Соломон Агай

(хикәя)
Эңгер—меңгер вахыт, кайбер өйләрдә ут алганнар, тик күпчелек өйләрнең тирәзәләре караңгы.
Үз төшенә сүләнә—сүләнә, өйләр ягалый салынган сукмактан Соломон килә, җәй уртасы, һава кызу, бу яклардагы эссе һавага, елдан артык монда торсада, эссегә коногалмаганга карт кеше, кичке салкын белән йомышын йомышларга диеп, берчегә караңгыланмага арада барып җитәргә тырышып, ашыга.
Вахыт исәбе белән килеп җитәргә тиешлеген чамалап тирә ягына карана—карана кирәкле тыкрыкны узып китмәдемме диеп борчолсада, бушка булды, аның бара торган өе, тыкрык эчендә якты тирәзәләре белән, аңа мөрәҗагат иткәндәй я син Соломон аягыңны атла, сине күптән көтеп торабыз, ә син юк та юк.
Соломонның төнгә каршы каядыр барганының сәбәбе, әлдә үзедә охшанып бетмәгән хәбәр белән бәйле, аны бөген иртә—иртюк
Сельсоветка чакырып, иртәгә Дәргачка 3299 номерлы эвакгоспиталга сәгать 10 га чакырганнарын җиткерделәр.
Ул көне буе өй эчендә урын тапмый арлы—бирле йөреп, фатир хуҗасы Нәфия әбигә, кара син аны миндә кирәгеп куйганмын, бәлки яралыларга ярдәмем тияр, күреп сөйләшкәч эшкә алырлар, мин якшы табиб, алмый калмаслар, әби Соломонның, саңграу булганга, ни сөйләгәнен ишетмәсәдә, кеше көңелен күреп, әйе—әйе диеп башын селкеп, Соломонның сөйләгәнен йөпләгән кебек булды, хәер Нәфия әби ишетсәдә бернидә аңгармаган булыр иде.
Нәфия әби урыс телендә, әлдә кеше арасында каняшып йөрегәндә дә, колагы бик якшы ишеткәндә дә "здрастуй знакумнан"артык берни белми иде, тик әбинең чыраенда сугыш афәте ятим калдырган карт яһудины кызгануы, анарга тигән кара язмышны көңелендә уртаклашуы, чагылып торганга, Соломон сөйләдедә—сөйләде.
Кич җитә башлагач, һаваның эсселеге кими төшкәч, елдан артык көңелендә җыелган зарларын, әбигә сөйләгәч, үз аякларына ни ылатлыдыр күз төшергәч, аның кияргә аяк киемнәре юк икәнен аңгарды, чын ул яланаяк төгел—төгелгә, тик аның аякларында Нәфия әбинең күршесе Сөбай, иеткән сыер тиресеннән, чи каештан теккән аяк киемнәре, паршнялар, астыда шул чи каеш, өстедә чи каеш.
Иртә чык булып ебенә төшсәләр чагыннан зураеп, аяктан салынып төшәләр, кояшлы эссе вахытта кибеп каталар да таш кебек булалар.
Дегет яки нинди дә май өсләренә сөртсәң йомшаралар, тик дегетнедә майныда бирүче юк.
Мондый аяк киеме авылда йөрергә ярасада, Дәргачка барырга бик ук ярап бетмәгәннеген аңгара торып, Соломон уйга калган иде дә, тик кинәттән күз алдына чичән Халилның түшәге янында, идәндә янәшәли торган инглиз ботинкалары килде.Ботинкаларны чичәннән вахытлыча гына, Дәргачка барып кайткинча кияргә диеп барып сорарга булды.
Шул сәбәпле караңгы төшәр—төшмәс, аларга ашыкты, тәрәзәләрнең яктырып торганын күргәч, үз төшенә нидер елмайдыда, адымын эреләтеп капканы ачып йортка узды.
Йортта Халилның хәләл җефете Әсманың сыер савып бетерешенә туры килде.Сөт белән тулган чиләк, сөт күбекләнеп күбекләре чиләк кырыеннан, аз гына салынып чиләктән җиргә төшәргәме әлә чиләккә, сөт өстенә утырыргамы дигән кебек Әсма аягын атлаган саен дерелдәп басыла барып, күләмен киметә барганын күреп, Соломон бер заматка ник килгәнендә онотып, ач кешегә генә хас тойгы белән сөт тулы чиләктән күзен алалмады.
Әсма анарга якынайгач Соломон саулармысыз диеп дәште, якшы Соломон агай үзеңдәме сау, әйдә уз өйгә Халил ялгыз гына диеп аның алдыннан ишекне ачты.
