktan kalın kün, tabannarı ike barmaktan artık kalınnıkta, botinkalarnıñ cäyäklärendä ıçkır cebe yöri torgan tişekläre, bakır kadakçık belän kırşaulagan, botinkanıñ tele cäyäkläre belän kuşılgan cirdä dä ike yaktada bakır kadakçık belän yalgangan, ükçä artında çıtık kına ükçädän pultaygan timer taga kürenä.Mondıy yakşı, şundıy zatlı ayak kiyemen Solomon küptän kigäne tügel, kürgänedä yuk ide.Ul soklanıp karap torgan ayak kiyemeneñ, tik ber citeşsezlege, ul botinkalar anıkı tögel.
Ülem tüşägenä yatkan keşedän, närsäder vahıtlıça gına faydalanır öçen sorarga da, oyat ikänen yakşı belsädä, botinkalarnı sorarga buldı.
Anıñ uñaysızlanıp, ikelänep torganın kürgän Halil.- Sin Solomon oyalma, nik kilgäneñne äyt.Ni kirägeñne sora, sin soramasañ min nik kilgäneñnedä belmim.
- Mine Halil irtägä Därgaçka çakırttılar, gospitalğa, bälki miña eşkä urnaşırga mömkinlek çıgar, min yakşı vraç, küp yaralıga faydam tiyär ide, kart bulsamda äldä eşlärlegem bar, sezgä kilüemneñ säbäbe, Därgaçka barırlık ayak kiyemem yuk, sez miña barıp kilginçek kenä bulsada, botinkalar birep tormassızmı diyep kilgänem.
- Min biräm siña botinkalarnı, tik ber comaga gına biräläm, üzebezgädä atalı—ollıga ber par botinkagına, anıda keşlekkä genä kiyäbez, häzer mondıy ayak kiyeme tabu kıyın, bu botinkalarnı miña büläk itep Sarıtauda torgan urıs duslarım birde.
Äldä sugışka qadär, 40 yılnıñ közendä, säfär çıgıp Sarıtauga kardäşlärgä bargan idem, eşlär betkäç, Karpıçkada kerep çıgarga buldım.
Ällä niçä yıl kürgänem yuk ide üzlären, kütärep karşı aldılar, tanıdılar üzemne, kartaygannar, Krıtıy bazardan yırak tögel, üz öyläre, ber zur öyne ikegä bülgännär, zurlak yagında kiyäüläre belän kızları tora, kiyäüläre timer yulda inciner bulıp eşli, kızları eşlämi öydä balalar belän kaynaşa.
Barıda sau sälämät, tugannarımnan kürmägän hörmätne kürdem üzlärennän, kapçıkka tiyäp timer yul formaların birdelär, buşlatta, kurtkada, çalbarda,
Tik iñ kimätlese şuşı botinkalar, karpıçnıñ hatını Yelizaveta Petrovna üze, üz kullap ayagıma kigezde.
Sin bulmasañ Halil bez bu dönyada kalmagan bulır idek, bik zur rähmät üzeñä diyep, poyızdga yomşak vagonga utırtıp ozattılar.
Stantsiyädä ozatkanda Yırofey Karpıç miña gracdannar sugışı vahıtında üz utarlarınnan kızıllardan niçek kaçıp kotolgannarın tiz arada gına söyläp birde, sineñ iseñdäder Halil hatınnıñ kulların bäylägän cepne kisep kitteñ, kızıllar sine abzardan kuıp çıgardı, bu iserek komandirları hatınnı köçlärgä bäylände, Yelizoveta soñınnan üze sülägänçä, anıñ kulına salam eçendä töşep kalgan sarık kırka torgan kayçı elägä, ber kön alda sarıklarnıñ küz tiräsendäge yonnarın kırıkkan idek, ahrısı ber kayçı salam eçenä töşep kalgan bulgandır, ällä baganaga takkan bulıp salam eçenä toşkänmeder, äytä ber şul kayçı, kızıl ğaskärle belän köräş barganda, Petrovanıñ kulına elägä, ä minem hatınnı beläseñ, ul ike uylap tormıy, mindä kürmädem şundıy tiz kızılnıñ bugazına kayçını kadaganın, minem bitemä kanı çäçrägäç kenä, başımnı kütärdem, hatın ayak östä kızıl komandir can birep gırıldıy, tirä yakka bugazınnan kan çaptıra, minem östem kıp kızıl kan, Yelizoveta ciladan sıngan çalgı kisägen suırıp aldıda minem kullarnı bäylägän cepne kiste.
