(ädäbi-biografik oçerk)
Käğazgä yazıp kuyılmagan şundıy ber kanun bar: ägär sänğatneñ törle ölkälärendä talantlar üzlären yäştän ük kürsätä alsalar, fän dönyasında, bigräk tä filologiyä gıyleme ölkäsendä, ğadättä keşe zur uñışlarga barı tik küp yıllar buyı tıngısız hezmät näticäsendä genä ireşä ala. Minem bügenge süzem änä şundıy distä yıllar buyı tırış hezmäte belän zur uñışlarga ireşkän kürenekle ğalim Marsel Häyernas ulı Bakirov turında.
Üz eşenä çın küñeldän birelgän keşelär tormış-yäşäeşneñ maksatın üzläreneñ eş-hezmätlärendä, çın mäğnäsendä anı icadi häm näticäle itep alıp baruda kürälär. Alar üzläre saylap algan ölkägä şulkadär ihlas küñeldän birelgän bulalar ki, mondıy şäheslär öçen iñ zur şatlık häm tormışnıñ böten kürkämlege dä näq menä şul ölkädä hezmät itüdä bula. Alar üz tormışların şul hezmättän, şul ölkädä icat itüdän başka küz aldına da kiterä almıylar. Bu - çın icat keşeläre öçen urtak ber sıyfat. Mäsälän, böyek frantsuz yazuçısı Onore de Balzak yış kına: “Minem tormışımnıñ iñ zur vakıygaları ul -minem yazgan äsärlärem”, - dip äytä torgan bulgan. Minem belüemçä, Marsel Bakirov öçen dä tormışnıñ maksatı häm böten mäğnäse ul — fän, üze yaratkan halık avız icatı, şiğır häm şiğriyät dönyası, gomumtörki poeziyäneñ başlangıç çorın häm iñ borıngı canrların küpyaklı itep öyränü, şul ölkädä yañadan-yaña açışlar yasau. Älege şähesneñ ütkän tormış baskıçların, minemçä, näq menä anıñ icadi açışları belän bäyläp kararga kiräkter. Ä anıñ açışları, halkıbıznıñ ihtiramın yaulap algan fänni hezmätläre isä şaktıy küp häm sallılar: ul hezmätlär nindi genä zur ğalimnärne dä kızıktırırlık, soklandırırlık däräcädä yazılgannar. Ägär bez bügen Marsel Bakirov hezmätlärenä zur bäyä biräbez ikän, bez anıñ bu uñışlarga avır tormış häm ozın hezmät yulı ütep kilgänlegen dä istä totarga tiyeşbez. Bulaçak ğalim 1933 yılnıñ 10 dekabrendä Möslim avılında (häzerge rayon üzäge) ukıtuçı ğailäsendä tugan. Anıñ ätise Häyernas tirä-yakta tanılgan bik ukımışlı keşe häm matematika ukıtuçısı bula. 1935-36 yıllarda ul häzerge Zäy rayonınıñ Yugarı Bagrac avılında mäktäp direktorı bulıp eşlägän, mäktäpneñ häm kolhoznıñ berläşterelgän partkomı sekretare vazifasın başkargan. Küp eşlärdä ul üze başlap yörgän, bik aktiv oyıştıruçı bulgan. Ä änise Fatıyma apa başlangıç klasslarda ukıtuçılık itkän. “Balaçagım - bal çagım" dilär bezneñ halıkta. Bu balaçaknıñ rähätlektä ütüenä, matur bulıp häterdä kaluına işaräli, älbättä. Ä menä Marselneñ balaçagı açısın-töçesen tatıp, küp kıyınlıklar kürep, bik kırıs häm avır şartlarda ütä. İñ hätäre şul: Marselğä 3-4 yäş vakıtta anıñ ätise Häyernas abzıynı repressiyälilär. Ul bolay bula.
Bervakıt, köz köne urıp-cıyu vakıtında, partkom sekretare bulıp eşläüçe Häyernas abzıy, basuga kolhozçılarnıñ niçek eşläülären tikşerergä bargaç, bolarga äytkän:
- Bez däülät birgän plannı ütärgä tiyeşbez. Uñış yahşı kürenä, plannı ütävebezdä şik yuk. Ämma aşlık uñgan dip äräm-şäräm itmägez, basuda ber başak ta kaldırmagız. Çınlıkta sez üzegezneñ öleşne kaldırasız bit. Üz öleşegez küp bulsın disägez, başak kaldırmagız, - digän.
