Povest
Här cäyne şähärdän avılga kaytarıp, mine äbilärdä kaldıra torgan idelär. Soñgı ike yılda bu bähet tätemäde. Şulay da bıyıl aldan uk äytep kuydım:
— Äbiyemnärgä kaytasım kilä! Min avılnı yaratam! Kaz bäbkälären, sarık bätilären, maemayıbıznı sagındım! — didem.
— Nindi maemay inde ul? Ällä kayçan bozau qadärle etkä äverelgänder!— dip, ätkäy karşı çıgıp karasa da, üz süzemne kabatladım.
Änkäy kileşte:
— Yarar, ulım! Kaytarırbız... Bezneñ belän bergä yal itäseñ kilmägäç, avılda yatarsıñ, sala malayı bulıp!— dip äytkäç, başım kükkä tide.
Sala malayı da bulırmın äle! Bik bulırmın! Ä nigä? Yaramıymıni? Avılda minem duslarım küp, cäyneñ başınnan ahırına qadär alar belän et sugarıp yöribez. Açulanuçı-ärläüçe dä yuk, berkem komaçaulamıy. Bälki äle ätkäy dä yalgışadır! Akbayım alay uk bozau qadärle etkä äverelmägänder, haman da maemaydır! Yüri äytä ul, belep toram. Avılga cibäräse kilmi. Gel dä üz yanında gına totar ide. Yuk inde! Alay bulmas, bıyıl mine avıl kötä! Kızıktırmagız ällä nindi zäñgär külle, bozlı-karlı taularıgız belän. Kiräk ikän, üzegez genä şunda kitegez. Ä miña avıl havası, suı-çişmäse, urmanı-bolını, hämmä-hämmä cirläre yakın. Yaratam min sala malayı bulıp, ayak-kullarnı tuzanga batırıp, su buylarında balık çirtterep, iptäş malaylarım belän mäş kilergä. Ni disägez dä, miña bit inde unike yäş. Sabıy bala tügel. Üzem öçen kurkası da, borçılası da yuk! Anda duslarımnan Gamil, Aydar, Cihangir bar. Menä digän şäp malaylar. Äyttem — bette, cäyem şular belän ütäçäk!
I
Sabantuyga dip atap avılga kaytkaç, ätkäy belän änkäy mine kaldırıp, yılak señlem Zöhräne üzläre belän alıp kittelär. Min kul seltäp, ozatkanday ittem.
— Ulım Almaz, däü äniyeñne tıñla! Eşlärendä bulış, köne buyı uynap kına yörmä,— dip, änkäy üget-näsıyhäten tapşırsa da, alarnıñ maşinası yul tuzanına kümelüe buldı, uramga çıgıp ta şıldım. İnde küptän täräzä karşıbızda kaynaşkan Gamil belän Aydarnıñ su buyına taba töşep kitkännären kürep kalgan idem, şunda gına uynıy torgannardır äle!
Yalgışmadım. Alar ber öyem büränälär östendä tirbälep-söyläşep utıra idelär. Mine kürügä, karşıma uk citeşep töştelär. Berençelärdän Gamil miña kulın suzdı:
— Sälam, brat!
Anıñ bolay kılandırıp söyläşüe abıysınnan küçkän ğadäte bulganlıktan, min dä ölkännärçä kul birdem häm şapıldatıp uç töbenä suktım da:
— Şäpme hällär?..— dip kenä cibärdem.
Ul arada Aydar da kulın suzdı:
— İsänme? Nigä bıltır kaytmadıñ?— dide ul.
Küreştek. Anıñ yugarıga tartılıp kitkän buyı, yırık avızı, başındagı tübätäye tämam üzen olıgaytıp cibärgännär, kıyafätenä karap kına tanımaska da mömkin ide, ämma häräkätläre haman da elekkeçä, kıyış-mıyış kilep torgan cil tegermänen häterlätä. Ä Gamil nıgıp, tazarıp kitkän. Yarım şärä täne tulıp, muskulları tıgızlanıp tora.
Turnikta uynaştırgalıylar ikän! Yarışlarda da katnaşkalagannar. Maktanışıp alırga da ölgerdelär. Avıl malayları şundıy inde alar. Ni bulsa da — avızları yırık, ni eşläsälär dä — maktanırga gına toralar. Ä min alay tügel. Şähärskiy!
Üzem turında kiräkmäs. Alarga dip alıp kaytkan küçtänäçlärem dä bar bit äle: karmaklar, matur-caylı, al-kızıl kalkavıçları, kömeş enäläre bulgan yahşı ceple karmaklar! Min alarnı, kesämnän çıgarıp, beräm-beräm Gamil belän Aydarga suzdım.
— Ä Cihangir kayda?
— Bügen kürenmäde äle! Yokısınnan uyanıp citmägänder?.. Äytkän ide, kanikullarga çıksam, töşkä qadär yokı simertäm dip. Şulaydır.
Gamilneñ bu süzlärennän Aydar tagın da şäbräk itep avızın yırdı. Aña min dä kuşıldım. Duslarım, kitergän büläkläremä söyenep, tämam dönyaların onıtkan häldä karmakların tikşerä başladılar. Balıkka töşärgä teläkläre kuzgalırga ölgergäç, tüzemlekläre bette. Min dä äydäkli başladım. Ämma Aydarnıñ başı salınıp, pışıldap kına añlattı:
— Anda siherçe kızı äle! Ul menmiçä, su buyına töşä almıybız!
— Nişli soñ ul anda?
— Balık tota!
— Totsa ni, närsä bulgan?
Gamil minem kirelänüne tiz bastı:
— Yaramıy, zähmät kiterüe bar!
Çarasızdan min dä büränälär östenä kilep utırdım. Cihangir dustıma digän karmaknı karıy başladım. Anıñ belän Aydar häm Gamil dä kızıksınıp kittelär.
— Monıkı äybäträk! — dide Gamil, könläşkän tösle itep.
— Alaysa alıştır, siña bulsın,— dip, Cihangirnıkın aña suzdım. Tik Gamil üzeneñ karmakların uçlap totkan ide, alardan ayırılası kilmäde, karap aldı da:
— Mineke dä yahşı!— dip maktanıp kuydı.
Cihangir haman da kürenmäde.
— Ul bulsa, kurkıp tormas idek! — dide Aydar.
Gamil anıñ belän kileşergä aşıktı. Bolarnıñ ikeseneñ dä yözlärenä çıkkan säyer ber örkäklek şäüläse miña da küçte. Çönki ul siherçe kızı häm anıñ änkäse hakında beraz gına bulsa da häbärdar idem.
II
Anıñ änise kem ikänlegen min açık kına belmim dä, hätta kürgänem dä yuk. Yäşägän yortları avıldan çittäräk bulganlıktan, ul yakka hätta mallar da barmıy, malaylar da, usallanıp, yäşelçä bakçalarına kermi, ihataların urap uzarga tırışalar ide. Ämma ul siherçe hatın iseme belän dan totkan apanıñ kızı Kamilä belän min şaktıy yahşı tanış bulıp, elek kaytkanımda bergä uynaganım da bar ide. Tik şunnan soñ bik ozak avırıp yattım da siherçe zähmätennän dip ätkäy-änkäy avılga ayagımnı da bastırmaska kiñäşep kuygan idelär. Häzer zur üskänlegem säbäple ışandılar bulsa kiräk.
Ul siherçe hatın turında işetkän-belgännäremne bergä cıyıp söyli kalsam, kölkele häm adäm ışanmaslık ber hikäyä kebek närsä barlıkka kiläçäk. Şulay da häbär itep kitärgä kiräkter. Üzem bolarga bik ışanıp citmäsäm dä, kayvakıt küñelgä kilä dä, ällä tagın hak mikän digän sorau borçıy başlıy küñelne. Çınnan da, Tukay äytmeşli: «Küktä nilär bulmas diseñ, oçsız-kırıysız kük bit ul!..» Bu cir yözendä dä şulaydır inde! Başkaça tügelder?
Kamiläneñ änkäse, imeşter, inde yöz yılgaça gomer sörgän äbi, dilär. Ämma kızı gına nigäder bik yäş äle. Minnän dä keçeräk bulsa kiräk? Tanışkan vakıtıbızda ul äle ikençe sıynıfnı gına betergän ide, häzer dürtkä küçkänder mögayın. Anıñ hakında: «Gel «bişkä» genä ukıy!» — dip işetkänem bar ide. Belmägän närsäse, tanımagan üläne yuk!
Söylärgä telägänem änkäse hakında da bulganlıktan, süzne äüväle şunnan başlarga kiräkter?
Vakıygalar menä bolayrak dilär: imeşter, elekke zamannarda avılnıñ olug baylarınnan sanalgan ber adäme bik nık avırıp kitkän. Sırhavı şulkadär dä katı bulgan ki, härtörle tabiplar vä im-tomçılar aña bernindi däva da taba almagannar. İnde menä-menä ülär dip kötkännär üzen. Ämma dä läkin äcäle citmägän keşene ülem alıp kitä dimeni? Gomere bar ikän. Kayçandır kemgäder bik zur yahşılıklar eşläp, anı nindider afättän kotkargan ahrısı? Ämma ni genä bulmasın, bändälärneñ yamanlıgı da, yahşılıgı da cirdä kalmıy, ber kaytarıla şul. Monda da şul häl kabatlangan.
İnde ülä, inde kümärbez dip aptıragan tugannarınıñ häm ğailäsen şakkatırıp, könnärneñ berendä bolarga ber im-tomçı äbi kilep kergän dä äytkän:
— Ya Allahı Täğaläneñ izge kolı, sin kürgän cäber-zolımnı yazmış bezgä birmäsen! Sineñ karşıñda küpme tabip vä sırhau serlären belgän bändälär hezmät kuydılar, ämma hiçberseneñ küñele näticä söyeneçe belän balkımadı. Sin äcäleñne dä, tınıçlık-iminlegeñne dä tapmadıñ. İnde min kildem! Yahşılık cirdä yatmıydır...
Anıñ süzlärennän gacäplängän halık telsez kalgan, aktan da, karadan da süz katarga cıyınuçı kürenmägän. Ä bu serle zat haman da üz eşendä bulgan. Avırunı baştanayak karap çıkkan, yözennän sıpırgan, sulışın tıñlagan.
— Allahı täğaläneñ rähmät-şäfkatläre ireşsen... Bu bäladän üzeñne kotkarırmın!—digän häm älege hälgä şahitlık kılıp torgan tugannarına äytkän:
— Barıgız, dalaga çıgıgız häm miña şundıy söyäk kiteregez: ul saf häm çista bulsın, kayçandır suyılgan atnıñ kalak söyäge tösle oça söyägennän bulsın, kipkän bulsın! — dip ämer birgän.
Ni kiräksä, şul inde, digändäy, bu süzlärgä kolak salıp, hämmäse kırga-dalaga çäçelgännär. Bik küp ara cirlärne uzıp, härtörle söyäklärgä yulıkkannar, ämma kiräklesen taba almıyça gacizlängännär.
Ä sırhau bay häm siherçe zat tınıç häm sabır gına bolarnı kötä birgännär.
— Ägär dä abzarımdagı kara aygırımnı suydırıp, söyägen cildä cillätergä kuysam, bu vakıt eçendä şul däräcägä kiler ide,— dip baynıñ äytüe bulgan, keçe ulı kaytıp kergän:
— Ya Allahı täğaläneñ kolı, kirägeñne vä soraganıñnı alıp kayttım,— dip şatlandırgan.
Anıñ artınnan urtançısı, koyrıgına iyärep diyärlek ölkäne citeşkän. Siher vä serlär iyäse bändä bu kiterelgännärne kırın küz belän genä karap algan da, keçe ulınıkın saylap:
— Ä boların, kalgannarın, iltep kümegez!— digän.
Ul arada uçak yagıp, serlär iyäse söyäkne utka taşlagan, yänäşäsenä timer kendek kuygan. Üze bar dönyasın onıtıp cır suzgan, kulında dumbranı biyetkän. Kem kürep kalırga, kaysı kızık ezläp kilgän: halık tamaşa kıluda ikän.
Cırlıy vä takmaklar äytä torgaç, cırçınıñ avızı kübeklänep kalgan. Ul arada uttagı timer dä kıp-kızıl bulıp kızgan. Siherçe anı çıgarıp, telenä tiderep karagan. Halık ah itkän. Tamaşa kıluçı hatınnar kurkudan yözlären yäşergännär, irlär añsızlanıp kalgan. Ä serlär iyäseneñ tel oçı çoclap, timer bezeldäp kuygan.