Mömkin qadär aşıgıp, tuñmagan bulsakta şaktı uk öşegän, kullar tıñlamıy, kuylar abzarınnan aradagı işek aşa, atlar abzarına küçtek, anda ayrım bülmädä tagıp kuygan yügännär alıp, atlarga kigezdektä, atlarga menep, atlar östendä yortka çıgıp, artkı kabaktan kürşe utarga çaptık.
Kürşelär cinau cıyılıp, utarga kilep, kıznı aldılar, üzebezneñ başıbızdan kiçergän hällärdän soñ, kürşelärgä barıp tınıçka kalgaç hälebez naçaraydı, Yelizoveta ber täülek diyärlek tüşäktändä toralmadı, ikençe könne üzem par at cigep, kıznıda onokanıda Novouzenskiga ittem.
Hatın belän ikäü yaz başına tike, ni bulgan malnı, cihaznı, igenne satıp Sarıtauga, ölkän olobız yaına küçtek.
Nikolay sineñ hälne miña söylägän ide, bez siña yärdäm itäldek az bulsada, häzer mömkinneklär bar sin bezgä yışrak kil, ya bire küç, min yärdäm itärmen üzeñä digän süzlären kat—kat uylandırsada küçmädem monda böten kardäş, onokalar.
Vıt şulay Solomon agay, dönya bulgaç törle hällär bula, yakşılık yakşılık belän kayta.Ä botinkalar sinnän cäl tögel, kayçandır bezneñ törki babalarıbız üzläreneñ patşaları Kir tarafınnan, Kir üzedä kipçak bula, Yahudilarnı Vavillon kollıgınnan azat itkän, häm İrusalim gibadät hänäsen torgızırga röhsät itä, çınında alarga( Äzer el)birä, babaylar sezdän çil il kızganmagan, üzegezgä irek birgän, ä min sinnän vahıtlıça kiyärgä botinka kızganıyım di, biräm, tik katyar coma eçendä, ülä kalsam malayga kiyärgä kirägüe bar.
Şul süzlärne äytep betereşkä, öygä ike yaş üsmer malay kilep kerde, miç karşına kerep bit başların yudılarda, östäl artına utırıp, söt belän, kubışkasınnan ayırmıça gına, kul tirmänendä yardırgan tarıdan peşergän butka aşadılarda, säkegä täkämät östenä yattılar.
Halil Solomonnıñ anarga soragısı keläp karaganın kürgäç, ber kemgädä atamıyça üz töşenä söylägän kebek, ak çäçle, kük küzle olom, kara çäçle onokam, kızımnıñ malayı diyep äytep saldı.
Bu süzlärdän soñ Halil türgä uzdı da, botinkalarnı alıp çıgıp Solomon karşına kuydı, yulıñ uñsın, kiyep kara botinkalarnı, sineñ çagıñmı ikän.
Solomon botinkalarnı bik tiz häm bik ciñel kide.Botinkalar anarga çak bulıp çıktı.
Kigän ayak kiyemnäre anarga vahıtlıça gına birelgän bulsada, ul şatlıgın yäşrälmäde, nik disäñ anı keşegä sanap, anıñ äytkän süzenä ohşanuçı bar, ul öy hucasına niçek bulsada köñelen kütärergä, yakşı süz äytergä tırışsada ber ni dä başına kilmäde, Halilnıñ bu dönyada ahtık könnären yäşäven belä torıp, anardan ni bulsada, üze turında süläven teläp bik kiñ töşençäle sorau birde.
- Halil sez tatarlar bu yaklarda kayçannan birle torasız?- Bu soravga Solomon ciñelgenä cavap birerlek tögel, bez bu cirlärgä katkat kilep urnaşkanbız, mäsälän min belgänçä Altın urda(urta)däverendä Baskunçak külendä(başkünçek) toz citeşterep, sävdä itkän tohım varisları avlda bar.
