(hikäyä)
Halilnıñ häle naçarayıp, köñele belän üzeneñ östendä äzrail färeştäneñ kanat külägäsen sizä başlagaç, ber dä ber kön, yanına cıyılgan kardäşlärenä barıgız bereñ, Bikularda torgan evakuirovannıy Kiyev tabibın çakırıp kiteregez, bälki närsädä yärdäm itä alır, Halildan ike yäşkä olorak bulgan agası Alyuk, -Halil yuk eş ul, Salamon Abramoviçnıñ başı kitkän, ni sülägänen üze belmi, närsädä eşli algan bulsa, anı kara tatar avılında totmas idelär, iñ kimendä Därgaçka, ya Saratovka algan bulırlar ide.
Kiyevtan maşinada çıgıp kitkändä, anı patrullar tuktatkaç, ul ştaplarına käğazlär belän kerep kitkäç, maşinasına bomba töşä, hatını, ike kızı, ike onokası häläk bula, bomba şartlagaç maşinadan da, yakınnarınnan da berni dä kalmıy, kümärgädä bersendä tabalmıy, azmı—küpme bomba bazında tufrak eçendä kazıngaç, onokasınıñ ayagın basanoşkası belän taba, şul vakigadan soñ akıldan kuzgaldı di, köçkä eşalonga utırtıp alıp kittek diyep, sülägän ide anıñ belän avılga kilgän teş tabibı.
Teş tabibın kaydadır aldılar, avılda ozak tormadı. Ä Solomon berkemgädä kiräkmi, hälsez ul.
-Min soralam üzegezdän kil zinhar barıp çakırıgız, bälki tıñlap kiler. Ni bulsada salkınnıgı tiyär, tüzärlegem yuk, ayak—kulımnıñ, umırtkamnıñ sızlavına. Ni genä eşlämädem inde, kayanda mışayak tabıp biregez inasa, eçiyemdä bu cazadan kotolıyım, hodayım kiçerer bälki kolon.
Şul süzlärne äytkäç Ädiyäse, dürt bala anası bulsada maturlıgın, terelegen yugaltmagan, cılap cibärde dä yarıy äti min barıp çakıram, azgına katık itä baram üzenä, katık yarata di. Kiteräm üzen Salamon Abramoviçnı, kütärep bulsada kiteräm.
Ädiyä çıgıp kitte, ıru—kardäş, tirä—kürşe taraldılar, Halil avırtuga karamıy tüşäktän torıp, agaç kaduşkaga açı äremnän yasagan, tän tüzärlek kaynarlıktagı, töntämägä kerep utırdı.
Cılı su eçendä, avırtuı tämam betmäsädä, niçekter yıragaygan bulıp, andıy kisken sulknamıy, tuzärlek däräcägä kimi, tän yomşarıp kitä, yokıga tartkan bula.
Berär säğat vahıt üttemeder—yukmıdır?, Halil yaña, töntämädän çıgıp kiyenep tüşäkkä utırgan ide.
Ädiyä belän Solomon Abramoviç kilep kerdelär, -Äti vata kiterdem duhtırnı, katıknı aşamıça kilmäde.
Şul arada Halilnıñ tüşägenä Solomon agayda yakınaydı da, küzlegen kulı belän rätli—rätli salam aleykum dobrım musulmanam diyep sälyam birde. Halil sälyamnı algaç—Prohodi Solomon prisyät vot syuda, diyep täbänäk kenä urındıkka kürsätte. —Prisyadu Halil, nogi sovsem ne dercat, postarel ya, kak odin ostalsya, i govori somnoy po tatarskiy ya vaş yazık ponimayu vsyo moyı detstvo proşlo v Bolgradskom rayone, sredi gagauzov yazık vaş pohoc, i moloçnıyı produktı odinakovogo vkusa. Tı davay rasskaci Halil, çto s toboy sluçilos vsyo po poryadku, a potom ya posmotryu, poçupayu.
Halil niçek sırt astında, kışın tön uzdırganın bäynä—bäynä süläp birde, irtästön genä çanaga salıp öygä kitergännäre turında, ber ciredä tuñmagan bulsada ütädän—ütä öşegännegen äytep, şul vahıttan birle böten buınnarı eşeşep çıkkanıgı turında, tüzgesez avırtuı, sızlavı turında söyläde.
Solomon Halilga tişenergä kuştı, tişengäç böten tänen karap çıktı, kapşap, törtep. Buınnarın, arkasın sukkalap çıktıda kiyenrgä kuştı. Halil kiyengäç.
-Ni äytiyem Halil, sin akıllı keşe kürenäseñ, dönyanıñ astı öskä kilgändädä sau kalgansıñ, balalar ustergänseñ, onokalar kürergä hoday üzeñä näsep itkän, çınında keşe öçen bu iñ zur baylık, alar öçen närsädänder baş tartırga, bik küp avırlıklarga tüzärgä bula. Tik min siña ber yakşı süzdä äytälmim, sineñ yäşärgä kalgan könnäreñ sanaulı, ber ay, ya ay yarım, bernindi daruda sine tereltmi, hodayda siña yärdäm itmi, nik disäñ, sineñ üz üzeñä bulgan, kimsetü bäyäse öçen kiçermi.
Solomon az gına bulsada bu avırtu gazabın ciñeläytergä diyep, närsä belän dävalanırga kiräk ikänen öyrätep kitte.
Dalada bulgan tozlık uyımnarınıñ bälçegen, agaç kaduşkaga kaynar suga salıp, kaymak kuyılıgında tän tüzärlek itep yasap, şul señgälçek eçenä töşep utırırga kuşıp kitte.