Şunnan soñ yandırılgan söyäkne çıgarıp, siherçe anı töygän, tuzan hälenä kitergän. Yañadan timerne alıp, avızına taba kitergän. Yözläre agarıp kalgan halıknı tagın da häyranga kaldırıp, pıçak belän siher iyäse tel oçın kiskän dä, ut kebek kızgan timergä kanın tamızgan. Çıkkan isne sırhauga taba örgän. Tegeneñ dä bu hällärne kürep torudan tañ-gacäyep kalıp, avızları açılgan mäle ikän. Yözenä kaynar häm moña qadär hiçber tapkır da borınına kermägän isneñ yögerüennän ul tagın da ah itkän.
Bu da tügel, serlär iyäse siherçe, tege söyäk tuzanın üzeneñ bilbavınnan çıgargan keçkenä şeşädäge suı belän izep-bolgatıp, tagın da beraz sıyıklık vä su östäp, şul sıyıkçanı avızına algan häm kaynar timer kendek aşa sırhaunıñ yözenä kabat yögertkän.
Bu eşläre betkännän soñ:
— Öç könnän atagız ayagına basar, ozın gomerlär kiçerer, eşe vä ğamäle yahşılık vä hörmättä isä, başka hiçkayçan aña zähmät kagılmas!— dip beldergän.
Yegetlär baştarak ışanmıyça torgannar. Şunda gaziz ataları ıñgıraşıp äytkän:
— Min bu serlär iyäsenä ışandım! Allahı täğaläneñ äüliyä bändäsennänder. Mul itep sıylagız, baylıgımnan ni kiräk, şunı biregez, akçanı kızganmagız! — dip ämer itkän.
Ulları tiz arada ämerne ütärgä aşıkkannar. Ämma bu zat alarnı tuktatkan häm:
— Dönyalar bozılırlar. Ämma dä läkin ber telägem bar! Vakıtlar ütkännän soñ avılıgızga yalgız hatın kerer, kulında biläüle bala bulır. Anı kakmagız-sukmagız! Bu vakıtta balalarıgız densez vä imansız, küñelläregez cimerek vä yırtık, mäscedegez augan häldä bulsa da, ul anaga hörmät kürsätegez! Yortsız-cirsez kaldırmagız! Anı qaderläp tärbiyälägez. Menä şul telägem!— digän.
Bay şunda üzeneñ utarın tege kiläçäk hatınga atagan häm anı kötäçägen vä balalarına bu hakta vasıyätnamä tözep kaldıraçagın belderep iman kälimäsen kabatlagan, süz birgän. Şunnan soñ serlär iyäse niçek kötmägändä päyda bulsa, şulay kitep tä bargan. Öç könnän bay abzıy ayakka baskan. Avıl çitendäge utarınıñ äylänäsenä alma bakçası utırtkan, yortın kat-kat tözekländergän. Ämma anda hiçkemne yäşätmägän.
Ul arada ildä ihtilal çıgıp, tormışlar tämam bozılıp betkän. Baynı yort-cirennän kugannar, ämma ämanät itep kuygan utarına tiyüçe bulmagan. Kolhozlar oyışa başlap, kaladan räis kitergännär. Bu bändä saban-sukanıñ närsä ikänlegen belmäsä dä, bik tä ütker keşe bulıp çıkkan. Baynıñ vasıyät utarına kerep töplängän.
Baştarak bar da cay gına barsa da, bu räisneñ ğailäsenä afät yulıgıp, üze dä sırhauga kalgan. Tabiplar monıñ seren belä almagannar. Cenazasın iltkändä halık kinät tege serlär iyäse belän bulgan vakıyganı islärenä töşergän. Şunnan birle utar şul kileş kalgan. Alma bakçaları kırgıylangan, tübäläre yañgırdan çerep, yortı iñep betkän. Ämma serlär iyäse äytkän hatın avılga kilmägän, bay da sörelgän cirennän kire kayta almagan. İldä sugışlar çıgıp, törle-törle hikmätlär bulıp betkän. Şulay itep, siher iyäseneñ yuragannarı hämmäse dä diyärlek yuş kilgän. Barı...
İmeşter, halıknı tañ-gacäpkä kaldırıp, könnärneñ berendä avıldan sörelgän bay utarınıñ bakçası da, yortı da äüvälge hälenä kaytkan. Uram buylap, ul da tügel, ak biläüdä bala kütärep ber hatın ütkän häm şul öygä kerep yäşi başlagan. Baştarak anı kilep kürergä kurıkkannar. Ämma ir-yegetlärneñ küzlärenä ul hatınnıñ çibärlege çalınmıyça kalmagan, alar çittäge bu yortka sukmak salırga uylagannar. Tik hıyalları gına barıp çıkmagan. Kilep citüläre bula ikän, karşılarına yäki berär bozau qadärle olı kara et, yäisä karçıga-yabalak çıga, di. Kaysıların agaçlar totıp kala, kayberäüläre yıgılıp zähmät taba başlagan. Şulay da monı kemnärgäder häbär itärgä kurıkkannar, ä bolar şuşında yäşi birgännär. Kamilä isä menä bu hatınnıñ biläüdäge kızı ikän.
III
Söylänergä tiyeşle süzlär küp buluga karamastan, alarnı kaldırıp, miña da tormış vakıygalarına kaytırga turı kilä...
İptäş malaylarım belän utırgan arada tegene-monı soraştırıp, siher iyäse hakında tuzga yazmagan hällär hakında uylarga da ölgermädem, östenä menep utırgan kayın büränäm kanatlanganday kükkä taba sikerep kuydı. Ni kürim, karşıbızda Kamilä basıp tora ide. Şomırt kara küzläre, kara yılan kebek çäç tolımı, koyaşta yangan bit oçları — bolar barısı da anı şokolad tösenä kertkän, maturlık häm çibärleklären dä östäsäñ, akıllarnı alırlık ber güzälgä äverelderep bara ide. Minem tel oçınnan ike genä süz çıktı:
— İsänme, Kamilä?
Ul monı kötkän ide, kürenep tora, süzlärennän ük sizelä bit.
— Ä-ä, Almaz kaytkan ikän! Kala malayı!
Kulındagı zur, öç litrlı bankasın cirgä kuydı. Anıñ eçendä närsälärder yözä ide. Gamil belän Aydar agaçlar artına kaçu yagın karadılar. Ämma öyelep torgan utın büränäläre arasına kermäsäñ, başka cirdä kotılu urını yuk ide.
— Bakaları sikerep çıga kürmäsen, totıp aşıylar üzeñne!— dip, miña kiñäş birergä dä ölgerdelär, tik kaçıp citeşä genä almadım.
Bezneñ bolay tora salıp şürlävebez Kamiläneñ üzenä bik tä kölke toyılgandır inde, tägäräplär kitte inde menä: eçen totıp, yämle yözen tagın da kürkämländerep, minem kebek ahmaklarnı kızık itep...
İptäşlärem nindi hislär kiçergänder, bälki oyatları külmäklärennän tartıp, haman da cirgä tabarak sıyınırga mäcbür itkänder? Ämma min ser birmäskä tırıştım. Niçek üzemne kulga totıp ölgerergä, şuşı yırık avızlı çibär kız aldında kurkak kala malayı digän isemne almaska? Monıñ öçen çın yegetlär şikelle ük gayrätle häm batır kıyafät yasarga tiyeş idem. Şuşı fiker akılımnı yandırıp uzuga, yözemä kızıllık yögergänen toydım. Kamilä haman da eçe katıp kölä ide.
— Nigä hihıldıysıñ? Kuzgalmagansıñdır bit akılıñnan?
Bolay äytep taşlavımnan kız kinät kenä üzgärep kitte. Yözenä bärep moña qadär hiçkem: «Yülärländeñme ällä?» — dip, minem kebek mäğnäsez räveştä äytkäne bulmagandır?
Ällä yalgış işetämme digändäy, Kamilä inde aptıraşta karap tordı. Utın agaçları artına señgän iptäşläremneñ başı kalkıdı. Alar: «Närsä bulır inde?»— dip, küzlären täreländerdelär. Kamiläneñ usal karaşınnan inde minem tänem buylap ikençe kat kurkıp kaltıranu hise yögerergä ölgerde. Hälem harap ide.
Yärdäm ömetendä iptäşläremä sıyınırga telädem. Ämma alarnıñ üz hälläre häl bulu säbäple, mine bäladän kotkarıp kalularına hiçber ışanıç yuk ide. Tabigıy räveştä artka çigengändäy ittem. Ämma utırgan urınım kayın büränäse bulu säbäple, tigezlegemne yugaltıp, çalkan kittem häm, baştübän kadalıp, büz ülängä barıp töştem. Küzläremnän utlar kürenep, hälaqätem şuşı ikän dip uyladım. Bu qadär dä mıskıl bulmasam inde!
Yaman hälem östenä ğarlänü hise mine bötenläy dä beterep taşladı. İnde yılap, öygä taba yögeräse genä kala! Ä anda kemgä sıyınam? Äbiyemäme? Şuşı başım belänme?
Çarasızlıgım iş yanına kuş kilep, başımnan akılnı, tännän gayrätne çıgardı. Min inde büselep kitkän kapçık sıyfatında idem.
— Siherçe bärde! Küze belän çöyde!..— dip, iptäşlärem telgä kildelär dä, ul da tügel, Gamil artınnan Aydar, şärran yarıp, öylärenä taba şıldılar.
Min isä Kamilä kulında kaldım. Tilgän tırnagında közge çebeş niçek çikıldasa, min dä şulay tırmaşırga äzer idem. Ämma niçekter canga cılı häm rähät bulıp kitte, böten dönyam onıtıldı, yoklap kitkänemne sizmi dä kaldım. Monı ülem dip toydım, canımnı yazmışım kulına tapşırdım.
— Uyan inde, Almaz, berni dä bulmadı... Yıgıludan gına malay keşe imgänmi! — dip Kamiläneñ yomşak kına söylävennän häm başımnı sıpıruınnan soñ küzlärem açıldı. Cäyneñ ütker häm turı koyaşına çagılgan küzläremne kabat kıstım. Saklanıp kına kerfekläremne kütärgändä, siherçe kızınıñ karaşına oçrap, yatsınıp uk kittem. Ämma bu yulı kurku urınına can türemä rähätlek häm tınıçlık tulgan ide.
— Zähmät kagılmasın!— digän süzennän soñ tagın da aynıp kitkändäy buldım häm sikerep tordım.
— Närsä soñ ul?
Kamilä minnän rähätlänep kölde. Yaña gına kiçergän tınıçlıgım inde yukka çıkkan, küñelemdä kabat yuşkınnar kaynap, akılıma aptırau kotkısı töşkän ide. Soravımnı kabatladım:
— Närsä soñ ul zähmät?
Bu yulı Kamilä üze dä aptırap kaldı. Kara küzlären miña tutırıp karadı, nadanlıgıma ise-akılı kitep bulsa kiräk:
— Şunı da belmiseñmeni? — dip kuydı.
— Belmim dip, beläm bugay... Usallıktır iñde. Siherçeneñ zähmäte tiyä dilär bit.
Niklär genä şuşı siherçe süzen äyttem. Moña Kamiläneñ açuı kiläçäk, häzer kotımnı çıgaraçak inde dip köttem, ämma bu kurkuım da yukka gına ikän.
— Siherçelärdä zähmät bula da bula inde ul. Alar bit diyü päriläre belän eş itälär, cen-pärilärne arbalarına cigälär...
Minem baş bette alaysa. Bu siherçe kızı çınnan da diyü-cennär belän bergä äşnälek kılsa, harap kına itep taşlıy inde häzer. Ölkännär süzen tıñlamıyça, tapkanmın bäyläner keşene!
— Sineñ dä cen-päriläreñ barmı?
Kurkak keşeneñ akılı kitä ikän ul. Minem dä şulayrak kilep çıktı. Berse artınnan ikençese digändäy, haman da yalgışa birdem. Kotım botıma gına kaçtımı soñ?
— Ä nigä bulmasın di?
Kamilä rähätlänep kurkıta birde.
— Anıñ berseneñ iseme — Aksak, ikençeseneke — Sukır, öçençeseneke —Çulak... Kaysına ämer itsäm dä, başıña citälär inde!
— Yuk la, şayartasıñdır äle...