Ya yarıy solomon min sineñ başıñnı tetep küp sülämim, üzemneñdä häl çamalı, şuña kürä soñgı tapkır kayçan häm niçek kilep urnaşkanıbıznı söylim, barıber yoklıy almam.
Bezneñ iñ berençe bire kilep utırgan babalarıbız yomışlı tatarlardan bulgannar, alar bu avıl cirlärendä urnaşkan kordon postlarına Ästerhan kazakları bulıp kilälär, nik Ästerhannıkı diyep sorarga hokukıñ bar, Ästerhan kayada, bez kaya, ä cavap dävlät külämendä ber ber artlı bulıp kilgän vakıgalarga bäyle 1771elnı İdel—Cäyek arasında torgan kalmıklar üzläreneñ tarihi illärenä küçep kitälär, patşa hokömäte Cäyek kazaklarına alarnı äzerleklärgä häm kire kaytarırga boyrık birä, kazaklar buysınmıy, buysınmagan öçen ber ni qadär Cäyek kazagın cazaga tartalar, kazaklar bu cazalaunı ğadelsezlek sanap baş kütärä, ul inde1772el bula, bu fetnä belän Yı.Pugaçev citäkçelek itä.
Baş kütärüçelärgä küp halık kuşıla tatarlarda, başkortlarda çittä kalmıy, fetnäne bastıru öçen dävlät küp köç kuya, patşa häm il başında utırgan türälär, mondıy ğadättän tış vakigalar bulmavın teläp, kiñ katlam väkillärenä alarnıñ ata—babalarınnan tartıp alıngan hokukların kaytaralar.
İlneñ admenistrativ büleneşen üzgärtälär, iñ möhime Cäyek kazakların töp cinayatçe yasap, tarihta alarnıñ isemnäredä kalmasın diyep Cäyek yılgasın Ural yılgası diyep, Kara uzennı (Olo uzen), Sarı uzennı(Keçe uzen)Därgaç yılgasın, ul däverdä bu yılga yarına yalgız urnaşkan avıl iseme belän, Altata diyep atılar, Altata avılı halkı fetnägä kuşılmıy, Patşaga tugrıklı kala, bälki şunarga yılgaga avıl isme birelgänder, şulay itep Cäyek kazakları Ural kazakları diyep atalıp yöri başlıy.
Ul gına az bulsa 1782elnıñ dekaberendä Ural kazakların Ästerhan gubernyasına kertälär häm Ästerhan gubernatorına buysındıralar älgä qadär Ural kazaklarınıñ bilämäläre bulgan Uzin yılgaların Ästerhan bilämäläre itälär.
1794 yılnı İdel yılgasında bulgan kazaçi kordonnarnı häm kordon postların Ahtubägä, Ahtubädän terkäp Bolşoy uzenga küçeregä ukaz çıga.
Ukaz tiz yazılsada, kordonnarnı häm kordon postların tiz genä küçerep beterälmilär.
Ä yıllar ütä, vakigalar uz çiratında bara birä.Kalmıklar İdel Ural yılgaları arasındagı dalalardan küçep kitkäç, kalgan kalmıklarnı İdelneñ tau yagına küçerüne kul kürep, ul eşne başlılar, Ural yılgasınıñ kön çıgış yagındagı kırgz-kaysaklarnıñ sultanı bulgan Bukey buşap kalgan kötüleklärgä kızınıp, Rossiyä imperatorı bulgan Pavel 1-ga, anarga buysıngan keşlär belän mäñgelekä Rossiyä dävlätenä aluın soralıp yaza.
Bez tatarlar belgänçä Keçe yözne(maluyu ordu)Urta urdadan ayerılgan alşınnar täşkil itsä, soñrak alarga cideıru tohımı kuşıla.
Dimäk 1801 yılda Keçe yözdä öç tohım bula, ul Alimullar, Bayuglı, Cideıru.
Alimullar( altı ıru)—Karasakal, Karakesäk, Dürtkara, Şomekey, Şıktı, Kıtay.
Bayuglı (unike ıru)- Aday, Cappas, Alaşa, Baybaktı, Maskar, Berş, Tazdar, Yesentimer, Serkeş, Tana, Kızıl kort, Şäyehtär.
Cideıru (cide ıru)- Tabın, Tama, Kerderi, Kereyt, Cagalbaylı, Tileü, Ramadan.