Өйдә Халилдан башка чында бер кемдә юк, ул каршы ызбада сәке өстенә утырган, кипкән кәҗә тиресе өстендә кечкенә генә түндәктә, чалгы сыныгыннан ясаган пычак белән, сүркеткән тәмәке яфраклары турый, аннан аларны ваккына кискәләгән тәмәке сабагы белән катнаштырып маташа.
Ишек ачылган тавышка башын күтәреп, Соломонны күргәч, Соломонны уздырып сәлям, сәлям иптәш табиб диеп көр генә Соломон белән саулыклашты.Соломон ишек төбендә аяктан—аякка баскаланып үз—үзен кая куярга белмичә торганга, Әсма анарга, утыр Соломон сәкегә, өстәл артына, хәзер үзегезгә сөт сөзеп бирәм дигәч артык кабатлаттырмады, Халилга терәлеп ук өстәл артына кереп утырды.
Соломон Халилдан хәлен сораштырган арада, Әсма өстәлгә сөт тулы чүлмәк китереп куйдыда, ике агач аякка сөт салды, ике ирдә ашыкмыча үз өлешләрен эчтеләр.
Соломонның кәефе уңайланды, ник килгәнен исенә төшердедә, күзләре белән ботинкаларны эзләргә тотынды, ул түрдә түшәк янында ботинкалар шул ук урында торганныгын күрде, аслары бармактан калын күн, табаннары ике бармактан артык калынныкта, ботинкаларның җәякләрендә ычкыр җебе йөри торган тишекләре, бакыр кадакчык белән кыршаулаган, ботинканың теле җәякләре белән кушылган җирдә дә ике яктада бакыр кадакчык белән ялганган, үкчә артында чытык кына үкчәдән пултайган тимер тага күренә.Мондый якшы, шундый затлы аяк киемен Соломон күптән кигәне түгел, күргәнедә юк иде.Ул сокланып карап торган аяк киеменең, тик бер җитешсезлеге, ул ботинкалар аныкы төгел.
Үлем түшәгенә яткан кешедән, нәрсәдер вахытлыча гына файдаланыр өчен сорарга да, оят икәнен якшы белсәдә, ботинкаларны сорарга булды.
Аның уңайсызланып, икеләнеп торганын күргән Халил.- Син Соломон оялма, ник килгәнеңне әйт.Ни кирәгеңне сора, син сорамасаң мин ник килгәнеңнедә белмим.
- Мине Халил иртәгә Дәргачка чакырттылар, госпитальга, бәлки миңа эшкә урнашырга мөмкинлек чыгар, мин якшы врач, күп яралыга файдам тияр иде, карт булсамда әлдә эшләрлегем бар, сезгә килүемнең сәбәбе, Дәргачка барырлык аяк киемем юк, сез миңа барып килгинчек кенә булсада, ботинкалар биреп тормассызмы диеп килгәнем.
- Мин бирәм сиңа ботинкаларны, тик бер җомага гына бирәләм, үзебезгәдә аталы—оллыга бер пар ботинкагына, аныда кешлеккә генә киябез, хәзер мондый аяк киеме табу кыен, бу ботинкаларны миңа бүләк итеп Сарытауда торган урыс дусларым бирде.
Әлдә сугышка кадәр, 40 елның көзендә, сәфәр чыгып Сарытауга кардәшләргә барган идем, эшләр беткәч, Карпычкада кереп чыгарга булдым.
Әллә ничә ел күргәнем юк иде үзләрен, күтәреп каршы алдылар, таныдылар үземне, картайганнар, Крытый базардан ерак төгел, үз өйләре, бер зур өйне икегә бүлгәннәр, зурлак ягында кияүләре белән кызлары тора, кияүләре тимер юлда инжинер булып эшли, кызлары эшләми өйдә балалар белән кайнаша.
Барыда сау сәләмәт, туганнарымнан күрмәгән хөрмәтне күрдем үзләреннән, капчыкка тияп тимер юл формаларын бирделәр, бушлатта, курткада, чалбарда,
Тик иң кимәтлесе шушы ботинкалар, карпычның хатыны Елизавета Петровна үзе, үз куллап аягыма кигезде.
Син булмасаң Халил без бу дөньяда калмаган булыр идек, бик зур рәхмәт үзеңә диеп, поездга йомшак вагонга утыртып озаттылар.