Anıñ äytüe buyınça, sezneñ tozlıklarnı döres faydalana belsäñ, üle keşene terelterlek köçläre bar imeş.
Solomon bilgelägän señgälçekkä utırular, bernindi dä ciñellek birmädelär. Halil tönnär buyı yoklıy almıy, avırtuına tüzmi yortka çıgıp, yort eçendä arlı—birle yörep tañnı citkerergä mäcbur bula, bik az vahıtka gına tañ şäüläse belener aldınnan älseräp yokıga talgan bulıp ala.
Cäy ayınıñ tönnäre kıska bulsada ni genä uylap ölgermi, ni genä isenä töşmi, anıñ uyları anı kire yäşlegenä alıp kayta, alıp kaytada bäyläp kuygan kebek cibärmi, anda totıp kaldırgan bula.
Üze telämäsädä bar bulgan vakıgalarnı isenä töşerergä mäcbur itä.
Ay yaktısında, yort urtasında çügälägän kileş, şundıy uk aylı cäy töne küz karşına kilä, yaña gına äle mıyıgı çıga başlagan däverdä, ikäü ätise belän, par atta Yaña päldänge avılına bargannarı, ätise öydä, öy hucası häm kayandır çittän kilgän keşlär belän, närsä turındadır, bähäsläşä—bähäsläşä söylägän arada, ul arbada yatıp berçegä kibep betmägän, ülän ise añkıp torgan peçän östendä, yokıga kitkänen sizmi kalgan, mañgayı tüzgesez kıtıklanganga küzlären açarga mataşıp kulı belän başın, mañgayın sıpırıp alıp, küzlären açsa, küzlärenä berdä kötelmägän, anı kauşatıp kaldırgan, küreneş açıldı, bu küreneş anarga uyandımmı älä äldä yokımda töş kürämme diyep şikländerde.
Arba yanında ay yaktısında kulına çiligä sabagı totkan, çäçlären iñenä tetep cibärgän kileş, ak külmäktän, kıtkıldap kölep torgan kız kürde. Köç häl belän genä yokısın kuıp, mömkin qadär tınıç tavış belän, kölep torgan kızdan, -Sin kem?diyep soradı.
Kız kölüennän tuktap. -Min hur kızı, sezneñ yokıgıznı saklarga kuyıldım, ägärdä nindidä telägegez bar ikän äytegez, min ütärgä tırışırmın äfändem diyep, arbaga yakınırak kilep, çiligä sabagı belän mañgayınnan tiyär—timäs kenä ütkärde.
Halil mañgayı kıtıklanunıñ säbäben belde, kıznıñ şayartıp söyläven yöpläp, arba çitenä utırdıda, kızga, -Min yalgız yoklarga kurkam, äydä yanıma yat ikebezgä cılırakta bulır, öskä yabarga yurgan yuk, külmäk itägeñ belän yabınırbız, ul şulay diyep äyteptä betermäde kız çiligä sabagın cirgä taşlap, küz açıp yomgançı arbaga sikerep mendedä, peçän östenä çalkan kileş suzılıp yattı.
-Kara sin ay nindi yarık, yoldızlar niçek cemeldi, sin ciget ismeñne äytergä ideñ, ägär min yanıña yatkanga şatlıka tüzmi ülä kalsañ, çınaza namazı ukıganda, ismeñne äytü kiräger diyep kız kıtkıldavın dävam itte.
Halil ülärgä cıyınmasada, üzennän mondıy yakınnıkta yatıp torgan kızga kulı belän tiyärgä tögel, niçek yan alırga kiräklegendä onıtkan kebek buldı.
Kız üze anıñ sakal astınnan totıp, barmakların anıñ irennärenä tigerep, ya ni mıyık iyäse, teleñne yottıñmı diyep üz yözen anıñ yozenä yakın kiterep, sulışı belän Halilnıñ bitenä kagılıp, nider sülägännären töşendä kebek kenä işette.
Tañ ata başlagaç kına öydän Halilnıñ atası belän öy hucası çıgıp, boldırga baskan kileş kızga däşte.
-Zäynäp ker ügä, az gına oyatıñ bulsın, berdä kürmägän ciget belän, tön urtasında söyläp utırasıñ.
-Min äti kerer idem dä şul ul yalgız kaldırma mine kurkam diyep süli, älä inde çında şürli, älä şayara, isemendä äytkäne yuk, sin sora bälki siña äyter diyep, busagada borılıp tagın ber kıtkıldap köldedä, öygä kerde.
Atlar tıngan, tiz genä ciktelärdä yaktırtkinça ük avıldan çıgıp kittelär. Halilnıñ atası yul buyı nider süläp kilde, tik Halil anıñ sülägänen işetmäde. Küz aldında şul çaya Päldänge kızı Zäynäp torsa, kolagında anıñ is kitkeç yogışlı kölüe işetelep torgan kebek buldı.
Öygä citep, yortka kerep atlarnı tuargaç, atası belän alaçıkka kerep, alar kileşkä änise anıklap kuygan çäyne eçtelär, çäydän soñ atası belän artkı yortka uzdılar, anda atası anı kurmılık eçenä çakırıp kerttedä, alar kemnärgä bargan bulgannarın Halilga süläp birde.
-Olom Yaña päldänge avılına bez Bogdannarga bargan idek, alar morzalar tohımınnan, minem küptänge beleşlär, mine ätiyem alarga itkän ide, ul gomere buyı Sälimneñ atası Möbin belän eş itkän, ä bez Sälim belän alarnıñ eşen dävam ittek, häzer sezneñ çirat.