Menä şul süz anı ğayeplärgä citä kalgan. Ul yıllarda NKVD organnarına ber keçkenä genä signal kilä ikän, eş tirängä kitä torgan bulgan. Häyernas abzıydan könläşep yöri torgan beräü anı şul çakta “çakkan”: “Partkom sekretare hökümätkä karşı söyli. Hökümät öleşe - eskertlärdä, sezneñ öleşegez - cirdä kalgan başaklarda dip kolhozçılar küñelenä kotkı sala. Alarnıñ mänfäğate belän hökümät interesların kapma-karşı kuya, däülätkä karşı agitatsiyä alıp bara” dip, yalgan dokument-“donos” yazıp cibärgän. Şul citä kalgan. Häyernas abzıynı “halık doşmanı” dip ğayepläp, alıp kitkännär häm bernindi advokatsız-yaklauçısız, tikşerü dä yasap tormıyça, barı “troyka” kararı belän genä häl itep, ike ay yarım eçendä atkannar.
İren alıp kitkäç, Marselneñ änise Fatıyma apanı da tınıçlıkta kaldırmagannar, anı öç balası belän häm sigez aylık korsaklı hälendä, kış urtası dip tormıyça, mäktäp karamagındagı öydän kuıp çıgargannar. Ğailäneñ ayanıçlı hälenä soñınnan sugış yıllarındagı avırlıklar kilep yalgangan. Ul yıllarda Fatıyma apanı, başlangıç klass ukıtuçısı bularak, Möslim rayonınıñ iñ yıraktagı keçkenä avıllarına cibärä torgan bulgannar. Ä Marsel belän abıysı Mars Möslimdä ikese genä, ber karauçısız kalgannar, üz könnären üzläre kürergä tiyeş bulgannar. Menä şul vakıtta tatıylar da inde alar "Nuca babay şulpasın". Öydä barı ike can - äle buınnarı da nıgıp citmägän ike malay, öy eçe tabagaç bolgasañ da bernindi çüpräk-çaprak kisäge eläkmäslek şır yalangaç. Yärdäm itüçe, kiñäş birüçe berkem yuk. härkemneñ üz kaygısı. Berkem dä “halık doşmanı” balaları belän aralaşırga atlıgıp tormıy. Öydä böten karap torgan närsäläre - yılnıñ yılında diyärlek kısır kala torgan ber çirläşkä genä kara sıyır. Anı kararga, aşatırga-eçertergä kiräk. Salam aşatıp kına anıñ nindi söte bulsın?! Citmäsä, äniläre başka avılda torıp ukıta dip, öy artındagı bäräñge bakçasın da kisep alıp, rayonnıñ ber türäsenä birgännär. Bäräñge utırtırga röhsät yuk. Nişlämäk kiräk - yazların “halık doşmanı”nıñ ike malayı, işek aldındagı bäläkäy genä cirne kazıp, şunda bäräñge utırtalar. Annan küpme genä bäräñge çıksın inde?! Äniläreneñ eş hakı da - ayına ber pot bäräñge alırlık kına. Häm menä şul kıtlık häle üzen alarga kışların şaktıy sizderä dä. Malaylar aldına kırıs problema kilep basa: bulgan hätle bäräñgene kış buyına niçek citkerergä? Avır häldän çıgu öçen bolar mäktäpkä irtän aşamıyça gına yöri başlıylar. Eçneñ “borgalavı”na tüzep, könozın, 5-6 säğat buyına, hätta kayçakta kiçkä qadär mäktäptä bulalar. Ä mäktäptän kaytkaç, uçak yagıp, kazanga küp itep su salalar, anıñ östenä sıyır birgän ber krucka sötne östäp, ber-ike bäräñge ärçep salalar da ozak kına kaynatalar. Bäräñge, izelep, yuka gına elpä bulıp töpkä yata. Häm ike aç malay söttän töse az gına üzgärgän şul “baba şulpası”n tälinkä-tälinkä çömerä başlıylar. Het korsak tulsın dip, ber utıruda altışar-cideşär tälinkä su çömerälär. Korsakları, kem äytmeşli, bet ütererlek hälgä kilä. Ä soñınnan iñ tämlesen – töpkä yatkan, vaklanıp-izelep betkän bäräñgene aşıylar. Änä şulay, täülegenä ber genä aşap, kön artınnan kön ütä. “Nuca babay” malaylarnı sınavın, niçek yäşärgä kiräklegen öyrätüen dävam itä. Yazların bolar kardan açılgan kolhoz cire östennän çerek bäräñge cıyıp, kälcämä peşergälilär. Ä ber yaznı, yallanıp, köräk belän ber keşeneñ 25 sutıylık bakçasın kazıp çıgalar. Şunıñ öçen algan ber pot onnı, här peşergän sayın suga 5-6 kaşık kına salıp bolgatu isäbenä, ike ayga qadär diyärlek citkerälär.