Станциядә озатканда Ерофей Карпыч миңа гражданнар сугышы вахытында үз утарларыннан кызыллардан ничек качып котолганнарын тиз арада гына сөйләп бирде, синең исеңдәдер Халил хатынның кулларын бәйләгән җепне кисеп киттең, кызыллар сине абзардан куып чыгарды, бу исерек командирлары хатынны көчләргә бәйләнде, Елизовета соңыннан үзе сүләгәнчә, аның кулына салам эчендә төшеп калган сарык кырка торган кайчы эләгә, бер көн алда сарыкларның күз тирәсендәге йоннарын кырыккан идек, ахрысы бер кайчы салам эченә төшеп калган булгандыр, әллә баганага таккан булып салам эченә тошкәнмедер, әйтә бер шул кайчы, кызыл гаскәрле белән көрәш барганда, Петрованың кулына эләгә, ә минем хатынны беләсең, ул ике уйлап тормый, миндә күрмәдем шундый тиз кызылның бугазына кайчыны кадаганын, минем битемә каны чәчрәгәч кенә, башымны күтәрдем, хатын аяк өстә кызыл командир җан биреп гырылдый, тирә якка бугазыннан кан чаптыра, минем өстем кып кызыл кан, Елизовета жиладан сынган чалгы кисәген суырып алдыда минем кулларны бәйләгән җепне кисте.
Мөмкин кадәр ашыгып, туңмаган булсакта шакты ук өшегән, куллар тыңламый, куйлар абзарыннан арадагы ишек аша, атлар абзарына күчтек, анда айрым бүлмәдә тагып куйган йүгәннәр алып, атларга кигездектә, атларга менеп, атлар өстендә йортка чыгып, арткы кабактан күрше утарга чаптык.
Күршеләр җинау җыелып, утарга килеп, кызны алдылар, үзебезнең башыбыздан кичергән хәлләрдән соң, күршеләргә барып тынычка калгач хәлебез начарайды, Елизовета бер тәүлек диярлек түшәктәндә торалмады, икенче көнне үзем пар ат җигеп, кызныда оноканыда Новоузенскига иттем.
Хатын белән икәү яз башына тике, ни булган малны, җиһазны, игенне сатып Сарытауга, өлкән олобыз яына күчтек.
Николай синең хәлне миңа сөйләгән иде, без сиңа ярдәм итәлдек аз булсада, хәзер мөмкиннекләр бар син безгә ешрак кил, я бире күч, мин ярдәм итәрмен үзеңә дигән сүзләрен кат—кат уйландырсада күчмәдем монда бөтен кардәш, онокалар.
Выт шулай Соломон агай, дөнья булгач төрле хәлләр була, якшылык якшылык белән кайта.Ә ботинкалар синнән жәл төгел, кайчандыр безнең төрки бабаларыбыз үзләренең патшалары Кир тарафыннан, Кир үзедә кипчак була, Яһудиларны Вавиллон коллыгыннан азат иткән, һәм Ирусалим гибадәт хәнәсен торгызырга рөхсәт итә, чынында аларга( Әзер эл)бирә, бабайлар сездән чил ил кызганмаган, үзегезгә ирек биргән, ә мин синнән вахытлыча кияргә ботинка кызганыем ди, бирәм, тик катяр җома эчендә, үлә калсам малайга кияргә кирәгүе бар.
Шул сүзләрне әйтеп бетерешкә, өйгә ике яш үсмер малай килеп керде, мич каршына кереп бит башларын юдыларда, өстәл артына утырып, сөт белән, кубышкасыннан аермыча гына, кул тирмәнендә ярдырган тарыдан пешергән бутка ашадыларда, сәкегә тәкәмәт өстенә яттылар.
Халил Соломонның анарга сорагысы келәп караганын күргәч, бер кемгәдә атамыйча үз төшенә сөйләгән кебек, ак чәчле, күк күзле олом, кара чәчле онокам, кызымның малае диеп әйтеп салды.
Бу сүзләрдән соң Халил түргә узды да, ботинкаларны алып чыгып Соломон каршына куйды, юлың уңсын, киеп кара ботинкаларны, синең чагыңмы икән.
Соломон ботинкаларны бик тиз һәм бик җиңел киде.Ботинкалар анарга чак булып чыкты.
Кигән аяк киемнәре анарга вахытлыча гына бирелгән булсада, ул шатлыгын яшрәлмәде, ник дисәң аны кешегә санап, аның әйткән сүзенә охшанучы бар, ул өй хуҗасына ничек булсада көңелен күтәрергә, якшы сүз әйтергә тырышсада бер ни дә башына килмәде, Халилның бу дөнйада ахтык көннәрен яшәвен белә торып, анардан ни булсада, үзе турында сүләвен теләп бик киң төшенчәле сорау бирде.
- Халил сез татарлар бу якларда кайчаннан бирле торасыз?- Бу соравга Соломон җиңелгенә җавап бирерлек төгел, без бу җирләргә каткат килеп урнашканбыз, мәсәлән мин белгәнчә Алтын урда(урта)дәверендә Баскунчак күлендә(башкүнчек) тоз җитештереп, сәвдә иткән тохым варислары авлда бар.
Я ярый соломон мин синең башыңны тетеп күп сүләмим, үземнеңдә хәл чамалы, шуңа күрә соңгы тапкыр кайчан һәм ничек килеп урнашканыбызны сөйлим, барыбер йоклый алмам.