Şulay uk Keçe yözdä şaktı uk Nogaylar häm Karakalpaklar bula, alar törlese törle ırudan bulganga, ätelgän isemnäre belän kalsınnar.
Rossiyä patşası Pavel 1. 1801elnıñ mart ayında birgän cavabında Bukey sultannı bik teläp alganın belderä häm kötüleklär belän faydalanırga röhsät itä.
Şulay itep Ural yılgasınıñ kön batış yagına Bukey belän 22meñ keşe küçä, alar—Kıtay, Berş, Serkeş, Aday, Cappas, Maskar, Yesentimer, Baybaktı, Alaşa,
Tana, Kızılkort, Tazdar, Tama, Tabın, Kerderi häm Tyurä ıruı(Çıngıshan näselennän bulgan tohım, Bukey üze anıñ kardäşläre).
Şulay uk, Bukey belän Uralnıñ könbatış yagına küçkän keşlärneñ yartısı diyärlek Nogaylar häm Karakalpaklar bula, döresendä Nogay murzaları, kotkısında, kalmıklarga ciñelgängä qadär, Olo Nogay urdasınıñ bilämäläre bulgan cirgä İdel belän Ural yılgası arasındagı dalalarga küçälär.
Nogaylarnıñ ber ni qadäre Ästerhannıñ nogay tatarlarına kuşılalar, Ästerhan dalalarında häm Ästerhan kalasında kalmıklarga buysınıp kalgan nogay tatarlarınıñ cide ıruına, alar—As, Tobet, Nayman, Cagalbaylı, Mangıt, Yergenekte, Kereyt.
Ästerhannıkı diyep sanalgan Narın—komnarga küçenep çıkkan kırgız—kaysaklarnı(Bukey urdasınıñ keşläre kem buluına karamastan räsmi räveştä şulay atalgannar).Kırgız—kaysaklarnı Uralnıñ uñ yagına küçergäç Patşanıñ boyırıgı belän kire suñ yakka cibärergä kuşmılar.
Bukey urdasınıñ halkı, küçmä halık bularak, niçek öyrängän şulay torırga niyät itep, bik talımnapta, kurkıpta tormıy, İdelneñ tau yagına qadär yau çabalar, avıllarnı talılar, keşlärne üterälär, malların kuıp alıp kitälär, keşlärne üzlärendä äsirlekkä alıp kitälär häm Bohara bazarlarında kolloka satalar.İdel kazaklarınıñ kordonnarı küçmä halıknıñ höcümenä karşı torırga ölgermi dä, alarnıñ yau çabuların tuktatalmıy da.
Bu başbaştaklıknı, halıknı talaunı, Rossiyäneñ yaña gracdannarı tarafınnan Rossiyäneñ töp halkın cäberläüne tuktator öçen, 1802 yılnıñ yıl başında, Kavkaznıñ ayırım korpusnıñ Glavnokomanduyuşisı Kenäz Tsitsin, general Zavalişinnı Ästerhannıñ kazak ğaskärläreneñ çik buyında tezelgän kordonnarın tikşeregä cibärä.
Ul tikşerüneñ näticäse bulıp kordonnarnıñ yaña liniyäse tözelä.Böten kordonnar İdeldän Uzennarga küçerelä, öç liniyä kordonga, dürtençe liniyä yalgana.
Dürtençe liniyä 287 çakırımga suzıla, anıñ eçendä 6-kordon häm 13-kordon postı kerä, ul kordonnarda häm kordon postlarında 197 kazak, 89 kalmık hezmät itä, ul liniyädä 6-starşina, 7 pyatidesyatnik bula.
Yaña kordon liniyäsendä hezmät itüçe kazaklar arasında Penza yagındagı avllardan kilgän yomışlı tatarlarda bula, alarnıñ ber törlese "Krasenka" häm "Novıyı Pendelki" kordon postlarında hezmät itsä, ber törlese Bukey sultanıñ karaulı bulgan 50 kazak arasında kazak bulıpta, tärcemäçe bulıpta yöri.Bu postlar 1802 yılnıñ aprel ahtıgında açıla, bu postlar belän ber uk vahıtta Därgaç kordonı Häm anardan yırak tögel Altata yılgasınıñ yugarı agımına taban kordon postı açıla.Şulay itep kordonnar Ural kazaklarınıñ, Uralskiy uyızdınıñ, Çicinskaya stanitsasına kergän poselıklar belän totaşalar.p.Yırmolçev, Markov, Belenki, Şilnaya balka, Bogatırevskiy, Podtyacenskiy, 1ıy Çicinskiy.