Kayçakta nucası da, şatlıgı a bergä yöri bu tormışnıñ. Yazarga qaläm-karandaş yuk vakıt. Yazu perosınıñ bik kıymmätle vakıtı. Yäki kaz kaurıyın oçlap, kaurıy qaläm belän yazasıñ, yäki bik avırlık belän genä tabılgan peronı yuınılgan tal çıbıgına kiyertep häm cep belän bäyläp kuyıp, korımnan yasalgan karaga manıp yazasıñ. Yazarga däftäre dä yuk. Elektän kalgan kitaplarnıñ yul aralarında kalgan ak cirenä yazarga turı kilä. Sugış vakıtında Möslimgä törle şähärlärdän evakuatsiyä belän berniçä semya kilgän bula. Mars belän Marsel şularga utın kisärgä alınalar. Et kebek arıp, ber atna buyına biş kubometr utın kisälär, anı yarıp, öyep kuyalar. Şunıñ öçen kullarına tegelär birgän ör yaña ike kap pero kilep kerä. Malaylar ikençe könne ük şul perolarnı üz klasslarındagı balalarga iltep taratalar. Äy, şatlanalar şulçak Möslim balaları! Bu Marsel balaçagındagı bik siräk turı kilgän iñ matur mizgellärneñ berse bula.
İnde tanılgan ğalim däräcäsenä ireşkäç, Marsel Bakirov avır balaçagınıñ küñelenä uyılıp kalagan tagın ber ayanıçlı hatiräse turında bolay söyli. Anıñ keçkenädän ük rässam-hudocnik bulası kilgän. Moña anıñ säläte dä yuk tügel kebek. Tik ul sälätne üsterergä mömkinlege genä yuk. Sugış çorı bit. Alarnıñ yänäşäsendä genä “Kultmag” digän kibet bula. Ul anda yış kergäli. Häm menä bervakıt kibetkä buyau karandaşları kayta: kabında yazuı da bulmagan, tışları hätta lak belän dä buyalmagan altı törle tösle karandaş. Marsel yögerep kibetkä kilep kerä dä, şul karandaşlarga karap, katıp kala. Alır ide, akçası yuk. Kibetkä kerüçelärneñ berän-säränläp balalarına yäki onıklarına şularnı satıp aluına kön buyı kızıgıp karap tora bu. Kibet yabılganda gına çıgıp kitä. Öygä kaytkaç, äbiseneñ süzlären isenä töşerä (ä anıñ äbise – ätiseneñ änise – bik ukımışlı ostabikä, ataklı Tımıtık mädräsäse häzräteneñ kızı bula). Älege äbise aña äytkän bula: “Ägär meñ tapkır “Yä, Allah! Yä, Allah!” dip kat-kat kabatlap sorasañ, teläsä nindi telägeñ kabul bula. Allahı Täğalä siña telägäneñne birä”, – digän bula. Şunı iskä töşerep, Marsel yoklarga yatkaç, töne buyı ber-ber artlı “Yä, Allah! Yä, Allah!” dip täkrarlap, Alladan üzenä tösle karandaşlar birüen yalvarıp, sorap çıga. Yokıga kitä başlasa, üzen çemetep uyatıp, yañadan “Yä, Allah!” dip kabatlıy. Şulay itep, berniçä distä meñgä qadär sanap, irtängä tösle karandaşlarım bulır dip ömetlänep, tañ sızılganda gına yokıga kitä. İrtän uyanu belän, şularnı ezläp, kulın mendär astına tıga... Menä şul vakıyganı ğalim äle dä sagınıp häm açınıp iskä ala.
Üsä töşkäç tä Marselneñ rässamlıkka bulgan omtılışı häm üsterelmi kalgan rässamlık säläte yukka çıkmıy.