Köçsez genä çıkkan tavışımnı Kamilä elep aldı, yılmaep, yuatkanday äytte. Şul süzlärennän soñ kotım beraz tänemä kaytkanday ide:
— Menä, menä akılıñ eşli başladı, dävam it...
Tagın närsä diyärgä inde moña? İñ yahşısı — torıp yögerü inde. Ä artıñnan mıskıllap-kölep kalsa? Kızlar karşında, kala malayı bula torıp, şulay oyatka kalırga mömkinme soñ? Yuk inde! Närsä disä, şul! Bireşep torası tügelmen!
— Diyuläreñne çakır! Sugışabız!
Minem bolay batırayıp kitüemnän Kamilä tagın da eçe katıp kölä başladı. Min anı, malay başım belän, menä häzer törtep yıgarga, teleneñ mıskıllaularına çik kuyarga tiyeş idemme? Bälki şulay kiräk bulgandır. Ämma kıyulıgım citmäde. Şomırt kara küzläre häm maturlıgı karşında baş iyärgä, kütärelgän kulımnı töşerergä mäcbür idem.
— Işanmıym min ul diyuläreñä! — dip belderüdän artık eşkä yaramadım anısı.
— Ä kem siña, äye, ışan äle, di?
— Işanmıym şul! Tapkansıñ kurkıtır äyber! Diyü päriye, imeş! Biş yatıp, ber töşemä kermägänne... Yuk-bar söyläp torasıñ tagın. «Barçası yuk süz alarnıñ, bulganı yuktır gomer!»
— Beläseñ ikän!
— Beläm şul!
— Tukaynı!
— Anı äytäseñmeni?
— Ä diyulär, zähmätlär hakında hiçnärsä dä belmiseñ! Ahmak sin!
— Üzeñ kem!
— Kamilä...
— Beläm...
Bezneñ bolay telläşep kitüebezneñ ahırı-çige yuk ide. Şulay da Kamilä yırılgan avızın cıyarga aşıkmadı, mineke isä bäleş kebek büselep kitärgä genä tora. Nu, kızıy, malaylar belän telläşep tä ciñelmäsäñ, başıñ bette!
Uylaganımnı äytergä ölgermädem, küz allarıma karañgılık cäyelep, kulım belän baş kapkaçın tottım. Caylı-caysız yıgıluımnıñ berençe näticäse ide bu.
Kamilä yärdämgä aşıktı. İnde yözenä borçılu häm minem öçen ut yotu töse çıkkan.
— Yülär, ışanmagan bulasıñ tagın. Äyttem bit, zähmäte tiyä, dip. Töker cirgä!
Min yıgılgan urınga ul ber-ber artlı takmaklap tökerende dä kabatlarga kuştı:
— Tfü-tfü, betsen-kitsen, cirgä iñsen! Minnän ütsen, şunda betsen! Tfü-tfü...
Bu takmak üzemä dä kızık kebek toyıldı. Öç kat kabatlap tökerendem, citmäsä uñ ayagım belän şul cirgä tibep-tibep tä kuydım. Güyä saulık-sälamätlegem şuşıña gına bäylängän, güyä gadi genä bu takmak bäladän kotkara inde! Ämma döres bulıp çıktı. Küñelem urınına utırdı. Äle yaña gına avırtıp algan baş kapkaçım sihätlek taptı.
Min inde bernärsädän dä kurıkmıy torgan zatka ävereldem sıman: siherçe kızınıñ seren beldem bit!
IV
Aydar belän Gamil menep yögergän cirlärennän kabat äylänep kilep, koyma artına kaça-posa poçmaktan bezne küzätkändä, min inde Kamilä belän urtak telgä kilep betkän idem. Anıñ ällä nindi diyulär hakında söyläüläre, zähmätlärneñ ak häm karası barlıgı turında belderüläre kızık ta, serle dä ide. Hay dönyalar, belmi genä yöribez ikän!
Işanmıy torgansızdır inde? Yä, yarar, anısı — sezneñ eş. Ämma mineke — söyläp birü!
Kaysınnan başlıym ikän? Ä-ä, niçek bar, ni räveşle bulgan, şulay!..
Kamilä äytä, zähmät, di, diyulärdän kilä! İmeşter, bu cir yözeneñ arkılısı-buyına, östennän astına qadär hämmä urınnarda meñlägän vä yözlägän diyü gurtları-kaveme bulıp, alar keşelärgä härdaim zıyan eşlärgä genä toralar. Ämma här diyüneñ dä barça keşelärgä dä köçe citmi. Äytik, minem üzemä barı tik ber diyüneñ genä, yäki anıñ kavemeneñ genä gayräte zıyan kiterä, ä bütännäre ni genä kılmasınnar, kullarınnan kilmi. Şulay da diyü-päri zatı bik tä üzsüzle häm başbaştak bulu säbäple, niçek tä adäm balasına üz köçlären kürsätergä atlıgıp kına toralar, di. Şulay itep, cir yözendä küpme keşe yäşäsä, hämmäsenä karşı ber-ber törkem diyulär gurtı kahär äzerläp yörilär, saklık kılırga kiräk ikän!
Bu qadärle dä kötelmägän närsälär hakında işetü mine bötenläy dä beterep taşladı, utırıp yılıysı gına kaldı. Bändälärneñ meskenlege, koralsız vä köçsez buluları tagın da olı kaygılarga saldı, üzemne tügel, başkalarnı kızganıp yılarga äzer idem. Tik ser biräse kilmi. Siherçe ikän, hätta kızı gına sanalsa da, asılda ber-ber hikmätlärne belmime dip sorau birergä telädem. Ämma kurkudanmı telem yabışkan, avızım biklängän ide.
— Närsä diseñ?
Kamiläneñ avırttırıp kına äytep kuyuı yaradı tagın, miña da köç kerde, süz kapkasın biklägän irennärneñ yozakları vatılıp:
— Ber dä alardan kotılu cayı yukmıni? — diyärgä aşıktım.
— Nigä bulmasın di? Bik bar... Äni äytä...
Söyli genä başlagan ide, süzennän bülderep, karşısına tege kurkaklar kilep bastı. Gamil belän Aydar öçençe beräünen kiñ cilkäläre artına kaçıp kına yodrık selkilär. Ä tege küsäk, billärenä tayangan häldä:
— Bar, bar, äniyeñä kaytıp äyt...— dip ürti birde.
Bu keşe Cihangir ide. Moña tulısınça ışanıçım bulmasa da, kılanışı häm katılana töşkän tavışı üzen tanırga yärdäm itte. Kamilä belän artıgın bähäsläşep tormastan, ul miña taba borıldı häm:
— Nişlätte bu sine, siherçe kızı? — dip hälemne beleşüdän isänläşep küreşüen başlap cibärde.
— Belmim... Berni dä tügel...
— Alay dimä! Bik yahşı añlıym. Kurıkma sin annan. Ägär dä zıyan yasap, zähmäten kiterä kalsa, üzemä genä äyt. Tiz akılga utırtırmın!
Cihangir şul räveşle kükräk kakkan arada Kamilä, bankasın totıp, bezneñ yannan tayu yagın karadı. İptäşlärem miña taba borılıp baskan, kıznıñ ayak suıtuın sizenmi idelär. Kürep torsam da äläklärgä telämädem. Niçek kinät päyda bulsa, Kamilä şul räveşle yukka da çıktı, yaktı köndä erede diyärseñ.
Berazdan bez, dürt iptäş, bolıtlı salkın könnän soñ koyaş çıgıp üsemleklärne niçek balkıtıp cibärsä, şulay irkenäyep, älege dä bayagı kayın büränälär östendä arka cılıga idek. Üzenä büläkkä dip kitergän karmaklarnı kürgäç, Cihangir bötenläy dä yomşarıp, kuanıçın yäşerä almıyça, mine maktauda buldı:
— Nu şäp tä dus inde üzeñ, Almaz! Ber digäne! Ällä kayçan hıyallanıp yöri idem. Kayan beldeñ! Näq min yaratkan töstä bit kalkavıçları da...
Üzemä kıyınrak bulıp kitte. İptäşläremnän Aydarnı da anıñ süzläre tuydıra başlagan ikän, süzgä katışırga aşıktı:
— Äydägez balıkka töşäbez! Bügen yahşı kaba torgan kön inde, äye bit!
— Kaydan beldeñ?
Gamil aptırabrak aña karadı, soravın kabatladı:
— Kaydan beldeñ, dim!
— Änä Kamilä dä totkan bit...
İptäşlärem säyer küz karaşların aña töbägäç, min dä yärdämgä aşıktım:
— Totkan... Totkan şul!
Ällä kauşadım, ällä başka säbäptän, moñarçı kürelmägän häl, telem totlıgıp aldı. Duslarımnıñ säyer küz karaşları inde üzemne ütäli çıktılar.
— Kürdem bit, bankısında ide,— dip aklanırga aşıktım.— Kızılkanatlar, berse-berse beläk ozınlıgı!
— Bakalar, digen!
Cihangir mıskıllı gına itep kölgändäy itte. Ämma anıñ kılanışına iğtibar birmädem, süzlärenä genä açuım kabardı, kire kakmıyça kaldıra almadım:
— Bakalar tügel, balıklar ide!
Süzgä katışudan çitläşep ölgergän Aydar da äytkännäremne kuätläde. Tik Cihangir gına yöräkkä şom yögertte:
— Koyaş avışmıyça töştem yuk, yegetlär! Teläsägez nişlägez! Su anasınıñ tozagına kabasım yuk! Siherçe kızı da yuktan gına yörmägänder! Kotırtıp kuygandır üzen...
Tukaynı ukıganım bulganlıktan, Su anasınıñ gına nindilegen bik yahşı küz aldıma kiterä idem. Şunda ukıtuçımnıñ däres añlatkanda äytkän süzläre isemä töşte dä:
— Yuk süz, yalgan,— dip kırt kistem.— Äkiyätkä ışandıgızmı?
Äle yaña gına üzem belän bulıp uzgan vakıyganı bötenläy ük häteremnän çıgarıp taşlarga ölgergänmen. Avız oyasınnan süz koşı çıgıp oçuga, akılım kuşlanıp, nik äyttem ikän digän häsrätem yörägemä yabıştı, ayak barmaklarımnan alıp kolak oçına qadär kızardım bulsa kiräk. İptäşlärem tagın da isläre kitkän surättä küzläre belän iñem-buyımnı ülçädelär.
— Yarar,— dip näticä çıgardı Cihangir.— Şähär malayı, belep söylämi! Kürgän närsäse tügelder. Yäle, Gamil, kultura-agartu eşlären başlap cibär. Ber kıyssañnı täväkkällä, sabak birep üt şäkertkä, belemsez kalmasın!
V
Cihangir ni äytsä, şul ikän: ämer itüe buldı, Gamil telgä dä kilde. Berençe süzläre avır gına çıksa da, ike-öç cömlädän soñ ul ihlastan üz irkenä bezne buysındırdı. İnde meñ märtäbälär işetep tä, meñ dä berençesennän hätta Aydar belän Cihangir da baş tartmadılar, anısın söylä, monısına da tuktal dip köç birdelär, ürtäp tä algaladılar. Min üzem häyran idem, billähi! İşetkän närsälärmeni?
— Sin «yuk» diseñ, ä min äytäm: bar! Nindi genä äle, nindiye genä.— Gamil kullarına irek birep, karşısında häräkätlär belän häyran zur tügäräk yasadı. Ämma Aydar süzennän bülderde:
— Albastını söylämä, Albastı kiräkmi älegä! Su anasın, Su anasın, dim!
«Katnaşma!» digändäy, Cihangir kısılıp ölgergän Aydarga törtep aldı, tegeneñ tele kiselde. Gamil, tın alırga ölgerep, süz aygırına köç birde:
— Su anasımı, Su anası şundıy da mälgun ikän ul, üze gel dä adäm kıyafätenä kerä ala di. Anı siherçelär su töbennän çakırıp çıgaralar da yäş balalarnı batırıp üterergä ämer birälär ikän. Karaçkı da karaçkı, Su anası da şulay karaçkı inde menä. Üzeneñ ayakları artka taba karap tora ikän, elpäle di. Ä kükräkläre inde tezlärenä qadär asılıngan. Menä bolay! — Gamil ihlaslanıp vä ilhamlanıp kitep, kulları belän tubıklarına qadär töşep kürsätte. Minem öçen bolar yañalık bulsa da, Aydar katışmıy kala almadı:
— Üzeñ tezgä qadär, diseñ, ämma cirgä qadär asılındırıp kürsätäseñ, bulmagannı!