Безнең иң беренче бире килеп утырган бабаларыбыз йомышлы татарлардан булганнар, алар бу авыл җирләрендә урнашкан кордон постларына Әстерхан казаклары булып киләләр, ник Әстерханныкы диеп сорарга хокукың бар, Әстерхан каяда, без кая, ә җавап дәвләт күләмендә бер бер артлы булып килгән вакыгаларга бәйле 1771елны Идел—Җәек арасында торган калмыклар үзләренең тарихи илләренә күчеп китәләр, патша хокөмәте Җәек казакларына аларны әзерлекләргә һәм кире кайтарырга бойрык бирә, казаклар буйсынмый, буйсынмаган өчен бер ни кадәр Җәек казагын җазага тарталар, казаклар бу җазалауны гаделсезлек санап баш күтәрә, ул инде1772ел була, бу фетнә белән Е.Пугачев җитәкчелек итә.
Баш күтәрүчеләргә күп халык кушыла татарларда, башкортларда читтә калмый, фетнәне бастыру өчен дәвләт күп көч куя, патша һәм ил башында утырган түрәләр, мондый гадәттән тыш вакигалар булмавын теләп, киң катлам вәкилләренә аларның ата—бабаларыннан тартып алынган хокукларын кайтаралар.
Илнең адменистратив бүленешен үзгәртәләр, иң мөһиме Җәек казакларын төп җинаятче ясап, тарихта аларның исемнәредә калмасын диеп Җәек елгасын Урал елгасы диеп, Кара узенны (Оло узен), Сары узенны(Кече узен)Дәргач елгасын, ул дәвердә бу елга ярына ялгыз урнашкан авыл исеме белән, Алтата диеп атылар, Алтата авылы халкы фетнәгә кушылмый, Патшага тугрыклы кала, бәлки шунарга елгага авыл исме бирелгәндер, шулай итеп Җәек казаклары Урал казаклары диеп аталып йөри башлый.
Ул гына аз булса 1782елның декаберендә Урал казакларын Әстерхан губернясына кертәләр һәм Әстерхан губернаторына буйсындыралар әлгә кадәр Урал казакларының биләмәләре булган Узин елгаларын Әстерхан биләмәләре итәләр.
1794 елны Идел елгасында булган казачи кордоннарны һәм кордон постларын Ахтубәгә, Ахтубәдән теркәп Большой узенга күчерегә указ чыга.
Указ тиз язылсада, кордоннарны һәм кордон постларын тиз генә күчереп бетерәлмиләр.
Ә еллар үтә, вакигалар уз чиратында бара бирә.Калмыклар Идел Урал елгалары арасындагы далалардан күчеп киткәч, калган калмыкларны Иделнең тау ягына күчерүне кул күреп, ул эшне башлылар, Урал елгасының көн чыгыш ягындагы кыргз-кайсакларның султаны булган Букей бушап калган көтүлекләргә кызынып, Россия императоры булган Павел 1-га, анарга буйсынган кешләр белән мәңгелекә Россия дәвләтенә алуын соралып яза.
Без татарлар белгәнчә Кече йөзне(малую орду)Урта урдадан айерылган алшыннар тәшкил итсә, соңрак аларга җидеыру тохымы кушыла.
Димәк 1801 елда Кече йөздә өч тохым була, ул Алимуллар, Байуглы, Җидеыру.
Алимуллар( алты ыру)—Карасакал, Каракесәк, Дүрткара, Шомекей, Шыкты, Кытай.
Байуглы (унике ыру)- Адай, Җаппас, Алаша, Байбакты, Маскар, Берш, Таздар, Есентимер, Серкеш, Тана, Кызыл корт, Шәехтәр.
Җидеыру (җиде ыру)- Табын, Тама, Кердери, Керейт, Җагалбайлы, Тилеү, Рамадан.
Шулай ук Кече йөздә шакты ук Ногайлар һәм Каракалпаклар була, алар төрлесе төрле ырудан булганга, әтелгән исемнәре белән калсыннар.
Россия патшасы Павел 1. 1801елның март аенда биргән җавабында Букей султанны бик теләп алганын белдерә һәм көтүлекләр белән файдаланырга рөхсәт итә.
Шулай итеп Урал елгасының көн батыш ягына Букей белән 22мең кеше күчә, алар—Кытай, Берш, Серкеш, Адай, Җаппас, Маскар, Есентимер, Байбакты, Алаша,
Тана, Кызылкорт, Таздар, Тама, Табын, Кердери һәм Тюрә ыруы(Чынгысхан нәселеннән булган тохым, Букей үзе аның кардәшләре).