Krasenka da, Novıyı Pendelki da, Orlov—Gay kordonınnan täkmin itelgän häm buysıngan.Yomışlı tatarlar atlarına peçänne üzläre çapkannar, 1 kibängä 5 tiyen Ästerhan kantorı tülägän, kaysıdır kordon postınıñ akıllı başı, kibännärne keçeräk yasap, kübräk akça alıyım diyep, Ästerhan kontorın aldamakçı bulgan, akçanı algan, tik küptä utmägän Ästerhannan kilep kibännärne karılar häm sanılar, yañgal açıla, aldakçını Ästerhanga çakırıp alalar häm mäydanda kamçı belän büränägä yatkırıp halık karşında sugalar, niçä kamçı birgännärder döresen äytälmim, tik şul vakigadan soñ, artıñ keçesä Ästerhanga bar diyep kizätälär.Bögenge Verhazovka urınında 1802 yılda kordon postı açılıp berençe yomışlı tatarlar anda kizü tora başlaganda, Altatada 180 ir keşe, Uzinda
120 ir keşe torgan, Altata tarihına 80 yıl, Uzinnıñ tarihı 20 yılga kıskarak diyep kartlar bez yaş çakta süli idelär.
Berençe avıl cirenä kilüçe yomışlı tatarlar, mişär morzaları näselennän bulalar, 1784 yılnıñ 22 fevralendä çıkkan ukazga tayanıp, mişär morzaları kire urıs dvoryannarı däräcäse belän tigezlänä, tik alarnıñ cir bilämäläre başkalar kulında bulganga, patşa hokumäte, alarga hezmättä, cirdä şandırıp
Ästerhan kazakları yasap, İdel artı dalalarına kiterep utırta, bolar Agişev, Akçurin, Bogdanov, Bahteev, Safarov, Mamin, Muratov, Yagudin.Alarga buysıngan yomışlı tatarlarnıñ isemnären äytälmim, barısı 60 keşedän artık bula.Tik Muratovlar turında ayırım äytergä tiyeş tabam, nik disäñ Yıkaterina- 2 ayırım ukazı belän 47 Muratovnı morza däräcäsenä kaytaralar Häm alarnı Dcuçi(Culçı)hannıñ turıdan—turı varisları ikännegen dälillilär.
Vahıt ütä, kordonnar belän urap alıngan Bukey cigetläre, yau çabudan basıla.Alarnı äkrengenä eşkä dimlilär, başta bik uk telämäsälärdä, olau yörü, yau çabudan uñayrak ikänen tiz töşenep alalar häm yılı—yılı belän 5 meñ olauga tike citep Nikolayıv şähärenä Elton(altın) Baskunçak küllärennän, Bolşoy uzenga sızran salıngan yuldan toz taşılar.Ural kazaklarına mal bagarga, peçän çabarga, igen igärgä yallanalar.
1812 yılda Bukeynı ak kaşmada kütärälär, han kütärüdä, tatar morzalarıda katnaşa.
Urdanıñ halkı, ildä bargan frantsuzlarga karşı sugışka 5 meñ at ciyep birä, anardan başka yärdäm isäbenä ere malnıda, uz keşläre belän Mäskäü tobenä itep, Kutuzov armiyäsenä tapşıralar.
Aleksander-1 Patşa bularak ilneñ yazmışına bitaraf bulmagan öçen, han kütärüne döreskä sanap, Bukeynı Eçke urdanıñ hanı diyep tanıy.
Tarih kabatlana kayçandır Rossiyä dävläte eçendä Kasım hanlıgı bulgan bulsa, häzer Bukey hanlıgı oyıştırıla.
Hanlık 118 yıl yäşi, başka yözlär belän katnaşmıça üz eçendä üze, bulgan halıgı belän katnaşıp, ütkän 118 yıl eçendä 25 meñ keşedän 1916 yılnı 250 meñgä citä, hannarnıñ döres alıp bargan säyäsäte halıkka 10 tapkır artırga mömkinnek birä.