— Närsä, kürgäneñ barmı ällä?
— Kürmästän söylämäs idem... Kürdem şul!
— Äbiyeñä kaytıp söylä, kürgänseñ di menä, kötep tor!
— Üzeñ kürmägäç tä, keşenekenä katışma, yäme! Küptän buldı ul. Töştem su buyına şulay irtänçäk. Karıym: yar kırında berse çäçlären taraştırıp utıra, altın taragı da bar ide. Koyaşta yaltırıy inde menä siña. Kattım da kaldım.
— Söyläp utırma yuknı! Äkiyät...
— Tıñlarga irek bir äle! — Cihangir şunda Aydarnıñ kasıgına aru gına törtep kuydı.
— Närsä haman mine kayızlıysıñ? Änä Gamilgä tört, ul aldalap utıra bit! — Aydar kanäğat tügel ide. Ämma anıñ şunda tınıp kaluı Gamilneñ telen çişep cibärde. İnde hikäyäse ahırına qadär süz dilbegäsen üz kulınnan ıçkındırmadı. Meñ dä berençe tapkır tıñlap ta ışanıp citmägän, ällä ışanudan uzgan Aydarnıñ küzläre barıbıznıkınnan da yaktırak yaltırıy ide. Yukka batır kebek kılana ahırı ul, kurka torgandır äle! Şunıñ öçen Gamilgä karşı töşäder, söylätmäskä mataştıra, seren birmäskä tırışadır!
— Ä beläsezme, Su anasın totıp bula ikän! Äti söyläde! — Cihangir da, Aydar da Gamildän mondıy süzne berençe işetüläre ide bulsa kiräk, kötmägändä avızları açılıp, irennäre salınıp töşte.
— Bulmas la, kit annan!
— Kaya kitim!
Cihangirnıñ Gamilgä söylär öçen kuät birüe, berse ikençesen añlamagan kebek kılanuları kölke dä, caysız da ide. Min dä sorau taşlarga kiräk taptım:
— Niçek totalar?
— Närsä, beregezneñ dä işetkäne yuk idemeni? — Gamil havalanıp kitte. Menä häzer: «Närsä biräsez, söylim!» — dip şart kuysa, barıbıznı da ıştansız kaldıra inde.
Yuk, Gamil alay eşlämäde. Ürtäp torunı kiräk sanamıyça, belgänen cäyep salırga aşıktı. Ul söyläde, anıñ sayın Aydarnıñ küzläre tınıçlıgın yugalttı, Cihangir isä, batırayıp, beläklärendäge muskulların totkalap-totkalap aldı. Ägär dä menä şunda Su anası kürensä, ul anı totıp alaçak häm harap itep taşlayaçak ide. Ämma cayı gına kilmäde.
— Äti söylägännän genä, malaylar, äti söylägännän genä,— dip aklangalap aldı Gamil.— Sere bar ikän anıñ, belep eşläsäñ, borçanı da dagalarga mömkin di. Şulay bervakıt, elekke vakıtlarda inde, borıngı zamannarda
ber irgä Su anası karşı çıkkan da, tegene batırırga mataşa di bu. Yuk la inde. Ul keşe kötüçe bulgan, imeşter. Ällä baymı? Yarar, kem genä dä tügel, ber ir, bik belä torgan keşe ikän, bismillasın äytep, eläkterep algan di Su anasın. Ä-ä, tege kaçarga mataşa ikän. Ämma kükräkläre alga salınıp töşkäç, yögerergä komaçaulagan üzenä. Ägär dä şunda alarnı arkasına taşlap ölgergän bulsa, at belän dä kuıp totu mömkin tügel di. Ä bu abzıy Su anasın çäçlärennän eläkterep tä algan, kıynıy da başlagan. Ägär dä çıbırkı yäki kamçı belän suksañ, ul zuraya-üsä genä ikän. Belep kıynagan bu. Çalbar kayışın salıp algan da berne suga ikän, ikene, öçne. Su anası ükerep cılarga totıngan: «Cibär mine, ägär dä üz irkemä kuysañ, üzeñä dä, balalarıña da, näseleñä dä zıyan kitermäm, mäñge yakın kilmäm!» — dip äytä ikän. Ä ir yülär tügel di. Nigä cibärsen äle ul anı? Ber totkaç ıçkındırsañ, tagın kayçan oçrıy äle siña?
— Şulay itep, kayış belän sukkalagan da ike çäç börtegen özep algan. Su anası tagın da hätärräk cılıy başlagan. Ütenä ikän bu: «Alma, bir miña, alar siña ber dä bähet kitermäs, tınıçlık ta birmäs!» — di ikän. Ä tege ir tıñlamagan. Belä ikän: ägär dä ike çäç börtegen alıp kalmasañ, Su anası birgän süzen onıta da bütännärgä zıyan eşläven, su kergändä batırıp üterülären dävam itä di. Şuña kürä basmadan barganda aska kararga yaramıy. Küzläreñne kürsä, Su anası ürelä dä tartıp töşerä ikän. Başıñ äylänsä dä tüzärgä, basmanıñ argı başına kararga kiräk.
— Tege ir ike börtek çäçen öyenä alıp kaytkan. Ämma Su anası da artınnan kilgän. Niçek tä aldalarga-yalganlarga uylıy üze. İke çäç börtegen kire alası bar bit. Ämma ir bireşmi, ütenüläre-yalınularına kolak ta salmıy. Su anası kayta birä iyärep.
— Korän eçenä salıp kuyarga kiräk ikän ul, anıñ çäçlären, digänem. Yortta, hämmä keşedä Korän bulu şunıñ öçen dä bik kiräk bit. İzge kitap, tınıçlık saklap, Allahı täğaläneñ barlıgın hätta cen-şaytan işelärgä dä belderep tora. Korän bulgan yortka alar kerä almıy, kersälär dä zıyan yasarga köçläre citmi di. Ul-bu kıla kalsalar, suga ikän ul alarga. «Äguzebillähi!» süzen äytügä, cennär niçek yanıp yukka çıksalar, Koränne kürügä — şulay hälsezlänälär ikän.
— Şunnan bu keşe tege Su anasınıñ çäçlären, öyenä alıp kaytıp, Korän eçenä salıp kuygan, hiçkemgä kagılırga kuşmagan. Su anası nişläsen, adäm surätenä kergän dä, bolarga hezmätçe bulıp yallangan. Ber kön yäşi bu alarda, ike kön, öç, dürt... Ber ay, annan ber yıl ütep kitkän. Bik tırış ikän üze. Hucanıñ ışanıçın yaulau öçen nindi genä avır hezmätlärne dä başkara di. Tires tügärgä kuşsa, anı da eşli, cir sördersä, suka da tartıp yöri bu. Ämma irne aldıy almıy. İke çäç börtegen urlap kına kaçar ide, Korängä yakın kilergä kurka. Ürelä kalsa, kulı peşä, yöze karala. Şulay da tüzä, cay ezli. Balaların karıy, hatını tiräsendä böterelä. Uyı gına barıp çıkmıy.
— Könnärdän ber könne kitälär bit hucalar aşka. Öydä anıñ yäş balası belän kart inäse gına kala. Su anası da şunda. Ber yıl elek tormışları yarlı, yarım-yortı bulgan ikän, ämma Su anasınıñ tırış hezmäte arkasında bar eşläre dä alga kitkän. Bayıp betkännär. Ä bay keşelärdä ber dä iman yuk inde ul. Onıtalar, häsrätläre kalmıy.
— Hucalar aşka kitkändä däü änilärenä tege çäçlär hakında belderep kaldırırga onıtkannar. Kart keşeneñ dä häter yuk inde. Ä yäş balaları berni belmi. Uynap tik yöri. Äti-änise yanda bulmagaç, bötenläy dä tuzına bu. Yortnı beterep yögerä. Şunda tege Su anası eläkterep ala monı. Äyttem bit, Su anaları keşe kıyafätenä kerälär dip. Bu da şulay üz kıyafäten yugaltıp, adäm räveşle ikän. Matur di äle citmäsä, yumart häm miherbanlı bulıp kılana di. Hiç tä anı Su anası dip äyterlek tügel di:
— Menä siña ballı prännek! — Bu süzlären işetügä, malay uyınınnan tuktagan, kızıkkan, tellären yalap algan.
— Bir! — dip sorıy bu.
— Yarar,— di Su anası.— Sin elek miña änä tege kitap eçennän ike çäç börtegen alıp, uçıma sal, annan soñ birermen!
— Tege ahmak malay tiz arada, anıñ kuşkanın ütäp, ala da birä. Ul da tügel, Su anası prännek suzgan kebek kılandırıp, monı totıp, kaynap utırgan kazanga taşlıy da yukka çıga, beldegezme?
Gamil şulay süzen tämamlıy, bez ul ahmak malaynı kızganıp utıra biräbez. Sizep toram, Aydar avız açarga da kurkıp kaltırana, Cihangirnıñ da kikrige şiñgän.
VI
— Bula bit şundıy ahmaklar!
— Nindi?
— Tege keşeneñ malayı tösle!
Cihangirnıñ şuşı näticäsennän soñ Gamil tagın dävam itä, bu yulı süzläre därtländermi, akılga sugıp, küñellärne genä suıta.
— Kitä bolarnıñ dönyası kiregä. Cıygan baylıkları cilgä oça, yortları teräügä kala. Bälaläreneñ oçı-kırıyı kürenmi...
— Bara bu ir tagın Su anasın ezläp, yar buyların da yöri, küllärne karıy, çişmälärne. Nik berse kürensen. Ä bit yırmakta da, su cıyılgan urında da, küllär-yılgalarda da Su anaları bula ikän. Äle alarnıñ ataları da bar di...
— Niçek kenä tırışmasın, kabat tota almıy şul. Oçramıy Su anası moña. Yılan mögeze tapkan kebek di ul. Ägär dä kulıña kersä, yugaltırga yaramagan tösle, Su anasın da ıçkındırmavıñ mäslihät. Ägär dä buldıra almıysıñ ikän, nigä tırışırga!..
— Malaylar! — Cihangir kötmägändä sikerep tordı.— Kittek!
— Kayda?
— Su buyına! Balık totkan bulıp kılandırabız! Berärsen kürü mömkinlege kilep çıkmasmı? Ägär dä şulay bar dip söylilär ikän, nigä bähetne sınap karamaska!
— Kuldan kilerme soñ? Totıp aşasalar?
— Sin, Aydar, haman şulay kurkak kileş yörerseñ mikän inde? Ni bulmaska min çalbar kayışımnı ıçkındırıp kuyam. Bütän närsä belän suktırırga yaramıy diseñ bit, Gamil!
Cihangir täväkkällägäç, bez dä, batırayıp, artınnan iyärdek. Ämma tallıkka kilep citkäç, karmak sabı sındırır öçen yışlık arasına kerergä dä kurkıbrak tordık. Bu yulı da Cihangir bulıştı. Kıçıtkan töplärennän çokıp seläüçän cıydık, Aydar isä berniçä çikertkä dä tottı. Şunnan soñ gına yar kırıyına kilep bastık. Min suga karamaska tırıştım: çınnan da, Su anası küzläremne kürep alsa, tartıp töşersä, köt Cihangirnıñ kayçan yärdämgä kilep citeşkänen, bötenläy dä taşlap kaçmasa äle!
Ni hikmät, balık yahşı çirtä ide. Berençe bulıp söyeneç Gamilne sayladı. Ul urtakul zurlıkta çabak tartıp çıgaruga, minem dä kalkavıç tınıçlıgın yugalttı. Menä-menä töşep kitä inde dip yörägem kuptı. Yılga balıgın totkanda aşıkmaska kiräk ikänlegen belgänlegem säbäple, kalkavıç artınnan iyärep ük yöri idem. Ber çumıp aldı, ike, öç! Buldı bu. Tartıp çıgaruıma, Aydar avaz saldı:
— Almazga da kaptı! Kızılkanat! Beläk yuanlıgı bar!
Ul döres ülçäde. Çınnan da, miña eläkkän balık simez häm olı ide. Anı kaya kuyarga da belmi aptıragaç, Gamil kiñäş birergä ölgerde:
— Mineke yanına taşlap tor, min häzer çiläk alıp kiläm!