Шулай ук, Букей белән Уралның көнбатыш ягына күчкән кешләрнең яртысы диярлек Ногайлар һәм Каракалпаклар була, дөресендә Ногай мурзалары, коткысында, калмыкларга җиңелгәнгә кадәр, Оло Ногай урдасының биләмәләре булган җиргә Идел белән Урал елгасы арасындагы далаларга күчәләр.
Ногайларның бер ни кадәре Әстерханның ногай татарларына кушылалар, Әстерхан далаларында һәм Әстерхан каласында калмыкларга буйсынып калган ногай татарларының җиде ыруына, алар—Ас, Тобет, Найман, Жагалбайлы, Мангыт, Ергенекте, Керейт.
Әстерханныкы диеп саналган Нарын—комнарга күченеп чыккан кыргыз—кайсакларны(Букей урдасының кешләре кем булуына карамастан рәсми рәвештә шулай аталганнар).Кыргыз—кайсакларны Уралның уң ягына күчергәч Патшаның боерыгы белән кире суң якка җибәрергә кушмылар.
Букей урдасының халкы, күчмә халык буларак, ничек өйрәнгән шулай торырга ният итеп, бик талымнапта, куркыпта тормый, Иделнең тау ягына кадәр яу чабалар, авылларны талылар, кешләрне үтерәләр, малларын куып алып китәләр, кешләрне үзләрендә әсирлеккә алып китәләр һәм Бохара базарларында коллока саталар.Идел казакларының кордоннары күчмә халыкның һөҗүменә каршы торырга өлгерми дә, аларның яу чабуларын туктаталмый да.
Бу башбаштаклыкны, халыкны талауны, Россиянең яңа гражданнары тарафыннан Россиянең төп халкын җәберләүне туктатор өчен, 1802 елның ел башында, Кавказның аерым корпусның Главнокомандующисы Кенәз Цицин, генерал Завалишинны Әстерханның казак гаскәрләренең чик буенда тезелгән кордоннарын тикшерегә җибәрә.
Ул тикшерүнең нәтиҗәсе булып кордоннарның яңа линиясе төзелә.Бөтен кордоннар Иделдән Узеннарга күчерелә, өч линия кордонга, дүртенче линия ялгана.
Дүртенче линия 287 чакырымга сузыла, аның эчендә 6-кордон һәм 13-кордон посты керә, ул кордоннарда һәм кордон постларында 197 казак, 89 калмык хезмәт итә, ул линиядә 6-старшина, 7 пятидесятник була.
Яңа кордон линиясендә хезмәт итүче казаклар арасында Пенза ягындагы авллардан килгән йомышлы татарларда була, аларның бер төрлесе "Красенька" һәм "Новые Пенделки" кордон постларында хезмәт итсә, бер төрлесе Букей султаның караулы булган 50 казак арасында казак булыпта, тәрҗемәче булыпта йөри.Бу постлар 1802 елның апрель ахтыгында ачыла, бу постлар белән бер ук вахытта Дәргач кордоны Һәм анардан ерак төгел Алтата елгасының югары агымына табан кордон посты ачыла.Шулай итеп кордоннар Урал казакларының, Уральский уездының, Чижинская станицасына кергән поселыклар белән тоташалар.п.Ермолчев, Марков, Беленки, Шильная балка, Богатыревский, Подтяженский, 1ый Чижинский.
Красенка да, Новые Пенделки да, Орлов—Гай кордоныннан тәкмин ителгән һәм буйсынган.Йомышлы татарлар атларына печәнне үзләре чапканнар, 1 кибәнгә 5 тиен Әстерхан канторы түләгән, кайсыдыр кордон постының акыллы башы, кибәннәрне кечерәк ясап, күбрәк акча алыем диеп, Әстерхан конторын алдамакчы булган, акчаны алган, тик күптә утмәгән Әстерханнан килеп кибәннәрне карылар һәм санылар, яңгал ачыла, алдакчыны Әстерханга чакырып алалар һәм мәйданда камчы белән бүрәнәгә яткырып халык каршында сугалар, ничә камчы биргәннәрдер дөресен әйтәлмим, тик шул вакигадан соң, артың кечесә Әстерханга бар диеп кизәтәләр.Бөгенге Верхазовка урынында 1802 елда кордон посты ачылып беренче йомышлы татарлар анда кизү тора башлаганда, Алтатада 180 ир кеше, Узинда
120 ир кеше торган, Алтата тарихына 80 ел, Узинның тарихы 20 елга кыскарак диеп картлар без яш чакта сүли иделәр.