Oyışuınnan alıp 1916 yılga tike hannar tırışlıgı belän Eçke Urdada 123 mäktäp 86 mäçet eşli, hannar çakıruı buyınça tatar mullaları häm ukıtuçıları belem birgän, Kazannan aldırgan kitaplar belän kullangannar.
Ozak yıllar buyı mişär tatarlarınnan bulgan mogallimnär häm mullalar Eçke Urdada torgan halıknıñ telen, tatar teleneñ könbatış kipçak dialektına yakınaytalar.Bernikadär Nogaylar häm Karakalpaklar tatar avıllarına kilep sıyınalar, alardan bulgan balalar katnaş nikahtan bulsalarda uzlären tatar diyep sanılar, tatarça söylilär.
Tatar avılları Eçke Urdanıñ halkı belän ahtık yıllarda dus yäşägän, berençe yıllarda bulıp ütkän sugışlarda, ütereşlärdä, talaularda berçegä onıtılıp betmäsädä kön öste mäsäläse bulıp tormagan, tik şulayda üz vahıtında telgä kerep kalgan Eçke Urda belän bulgan mönäsäbätne çagıldıruçı, äytem kalgan, şayargan balanı häzerdä, änä Bukay kilä diyep kurkıtalar.!
- Halil min añgarıp betmim, ni pıçagıma Bukeyga Rossiyä kul astına keregä kiräk bulgan?Anarga Uralnıñ könçıgış yagı ni dä, könbatış yagı ni, ul andada han.
- Solomon, buşka Bukeynıñ tamırlarında tatar kanı akmagan, ul minnändä, sinnändä, anarga karşı torgan sultannardanda kupkä akıllırak, belemleräk bulgan.
Çönki Ural yılgası gadi yılga tögel, ul yılga Aziyä belän Evropa arasında aga torgan yılga, Bukey üzeneñ halkın Aziyädä urnaşkan15 ğasır zakonnarın kullangan küçmä dävlättän, alıp kitep 19 ğasırga Evropaga kiterä, ä Rossiyädä ul vakıtta avır gına bulsada kapitalistik mönäsäbätlär urın ala.
Rossiyä dävlätendä Bukey häm anardan soñ bulgan hannar tirädä torgan halık belän tınıç torırga, alarnıñ caylangan hucalıklarında hezmät itärgä, üz halkın ni bulgan hönärgä öyrätergä, halkına belem birergä tırışkannar, 1916 yılda Ural yılgasınıñ uñ yagında san yagınnan iñ küp halık bulıp sanalgannar.
Ural kazakları 1916 yılda 169 meñ, Tatarlar Ural kazak cirlärendä 21 meñ 10 meñe Ural kazakları bulıp hezmät itkän.
Rossiyädä gracdannar sugışı vahıtında Ural kazakları kızıllarga karşı berdä bireşminçä sugışkanga kürä, bolşeviklar Ural kazakların yuk itärgä karar çıgaralar häm bu eşlärendä uñışka ireşälär, Ural kazaklarınıñ stanitsaları, utarları buşap kala.Ural kazakları sotsial törkem bularak yuk däräcägä citä.Torarak ul avıllarga Eçke Urda halkın küçerep utırtalar.
Süzemne tyamaulau aldınnan, siña Solomon Eçke Urdanıñ Rossiyä dävlätenä nindi fayda kitergänlegen, as sızıklap ütäm, Urdanıñ Evropa ile bularak iñ töp näticäse, 118 yıl eçendä hanlık teretoriyäsendä Evropa keşesen tärbiyäli aluı.
Yarıy tabib iptäş artık sülärgä avırsınam, kaytasıñ ikän fatirıña bar, artık küreşerbez meder yuk mıdır, bähil bul, kaytmısıñ ikän säkegä yat, urın citä.
- Yuk Halil miña kaytarga kiräk, Näfiyä yoklamıy mine kötä torgandır, tik kitär aldınnan siña ike soravım bar, berse sin ülä kalsañ sineñ ni belgäneñ yugala bulamı.İkençese sin berçe yanıñda totsañda minem karşıda berdä uynamagan köy koralıñ, niçek atala häm anarda, niçek uynılar.