Yırak barıp yörmäde. Bezdän çittäräk kenä mışnıy-mışnıy ülänen çäynäşterep yatkan bozau yanındagı sulı çiläkne kiterde:
— Äydä, şuşında gına tutır!
— Hucası närsä äyter?
— Berni dä... Bezneke ul!
— Ä-ä, alay ikän!
Gamil karmagın suga taşlaganda, Aydar tagın avaz birde:
— Çirtä, çirtä, malaylar!
Cihangirga anıñ bolay kabalanuı oşamadı:
— Kurkıtasıñ bit, böten balıklarnı kaçırıp beteräseñ! Tavışlanma!
Añlaşıla: üzeneke çirtmi, şuña açuı kilä monıñ!..
Yar buyında şaktıy ozak äväländek. Mögayın yoldızçılar telendä bu kön balık köne bulıp, malay-şalayga bähet vä söyeneç kilä torgan säğatter? Şulay şul, kanikullar, hiçkaya aşıgası, hiçnärsä hakında kaygırası tügel. Hätta Su anaları turında da onıtkanbız bit.
Kön kiçkä avışıp, irtännän birle yünle-başlı aşamaganlıgım da häteremä kilgäç, aşkazanında bürelär ulaganlıktan, balık totunıñ kızıgı bette. İnde häzer yünläp çirtmi dä ide bulsa kiräk.
Kaytırga kiräk. Kara bu ös-başnı, tämam pıçranıp, kızıl balçıkka buyalıp betkän. Şuşı kileş kaytıp kersäm, äbiyem närsä äytäçäk?
Arada balıknı iñ küp kaptıruçı Cihangir ide. Ämma çiläkne miña tottırdılar.
— Almaz, bolar barısı da sineke! Karmaklar alıp kaytkanıñ öçen bezdän rähmät bilgese bulsın!
İptäşläremneñ bolay yumartlanuınnan başım cidençe kükkä tide. Äüväle kirelänep mataşsam da, hay-vayıma karamastan, Cihangir:
— Şatlandır äle barısın da, äbiyeñ dä söyener! — digäç, künmi kalmadım.
Minem ber çiläk balık kütärep kaytuımnı kürgäç, öydägelär hämmäse dä şaklar kattı.
VII
Ul könne, tämam arıgan buluım säbäple, kiçtän ük yatıp yoklanılgan. İrtän uyanganda, koyaş şaktıy yugarı ürmälägän, iptäşlärem kötep zarıkkannar ide. Alarnıñ äti-äniläre hämmäse eşkä kitep bargannar, cil sugarıp yörmäsennär öçen dönya qadär yomış kuşıp kaldırgannar. Şunlıktan, oçraşıp hällär beleşkännän soñ, härkaysıbız üz yulı belän kitte, min isä kapka töbendä kaldım. Äüväl ayaklarnı bolgap utırudan yäm taptım. Kızık ta, rähät tä ide. Bolay nişlärgä belmiçä arı-bire sugılıp yörüemne kürep, äbiyem çäygä çakırdı:
— Ker, ulım, ker! Ballap-maylap sugarırmın üzeñne,— digäç, tuk karınımda beraz buş urın tapkanday, östäl yanına kildem. Uramnan kergän ğadätem belän ayak selkep utıruda buldım. Şulay caylı da, rähät tä ide.
— Ulım, şaytan çakırıp utırma! — dide äbiyem.
Ber äytüennän genä kolakka kermägän. Tagın-tagın kabatlagaç kına ayaklarımnı cıyıp mataştım. Tik yukka! Totıp torıp bulamı soñ alarnı! Bolganalar da bolganalar. Äbiyemne dä tıñlamıy kalasım kilmi. Bulmıy gına bit.
— Östäl artında ayak bolgap utırsañ, şaytannar kilä di. Arbası belän avızıña kerep kitä!
— Niçek inde?
— Menä şulay! Şaytannıñ ber kulında tayagı bar, ikençesendä — arbası. Anı gel tartıp yöri ul. «Şaytan tayagı» digän süzne işetkäneñ barmı?
— Bar, äbiyem, su buyında üsä torgan kaklavıç, enäle üsemlek. Tayagı da bar... Oçında — kızıl çäçäge, hätta anısı da enäle!
— Menä-menä, şaytan tayagı da şundıy inde ul. Kemnär tärtipsez, şaytan şularnı gına karap yöri. Tayagı belän başlarına suga da arbasına salıp kitä, duzah dip atalgan ber çokırga iltep taşlıy, utlı cähännäm çokırı inde ul, Allah saklasın!
— Ä ul çokır kayda bula?
— Ni sorıysıñ sin, ulım? — dip äbiyem aptırap miña karadı, anıñ ak yözenä borçılu yögerde, yäşel küzläre tössezlänep kalganday toyıldı. Min dä, oyalıp, başımnı tübän salındırdım. Ğayepne şuşı soravımnan kürdem. Bolay nadanlıgımnı kürsätä torsam, äbiyem dä, berkem dä yaratmas!
Ämma yalgışkanmın. Äbiyem bötenläy başka närsälär hakında uylangan ikän, şunlıktan käyefe kitkändäy toyılgan. Ul minem çäçläremnän sıypadı, tınıç kına añlatıp aldı:
— Ul çokır şundıy ber urın ul, ulım, anda käfer-dinsezlärne genä kertälär, tärtiple vä täüfıyklılarga anda işek bikle. Ägär dä süz tıñlauçan, yahşı bala bulıp üssäñ, berkayçan da anı kürmässeñ, cännätle itelerseñ...
«Närsä soñ ul cännät?»— dip sorarga batırçılıgım citmäde, ämma äbiyem nadanlıgıma aldan uk inanıp kuygan ikän. Üze ük dävam itte:
— Ä cännät digännäre şundıy bakça anıñ, ulım, anda barça maturlıklar vä rähätleklär genä. Teläsäñ aşarga, äytik, cimeştän, kulıñnı da suzarga ölgermässeñ, agaçlar üzläre iyelep, cimeşläre belän sıylarlar. Ägär dä canıñ su teläsä, çişmälär üzläre yögerep kilälär. Anda dürt arık bar, anıñ bersennän tatlı sulısı aga, ikençesennän söt aga, öçençesennän şirbät kebege, dürtençesennän bezneñ Zämzäm koyısınıñ suı kebek yılga aga. Şuşı dürt çişmäneñ berseneñ genä suın eçsäñ dä härtörle kaygı-häsrätlärdän azat kılınasıñ, doşmannarıñnan östen çıgasıñ, barça avırularıñnan savıgasıñ, ulım!
— Äbiyem, ä ul Zämzäm koyısı kaysı töştä? Monnan yırak tügelme? Bezneñ Zämzäm koyıbız barmıni?
— Bar, ulım, bik bar! Bigräklär dä täüfıyklı bala inde üzeñ! Bezneñ Zämzäm koyıbız monnan bik yırakta, Mäkkä şähärendä. Anda gomerenä ber tapkır, ägär baylıgı citsä, härkemgä barıp, hac kılu tiyeşle.
Min inde olı mäğnälärgä töşengän keşe şikelle beldekle kıyafät çıgarıp baş selkedem. Döresen genä äytkändä, hiçnärsä añlamadım. Bolay yış kolakka kerep tä, alar hakında söylängännärne iğtibarsız kaldıruım säbäple, mindä nadanlık köçle ide. Äbiyem häbärlären küñelemä kirtläp, Mäkkäne olug ber cännät urını dip küz aldına kiterdem. Anıñ tirä-yüne gölbakçalar ikän dä, urtasında zur gına ber koyısı bulıp, baylar şunda çiläk taşlıylar häm tutırıp alalar, korsaklarına sukkalıy-sukkalıy, maktanışıp eçälär: «Bez sihätländek, bez bähetlelär!»— dip sikereşälär, meñ bälalärdän kotılalar kebek toyıldı. Şulay itep, minem karşıda dönya ällä nindi aklı-kügelcem-yäşel töslärgä kerep bette. Ägär dä berärse şaytan hakında telgä alsa, şunda uk min kulına çäneçkele, başında kızıl çäçäkle tayak totkan, ikençe kulına arba takkan häm aña iserek, yamannarnı tutırıp, söyräp yörüçe bökre ber kartnı uylap kuyam. İmeşter, ul ayak bolgauçılarnı karap kına yöri, kürä kalsa, avızına kerep, tagın da nindider hikmät belän annan çıgıp, arbasında cähännämgä iltep audara.
VIII
Ägär dä min iptäşläremneñ bolay köne-töne eş belän genä mäşgul bulıp, uramga çıgıp ta tormaslıkların aldan uk belsäm, bälki avılga kaytu tügel, borılıp ta karamagan bulır idem. Anda señlem belän ätkäy-änkäy Kara diñgez buyında, iñ kimendä berär komlı yılga yarında sırt kızdıralardır, dönya rähätlären gizälärder inde? Ä min monda könnär buyına kañgırıp, üzemä nindi eş tabarga belmiçä aptırap yörim. Buldıra almasmın dip kurkalardır, ber genä yomış ta kuşmıylar. Kirägem yuk monda. Balıkka da yalgızım töşärgä şikländerä. Ällä nindi Su anaları hakında söyläp başımnı äyländerdelär dä, häzer üzläre dä: Aydar, Gamil, Cihangir — miç arasında kaçıp yata torgannardır? Bulır, bulır. Yüri batır kebek kılanalar ul avıl malayları, ä üzläre Kamilädän dä kurkalar. Tege könne taşlap uk kaçtılar bit äle, taban asları gına yaltırap kaldı...
Min üzemneñ duslarıma üpkälim dä, açulanam da. Ämma hiç fayda yuk. Gomerläre çögender basuında ütä, beläm. Kiçkä arıp kaytalar da yoklıylardır inde bolar. Şäpläp yañgırı da yavıp kitmi bit anıñ, kırga çıga almaslık itep. Yuk, ul gına tuktata almas alarnı. Änä yünle keşelär ciläkkä dä yöri başladılar inde. Bergä-bergä barır idek. Ällä kayçan kaytıp, urmannarın da ber menep kürgän yuk. Kem belän yörim di min, yalgız başıma andıy yulga çıgu yarıymı soñ?
Başıma kilgän uynı töşerep kaldırmaska teläp, üzem belän tizräk öygä alıp yögerdem. Ğadätençä äbiyem, yort eşlären karap mataşa ide. Anıñ itägenä diyärlek kilep yabıştım, tıñlamasa, teñkäsen korıtırga buldım:
— Äbkäm, äbekäyem, alıp bar mine urmanga! Ciläk aşıysım kilä... Äbi, dim, äbekäyem...
— Abau, nindi pesi balası bu?
Yuk inde, andıy gına yalgan ürtäülärenä bireşep tordım tügel. Belmimmeni min, añlamıymmı? Bala-çaga hisabınnan küptin-küp elgäre çıktım inde. Alıp barsın mine ciläkkä, i bette kitte!
Ämma äbiyemne künderü ber dä ciñel eş bulıp çıkmadı. «Häzer, bu eşemne beterim dä, monısın gına kaldırmıym!..»— diyä-diyä citmeş törle kırıkmasa-kırık närsälärne başkarıp ta, alar yanına bütännären taba tordı. Artınnan ber adım da kalmasam-kalmadım, min dä üzemneken tukıy tordım. Barıber faydası timäde. Ul äle cim bolgatıp tavıklarga birde, kaz bäbkälären aşatıp kayttık, şul arada bozauga su töşeräse, töşkelekkä abıy-apaga aş häzerlise, çäy kuyası itte. Bolar arasında idännärne sörtte. İnde genä buşadı digändä tagın tavıklarga cim bolgattı, kaytıp kergän kaz bäbkälären aşatıp, kabat su buyına kudı, tegese-busı. Min dä iyärep kenä yörmäskä tırıştım, tizräk eşläre betsen dip bulışırga alındım. Ämma cim bolgatışkanda ayaklarım yomşak äybergä basu arkasında tayıp kitep, sulı tagarakka artım belän utırdım, çalbarımnı çaykap, koyaşka elärgä kiräk bulıp çıktı. Ul gına kibärgä ölgergäç, bozauga aşlı çiläk töşerä kitkän idem, tagın eşem kirägençä barıp çıkmadı. Ahmak bozau, başların çaykap, östemä taşlandı. Üz-üzemne beleştermi, çiläkne aña kapladım da — ällür öygä taba. Yarıy äle bäyläp kuyılgan ikän. Kazıgı nıklı bulıp çıktı. Yugıysä mañgayına utırtıp kaytıp keräse ide.