Tora bara alarga kilgän keşlär belän tanışırsıñ alarnıñ berse Uraz yämäk cigete, ikese atalı ollı nogaylar atası Näbi olo Zakir sineñ yäşlärdä genä bulır, min atlap soramadım, alarnıñ tagın ber itäşläre bar Möşäräf ul kara kalpak.
Tik bu yulı Möşäräf alar belän kilmägän, nindider säbäp çıgıp utarlarında kalgan.
Sin Halil küräseñ bezneñ atlar abzarında bälägän kolonnar, min alarnı yıl tävlegendä Päldängegä barıp, Bogdannardan alıp kiteräm, alar isäygäç üzebezneñ tavranı kuyıp Balakuga itep satam.
Bu Päldängedä mineñ belän oçraşkan cigetlär at karakları, tik alar berär at urlamı, tabunı belän kuıp alıp kitälär, kaydan urlasalarda Bogdannarga kiterälär, min Bogdan Sälimnän tavra salmagan kolonnarnı satıp alam, ä atlarnı ul Balaku aşa Penza yagına kua, Penza tatarları
Mäskäv bazarına itä. Keçkenä kolonnar belän andıy yırak yulda, törle häl bulırga mömkin, şuña kürä alarnı yun hakka satalar, ä min alam.
Bik uk döres eş tögel—tögelgä dä, nişliseñ taylar cäl, atlarnı kuganda yulda yanıp ülep kenä betälär, ayırıp kaldırmasañ.
Bez torgan dalada at urlaudan ber kayçanda tuktamayaçaklar, şuña kürä min kartaysamda, atlar belän säüdä itüne sezgä dävam itärgä kiräk.
Bazar kön atlar kiteregä tiyeşlär, ikäü barıp alar kitergän atlarnı karşı alırbız, niçä tay bulır, alıp kaytırbız.
Ä Zäynäpkä küzeñne kızdırma, ul kileşkän kız, alar bala çakta uk, alarnıñ ataları koda bulırbız diyep kileşkännär, Zäynäp Zakirnıñ bulaçak hatını. Bez tärtipne bozalmıbız, min siña alar turında yul buyı süläsämdä sin işetmädeñ.
Sin Zäynäpneñ anardan ber yäşkä olo agası Salih belän tanış, ul kiçä yuk ide, yomış belän Balakuga kitkän, ursatna* kön Pändälgegä bargaç tanışırsıñ, ul atta sinnän kim yöremi, korık beländä, mıltık beländä eş itä belä.
Ägär yakşı gına cäyne, közne ütkärsäk, kışka, , alla kuşsa”öylänerseñ, avıldan telägän kızıñnı saylap alırsıñ.
Halilnı atasınıñ süzläre kaygıga saldı, ul borınnan kilgän ğadätlärne ihtiram itä, alarnı tik torgannan, eç poşkannan bozargada aşıkmıy, tik bu yulı tügel. Zäynäp anıñ cannaşı bulırga tiyeş.
Niçek tüzgänder inde bazar köngä tike? Päldängegä barmınça, üzedä äytälmi.
Mönä bara torgan köndä kilep citte, alar öçäü, öç caydak, Halil, anıñ atası, Halilnıñ änise Zöbäydäneñ enese Hafiz, karañgı töşkäç artkı kabaktan çıgıp Yaña päldänge avılına yünäldelär.
Tön karañgı, ay kimegän çiregegenä kalgan, ul da bolıtlar arasınnan siräk—siräk kenä kürenep ala, ay yulnı yaktırtıp alganda, yul östennän tübän genä oçkan yabalaknıñ, yulga tuklanırga yaraklı nider tabarga diyep çıkkan, kır tıçkanın aularga dip, yul östenä kisken genä kunıp—kunıp alganı kurenä.
Cildereştän bargan atlarnıñ toyaklarınnan kütärelgän yuldagı tuzannı, äkeren genä iskän cil, atlar artınnan kuıp itsädä, atlarnı citälmi bara.
Ara yırak bulmaganga, barıp citkännären dä toymadılar, alar citeşkä yöz başka yakın at tabunın, daladan nogaylar kuıp kiterdelär, Halillardan başka Bogdannıñ yortında nogaylarnı kötep toruçı tagın ike törkem caydak, törkemnäre ber beresenä yakın kilmiçä uz çiratların kötep toralar.
İñ başta kolonnarnı analarınnan ayırdılar, Halilnıñ bu hälne berençe kürüe bulganga, taylarnı analarınnan ayru köñelenä bik uk yakşı bulıp kürenmäde, biyälärneñ kolonnarnıñ alarnı ayırganda keşnäüläre, biyälärneñ kolonnı niçektä bulsa yaklap kaldırırga tırışuı, kolonnarnı urtaga kaldırıp, üzläre çittä torıp tabun eçenä keşlärne cibärmäskä tırışuları, anıñ ihtiyärın kakşattı, küzlärenä yaş kiterde.
Tik ölkännär eşne tuktatmadılar, tiz genä biyälärne mahsus yasagan ayırma kaldıga kertep, kolonnarın ayırdılar, kolonnarnı kaldıdan abzarga kertep par—par itep bäylädelär.
Başka törkemnär biyälärne bülep alıp, kuıp alıp kittelär, här törkem üz yulı belän kitte, ike säğattan soñ Bogdannıñ yortında toyak ezläre genä kaldı.
Toyak tavışları tınıp alar kütärgän tuzan utırgaç kına, Halillar kolonnar belän yulga kuzgaldı.