Sin solomon bez tatarlarnı bäyäläp betermägänseñ, älgä qadär saklap kilgän baylıgıbıznı , yugatırga uyıbız yuk.Min belgänne belüçe şaktıy, tik bezneñ ğailädän, kul kitmäsen diyep, min söylädem, malaylar däftärlärgä yazdılar, cide tulı däftär çıktı, batyagın malaylar yattan belä, üzebez yugalmasak tarihıbız yugalmas.
Sineñ tınıçlıgıñnı algan uyın koralı bik borongı, miña anı Äsfändiyär çiçän büläk itkän ide, min yaş üsmer malay çagında, bezneñ öygä ätiyem, "Kalada" bulgan közge yärminkädän ber ak sakallı babay alıp kayttı, ätiyem bezgä ballarga ul alıp kilgän keşe Äsfändiyär çiçän bulgannıgın häm anıñ bezneñ öydä yaz başına tike toraçagın äytte.Min çäyttä itmägän idem, Äsfändiyär çiçän minem ostazım buldıda kuydı, mine tiz arada kılkubızda, (bu uyın koralı kılkubız diyep atala, ul ışkınlı köy koralı), uynarga öyrätte, anarga qadär ber köydä, ber bäyettä belmi idem, üzem—üzemä ohşamıy başladım, kış eçendä Äsfändiyär çiçän belgänne barısın bulmasada küben yatladım, saban tuyda äyteştä katnaştım, östenlekne alalmadım, tik çiçän babay kılkubıznı miña tapşırıp, kayadır iske yakka* kitte.
Ayırılganda berni äytmäsädä, min barın töşendem, kılkubız minem kuldan töşärgä tiyeş tögel.Yarıy solomon agay, kayt öyeñä irtägä bäyräm tögel, säfär.
Solomon urınınnan torıp yortka çıktı, tışta ay yaktısı, äyterseñ anıñ öçen ay bara torgan sukmagın yaktırta, uramda ciläs, köndezge esselek ozın tänäfeskä, tön kataga, koyaş çıkkınçık kayadır çigengän köbek.Solomon fatirına citep, öygä uzdı, öydä karañgı, täräzädän töşkän ay yaktısında Solomon östäldä öste çäytabak belän yapkan käsäne kürep, Näfiyä äbi kiçke aş anarga kaldırgannıgın belsädä, timäde, urınına uzıp yattı.
Solomon agay, Därgaçtan tiz genä kilälmäde, anı gospitalğa eşkädä aldılar, kiyemdä, torıga bülmädä birdelär tik eştän ber kayada kitälmäde, sugış Stalengratta barganga, yaralılar ber tuktavsız gospitalğa kilep tordı, tabiplar, şäfkat tutaşları köne—töne, aru-talunı belmi eşläsälärdä yaralılarnı dävalap çak kına ölgerä idelär, Solomonga soralıp avılga kaytu turında digän uyda başına kilmäde, soralsada anı cibärüçe keşe tabılmas ide.
Şuña kürä ul avılga közen genä, sentyaber urtasında gospitaldan avılga bäräñge alırga dip, maşina barganın belgäç kenä, baş tabiptan soralıp avılga kilde.
Maşina kolhoz idaräse yanına tuktagaç, şofer belän süläşep yomışın yomışlagaç, kaya kilergä ikänen açıklagaç, ineş aşa yasagan takta basma aşa küçep, iñ berençe, yıldan artık fatir torgan Näfiyä äbigä kerde, Näfiyä äbi Solomonıñ kilüenä şatlanıp anı ni belän bulsada sılarga diyep uçak kabızırga alınsada,
Solomon karşı kilde, vahıtı tıgız ikänen äytep, alıp kilgän ällä ni küp bulmagan küçtänäçlären Näfiyä äbigä birdedä, çiçän Halilnıñ öyenä, cäyen anardan vahıtlıça gına kiyärgä algan botinkalarnı itep birergä diyep kitte, botinkalar soldat biştärenä salgan kileş saklandılar, ul alarnı şul biştär belän uk alıpta kilde.Ul tuk bulganga, ike aranı elgäregä karaganda tizräk ütte.Kapkanı açıp yortka üzdı, kolagına anarga tanış bulmagan muzıka koralınnan çıkkan iskitkeç köy, ul köygä kuşılıp cırlagan ike tavış, süzlären añgarıp betermäsädä köñelen imrätte, köy dä cır tavışıda yartılaş açık torgan işektän kilä ide.Solomon cırnı da köyne dä tıñlarga teläsädä, äle üzen eş keşese ikännegen istä totıp, vahıtında maşinadan kalmıy Därgaçka kaytırga kiräklegen belep, işektän öygä uzdı.