Minem uñmaganlıknı añlap, äbiyem kul arasına kertergä kabat telämäde bulsa kiräk. Tagın itägenä tagılıp yörüdän başkası kalmadı.
— Bügen soñ bit inde, menä irtägä barırbız! — dip süz birgäç kenä tınıçlandım. Ämma miña inde bolay da küñelle, äbiyemneñ kuştanı bulıp yörüneñ üz yahşı yakları bar ide. Anda ul berär känfit birä, monda kura ciläge kaptıra, tegendä berär aşıy torgan ülän özep birä, isemnären añlata, serlär dönyası belän tanıştıra. Caylap karasañ, kuzgalagı-yuası da menä şuşı bolınıbızda gına üsä ikän, ul käcä sakalları diseñme... İreneñä tidersäñ, bette inde, çabırta da çıgara, cayın belep kenä aşarga kiräk!
IX
Ämma bügen-irtägä dip ışandırgan äbiyem süzendä tormadı. Kön artınnan kilgän kön üzlärenä has mäşäqatläre belän ütä birde. Min inde ata kazdan kurıkmıyça, oyaların çıbık belän tuzdırıp, yögertep kenä su buyına kuıp töşeräm, tavık-çebeşlär arasında mäş kiläm, tegesen-monısın eşlim, gel dä kul arasında yörim. Ä uynıysı kilä. Yalgız başıma balık kaptıruı da küñelsez. Döresräge, Su anası kilep çıgudan kotlarım oça. Yar kırıyına kildem yuk inde häzer!
Urmanga barsañ da inde, Şüräle oçrap, adaştıruı bar? Äbiyemneñ teñkäsen korıtam. Ber-ber äkiyät işe närsä söyläven ütenäm. Sorap kuyam:
— «Şüräle» dilär dä «Şüräle» dilär... Kürgäneñ barmı, äbiyem? Bezneñ urmanda yuktır ul?
— Nişläp bulmasın di?
Monısın uk kötmägän idem. Kolaklarım ürä torıp, tänemä kurku yögerde. Şulay da minem öçen bu kızık ide. Söylätergä uyladım.
Äbiyemneñ äkiyäte «Näq Kazan artında...» dip başlanırga tiyeş ide. Miña yahşı tanış ul. Tukay abıyıbız yazgan bit anı, härber mäktäp balası belä. Äle bervakıt şulay äbiyem ällä nindi serle tavışlar belän ber köy köyläp cibärgän ide. Şunda uk yalgap kittem: «Yosıf-Zöläyha» ide ul. Citmäsä bu äsärne kayçan kem yazganlıgın da häbär itkäç, äbiyemneñ aptıraşlı küz karaşların küz aldıgızga kitersägez ide. Häyrannar gına kaldı. Bu bala üz akılındamı ikän dip mañgayımnan da totıp karadı, he, ällä kem dip uylagandır inde ul mine... «Kıyssai-Yosıf» poemasın ukıp karamagan, däreslärdä eçtälegen söyläp, süzlären yatlap aptırap betmägän berär tatar ukuçısı bar mikän ul? Yuktır. Ä äbiyem şunı da uylamagan ikän... Şähär malayı digäç tä, nadan bulırga tiyeş mikänni ul? Beläbez, bik beläbez! Enäsennän cebenä qadär ük tügelder dä, ämma...
Äbiyemneñ Şürälese ällä nindi äkämät närsäkäy ikän. Min inde anı bülderergä dä uylagan idem, onıtılıp kına kitkänmen. Yarıy äle sabırlıgım citkän, kölkegä kalası bulganmın.
Äkiyäten äbiyem bolay başlap kitte:
— Borın zamanda ber sineñ tösle malay urmanga kitkän. Ciläk cıyarga. Uñga bargan, sulda yörgän, ämma ber dä ciläklek taba almagan. Şulay da haman eçkäräk kerä başlagan. Buş kul belän urman qadärle urmannan äylänep kaytası kilmägänder inde...
Şulay itep, bara ikän bu, bara ikän, ber yalanga kilep çıkkan. Karasa, ciläklek, di. Bersennän-berse kızıllar, erelär, tämlelär ikän. Tiz arada malay cıyarga da kereşkän. Uglannıñ bolay aşıguın kürgän koşlar ber-ber artlı kilälär dä:
— Monnan ciläk cıyma... Monnan ciläk cıyma... Bu bolınga Şüräle huca...— dip, kat-kat äytep karıylar di, ämma uglan alarnıñ äytkännärenä kolak salmıy ikän.
Ul da tügel, urmandagı kiyek-canvarlar da kilep:
— Bu bolınnan ciläk cıyarga yaramıy,— dip, akıl birep karıylar di, ämma uglan alarnıñ süzlärenä dä kolak salmagan.
Şul arada anıñ tırısı da tulgan. Yuldan kire borılırga gına uylagan, kaysı yakka barıym ikän dip aptıraşta da kalgan. Küzlärenä kaynar yäşlär kilgän. Tamagı da açkan. Nişlärgä dä belmägän. Ciläk aşap tamak tuya dimeni ul?
Şunda urman yışlıgınnan uglanga äniseneke tösle tavış belän kemder endäşkän:
— Tırısıñnı kaldır, balam, min siña yulnı kürsätermen! — di ikän.
Ämma uglannıñ tırısın kaldırırga teläge yuk şul... Nigä taşlasın di ul anı, köne buyı yörep, tämlelären häm kızılların gına saylap cıydı bit.
Totkan da, ber sukmaknı niyätläp, uglan bu bolınnan yırakkarak kitärgä uylagan. Ämma artınnan tege tavış tagın işetelgän:
— Tırısıñnı kaldır, balam, min siña yulnı kürsätermen! — di ikän.
Uglan yögerä ük başlagan. Güyäki şuşı sukmagınıñ oçı avıllarına kilep çıga da — kotılam dip uylıy ikän bu.
Şulay şaktıy ara yul yögergäç, ayakları arıgan, tını kısıla başlagan, utırıp häl alırga uylagan. Ämma tege tavış yañadan kabatlangan. Uglan tiz genä şul yakka karagan häm anda tängä bik yabık, ere ak teşle, mañgayında mögezle, işäkneke tösle ike kolaklı, ämma karap toruga adäm surätendäräk ber zatnı kürep, küñelenä kurku yögergän.
— Sin minnän kurıkma,— dip äytä ikän bu zat,— hiçber yavızlık kılmam. Yahşı itkänseñ, cilägemne cıygansıñ!
— Yuk-k-k...— di ikän uglan,— yuk-k...
Ämma üze torıp yögerergä totıngan. Ni disä dä ul şunda Şürälene tanıp algan bit. Ä anıñ naçar ğadätlären dä işetep belä di, keşelärne kıtıklap üterülären...
— Kaçma, kaçma,— dip, artınnan yögerä di Şüräle.— Min siña hiçber zıyan eşlämämen, teläsä nikadärle ciläk aşatırmın, mineke bul, minem malay,— dip aldalıy, yalganlamakçı bula ikän üze.
Uglan ber alanga kilep çıkkan. Yanda gına çişmä çelteräp akkanı işetelä di. Ä ul arada Şüräle uglannıñ karşısına uk kilep basmakçı bula. Avızın tutırıp yılmaya. Karañgı urmannan bolınlıkka çıgıp ölgergänenä söyenep, uglan da yılmaymakçı. Ägär dä avızı yırılsa, Şüräle anı äsir itep alaçak, üzenä buysındıraçak inde, ä uglannıñ kurkuı betep citmägän. Avızı yırılmıy. Şüräle isä cayın tabıp kına, ügetläp-ügetläp yuatmakçı.
— İ adäm ulı, nindi täüfıyklı sin, nindi yahşı... Küp itep ciläklär dä cıygansıñ... Äydä bezgä kunakka. Sine urman rizıkları belän sıylarmın, bähetkä kümärmen, altın-kömeştän büläklär birermen,— dip äytä ikän.
Şunda uglannıñ avızı kipkän. Yögerep aguçı çişmä anıñ avır häldä kalganlıgın kürep algan da üz yanına çakıra ikän:
— Işanma sin aña, kil bire... Minem sıyımnan avız it, tamagıñ susız ulak kebek korgaksıgan. Eç ber genä tamçı,— di ikän.
Uglan uylap-nitep tormagan, çişmä yanına taba çigengän. Yıgılıp kitep, çak kına suga mätälep töşmägän. Şulay da çişmäneñ ikençe yagına sikerep çıgarga ölgergän. Artınnan kilgän Şüräle anı suzılıp kına totıp almakçı da, buyı citmi kalgan. Ä sunı atlap çıga almıy ikän bu. Kem-kem, ämma Şüräle belän yılan, uttan hasil kılıngannarı öçen dilär, sudan kurkalar di.
Uglan ul arada Şüräledän yıraklaşa başlagan. Mesken urman sarıgı uñga tartıla, sulga aşkına di, ämma hiçber eş kıla almıy gacizlänä:
— İ uglan, kil bire, kil bire!—dip çakıra ikän.— Min siña tatlı urman rizıkları birermen! Mindä genä torırsıñ,— dip aldıy ikän. Ä isäbe niçek tä malaynı totarga, rähätlänep anı kıtıklarga, şulay hökem yörtep,
rähätlänergä.
Ämma bu malay tintäk tügel, Şüräleneñ süzlärenä kolak salıp, yalganına buysınırga uylamıy di. Tik kayvakıt küñelenä çit-yat uylar kilep, ällä kunak töşärgäme dip tä niyätlärgä teläge caylana ikän. Şulay da ışanıp citmi bit. Bu yavız zat hakında işetkännäre bar.
— Ah, ahmak malay, adäm ulı,— dip açulanırga da kereşkän anı Şüräle,— nindi tıñlausız bändä sin? Kil bire, keti-keti uynıybız!
— Ulak at yanına kilmi, at ulak yanına bara! Ägär kirägem bar ikän, sin bire atla! — dip ürti ikän uglan üzen.
— Bu çişmäneñ başı kayda soñ? — dip sorıy ikän Şüräle.
— Änä tegendä!— dip törtep kürsätkän uglan, çişmäneñ agıp kitkän tarafına taba.
Ul da tügel, berkatlı Şüräle şunda, uglan kürsätkän yakka taba torıp ta yögergän. Kön yögergän, tön çapkan, çişmä ber ineşkä kilep kuşılgan, ineş isä yılgaga... Şunda gına Şüräle üzeneñ aldanganlıgın belep algan. Kire kaytırga uylagan, ämma inde soñ bulgan. Şüräle üz urmanınnan çıksa, adaşa di. Bu Şüräle dä şulay adaşıp, yortına kayta almagan. Utırgan da yılagan...
Ä uglan tınıç kına öyenä kitkän, Şüräle bolınlıgınnan cıygan ciläk belän rähätlänep çäy eçkännär. İkençe könne ul monda avıldaşları belän kilgän, barısı da tırısların tutırıp ciläk çüplägännär.
Ul yalannı äle häzer dä «Şüräle bolını» dip yörtälär. Anda ciläk bik küp bula...
X
Äkiyäte betkännän soñ, äbiyem mäğnäle itep yözemä karap aldı. Ämma minem kurkuım uzgan, avızım yırık ide. Yalt kına sorau da taşladım:
— Ä nigä Şüräle çişmäne sikerep kenä çıkmagan soñ?
— Äyttem bit inde, Şüräle, yılan kebek ük sudan kurka, didem!
— Yuk, äbiyem, yılan sudan kurıkmıy. Minem kürgänem dä, ukıganım da bar: yılan sulı-sazlıklı cirlärdä yäşi. Ul äle suda yözä dä ala...
— Sin beläseñder inde, ulım, sin beläseñder...
Minem bolay kirelänüem äbiyemne üpkälätte bulsa kiräk, ni disäñ dä, süzen ayak astına salıp taptadım bit! Yünsez dä inde üzem, ahmak ta inde!
— Ä Şüräle nigä totıp kıtıklamagan soñ anı, çişmäneñ argı yagına çıkkançı uk?
— Nigä dip,— äbiyemneñ tavışında arıganlıkmı, ällä inde kimsenüme sizelep tora ide,— sin ukıgan bala bit. Bötenesen dä beläseñ. Bezneñ vakıtta äytä idelär: ägär dä Şürälegä teşläreñne kürsätsäñ, ul sine kıtıklıy, ägär dä kürsätmäsäñ, kıtıklıy almıy, kurıkkannan kurka, başta yuatırga tırışa, dilär ide. Ukıganıñ bar ideme?