Tugızınçı-unınçı klasslarda ukıganda ul üzeneñ balaçak hıyalın az gına bulsa da tormışka aşıru cayın taba: bäyrämnär aldınnan häm saylau kompaniyäläre vakıtında İndus isemle ber klasstaş dustı belän törle uçrecdeniyelärgä lozunglar yaza häm plakatlar yasıy başlıy. Şunıñ isäbenä yünätkän berençe akçasına Marsel kibetkä ällä nigä ber kaytkan yıfäk trikotac tukıma satıp ala häm, izüenä molniyä kuydırıp, külmäk tekterä. Universitetka ukırga kergändä dä anıñ östendä şuşı üze eşläp, rässamlık itep algan külmäk bula. Monda, tarih-filologiyä fakultetında ukıganda, vatman käğazlärne ber-bersenä yabıştırıp, bişär metr ozınlıkta çıgarıla torgan “Ädäbi süz” stena gazetasınıñ hudocnigı bulıp eşli. Anıñ östenä ul üz gruppalarınıñ “Molniyä” stena gazetasın da räsemnär belän bizäp çıgara. Şulay itep, üzeneñ balaçaktagı omtılışın öleşçä genä bulsa da tormışka aşıruga ireşä. Marselneñ üze tektergän trikotac külmägen qaderle äyber itep iskä alıp söyläveneñ ikençe säbäbe dä bar ikän. Berençe kursnı tämamlap cäyge yalga kaytkaç, karap torgan şuşı berdänber külmägen, kibärgä dip bauga elep kuygaç, bozau çäyni. Bozau avızınnan alganda, yartı yagı özgälänep, çübekkä äylänep betkän bula. Yäş yeget, bilgele, yugalıp kalmıy, pidcäk eçennän kürenmi dip, şul yaratkan külmägen kiyep kızlar ozatıp yöri. Ä ber kiçne oçraşıp yörgän kızı, koçaklatası kilepter inde, “nişläpter, tuñıbrak kittem äle min” digäç, dcentelmenlık kürsätep, pidcägen monıñ iñenä sala. Ä üze, yalangaç arkasın ayga kürsätep, kızı karşında, borılmıyça, algı yagı belän genä yöri. Yänäse, oşatkaç, anıñ gel aldına gına töşep tora...
Üzeneñ şähes bularak formalaşuında Marsel üze üskän vakıttagı Möslim mohitenneñ, bigräk tä aäıysı Marsnıñ yogıntısı zur bulganlıgın tanıy. Ul abıysınnan ürnäk alıp, aña soklanıp üsä. Çönki Mars abıysı ul çaktagı böten Möslim balalarınıñ iñ yaratkan kumirı bula. Barlık eştä ul başlap yöri. Bik yahşı sportsmen, köräşçe häm çañgıçı bularak tanıla. Kışların böten balalarnı üz artınnan iyärtep, Möslimnän öç çakrım yıraklıktagı İske avıl yanındagı biyek tauga alıp bara, vakıt-vakıt hätta alarnı tagın da tekäräk Tegermän tavına alıp kitä, iñ biyek häm çañgı kürmägän urınnardan iñ başta üze şuıp töşä. Mäktäp häm rayon külämendä ütkärelgän çañgı yarışlarında da härçak ul ciñep çıga. Ä cäy könnärendä Ikta yözüdä Marska tiñnär bulmıy. Ul, çumıp, yılga töbennän başta aryakka, annarı tübäsen kürsätep algannan soñ, kire bu yakka çıga. Su astında öçär minut tora. Şuña kürä añardan, hätta kürşe avıllardan kilep, batkan balalarnı kotkaruın ütenä başlagannar. Häm ul, vodolaz kebek töpkä çumıp, agım yünäleleş öyränä häm batkan balanı tabıp, alıp çıga torgan bulgan. Bu gına da tügel, ul, tramplin bulmagaç, suga Möslimneñ elekke agaç küpere östendäge iñ biyek korılma tübäsenä menep sikerüdän dä kurıkmagan. Menä şul Mars abıysı balaçaktan oçuçı bulırga hıyallangan. Urta mäktäpne gel bişlegä genä diyärlek beterep, Balaşov şähärendäge härbi oçuçılar häzerli torgan uçilişega üzeneñ ike klasstaşı belän ukırga kerergä kitkän. Kabul itü imtihannarınıñ öçesen dä bişlegä tapşırgan. Anıñ ike iptäşen ukırga algannar, ä Marsnı, biografiyäsen tikşerep ätiseneñ atıp üterelgänen belgäç, isemlektän sızıp taşlagannar. Şunnan soñ Mars, Kazanga barıp, Kazan däülät incener-tözüçelär institutına ukırga kergän, bik yahşı bilgelärenä genä ukıp, institutnı kızıl diplomga tämamlap çıkkan. İnstitutta ukıganda ul üzen tagın ber yaktan kürsätkän: açlı-tuklı gına yäşävenä karamastan, Kazannıñ «Trudovıyı rezervı» stadionında Sabantuy bäyräme mäydanında ütkärelgän tatarça köräş yarışlarında katnaşırga bulgan (anı mäydanga bergä ukıgan iptäşläre kıstap çıgargan) häm köräşçelärne ber-ber artlı ciñep, Minzälä avtokolonna naçalnigı, tanılgan batır İvan Ostroumov belän berençe-ikençe urınnarnı büleşkän. Abıysınıñ yänä akça yagı takır bulu säbäple, ber kışnı ike kön eçendä Kazannan 300 çakrımga yakın yıraklıktagı Möslimgä çañgıda kaytuı da iskitärlek häl bula.