Беренче авыл җиренә килүче йомышлы татарлар, мишәр морзалары нәселеннән булалар, 1784 елның 22 февралендә чыккан указга таянып, мишәр морзалары кире урыс дворяннары дәрәҗәсе белән тигезләнә, тик аларның җир биләмәләре башкалар кулында булганга, патша хокумәте, аларга хезмәттә, җирдә шандырып
Әстерхан казаклары ясап, Идел арты далаларына китереп утырта, болар Агишев, Акчурин, Богданов, Бахтеев, Сафаров, Мамин, Муратов, Ягудин.Аларга буйсынган йомышлы татарларның исемнәрен әйтәлмим, барысы 60 кешедән артык була.Тик Муратовлар турында аерым әйтергә тиеш табам, ник дисәң Екатерина- 2 аерым указы белән 47 Муратовны морза дәрәҗәсенә кайтаралар Һәм аларны Джучи(Җулчы)ханның турыдан—туры варислары икәннеген дәлиллиләр.
Вахыт үтә, кордоннар белән урап алынган Букей җигетләре, яу чабудан басыла.Аларны әкренгенә эшкә димлиләр, башта бик ук теләмәсәләрдә, олау йөрү, яу чабудан уңайрак икәнен тиз төшенеп алалар һәм елы—елы белән 5 мең олауга тике җитеп Николаев шәһәренә Элтон(алтын) Баскунчак күлләреннән, Большой узенга сызран салынган юлдан тоз ташылар.Урал казакларына мал багарга, печән чабарга, иген игәргә ялланалар.
1812 елда Букейны ак кашмада күтәрәләр, хан күтәрүдә, татар морзаларыда катнаша.
Урданың халкы, илдә барган французларга каршы сугышка 5 мең ат җиеп бирә, анардан башка ярдәм исәбенә эре малныда, уз кешләре белән Мәскәү тобенә итеп, Кутузов армиясенә тапшыралар.
Александер-1 Патша буларак илнең язмышына битараф булмаган өчен, хан күтәрүне дөрескә санап, Букейны Эчке урданың ханы диеп таный.
Тарих кабатлана кайчандыр Россия дәвләте эчендә Касым ханлыгы булган булса, хәзер Букей ханлыгы оештырыла.
Ханлык 118 ел яши, башка йөзләр белән катнашмыча үз эчендә үзе, булган халыгы белән катнашып, үткән 118 ел эчендә 25 мең кешедән 1916 елны 250 меңгә җитә, ханнарның дөрес алып барган сәйәсәте халыкка 10 тапкыр артырга мөмкиннек бирә.
Оешуыннан алып 1916 елга тике ханнар тырышлыгы белән Эчке Урдада 123 мәктәп 86 мәчет эшли, ханнар чакыруы буенча татар муллалары һәм укытучылары белем биргән, Казаннан алдырган китаплар белән кулланганнар.
Озак еллар буе мишәр татарларыннан булган могаллимнәр һәм муллалар Эчке Урдада торган халыкның телен, татар теленең көнбатыш кипчак диалектына якынайталар.Берникадәр Ногайлар һәм Каракалпаклар татар авылларына килеп сыеналар, алардан булган балалар катнаш никахтан булсаларда узләрен татар диеп санылар, татарча сөйлиләр.
Татар авыллары Эчке Урданың халкы белән ахтык елларда дус яшәгән, беренче елларда булып үткән сугышларда, үтерешләрдә, талауларда берчегә онытылып бетмәсәдә көн өсте мәсәләсе булып тормаган, тик шулайда үз вахытында телгә кереп калган Эчке Урда белән булган мөнәсәбәтне чагылдыручы, әйтем калган, шаярган баланы хәзердә, әнә Букай килә диеп куркыталар.!
- Халил мин аңгарып бетмим, ни пычагыма Букейга Россия кул астына керегә кирәк булган?Анарга Уралның көнчыгыш ягы ни дә, көнбатыш ягы ни, ул андада хан.
- Соломон, бушка Букейның тамырларында татар каны акмаган, ул миннәндә, синнәндә, анарга каршы торган султаннарданда купкә акыллырак, белемлерәк булган.
Чөнки Урал елгасы гади елга төгел, ул елга Азия белән Европа арасында ага торган елга, Букей үзенең халкын Азиядә урнашкан15 гасыр законнарын кулланган күчмә дәвләттән, алып китеп 19 гасырга Европага китерә, ә Россиядә ул вакытта авыр гына булсада капиталистик мөнәсәбәтләр урын ала.
Россия дәвләтендә Букей һәм анардан соң булган ханнар тирәдә торган халык белән тыныч торырга, аларның җайланган хуҗалыкларында хезмәт итәргә, үз халкын ни булган һөнәргә өйрәтергә, халкына белем бирергә тырышканнар, 1916 елда Урал елгасының уң ягында сан ягыннан иң күп халык булып саналганнар.
Урал казаклары 1916 елда 169 мең, Татарлар Урал казак җирләрендә 21 мең 10 меңе Урал казаклары булып хезмәт иткән.