Öydä karşı ızbada, säkegä utırgan kileş Halilnıñ malayı Foat, kılkubıznı säke taktasına bögdäse** belän terägän kileş, Solomon agaynıñ köñelen teträtkän köyne uynıy, anarga karşı utırgan, başına kızıl bizäkle yaulık yabıngan yaş usmer kız, Solomon öygä kergäç cırlavınnan tuktap, miç aldına kerep kitte.
Solomon bernidä uylamıça, suzen nidändä başlarga kiräk ikänen belep, bu nindi köy diyep, Foattan soradı.—Bu köy Asan Kaygı babaynıñ Kazannan kitkändä cırlagan köye, äñgämäne yartı yulda tuktatıp kaldırmas öçen genä Solomon anardan süzlären bötenesendä beläseñme diyep soradı.—Yuk min dürt yulıngına beläm ä Halisä barında belä, tik sezne kürgäç oyalıp miç aldına çıktı.Solomon köñel kürer öçen citärlek aralaştım diyep çamalap, tik bareber şulayda üzen ayıplıga sanap, kubızçı malaydan, ätiyeñ kayda, min menä soñarıp bulsada vahıtlıça sezdän algan botinkalarnı kiterdem, bik zur rähmät üzegezgä, tıñlagan öçen diyep äytep, biştärdän botinkalarnı östäl kırıyına çıgarıp kuydı, min alarnı kimädem diyärlek, eşemnän ikençe könne uk iteklär birdelär, tik kiteregä vahıt tapmadım, min sinnän ciget soradım inde, ätiyeñ kayda diyep, sin miña cavap birmädeñ..
- Ätiyem Solomon agay dönyanı kuydı, sin kitkäç ber comada tormadı.
- Mine hurlamadımı.
- Yuk äti bernidä äytmäde diyärlek, tik äniyem bähilläşkändä, ätigä bitärläde, şul kolhoz eşendä çülekteñ, gomer buyı cilgä cilemlädeñ, kem teläde şul taladı üzeñne, öydä bulgan ahtık ayak kiyemendä, şul kart yahudiga birep cibärdeñ, ul sinnän botinka algannı onotkandır inde diyep cıladı.
Äti mine yanına çakırıp, sin malay köñeleñne töşermä, keşlärgä ohşana belergä kiräk.Tik başka keşe genä, keşegä bähet kiterä, bähetä bähetsezlektä adäm balasına kemder bulıp kilä, tik anı kürä belergä kiräk.Gomreñ bulsın, kitererlär botinkalarnı diyep başımnan sıpadı.
Solomon ni äytergädä belmi, uz uylarına çumıp yakınnarın isenä töşerde, kuzlärennän yäşlär çıgıp bitlärendä bulgan cıyırçıklar buylap aska tägäräp, östäl krıyına kuygan botinkalarga tamdılar.
Balalar bu babay nik cılıy ikän diyep, ber beresenä karaştılarda, bälki bez uynagan köy anı yuatır digändäy, Asan Kaygınıñ "Kitäm"köyen başkardılar.
Solomon saubullaşmı nitmi köy täsirendäme ällä uz kaygısı eçenä sımaganga, yaş tulı küzlären kul sırtı belän sörtä—sörtä artına da borılıp karamıça basmanıñ tege başında torgan maşinaga aşıktı.Anıñ kolagında ğasırlar aşa bögenge köngä kilep citälgän, yaş üsmer tatar malayı uynagan, huşlaşu köye yañgradı.
İskärmä:
*iske yak — Penza häm Sember yagı, kaydan küçkännär İdel artına.
**Bögdäse—Kılkubıznıñ askı yagında, öç barmak biyeklegendä, teräp uynar öçen yasalgan caylanma.
Verhazovka 24.02.12el.