Kaharman abıysı däräcäsenä ireşmäsä dä, Marsel dä yäştän ük sportnı yaratıp üsä, çañgıda yörü, granata ırgıtu, ger kütärü, kul köräşterü häm şahmatta uynau buyınça yäştäşläre arasında berençelekne tota. Yugarı klasslarda ukıganda isä mäktäpneñ häm rayonnıñ cıyılma voleybol komandası sostavında uynıy. Ber cäyne bolar, velosipedlarda barıp, Puçı (ul çakta Kalinin rayonı üzäge), Tımıtık rayonı komandaların ciñep kaytalar. Häm yänä, Sabantuy könne, Başkortstannıñ kürşe rayonı Bakalıga da velosipedlarda kilep, alarnıñ da cıyılma voleybol komandasın kıyratıp taşlıylar. Ä inde student yıllarında Marsel sport sektsiyälärenä yöri, gimnastika, voleybol, paraşyuttan sikerü yarışlarında katnaşıp, törle razryad normaları üti. Töz atu buyınça täüge kursta uk berençe sport razryadı aluga ireşä. Marselneñ cäylären, küplär ike-öç köngä dä çıdamıyça eştän tuktagan çagında, kön dä irtänge säğat altıdan torıp pristanga häm vokzalga avır yök taşırga yörüe, mögayın, näseldän kilgän tazalıgı belän genä tügel, ä yäştän ük üzen nä şulay törle sport törlärendä çınıktıruı belän dä bäyle bulgandır.
Ätiläreneñ repressiyälänep “halık doşmanı” iseme aluı Bakirovlar ğailäseneñ iñ ölkän balası bulgan Şärkıya isemle apalarınıñ yazmışına da kara möher bulıp yagılgan. Urta mäktäpne gel bişlegä genä tämamlap, Şärkıya Kazan aviatsiyä institutına barıp ukırga kergän. Ber yıl ukıgaç, “çerek kül”dän kilep studentlarnıñ şähsi dokumentların öyränüçelär, “sıynfıy uyaulık kürsätep”, anı instituttan çıgarttırgannar. Annan soñ ul meditsina institutına barıp kergän häm anı gel “bişle”lärgä tämamlap, gomeren meditsinaga bagışlagan.
Balaçagı avır, afätle zamanga turı kilsä dä, Marsel Bakirov ta, abıysı häm apası kebek ük, mäktäptä äybät ukıy. Unınçı klasslarnıñ komsomol byurosı sekretare bula. “Yäş leninçı” gazetasına yazışa. Üzeneñ klasstaşları belän spektakllär kuyuda katnaşa. Näq menä ädäbiyätka mähäbbäte, qaläm tibrätergä yaratuı anı soñınnan universitetnıñ tatar filologiyäse bülegenä alıp kilä dä inde. Ukırga kergän vakıtta şundıy ber moment bulıp ala. Kabul itü komissiyäneñ ber äğzası Marselneñ attestatındagı bilgelärne karıy da fizika, matematika, himiyä, trigonometriyä fännärennän gel bişlelär genä buluın kürep, aña: “Sezgä tehnik belgeçlek nıgrak turı kiläçäk. Sezgä bezneñ geologiyä fakultetına keregä kiräk”, – di, anı üz fakultetına keregä kodalıy. Ämma Marsel ädäbiyätka bulgan mähäbbätenä hıyanät itmi, üzeneñ küptänge hıyalı bulgan tatar tele häm ädäbiyätı bülegenä kerüne hubrak, mäğkulräk kürä.