Россиядә гражданнар сугышы вахытында Урал казаклары кызылларга каршы бердә бирешминчә сугышканга күрә, большевиклар Урал казакларын юк итәргә карар чыгаралар һәм бу эшләрендә уңышка ирешәләр, Урал казакларының станицалары, утарлары бушап кала.Урал казаклары социаль төркем буларак юк дәрәҗәгә җитә.Торарак ул авылларга Эчке Урда халкын күчереп утырталар.
Сүземне тямаулау алдыннан, сиңа Соломон Эчке Урданың Россия дәвләтенә нинди файда китергәнлеген, ас сызыклап үтәм, Урданың Европа иле буларак иң төп нәтиҗәсе, 118 ел эчендә ханлык тереториясендә Европа кешесен тәрбияли алуы.
Ярый табиб иптәш артык сүләргә авырсынам, кайтасың икән фатирыңа бар, артык күрешербез медер юк мыдыр, бәхил бул, кайтмысың икән сәкегә ят, урын җитә.
- Юк Халил миңа кайтарга кирәк, Нәфия йокламый мине көтә торгандыр, тик китәр алдыннан сиңа ике соравым бар, берсе син үлә калсаң синең ни белгәнең югала буламы.Икенчесе син берче яныңда тотсаңда минем каршыда бердә уйнамаган көй коралың, ничек атала һәм анарда, ничек уйнылар.
Син соломон без татарларны бәяләп бетермәгәнсең, әлгә кадәр саклап килгән байлыгыбызны , югатырга уебыз юк.Мин белгәнне белүче шактый, тик безнең гаиләдән, кул китмәсен диеп, мин сөйләдем, малайлар дәфтәрләргә яздылар, җиде тулы дәфтәр чыкты, батягын малайлар яттан белә, үзебез югалмасак тарихыбыз югалмас.
Синең тынычлыгыңны алган уен коралы бик боронгы, миңа аны Әсфәндияр чичән бүләк иткән иде, мин яш үсмер малай чагында, безнең өйгә әтием, "Калада" булган көзге ярминкәдән бер ак сакаллы бабай алып кайтты, әтием безгә балларга ул алып килгән кеше Әсфәндияр чичән булганныгын һәм аның безнең өйдә яз башына тике торачагын әйтте.Мин чәйттә итмәгән идем, Әсфәндияр чичән минем остазым булдыда куйды, мине тиз арада кылкубызда, (бу уен коралы кылкубыз диеп атала, ул ышкынлы көй коралы), уйнарга өйрәтте, анарга кадәр бер көйдә, бер бәеттә белми идем, үзем—үземә охшамый башладым, кыш эчендә Әсфәндияр чичән белгәнне барысын булмасада күбен ятладым, сабан туйда әйтештә катнаштым, өстенлекне алалмадым, тик чичән бабай кылкубызны миңа тапшырып, каядыр иске якка* китте.
Аерылганда берни әйтмәсәдә, мин барын төшендем, кылкубыз минем кулдан төшәргә тиеш төгел.Ярый соломон агай, кайт өеңә иртәгә бәйрәм төгел, сәфәр.
Соломон урыныннан торып йортка чыкты, тышта ай яктысы, әйтерсең аның өчен ай бара торган сукмагын яктырта, урамда җиләс, көндезге эсселек озын тәнәфескә, төн катага, кояш чыккынчык каядыр чигенгән көбек.Соломон фатирына җитеп, өйгә узды, өйдә караңгы, тәрәзәдән төшкән ай яктысында Соломон өстәлдә өсте чәйтабак белән япкан кәсәне күреп, Нәфия әби кичке аш анарга калдырганныгын белсәдә, тимәде, урынына узып ятты.
Соломон агай, Дәргачтан тиз генә киләлмәде, аны госпитальга эшкәдә алдылар, киемдә, торыга бүлмәдә бирделәр тик эштән бер каяда китәлмәде, сугыш Сталенгратта барганга, яралылар бер туктавсыз госпитальга килеп торды, табиплар, шәфкат туташлары көне—төне, ару-талуны белми эшләсәләрдә яралыларны дәвалап чак кына өлгерә иделәр, Соломонга соралып авылга кайту турында дигән уйда башына килмәде, соралсада аны җибәрүче кеше табылмас иде.
Шуңа күрә ул авылга көзен генә, сентябер уртасында госпитальдан авылга бәрәңге алырга дип, машина барганын белгәч кенә, баш табиптан соралып авылга килде.