Halil küzläre belän Zäynäpne ezläsädä kız berkaydada kürenmäde, atası Halilnıñ tik tormagannıgın kürep, sin malay tik kenä tor, ber ike könnän kilerbez kire, kürerseñ karım digäneñne.
Tön urtasında öygä kilep cittelär, Halilnıñ ike agası kolonnarga urın anıklap, ayırım kaldı yasap kuygannar artkı yort eçendä, kolonnarnı kertkäç ätise yortta kalsada Halil öygä kerde, tik öydädä uyları anı kaldırmadı.
Yarasa at yärläp Päldängegä barır idedä, alay eşlärgä yaramagannıgın añgara torıp tüzde. Nihayat atası äytkän kön kilep citte, alar karañgı töşär— töşmäs öydän çıgıp kittelär, atası dilbegälärne Halilga birep, sin äle kaya barırga kiräkne beläseñ, äydä kuala atlarnı.
Soñrak ul bälki ükegänderdä, dilbegälärne Halilga birgängä, tik bareber ber nidä äytmäde, atlar oçıp barganday çaptılar Päldängegä tike.
Kilep cittelär, alarnı küptän kötep torgannar, alar kilep tuktalışka kabaklar açıldıda, kabak yanında fanar totıp baskan ciget Halilga yortka uzarga kuştı, Halil Salihnı üze kürmägängä ul bu fanar totkan ciget Zäynäpneñ agası Salih bulırga tiyeş diyep uyladı.
Ul şulay bulıpta çıktı. Yortta arbadan töşkäç, saulıklaştılar, Salih belän Halil tanıştılar, cigetlär ikesedä ber buylı, gäüdäläredä bik ayırılıp tormıy. İke cigettä zur, taza irlär bulaçak ikännekläre kürenep tora.
Sälim kunaklarnı öygä däşte, yaş cigetlär artkarak kalıp türgä uzdılar, anda idändäge kaşma östennä, tür urtasında aşyaulık cäygän, kırılarında täkämätlär östenä kunaklar utırışkan. Här ber kunak däräcäsenä karata urın algan.
Halil Salih belän çitkä, işek yagalı diyärlek, yänäşä utırdılar, Salih tabın artındagılarnı yakşı belgängä, Halilnı pışıldap kına kunaklar belän tanıştırdı.
-Tabın başında utırgannardan ätiyeñ yanında Näbi ul böten eşneñ başı, anıñ yanında kara mıyıklı Möşäräf ul arada iñ kartları, Möşäräf yanında Uraz ul anıñ sul yagında utırgan Zakirdan öç—dürt yäşkä genä olo, anı anıñ agasın Särsänne, , Glinyannıy kordon” tiräsendä kalmıklar kuıp totıp ütergäç agası urnına aldılar, ul ike yıl çaması Näbi belän yöri, minem ätine tanısıñ diyep, süzen tyamamladı.
Salih süzen beterügä anıñ änise Mäysärä zur agaç şavada peşkän kaynar it alıp kerde, anıñ artınnan yäşel kıtay cefägennän tekkän kulmäktän, başına kızıl atlas yaulık bäylägän, yaulık astınnan çäç tolımnarı salınıp töşkän, kara kaşlı, kara küzle Zäynäp urta zurlıktagı agaç şava häm komgan belän, kunaklarnıñ kulların yudırırga diyep, Salih aldına kiterep kuydı. -Mä abıyım yudır kulların, äni häzer sölge kiterer.
Kullarnı yugaç, yäşlärgä itne turarga kuşıp, ölkännär öç kön alda ütkän eşneñ, akçalata isäben kileşergä totındılar.
İtne turap betereşkä Zäynäp yaña peşkän cäymeş häm parı çıgıp toratorgan kaynar bäräñge kerte. Cigetlär tozlagan ber yäşlek tay iten turagan kileş, cäymeş häm bäräñge belän katnaştırdılar, östönä tozlık saldılar. Ololarnıñ süzläre ahırına citmäsädä, aştan olo bernidä yuk diyep, agaç kaşıklar alıp bişbarmak aşarga kereştelär. Näbi hucaga yözen borıp, -Yakşı rızık tatar bişbarmagı bäräñge belän bulganga, kabatlanmas täm üzendä, mömkin bulsa köndä aşar idem tatar bişbarmagın, bälki Zäynäbeñ minem malayga Zakirga kiyäügä çıkkaç, miña yışrak tatar bişbarmagı aşarga hoday näsep itär. Sälim sin tuynı boyılga kaldırgan ideñ, häzer buş vahıt, äydä tuy uynap alıyık, kodalar bulıyık, yegerme yıldan artık ber—berebezne beläbez, balalar uste.
-Min karşı tögel Näbi, tik bezneñ yaklardagı tatar halkı, tuynı közen, ya kış başında böten kır eşläre betkäç uynı, bezdä keşlärdän ayırılıp tormıyık.
-Äydä aldan kaysı ayda tuyıbıznı uynıbız, kileşep alıyık Sälim.
-Miña kalsa noyaber ayı yarap kuyar ide, sin karşı bulmasañ.
-Bez karşı tögel, Zakirda mindä rıza, tik bu süz soñgısı bulsın, artık küçermiyek tuy vahıtın.
Bu süzlärne işetep torgan Halil utta yangan kebek yandı, tamagına aş barmadı, tik nik bolay üzen his itkänen añgarmadı.
Gomerendä barı ike tapkır gına kürgän çaya kız öçenme, ällä inde şul kıska arada gayşik buldımı.