Kazanda aña bötenläy yaña ber dönya açılıp kitä. Lektsiyälärne tatar halkınıñ ataklı ğalim-professorları, mögallim-pedagogları Hatip Gosman, Latıyf Cäläy, Yakub Agişev, Mansur Gabdrahmanov, İbrahim Nurullin, Dilyara Tumaşeva, Gayaz İşmöhämmätovlar ukıy. Rus ğalimnäre Lyubov Saveleva, Grigoriy Vulfson, Lyudmila Açkasova häm başkalar studentlarnı fännärneñ tirän çoñgıllarına alıp kerälär. Ädäbi kiçälär, disputlar ütkärelä. Stena gazetası çıgarıla. Kitaphanäsenä kersäñ, çıgasıñ kilmi, andagı ruhi baylıktan başıñ äylänerlek. Şularnıñ barısına da ölgerergä, vakıt tabarga kiräk. Vakıtın tabar da ideñ, kesä yagı say. Barlı-yuklı stipendiyä häm vraç bulıp eşli başlagan apası üz avızınnan özep cibärgän az gına akça isäbenä aşarga da, kiyenergä dä, kinolarga da yörergä kiräk. Häm Marsel, inde buını çınıga başlagan yäş yeget, ikençe kurstan soñ cäylären, aldan äytkänçä, Kazan yılga portında barcalar häm timer yul vokzalında vagonnar buşatırga yallana. Arkasına asılgan “poduşka”ga illeşär kilolı ikeşär tsement kapçıgı salıp yäki utın töyäp, sıgıla-sıgıla, yök taşıy. Az bulsa da ös-başın karıy, ayagına yünätä. Ämma, barıber, aña ukıgan biş yılı buyına kışların yuka gına közge paläto belän çıgarga turı kilä. Marsel ciñel ukıy, ukıtuçılarnıñ bar lektsiyälären dä başkalar kebek yazıp barmıy. Ul alarnı iğtibar belän tıñlap utırıp, häterendä kaldırırga ğadätlänä. Ä imtihan aldınnan, irtägä imtihan digän könne, gruppa kızlarınnan alıp, lektsiyälärne ber kat ukıp çıga da, şunıñ belän imtihanga kerep tä kitä häm, karıysıñ, küp vakıt “bişle”gä birep tä çıga. Moña, bilgele, anıñ ukırga kuşılgan kitaplarnı ukıp baruı, seminarlarda söylärgä yaratuı yärdäm itä. Student Marsel Bakirovnı bigräk tä ğalim Hatip Gosman lektsiyäläre soklandıra. Añardagı tirän belem, ütemle, kızıklı itep ukıta belüe, gadilege Marselne üzenä mökibbän itterä. Ğalimneñ ilhamlana-ilhamlana Taktaş poeziyäse, Tukay, Babiç äsärläre turında söyläve, kiräk çakta şağıyrlär icatınıñ teläsä kaysı urınnarınnan yattan misallar kiterüe yäş yegetneñ küñelen äsir itä. Kürenekle ğalim üze dä Möslimnän kilgän sälätle, bötenesen ciñel genä eläkterep ala torgan studentka iğtibar itä häm aña tatar şigıreneñ tözeleşe turında diplom teması birä. Häm Marsel, başı-ayagı belän tikşerenü eşenä çuma, şul temanı üzläşterergä totına. Hatip Gosmannıñ, tatar şigıre üzençäleklären mahsus öyrängän berençe tatar ğalimeneñ, ul yıllarda äle bu ölkägä üzeneñ dä yañarak kına kerä başlagan çorı bula. Şuña küräderme, yäki üzenä qadärge kayber rus şiğır belgeçlärenä iyärep yazılgan hezmätlärgä tayanıpmı, ul bu çorda tatar şigıreneñ ritmik tözeleşen studentlarga sillabotonik sistemaga korılgan dip öyrätä. Ä inde basımlı häm basımsız iceklär çiratlaşuı saklanmagan şiğırlärne sillabo-tonika kagıydälären bozu näticäse itep karıy. Marsel Bakirov isä üzeneñ tikşerenülärennän başka törle näticä yasıy: tatar şigıre sillabo-tonik sistemaga tügel, ä sillabik şiğır tözeleşenä karıy, digän fikergä kilä. Diplom yaklaganda anıñ tikşerenülärenä töp bäyäne opponentı – kürenekle tatar ğalime Hälif Kurbatov birä. Üze dä tatar şigıreneñ tözeleşe sillabik dip mäqalä yazıp çıkkan keşe bularak, ul M.Bakirov fikeren tulısınça yaklıy. Şulay itep, Marselğä student çagında uk üzeneñ ostazı belän bähäskä kerergä, anı uzıp üz fikeren äytergä häm yaklarga turı kilä. Komissiyä äğzaları urtak fikergä kilep, anıñ diplom eşenä “bişle” bilgese kuyalar.