— «Şüräle asrap yata torgan kara urman da yuk!» — dip ukıganım bar. Yalgan süz bolar barısı da...
— Min aldakçı inde alay bulsa!
— Äye!
Min üzemneñ närsä äytkänemne sizmi dä kaldım. Närsä tartıp çıgardı ikän ul süzne avızımnan? Ahmaklıgımdır inde!
Äbiyem miña tämam üpkäläde: «Kit monnan, yörmä başımnı butap!»— dip, yanınnan uk kuıp cibärde. Min barısına da üpkälädem.
Baştarak aptırap kaldım. Annan soñ sömserem koyılıp töşte, açuım kabarıp, kaya barganımnı da belmiçä, kapkadan çıgıp, uramga yögerdem. Nigä kayttım inde avılga? Monda miña ni kalgan? İptäş malaylarım da yukka çıktılar. Äbiyem dä urmanga minem belän ciläkkä barmas öçen ällä nindi äkiyätlär uylap çıgarıp söyli. Yüri yalganlıylar barısı da. Äkiyät. Menä kürsätäm äle üzegezgä, urmanga berüzem baram da alıp kaytam ciläklärne. Tapkannar!..
Min şulay bar dönyasına üpkä belderep yördem-yördem dä urmanga karap yünäldem. «Bu malay şulay bik bäläkäy dip beldegezme ällä!» — dip, sukrana-sukrana kilä idem, beräü endäşte:
— Närsä, baltañ suga töşkän keşe şikelle atlıysıñ? Yulıñ yırakkamı?
XI
Kütärelep karasam, siherçe kızı ayakların bolgap, yul çitendäge sıyır qadär zur taş östendä utıra ide. Miña ul endäşkän ikän. Süz kaytarırga telägem yuklıktan küz kırıyın gına alarttım da yulımnı dävam itterdem. Ämma artımnan kemneñder kilgänen sizep aldım. Yalt kına äylänep karalım. Adımnarımnı kabatlap, ezläremä ük basıp-basıp tege siherçe kızı kilä ikän. Tuktalganımnı sizmiçä çak kına miña kilep bärelmäde.
— Närsädän siherliseñ?
Kamiläneñ avızı yırıldı, küzlärendä oçkın yaltırap kitte:
— Yulıñnı sörtep baram!
— Närsä?..— Açuımnı çak tıyıp kaldım.— Adaştırmakçı itäseñme ällä?
— Äye disäm ni äyterseñ?
Süzem yuk ide. «Bärep üteräm!» — dip bulmıy bit inde! Äyterlegem yuklıktan kaynarlangan açuım çıgarga yul taba almıyça aptıradı. Ul arada yırtık küñelemne Kamilä yamap ta kuydı:
— Kotıñ botıña citteme?
Kaya di ul, ayak barmagımnan çıgıp, cirgä ük kerep kaçtı bugay. Kurıkmassıñ, bar, ällä nindi şaytannar-cennär, su anaları, şürälelär belän tulgan avıl bit bu! Siherçelärenä qadär artıñnan iyärep yöri. Kaçıp kalır cir dä tapmassıñ.
Şulay aptıraşta torganımnı kürep, Kamiläneñ avızı tagın da yırıldı:
— Äydä, nigä tuktaldıñ äle? Urmanga barabız tügelme soñ?
— Barabız tügel, baram!
Bolay üçeklävennän küñelemneñ ikençe ber poçmagı ürtälep, äüvälge uylarımnı onıttım da cähät kenä üz yulım belän atlap kittem. Artımnan älbättä Kamilä iyärergä tiyeş ide.
Sukmagım olı yuldan borılıp, kalkulıklar aşa tekä taulıkka taba yünälde. Yäşel büz ülän aralarınnan vakıt-vakıt härtörle böcäklär kürengäläp, kızgılt-sarı bulıp katkan sukmakta tuktalıp, miña kütärelep-kütärelep karıylar tösle ide.
— Bu uglan kaya bara ikän?..
Aldıma kütärelep karadım. Yul çitendäge agaç töbendä avızın yırıp Kamilä utıra ide. Kayçan monda kilep citkän ul?
Min tuktap kaldım.
SİHERÇE KIZI
Povest
XII
Bälki kiräkmägän dä bulgandır? Här söylägän süzenä kölep kenä karagan vakıtlarımda küñelem tınıçrak ide, ä häzer ışanırga da, ışanmaska da belmim. Yäki döres, çınnan da şulay bulgan, ällä inde yalgan belän başımnı katıra? Kem belsen!
— Bezneñ yaklarda borıngı zamannarda olı-olı gäüdäle Alıplar yäşägännär. Menä bu taular, kalkulıklar, taş-kıyalar — hämmäse dä alarnıñ ayak ezläre, çabata kakkan balçıkları. Küz aldıña kiterä alasıñmı?
Min endäşmim. Kamilä süzen dävam itä, ällä nindi bahadirlar hakında söyli, anıñ sayın nıgrak ışana häm dönyanıñ serlärenä töşenä barganday his itäm üzemne.
— Bu tau — Bakır batırnıñ yatıp kalgan cire. Änä kara äle bolayrak, küräseñme? Monısı — anıñ borını, anda — kulı, ayakları...
— Çınnan da şulay!— dip kileşergä aşıgam.— Monısı — başı, bolayga taba suzılganı — buyı, kulındagı kalkanı...
— Äüväl zamannarda Bakır batır ğailädä iñ ölkän bala bulıp, iñ köçle yeget bulıp üsep citlekkän. Anıñ unike señlese bar ikän. Änä tege taunıñ isemen beläseñme? Unikele tau dip atala ul!
Könnärneñ berendä Bakır batır sunarçılık eşe belän çıgıp kitkän. Bu yaklarga üzeneñ Alpamşa atına atlangan Kuzı batır kilep çıkkan. Ul, dönyalarnı gizep, ğalämnärneñ serlärenä töşenergä niyätlängän ikän. Ämma menä şuşı urınga kilergä bulgan. Kiçen monda citeşkän. Atınnan iyärlären saldırıp ta tormastan, mondagı kiñ yalanga yatıp yoklagan. Küräseñme änä ul tübänlekne, keşe kıyafätendäme?.. Äye, äye!.. Bu — Kuzı batırnıñ yoklagan cire. Gäüdäse avırlıgınnan izelep kalgan...
Şulay itep, Kuzı batır yoklap kitkän. Ul kiçne Bakır batır sunarçılıktan kaytıp citeşmägän. Yul adaşmasın dip señelläre zur itep uçak yakkannar häm moñlanışıp cırlıy başlagannar. Alarnıñ sagışları şulkadär dä tirän bulgan ki, yatkan cirennän Kuzı batır alarnıñ cırların işetkän häm, yokısınnan aynıp, küzlären açkan. Kaçıp kına kilgän. Kızlarnı kürep algan.
Arada iñ keçkenäläre bar ikän. İseme Gölboyık bulgan. Anıñ çibärlegen qaläm belän yazıp, süz belän söyläp betererlek tügel di. Kuzı batır şuşı señelne kürgän dä, şunda uk ğaşıyq ta bulgan. Kükrägenä kadalgan söyü ugınnan hätta küzläre töbennän kaynar yäşläre dä bärep çıkkan. Yeget üzen-üze onıtkan, hätta yokısız da kalgan.
Ul da tügel, urman yagınnan bahadir Bakır batırnıñ avaz salgan tavışı işetelgän:
— Minnän sezlärgä sälam ireşsen! Kaytıp citäm, señellärem!— dip äytä ikän ul.
— Bezdän siña sälam ireşsen, iñ söyekle abzabız! İlebezgä büre töşte, ni uydadır, belmibez! — dip cavaplagannar batırnıñ señelläre.
Kuzı batır üzeneñ mondalıgın señellär belep alganlıgın töşengän häm yugalıp kalgan. Häzer, torıp, Alpamşasına atlanıp kaçar ide dä, Gölboyıkka töşkän mähäbbäte anı monda güyäki bäyläp kuygan şikelle itkän. Batır ike ut arasında kalgan. Şulay da aradan ul ike utnıñ bersen saylap, täväkkällärgä uylagan.
Menä Bakır batır belän Kuzı bahadir yözgä-yöz oçraşkannar.
— Sin minem ilemä ni öçen kerdeñ? — digän Bakır batır, usallanıp häm açu belän: — Kem siña röhsät birde?
Süzneñ bolay başlanıp kitäsen aldan uk belgän Kuzı bahadir, başın tübän iyep, üzeneñ sälamnären citkergän häm üteneç belän cavap birgän:
— İ böyeklärneñ böyege, batırlarnıñ batırı Bakır bahadir! Min dönya gizep, gıylem ezläp yörüçe ber yeget bulamın. Belmädem, yalgışıp kergänmen. Arıp yokıga talganmın... Tön belän uyanıp kittem, sineñ señelläreñneñ cırlaganın işettem. Arada berse, kürkäm yözle, matur tavışlı Gölboyıkka küñelem töşte! Sin aga da, sin ata da bulsañ, bir anı miña kiyäügä? — dip
tezlängän Kuzı bahadir.
Ämma Bakır batırnıñ moña bik açuı kilgän häm äytkän:
— Ah, yünsezlärneñ yünseze, ahmaklarnıñ ahmagı! Ğailädän olı kızlar kitep betmiçä, señelläre kiyäügä çıgarmı? Yugal küz aldımnan!
Ämma Kuzı bahadir kitärgä ber dä uylamagan: «Ägär dä miña birmäsäñ, ul vakıtta min anı urlap alam!» — digän.
Şunda alar kılıçka totıngannar häm sugışa başlagannar. Bakır bahadir köçle bulgan. Ber seltänep sukkan, Kuzı batırnıñ sul kulın özep algan. Änä tege «Oça baş» dip atalgan kızıl oçlı yar çiten küräseñme, niçek kütärelep tora, kul başı sıman! Ul menä şul Kuzı bahadirnıñ özelep kalgan sul kulı inde.
Moña yöräge ärnesä dä, Kuzı batır bireşergä uylamagan. Yarasına küz dä salmıyça, Bakır bahadirga kılıçın kütärgän, anıñ tezdän yugarı cirenä, kuätle botına çapkan. Cavabında Bakır batır sul kulı belän Kuzınıñ yözenä sukkan, ul çalışayıp kitkän.
Kön sugışkannar, tön sugışkannar, yarasız cirläre kalmagan. Ahırda ikeseneñ dä köçe betkän. Şulay da häl cıyarga uylamagannar. Alarnıñ sugışkannarın kızlar yıraktan küzätep torgan, apaları isä Gölboyıknı açulangannar. Şunda ul çın yöräktän ärnep:
— İ apalarım, yeget küze miña töşkännän ni gayıbem bar! Bolay çibär bulıp tugançı, akkoş kına bulsamçı!—digän.
Ul şulay dip äytkän, kötelmägän häl kilep çıkkan. Näq şul vakıtta küktän Sämrug koşı oçıp bara ikän. Gölboyıknıñ süzen işetkän häm anı akkoşka ävereldergän. Apaları şaklar katkannar. Şunda Gölboyık tüzmägän:
—Min akkoş bulgaç, sez kargalar bulıgız!— digän.
Apaları şunda uk karkıldıy başlagannar häm kargalarga äverelgännär!
Menä ni öçen kargalar tau başına cıyılalar häm sugışkan bahadirlarnı karap toralar, beldeñme?
Min: «Äye!» — diyärgä tiyeş idem. Çınnan da, Kamilä kürsätkän kalkulık başında berniçä karga oçınıp-kunıp, närsägäder kuanıp karkıldıylar. Ällä, çınnan da, döres inde digän uy akıl biştärendä urın taba almıyça kaynaştı.
— Küräm, ışanmıysıñ da üzeñ?
Kamiläneñ küz karaşınnan artka çigenergä mäcbür iteldem. Häzer berär süz belän mine keşelektän çıgarıp taşlıy inde bu?
Yuk, Kamilä alay eşlämäde, avızın gına yırdı:
— Kurıkma, min sine aşamıym, siherçe kızı digäç tä...
XIII
Siherçelär adäm ite aşıy ikän digännären genä işetkälägänem bar ide. Kamiläneñ süze citä kaldı. Häzer otırı çabıp, avılıbızga taba şılaçakmın inde.