Atası açıktan—açık äytte, cigete bar diyep, ä nik alay bulsa Zäynäp anıñ belän üzen şulay irken tota, küräseñ ul ciget bularak Zäynäpneñ köñelenä huş kilgän. Bitaraf bulsa tik tomalga ürtäp yöremäs ide diyep, bötenläy çualıp betkän uyların rätkä salırga mataştı, ä Zäynäp belän tagın ber oçraşıp, üzeneñ anarga bulgan toygıları turında äytergä buldı.
Aşap—eçkäç öç cigettä yortka çıktı, ber berese belän yakınırak tanıştılar, Halil Zakirdan moña qadär oçraşkanı bulmaganga, töpçenep, anıñ kayda torganın, kemnäre barın, Päldängegä tagın kayçan kilergä niyätlägänen, Salihlarga kilgäç ikü bezgädä kilegez diyep, ikesendä kunakka çakırdı.
Tik Zakir anarga, yuk bu aralarda kilälmäbez, eş küp diyep kilergä şandırmadı.
Şulay itep Halil keçkenä genä häylä faydalanıp tiz arada anıñ köndäşe Päldängedä bulmayaçagın açıkladı.
Salih belän Zakir öygä kerdelär Halil bälki Zäynäpne bergä—ber kürermen diyep tışta kaldı, Zäynäptä ahrısı Halilnı yalgızın oçratırga tırışkan, öydän ber mizgelgä genä kürenep aldıda, kara kaşların cıyırıp, tavışın kalınayta töşep, sin ciget karañgıdan kurkmasañ, irtägä şul vahıtka bezneñ artka su buyına kil, tik äniyeñä kaya barganıñnı äytmä, sineñ belän kilüe ihtimal, didedä kire işektän kerep yugaldı.
Halilnıñ yöräge avızınnan çıgarday buldı, närsägä şatlanganın üzedä töşenmäde.
Öygä kaytkaçta Zäynäp belän küreşü turında gına uyladı, başka bernidä bu dönyada anı borçımadı.
Kön üttedä, kiç citte, atası aña atap bu sineñ atıñ bulsın diyep birgän cirän aygırın, Yadrunnı yärläde, yal itkän, tuk at, küz açıp yomgınça Halilnı Päldängegä citkerde, Zäynäplär artına su buyına tuktadı, atın tezgenennän su buyındagı talga bäyläp kuydı.
Zäynäp digäne dä köttermäde, kileptä citte äyteptä saldı, ya nik ber at belän genä kildeñ, miña digän atıñ kayda, ällä bügen mine urlamısıñmı, bälki min siña yaramım, köñeleñä ohşamadım, ällä sin mine yaratmısıñda, sin äyt, min yörägemne yandırıp, tön yokılarımnı sine uylap yoklamı torop cazalanmıyımda, sin bälki başka kıznı söyäseñ, anıñ öçen yanasıñda köyäseñ, ä mine cälläp kenä, bu sabı bala ciget kürep yuansın diyep kenä yöriseñder.
Halilga ber süz kuşargada birmiçä, söyläde dä söyläde, yakın uk kilep, barmak oçları belän, anıñ sıyık kına uskän mıyıgınnan uñnan sulga, suldan uñga tiyär—timäskenä sıpadı, ul şul hätle Halilga yakınaydı, hättä anıñ alnıları Halilnıñ kükrägenä kilep teräldelär.
Ul artık tüzmäde, kulları belän Zäynäpne koçaklap aldı da, irennäre belän kıznıñ irennären tabıp suırıp üpte.
-Ya rabbım, yarıy äle mine übärgä kıydıñ, sineñ yanga yögerep kilgändä übärme yukmı ikän diyep, uylap kildem, üpmäs, üzemä übärgä turı kiler diyep, yarıy ir cigetlegeñne kürsätteñ, äle äyt ni eşlibez.
-Min sine berençe kürgännän, ülep yaratam Zäynäp, sineñ hisläreñne belmim, sin dä eçeñ poşkanga gına , mine borçımısıñnı añgaram, tik sineñ cigeteñ bar, cigettä tögel kiyäveñ diyep äytergä bula. Min sine kiyäügä sorasamda, sine miña birmäyäçäkläre aldan bilgele.
Ätiyeñ siña bulada, miña bulada süzen bozmıy, Zakirda anıñ ätisedä vägdädän kaytmagannıgı kön kebek açık.
Min bezneñ yaknıñ ğadätlären beläm, vägdälängän kız urlasañ dönyada tere kaluıñ ikele.
Tañga tike söyläşep, ber—bersen irkäläp, ber—beresen yaratkannıkların añlaşıp, irtägä şul uk cirdä küreşergä kileşep ayırıldılar.
Yadrunnıñ toyakları cirgä timäde, avılga tike uk köbek oçtı.
Halilnı artkı kabak yanında anardan ike yäşkä keçe enese Mostafa karşı aldı.
-Äti açulangan bu malay ahtıgı şul Päldängedäge Sälimneñ ut kızına kızıgıp başın cuymagayı diyep, kurgaşlı kamçı belän tön azagında yortta yörep tordı, häzer çäygä kerde, kara anı.
Halil atası belän oçraşmıy bulmagannı añgardı häm üze atası çäy eçep torgan alaçıkka kerde.
Östäl artında atası belän anası gına, başka berkem dä yuk, ul alarga saularmısız sau kundıgızmı diyep endäşkän ide, atası-Kunarsıñ sineñ belän sau sälämät. Sin zur ciget inde, äytep kitärgä kiräk atañ belän anaña, annarı min siña sülädem, yakşılık belän alnıdan äytep kuydım, ul kızga näfseñne suzma diyep, sin äle üzeñ beläseñ, kemgä atagan Zäynäp, karşıñda süz kuydılar.