Машина колхоз идарәсе янына туктагач, шофер белән сүләшеп йомышын йомышлагач, кая килергә икәнен ачыклагач, инеш аша ясаган такта басма аша күчеп, иң беренче, елдан артык фатир торган Нәфия әбигә керде, Нәфия әби Соломоның килүенә шатланып аны ни белән булсада сыларга диеп учак кабызырга алынсада,
Соломон каршы килде, вахыты тыгыз икәнен әйтеп, алып килгән әллә ни күп булмаган күчтәнәчләрен Нәфия әбигә бирдедә, чичән Халилның өенә, җәен анардан вахытлыча гына кияргә алган ботинкаларны итеп бирергә диеп китте, ботинкалар солдат биштәренә салган килеш сакландылар, ул аларны шул биштәр белән ук алыпта килде.Ул тук булганга, ике араны элгәрегә караганда тизрәк үтте.Капканы ачып йортка үзды, колагына анарга таныш булмаган музыка коралыннан чыккан искиткеч көй, ул көйгә кушылып җырлаган ике тавыш, сүзләрен аңгарып бетермәсәдә көңелен имрәтте, көй дә җыр тавышыда яртылаш ачык торган ишектән килә иде.Соломон җырны да көйне дә тыңларга теләсәдә, әле үзен эш кешесе икәннеген истә тотып, вахытында машинадан калмый Дәргачка кайтырга кирәклеген белеп, ишектән өйгә узды.
Өйдә каршы ызбада, сәкегә утырган килеш Халилның малае Фоат, кылкубызны сәке тактасына бөгдәсе** белән терәгән килеш, Соломон агайның көңелен тетрәткән көйне уйный, анарга каршы утырган, башына кызыл бизәкле яулык ябынган яш усмер кыз, Соломон өйгә кергәч җырлавыннан туктап, мич алдына кереп китте.
Соломон бернидә уйламыча, сузен нидәндә башларга кирәк икәнен белеп, бу нинди көй диеп, Фоаттан сорады.—Бу көй Асан Кайгы бабайның Казаннан киткәндә җырлаган көе, әңгәмәне ярты юлда туктатып калдырмас өчен генә Соломон анардан сүзләрен бөтенесендә беләсеңме диеп сорады.—Юк мин дүрт юлынгына беләм ә Халисә барында белә, тик сезне күргәч оялып мич алдына чыкты.Соломон көңел күрер өчен җитәрлек аралаштым диеп чамалап, тик баребер шулайда үзен аеплыга санап, кубызчы малайдан, әтиең кайда, мин менә соңарып булсада вахытлыча сездән алган ботинкаларны китердем, бик зур рәхмәт үзегезгә, тыңлаган өчен диеп әйтеп, биштәрдән ботинкаларны өстәл кырыена чыгарып куйды, мин аларны кимәдем диярлек, эшемнән икенче көнне ук итекләр бирделәр, тик китерегә вахыт тапмадым, мин синнән җигет сорадым инде, әтиең кайда диеп, син миңа җавап бирмәдең..
- Әтием Соломон агай дөнйаны куйды, син киткәч бер җомада тормады.
- Мине хурламадымы.
- Юк әти бернидә әйтмәде диярлек, тик әнием бәхилләшкәндә, әтигә битәрләде, шул колхоз эшендә чүлектең, гомер буе җилгә җилемләдең, кем теләде шул талады үзеңне, өйдә булган ахтык аяк киемендә, шул карт яһудига биреп җибәрдең, ул синнән ботинка алганны оноткандыр инде диеп җылады.
Әти мине янына чакырып, син малай көңелеңне төшермә, кешләргә охшана белергә кирәк.Тик башка кеше генә, кешегә бәхет китерә, бәхетә бәхетсезлектә адәм баласына кемдер булып килә, тик аны күрә белергә кирәк.Гомрең булсын, китерерләр ботинкаларны диеп башымнан сыпады.
Соломон ни әйтергәдә белми, уз уйларына чумып якыннарын исенә төшерде, кузләреннән яшләр чыгып битләрендә булган җыерчыклар буйлап аска тәгәрәп, өстәл крыена куйган ботинкаларга тамдылар.
Балалар бу бабай ник җылый икән диеп, бер бересенә караштыларда, бәлки без уйнаган көй аны юатыр дигәндәй, Асан Кайгының "Китәм"көен башкардылар.
Соломон саубуллашмы нитми көй тәсирендәме әллә уз кайгысы эченә сымаганга, яш тулы күзләрен кул сырты белән сөртә—сөртә артына да борылып карамыча басманың теге башында торган машинага ашыкты.Аның колагында гасырлар аша бөгенге көнгә килеп җитәлгән, яш үсмер татар малае уйнаган, хушлашу көе яңграды.

Искәрмә:
*иске як — Пенза һәм Сембер ягы, кайдан күчкәннәр Идел артына.
**Бөгдәсе—Кылкубызның аскы ягында, өч бармак биеклегендә, терәп уйнар өчен ясалган җайланма.
Верхазовка 24.02.12ел.