Tartıldım, tuktap kaldım. Şuşı gına citmägän ide: kurkıp kaç, imeş! Soñınnan böten avılga taratır, köt tä tor!
Şulay itep şul: yazmışımnı sınarga buldım. Kamilä yanında kurkak kuyan tösle kaltırangan hälemdä torıp kaldım. Menä häzer ul yılanga ävereler dä, ısıldıy başlap, mine yotar inde...
Cılı yagımlı koyaş bolın-kırlarnı sıypap kütärelä birde. Kaydadır yırakta dönya göceldäp tora ide. Ä-ä, änä ul, monnan, kalkulıktan yahşı kürenä, olı yul! Maşinalar uñga-sulga yögereşep, kaylargadır aşıgalar, kemnärneder alıp kitälär, kaysıların kabat illärenä kaytaralar.
Şulay dönyalıkka ihlas küzläremne salıp torganda, bärän häm sarıklarnıñ bäeldäşkän tavışlarınnan aynıp kittem. Kötü yöri ikän. Minem kebek ber malay ozın çıbırkısın cilkä aşa gına urap bolgadı da göltlätep utların çıgardı. Şartlagan tavışı ber kalkulıknıñ mañgayınnan ikençesenä barıp bärelde, taular yötkerep kuyganday buldılar. Kamilä kürsätkän tege kalkulıktan ber törkem kargalar kütärelep, çebennär tösle azış-tuzış kildelär dä kabat utırıştılar.
Minem nindi uylar kiçerüemä iğtibar da itmästän, tormış üz cayı belän dävam itä ide. Mögayın şunı toyu härtörle uylardan azat itep, Kamilägä: «Şayartasıñ bit!» — digändäy, yılmaep karattı. Anıñ üze dä, äkiyäte dä niçekter kölke, yalgan bernärsä bulıp kaldı. Cay-cay gına isep kuygan ciläs cil, cäyge tufrak cılısı, huş isle tatlı hava, irtänge çıklar belän yuıngannan soñ çistarınıp-kipşerenep kalgan ülän vä çäçäklär — bolar barsı da cännät häbärennän idelär. Ägär dä şuşı köndä tufrakka ber tayak tıgıp, anı onıtıp kaldırsañ, irtägä ul, hiçşiksez, yafrak yargan, berseköngä çäçäk atkan, ber atnadan cimeşlängän bulır ide.
Min üzem näq şul tayak sıyfatındagı häldäder inde? Küñeldän yuk-bar uylar kaçıp, gomeremdä berençe tapkır üzgä ber kaynarlıknıñ tän buylap yögergänen toydım. Kamiläneñ şomırt kara küzläre, ere bödrälär belän cildä tuzıngan çäçläre, keçteki borını, gel yılmaep toru öçen genä yaratılgan bit oçları min, şähär malayın, siherläde. Äye, äye, siherläde! Monıñ närsä ikänlegen añlamagan häldä ciñeläyep kittem. Häzer minem yöräktäge yat his toygısınnan şıta başlagan yäşäeş çiyäseneñ töşe yarılıp kitep, borın törtäçäk häm ul arada, ürelep-ürelep, kolaklardan yafrakları üsep çıgaçak ta telemnän tatlı cimeşläre süz bulıp koyılaçak ide. Yuk, ul vakıtta min, bolay uk uylıy almıy idem bugay? Ämma häzer yahşı beläm: bu — mähäbbät belän täüge tapkır oçraşuım bulgan! Keşelekkä, dönyaga, yäşäeşkä mähäbbät belän oçraşuım. Nindi maturlıklarnı toyarga öyrätkän ul mine!
Könnärneñ berendä monı härkaysıbız tatıydır inde? Kemnär tugan tufraklarınnan ayırılgaç, kemnär yakın keşelären yugaltkaç häm... Ä min anıñ belän avılda oçraştım. Moña Kamilä etärgeç yasadı, hay, siherçe kızı!
Min, çınnan da, siherlängän idem.
Häzer Kamiläneñ äkiyätlärennän mäğnä yugaldı. Ul süz arkanın işte dä işte, ä min kolak ta salmadım. Tege bahadirlar belän vakıygalar niçeklär genä bulıp betkänder, belmim. Ämma şunısın yahşı añlap kaldım: mondagı här tau vä kalkulık, agaç vä kuaklık, yırmak häm çişmä-sazlıklarnıñ, tagın ällä nindi genä närsälärneñ üz isemnäre, serle gıybrätle hälläre, töşençä vä añlatmaları bar ikän. Äye, şähär balası öçen bigräk tä: avıl — äkiyät dönyası. Miç başında yatıp tudırılgan tügel, bälki yäşäeşneñ häm tormışlarınıñ barışı dävamında dönyalıknıñ üzennän küçerep bar kılıngan, härkemneñ iminlegen, sulışınıñ irkenlegen täemin itkän, ruhi köçne vä cannarınıñ kamillegen saklagan äkiyät dönyası bu! Ägär dä bolar onıtılsa, atadan balaga tapşırılıp kilmäsä, avılnıñ kotı kaçar, ul ülär ide.
Bolarnı da min äle bügen genä añladım. Ä ul vakıtta toyıp kalgan gına bulganmındır?
Bötenläy ikençe keşegä ävereldem tösle. Minem dä tege avıl malayı tösle cilkä aşa çıbırkı bolgap şartlatasım, ap-ak bärännärne, vak vä yögerek adımlı sarıklarnı cäyläülärdä sızgırgalap kugalıysım häm yörtäsem kilep kitte. Kötüçe bulıp...
Tınçu häm yasangan şähär uramnarınnan yözemä buyalıp kalgan akşar şunda koyılıp töşkänder dä äkiyät dönyasına ayak baskanmındır inde?
XIV
Urman mine üz balasın karşı algan tösle koçagına kabul itte.
Ber ciläkle alannan ikençesenä çıktık. Kıp-kızıl, avızda eri torgan kayın ciläkläre belän sıylandık. Kamilä monda här cirne, härber kuaklıknı diyärlek belä ide. Aña iyärep yöri torgaç, dönyamnı onıttım. Urman gömbägä häm härtörle sıylarga bik bay ide. Kinät küklär teträp kuydı. Kütärelep karasak, itägebezgä diyärlek basıp, kara-kuçkıl kurgaş bolıtlar yäşen taşların uynata idelär. Kön esselege ciläs hava belän alışındı, min kurka kaldım. Yañgırda kalsak, nişlärbez?
— Toz tügel, eremäbez äle! — dip, Kamiläneñ ise dä kitmäde.— Kilmi ul monda, tisä dä — itäk oçı belän genä kagılıp kitär.
— Kayan beläseñ?..
— Kürerbez äle!
Ämma min aña ışanmadım, kaytıp yögerergä kıstıy başladım:
— Bälki, citeşerbez?
— Hi-i, cülär, citeşteñ di, bar. Bezneñ avıl yagınnan kilä bit ul!
Min aptırap kaldım. Yuk, Kamilä yalgışa, bezneñ avıl ul yakta tügel, monda bugay?..
Ciläk cıyunıñ kızıgı bette. Kaytıp kitäse kilä başladı. Kamilägä yalınırga totındım:
— Äydä inde, öygä kaytası kilä...
Hälem sabıy balanıkı tösle bulgangadır inde, Kamilä mine citäkläp aldı häm bez bik tiz diyärlek urman çitenä kilep tä çıktık. Kalkulık başınnan avılıbız uç töbendäge tösle keçkenä bulıp kürende. Şırpı tartması qadär öylärneñ koyaş nurlarına çumıp utıruları mine gacäpländerde. Yañgır bolıtı könçıgışka taba kitep bargan, bezgä kurkınıçı yuk ide.
Minem närsä hakında uylavımnı sizepter, Kamilä:
— Tagın äylänep kilä äle bu yañgır! — dip äytkäç, ışanmıyça kirelänmäkçe idem dä, yarar inde, süzen tıñlarga buldım.
Yuldan aşıgıp atladık. Kamilä yögertterde genä. Häm çınnan da, vakıt-vakıt cil, tuglanıp, yañgır tamçıların kiterä ide. Urman östendä, bez ciläk cıygan turıdarak salavat küpere päyda bulıp, dönyanı tagın da serleräk itep cibärde.
Bez kilä torgan yul tögäl kiselep kuyılgan tösle ide. Anıñ bu yagında tuzanlı ayak ezläre, ä tege yagında yup-yüeş. Minem älegä mondıy ğalämätne kürgänem yuklıktan, säyerräk bulıp kitte. Alga taba ayaklarnı salıp barırga turı kilde. Yomşak, yüeş kara tufrak baltırlarga-tezlärgä qadär kütärelde. Kaytıp citkändä, ineş aşa çıgıp, ayaklarnı yudık. Kamilä üz yulı belän kitte, min arıgan kıyafättä öygä atladım.
XV
Äle kön ozın ide. Aşap-eçkäç, arıganlıklar betep, min tagın uramga çıgıp bastım. Şunda Kamiläneñ üzlärenä çakırganlıgı iskä töşep, alarga taba yünäldem. Min inde anıñ siherçe tügel ikänlegen belä idem. Şunlıktan hiçber şik vä şöbhäsez algı kapkaların açtım. Avıl başında, bernikadär çittäräk urnaşkan täbänäk kenä yortları agaç häm çäçäklär urtasında kuyı buyaular belän yasangan hälendä utıra ide.
Sukmak buylap alga atladım. Uñ yakta, kızıl häm ak göllär arasında alsu külmäktän beräü nider eşläp mataşa ide. Anı kürügä, tuktap kaldım.
Keçkenä genä, söyäkçel kullar belän bu hanım yañgırdan yıgılgan çäçäklärneñ sabakların bastıra, alarnı tegeläy-bolay nıgıtkalıy, nider söylänä ide. Anıñ kolakka yat häm säyer süzläre küñelgä şom yögertep, mine beraz artka taba çigenergä mäcbür ittelär. Tuzgıgan çäçlären cıyıştırıp kigän eşläpäse, kiñ häm ozın itäkle külmäge, artıgı belän çibär çalımnarı bu hanımnı berençe karaşka küz aldımda borıngı mirzalar hakındagı kinolardagı bikälärgä ohşattırsa, hıyal dönyam anı izge ber färeştä belän tiñlärgä äzer ide.
Kaysın uylarga da belmiçä basıp tora kaldım. Hanım mine kürep aldı. Küzlärebez oçraştı häm ul miña taba kilä başladı.
Çibär yözen kinät säyer çalımnar bastı. Turı karagan küzläre niçekter aksıl häm kurkınıç idelär. Ul güyä:
— Bir canıñnı, miña sineñ canıñ kiräk! Minem canımnı İblis aldı!— dip äytä ide tösle.
Kurkuımnan min artka çigendem häm çıgıp yögerdem. Artımnan ul siherçe karçık kuıp kiläder, menä häzer totıp alaçak, canımnı suıraçak ide tösle...
XVI
Bügen mine kalaga alıp kitärgä kayttılar. Äti-äni häm señelem Könyak koyaşınıñ barlık rähäten häm sihäten tännärenä cıyıp, tuygançı yal itep kuangannar. Üzemne sagıngannar.
İke-öç könnän kitep tä bardık. Avılda kalasım kilmäde. Yämle urman-kırları, suları-çişmäläre, tauları-kalkulıkları belän avıl äkiyät dönyasına kümelep artta kaldı. İptäş malaylarım mine onıtkanga, min dä alar belän saubullaşıp tormadım. Üpkälägännärder inde? Nişlätim, soñgı vakıtlarda bötenläy dä uramga çıkmıy başladılar, kır eşlärennän kaytıp ta kermilär bit. Añlıym, cäyen avıl bil tiñelte eştä şul. Minem kebek şähär malaylarına gına ışanıç yuk.
Ä soklandırgan, inde yarattıra başlagan serle Kamilä, häzer uylasam, çınnan da, siherçe kızı kebek küz aldıma kilä dä basa. Şulay da kurıkmıym min annan. Kayvakıt uylap kuyam: tege köndä bakçalarında oçratkan hanım kem ide ikän ul? Nigä yözemä şulay turı karalı? Bälki berär säyer, avır bilge kürgänder?
Şular hakında uylıym, tängä kurku yögerä. Üz-üzemne tınıçlandırırga aşıgam: äkiyät ilendä barısı da äkiyättägeçä bulırga tiyeş, hätta ber köngä avıl kürergä kaytkan şähär malayları da, dim.