Ul çınında keşe hatını, Zakirnıñ hatını bula, daladagı ğadätlär buyınça, anı urlasañda hatının urlagan bulasıñ, ä bolay sorap, siña Sälim kızın birmi, ber kıznı ike kiyäügä ber yulı birmilär. Anasıda, atasınıñ süzlärenä östäp, -Balam avıl tulı kız, Burmis İsmailnıñ kızın dimlägez diyep miña äytteñ, sabantuydan soñ, min Mörşidä tätämne cibärgän idem, soraştırırga karşı tögellär di, yauçı cibärsägez.
Äydä közen, başkoda cibäriyek üzlärenä, Häyernisä kızların sorap, üzeñneñ süzeñ, sin ir ciget, cigetlär ike sülämi.
Min Sälimneñ kızın kürgänem yuk, ä Häyernisäne beläm eşkädä uñgan, yözgädä kürkäm, kulgada çibär, soklanıp tuymaslık kız, tagı siña ni kiräk.
Halilnıñ däşmi utırganın kürep, atası, -Ya ni teleñne yottıñmı, ber yünle süz anañ belän ataña äyt.
-Ni äytiyem üzemdä belmim, sez bik döres sülisez, üzemdä akılım belän añgarıp toram, tik yalgız kalamda küz aldımnan kitmi, kölgän tavışı kolagımda gaynı, ni eşlärgädä belmim, şul hätle köçle köñelem anarga tartıla.
Balam yöremä, böten tohomıbıznı bälyaga tartasıñ, yakşıga bulmıy bu karışuıñ diyep äytte anası, yaş tulı küzlären alyapkıçı belän sörtä—sörtä.
Yarıy barmım artık, Zäynäp belän oçraşmım, borçılmagız, kil zinhar.
Tik äytergä genä ciñel buldı, barmım diyep, kiç citkäç kaya basar urının tapmıy arlı birle yöregänen, Mostafa enese kürdedä, abıyım sin barıp äyt Zäynäbeñä, ul kötep torır, belmi sineñ nik kilmägäneñne.
Döres süliseñ Mostafa, barıp äytäm artık yöremim diyep, bu oçraşular yakşıga kitermäs ikebeznedä, sin kiçer mine Zäynäp, açulanma.
Zäynäpne kürgäç böten süzläre başınnan çıktı, telgä berdä kullanmagan süzlär kilde, yaratam sine Zäynäp, toralmım sinnän başka, tik ni eşlärgä ikännegen belmim.
-Karale cigetebez ber kön eçendä söylärgä öyrängän, min başta sin tögel diyep beldem, sindä süli beläseñ ikän. Ni äytsädä Zäynäpne koçagınnan cibärmäde, ata—anasınıñ süzlären anarga citkede.
-Äti birmi mine siña, siña gına tögel, avıl mullası olona sorasada birmi, berençedän süz kuygan, ikençedän Zakirnıñ atası mäger diyep ille biyä birä, äti mine yaratsada, min anıñ berdän ber kızı bulsamda, at cene tigän atama, ille at birsä ata cengädä birep cibärergä anık, ä Zakirga birädä birä, monda şiklänep toruıda yuk.
İrtägä kiçen min üzemneñ atım belän, äniyemneñ señelenä kitäm, alar Turmak yılgası Safarka yılgası belän kuşılgan cirdä, çagır belän sugarıp bakça usterälär, min alarda ütkän cäydä, äniyem belän ber—öç kön kunak buldım, ä häzer yañgız ber kemgädä äytmi kitäm, sin kil ozata barırsıñ ahrın dönya kürsäter, ä häzergä sau bul diyep Halilnı ike kulı belän koçaklap irennärennän üptedä, artık berni äytmi, artkı kapkadan yortlarına kerep kitte.
Halil öygä kaytkaç, tañ atıp kön ütkänen kötep, yözgälände.
Akılı belän barırga kiräkmägänen añgarsada, mähäbbäte anı Zäynäpkä kire barıga mäcbur itte, ä Halil Zäynäpkä gayşik buluın, başkalardan tanalsada üz—üzennän berniçektä tanalmıy, ul böten canı—täne belän Zäynäpne yarata, anardan başka kiläçägen küz aldına kiterälmi, tik tormışta ul telägänçä genä bulmıy. Ber kemdä anıñ yaş küñelendä tugan, Zäynäpkä bulgan mähäbbäte belän sanaşkısı kelämi, barlık kardäşläre anası—atasıda ul siña layık tögel diyep, ber avızdan, Zäynäptän baş tartırga kiñäş itälär. Bälki alar ber kayçanda söymägännärder, söyü hise alar öçen tanış tögelder?
Şundıy köñelsez uylarga batıp Halil Päldängegä, su buyına, Zäynäplär artına barıp citkänen sizmidä kaldı.
Zäynäpneñ ya batır ciget säfärgä anıkmı sin, digän süzlären işetkäç kenä kayda bulgannıgın añgardı. Zäynäpneñ äytkän süzlären dävam itep boyırıgız hanım, sezneñ boyırık minem öçen yäşäü mägnäse.
Zäynäp artık ber süzdä äytmäde, Halilga yakın uk kilep, anıñ artınnan barırga kiräklegen añgartıp kulı belän işaräläde.