Kazan universitetın tämamlagaç, Marsel Bakirovnı curnalist itep Ufaga, Başkortostannıñ ölkä gazetası “Kızıl tañ” gazetasına eşkä cibärälär. Anda aña redaktsiyäneñ kultura bülege karşındagı ädäbiyät-sänğat bülekçäsen alıp baru eşen tapşıralar. “Kızıl tañ” da ul 1965 yıldan başlap 1966 yılga qadär, yağni tögäl un yıl eşli. Şul çornıñ soñgı yıllarında, gazetanıñ redaktorı itep Tahir İsmägıyloviç Ahuncanov bilgelängäç, Marsel gazetanıñ sekretare vazıyfaların başkara, gazetanıñ maketına, bizäleşenä häm materiallarnıñ döres urnaştırıluına cavaplı bula. Ber ük vakıtta gazetada üzeneñ könneñ aktual temalarına häm ädäbiyät-sänğat mäsälälärenä bagışlangan küpsanlı mäqaläläre, ädäbi äsärlärgä häm kitaplarga yazgan retsenziyäläre, oçerkları häm feletonnarı belän katnaşıp bara. Şuşı yıllarda ul üzeneñ şähsi tormışın da cayga salıp cibärä: fatir ala, Tuymazı kızı Kifayaga öylänä. Alarnıñ ber-ber artlı ike kızları tua: alarga Gölnaz häm Güzäl dip isem kuşalar. (Alga kitep äytik: ulları Aydar isä Kazanga küçep kilgäç tua. Häzerge vakıtta ul – yurist-advokat häm turistlar firması totuçı eşmäkär, ä ike apası – vraçlar, berse yänä – balalar sanatoriyesı mödire.)
Bervakıtnı Ufaga universitetta lektsiyälär ukırga professor Hatip Gosman kilä häm, üzeneñ elekke talantlı şäkerten oçratıp, ägär teläge bulsa, anı Kazanga üzeneñ citäkçelegendä aspiranturada ukırga kilergä çakıra. Redaktsiyädägelär Marselneñ eşçänlegenä künegep, öyränep betkänlektän, anı ber dä cibäreregä telämilär. Ämma gazetanıñ redaktorı Tahir Ahuncanov yırakkarak karap fiker yörtä, ul Marselneñ kiläçäge turında kaygırta häm aña: ”Sin tagın da üsärgä tiyeş. Redaktsiyä öçen kiräk bulsañ da, min sineñ ukuıñnı dävam itüeñä karşı kilä almıym”, – dip, üzeneñ rizalıgın birä. Şulay itep, Marsel hatının häm ğailäsen vakıtlıça Ufada kaldırıp, yañadan Kazanga, bu yulı inde aspiranturada ukırga kilä.
Marsel Bakirov tormışınıñ şunnan soñgı dävere minem üz küz aldımda uzdı. Çönki bez anıñ belän ikebez dä ber ük çorda aspiranturada ukıdık. Bezneñ ikebezneñ dä (häm, östäp äytsäm, öçebezneñ dä – KDU professorı, tanılgan ğalim Hatip Miñnegulovnıñ da) fännin citäkçebez Hatip aga Gosman buldı. Bez öçebez dä ber ük vakıtta ber ük tulay torakta yäşädek. Aspiranturada uku yıllarında Marsel Bakirov ruhi yaktan bik bay bulıp, fän dönyasına çumıp yäşäde, ä menä tormışınıñ matdi yagın tiz genä köyläp cibärä almadı. Häm ul mömkin dä tügel ide, çönki Kazan kebek zur şähärdä berkem dä aspirantka ayırım fatir birergä atlıgıp tormıy. Şuña kürä Marselğä dä öç yılga suzılgan aspirantura yıllarında üzeneñ ğailäsennän ayırılıp häm barlı-yuklı stipendiyäseneñ ber öleşen Ufaga cibärep yäşärgä turı kilde. Ul barı tik ukuın tämamlap, kandidatlık dissertatsiyäsen yaklap, universitetta ukıta başlagaç kına, Ufada kalgan üz ğailäsen Kazanga alıp kilde. Şulay itep, aña fän öçen üzeneñ şähsi mänfäğatlären korban itärgä dä turı kilde. Bügenge kön belän çagıştırsañ, belüebezçä, häzerge aspirantlar mondıy adım yasarga bik ük atlıgıp tormıylar: töptänräk uylasañ, “fän-fän” dip, öç yıl açlı-tuklı üz ğailäñnän ayırım yäşäü ul üzenä ber batırlık bulıp sanalırga haklı.