Cäyge tön kıska, şuña kürä berdä tuktamıça barganga, ber säğat—säğat yarım vahıt ütkäç küzlärenä ber yalgız yangan ut yaktılıgı kürende, Zäynäp Halilga borolıp. - Bu alarnıñ bakçadagı alaçıklarınıñ utı, alar işek aldında här vahıt diyärlek, fonar yagalar, çönki çagırda çagırnı äyländergän mal kualauçı yoklamıy, bakçanı tönnedä koydıralar.
Şulay didedä Zäynäp atın yuldan, ällä ni yırak bulmagan, zägif kenä bolotlar arasınnan yaktırtkan ay yaktılıgında, suı yaltırap torgan yılgaga taban bordı, yılga yarına citkäç, atın tuktattıda, attan sikerep töşte, töşte dä ülän eçendä suga çumgan kebek yugaldı, çalgı kürmägän ülän yılga yarında şul hätle kuyı häm biyek uskän, urnı—urnı atnıñ başı gına kürenä.
Halil Zäynäpneñ kil bire digän tavışına barıp, anı koçagına aldı, Halilnıñ başında atlarnı tışaulap cibäregä kiräk digän uy kuzgalsada, Zäynäpneñ kaynar koçagı, tatlı irennäre, anı bu dönyanıñ barlık mäşäqatların onottırdı.
İkeseneñ dä bernindi täcribäse bulmasada, adäm yaratılgannı birle, ber nindi dä üzgäreş kürmägän, häräkätlärne alarda kabatladı, ber beresenä mondı rähät birälgännekläre, alarnıñ köñellären neçkärtte, hislären keşe kükrägenä sımas itterep, ber berese belän büleşergä mömkinnek birde, alarnı üzlären bu dönyada iñ bähetle keşlär itep sizderde. Vahıt alar öçen tuktasada, tabiğat üz eşen dävam itte, koyaş tañ kiterde.
Cännättän cirgä iñ berençe Zäynäp kayttı, Halil sin bar yılganıñ argı yagına küç, ä min apalarıma citäm, monda ara yırak tögel, ber süzdä äytmä, tañ atkaç ni kürsäñdä, tege yarda uskän tallar eçennän çıkma, ezläp kilmäsälär kiçen küreşerbez.
Ägär ezläp tapsalar, sau bul dimäk şulay alla yazgan, tik çıga kürmä, mine harap itäseñ, yalgız bulsam kildem kunakka, soralmıy kittem, ayıp zur tügel.
Şulay dide dä ber suırıp üptedä, atka sikerep menep, tañ şäüläsendä tonıgaya bargan utka taba, yalgızı kitte.
Halil da yarnıñ yaptım ciren tabıp argı yakka, at yözderep çıktı da, tallar arasınnan ipleräk urnı tabıp, bakçaga taba kitep bargan caydaknı karap kaldı.
Nindi sak bulsada tañ aldınnan Halil nıvıgan, yokıdan anı atınıñ poşkırgan tavışı uyattı, torıp tallar arasınnan atın taptı, tik anda anıñ atıgına tögel, agası Alyuknıñ kara biyäse, Yadrun yanında kötelä, agası arkasına mıltık askan kileş, ber süz äytmi Halilnıñ yanına kilep, anarga pışıldap kına. - Äydä karıyık yulnı, kem kiläme yukmı. Alyuk Halilnıñ usal küz karaşı belän oçraşkaç, -Sin miña akayıp bakma, äti kiçä kiçen ük sinnän kalırga kuşmadı, min kalmadım, avıldan Päldängegä, Päldängedän bire artıgızdan kildem.
-Bez Näbilärneñ kem ikännegen beläbez, açıktan—açık alar belän talaşırga kiräkmi, döreslek alar yagında, tik bezdä sine yalgızıñnı, yazmış kulına taşlamıbız. Döresen äytkändä Zäynäp barıbızdan da akıllırak, tapkırırak bulıp çıktı andıy kız öçen köräşep kararga bula idedä şul, tik üze kuşmagaç, tıgılmıyık tik torıyık.
Koyaş şaktı uk kütärelgäç, yuldan öç caydak, yäşelçä bakçasına taban uzdı. Ara yırak bulmaganga caydaklarnı ciñel tanıdılar.
Salih belän Zakir az gına arttarak kalıp söyläşep baralar, ä alda yuldagı ezlärne küzätep Möşäräf cilderä.
Alyuk Halilnı yılga yarınnan eçkäräk alıp kerde. -Äydä kapkalap alıyık, bez bu caydaklar kire yulga çıkmıy, monnan kuzgalmıbız, ni bulganın karıyık.
Aşagaç yärlären baş astına kuyıp, tayansalarda yokı almadı, yatkan cirlärennän torıp, kire yar çitenä barıp, tallar ışıgınnan yulnı häm yäşelçä bakçasın, küzätergä alındılar.
Salihlar ozak tormadılar, tik alaçık yanınnan kire yulga, dürt caydak çıkkannıgı kürende. Alarnıñ atları adım belän genä aptıramıyça Päldänge yulına töşep, ni turındadır söyläşä—söyläşä, Halillar karşınnan üttelär, Zäynäp tik ber tapkır gına Halil kaçıp torgan yakka karadı.
Halilnıñ yöräge yözelep töşkändäy buldı, dönya karañgılandı, üzen bernigä yaramagan mesken itep kürde, kemnärder anıñ täüge mähäbbäten taptap, anıñ kiläçäktä bula diyep niyätlägän, yaktı tormışın ayak aska baskalap, yaratkan keşesen karşında alıp kittelär.
Kayçanda bulsa Zäynäben koçagına alırga hoday näsep itärme ikän?
Alyuk, eneseneñ köñelendä nindi hislär bulgannıgın töşenep, anarga berniçektä yärdäm itälmägängä, ber süzdä äytmi atlarnı yärläde dä.
-Äydä Halil kayttık, anaylar kötä bezne, sau kaytkanıbıznı.
Küptä ütmäde Zakir belän Zäynäpneñ tuyı buldı, tuyga Halilnıñ atası belän Alyuk bardılar, tuydan kaytkaç ayırım Halilga bernidä söylämädelär.
Tuy ul tuy inde, üttedä kitte. Ä tuydan soñ bulgan vakigalar şatlandırmadılar.
Näbi belän Möşäräf, ural kazaklarınıñ töngegä çıgargan at tabunnarın, iserek tabunçı yoklagan arada, alıp kitälär, Çica yılgaları tiräsendä, tañ atışına alarnı Uraz belän Zakir karşılıy. Alarnıñ atlarıda üzläredä arımagan, alar tabunnı kua kitälär, ä Möşäräf belän Näbi artkarak kala, kazaklar kua çıksalarda, kuıp citsälärdä, alar at karakları tügel, kunaktan kaytuçılar gına.
Tik kuıp citkän kazaklar başkaça uylagan, ikesendä kılıçlar belän çapkalap üterälär, atların cibärälär, atlar kazaklarnı Näbilärneñ utarlarına kiterä, utarnıñ tabunçısı yat keşlär kilgänen yıraktan kürep, utar halkına häbär itä, mondıy hällärgä konıkkan keşlär tiz arada kaça, tik mal kala, kazaklar ni bulgan malnı üzläre belän kuıp alıp kitälär, Näbi belän Möşäräfneñ ule gäüdälären utarda kaldırıp, başların kılıç belän çabıp, üzläre belän alalar.
Zakir Zäynäp belän Päldängedä torıp kala, tik bulgan akça betä, at urlaudan başka hönäre bulmagan Zakir kış citkäç at urlap bulmagannıgın istä totıp, yırak utarlarnı yörep çıkkaç, ber baynıñ zur tabunın kuıp alıp kitärgä bula.
Tik atasıda Möşäräftä vafat, Uraz belän ikäü tabunnı kualmagannarın belä torıp, Salihnı alar belän barıga künderälär, karaklarga Zäynäptä iyärä.
Zakir belän Salih küpme äytsälärdä tıñnamıy, üz süzen itä, alar belän bara.
Köpä—köndez tabunnı kuıp alıp kitälär, tabunçı başta alardan kurkıp, üz utarına taban kaça, tik beraz kitkäç tabunnı kugan yünäleştän yırak bulmagan, avılga atın bora, karaklarnıñ küz aldında avılga barıp kerä, avıl küzdändä yugalıp ölgermi, avıldan caydaklar, tabun artınnan kua çıgalar.
Ni äytsäñdä tabunnıñ çabuı, ayırım caydaknıkınnan äkreneräk, kugın yakınaygannan yakınaya bara, Salih Zäynäpneñ yanın kilep, äydä Zäynäp taşlıbız tabunnı, üzebez kotolıyık disädä, yuk min iremne taşlap kitmim diyep cavap birä. Salih Zakirgada tabunnı taşlarga tägdim itä, tik anı tıñnauçı bulmıy, şunnan soñ ul atın borada çitkä çaba, anıñ artınnan ber kemdä kumıy, ul kugınnan ayırılıp kitä.
Kua kilgän caydaklar tabunnıñ artınnan äydäp bargan Uraznı berençe citälärdä, sänäk belän arkasına kadılar, ul avlanıp töşkäç, Zakir belän Zäynäp tabunnı taşlılar, tik kugın tuktamıy, alar artına töşä. Zäynäp üzedä, atıda arıgan bulganga Zakirdan kala başlıy, Zakir Zäynäpneñ atınıñ yügänenän tota, Zakirnıñ atı zur taza aygır, buşka gına , , Kara şaukın” ismen yöretmägän, Zäynäpneñ atınada yärdäm itä häm alar kugınnan ayırıla başlılar tik atnıñ köçe ozakka citmi, kuıp kilgän caydaklar arasınnan berse alnıga çıga häm Zakir belän Zäynäpkä yakınaya, kuuçınıñ atı Zänäpneñ atınıñ koyrogına başı belän terälä yaza, kuıp kilgän caydak kulındagı sänägen, kaçıp baruçılarga ırgıy, sänäk ber ayırı belän Zäynäpne ütädän—ütä, kugın tuktıy, Zakir Zäynäpneñ atın yügänennän totkan kileş, kuuçılar küzdän yugalgınça çaba, sırttan kugınnı karap torgan Salih, kugın kurkınıçı betkäç Zakir belän Zäynäp yanına kilä, ikäüläp Zäynäpne attan tışerälär, Zäynäpneñ köçe, - Abıyım ügä it, monda kaldırma mine diyep äytergä genä citä, avızınnan kan kitä, şonduk can birä.
Bu bulgan ayanıç hälne Zäynäpneñ atası, Halilnıñ atasına yılıy—yılıy sülägänen, Halil da, yılıy—yılıy tıñladı.
Şul ütkännärne teläsäñ—telämäsäñ dä iskä alırga mäcbur itkän avruı, Halildan vocdan imtihanı algan kebek, yörägen kabat—kabat ärnetä.
İskärmä—ursatna* kön-bazar kön—urıs ana köne.
Verhazovka 11. 11. 11. yıl