Üzeneñ kandidatlık dissertatsiyäsen M.Bakirov törki häm tatar şigıreneñ eçke hasiyätlären mahsus apparatlar-ostsillograflar yärdämendä eksperimental yul belän öyränügä häm tikşerügä bagışladı. Törki şigıreneñ üzençäleklären başka halıklarnıñ şiğır tözeleşläre belän çagıştırıp öyränügä zur iğtibar birde. Ä şiğır teoriyäse, şul isäptän törki şiğır turındagı fänni hezmätlärneñ baytagı Evropanıñ klassik tellärendä yazılgan. Fängä nıklap ayak basıym disäñ, şul tellärne yahşılap öyränergä, belergä kiräk. Menä şuña kürä dä Marsel, min häterlim äle, aspiranturanıñ totaş ber yılın ingliz telen öyränügä bagışladı. Tönge säğat ikelärgä qadär şul telne öyränep, süzleklär aktarıp häm fänni tekstlar tärcemä itep utıra ide ul. Marsel Bakirovnıñ şulay uk faktologik material cıynau häm teoretik ädäbiyät öyränü, fänni-tikşerenü räveşe dä bik kızıklı häm bik küplärgä ürnäk bula ala. Ul, mäsälän, Mäskäüdäge üzäk kitaphanädäme, yäki Kazan universitetı kitaphanäsendäme bulsın, kön sayın diyärlek ber arba tularlık yäki ber koçak kitap yazdırıp ala da şularnı, urınınnan da kuzgalmıyça, unar-unikeşär säğat buyına öyränep utıra. Kitaphanädäge uku zalında añardan da küp utırgan başka ber ğalimne dä min belmim. Ul şul kitaplar arasınnan iñ ähämiyätle, iñ iğtibarga layık faktlarnı ezli, üzeneñ temasına häm tikşerü problemaına bäyläneşle mäğlümatlar häm fikerlär yazıp ala, törle çıganaklardagı mäğlümatlarnı üzara çagıştırıp, ber-bersen kuätli torgan urtak yäki ayırmalı yakların taba, alarnı gomumiläşterä häm üzeneñ tiyeşle näticälären yasıy. Şunısına basım yasarga kiräk: sallı fänni näticälär yasau öçen ul, iksez-çiksez fikerlär, faktlar dönyasında “yözä”, üze öyränä torgan mäsäläneñ “töbenä” töşmiçä, yaña açışlar yasamıyça tınıçlanmıy. Bu, älbättä, ğalimnän gacäyep tüzemlelek, fänni mantıykka nigezlängän tirän häm katlaulı fiker eşçänlege sorıy. Häyer, M.Bakirov üze alıngan başka ölkälärdä, şul isäptän cämäğat eşlärendä dä ürnäk alırlık itep eşläde, üzen yahşı oyıştıruçı itep kürsätte. Mäsälän, ul baş redaktor çagında fakultetnıñ üze student vakıtta hudocnik bulgan häm küp kenä bulaçak yazuçılar, curnalistlar çınıgu ütkän “Ädäbi süz” stena gazetası başta universitet külämendä berençe urınga çıktı, annarı rayon buyınça, ahır kilep, şähärneñ böten vuz gazetaları arasında berençe urınnı yaulap aluga ireşte. Mondıy uñışka ireşüdä, älbättä, anıñ Ufada curnalistlık mäktäben ütep kilüeneñ role dä zur bulgandır.
Şäkert bulgan keşe, ägär ul talantlı bulsa, üzeneñ ostazın uzdırıp cibärergä tiyeş, digän karaş yäşi. Häm bu döres tä. Marsel Bakirov belän dä änä şulay buldı. Döresräge, teläsä kem häm teläsä nindi auditoriyä aldında üzeneñ inangan fikeren yaklarga häm raslarga yaratkanlıktan, anıñ kandidatlık dissertatsiyäse belän dä kızıklı häl kilep çıktı. Älege hezmäten yazganda ul törki ğalimnärneñ, şul isäptän üzeneñ fänni citäkçeseneñ dä, itägenä genä totınıp barmadı, ä diplom eşendä ük kütärä başlagan fikerlären tagın da kiñäytep häm tiränäytep, törki şiğırneñ eçke hasiyätläre häm milli üzençälekläre turında üzeneñ şähsi karaşın, üz kontseptsiyäsen buldırdı. Ayırım alganda, üz hezmätendä ul eksperimental-fonetika apparatları belän tikşerenüläreneñ näticälärenä tayanıp, törki şiğırneñ üzäk problemalarınıñ berse bulgan törki garuzınıñ ritmik-intonatsion tabigaten açıkladı. Ägär moña qadär ayırım tikşerenüçelär, mäsälän, İ.Stebleva, M.Hamrayıv häm öleşçä Z.Ahmetov kebek ğalimnär, törki klassik yazma poeziyädä kullanılgan garuz sistemasın törki halıklar garäp-farsı poeziyälärennän küçerep algannar häm älege şiğır tözeleşe törki şiğriyät öçen bik yasalma bulgan digän ütä beryaklı karaş ütkärsälär, M.Bakirov, kiresençä, törki garuzı törki halıklarnıñ üz kazanışları häm üzläreneñ tipologik uñay alşartları belän garäp-farsı garuzı yogıntısı üzara kuşılgan cirlektä barlıkka kilgän digän yaña näticägä kilde häm garuz şiğır tözeleşeneñ törki tellärgä, şul isäptän tatar klassik poeziyäsenä dä yaraşıp toruın eksperimental tikşerenülär belän isbatlap çıktı. İkençe törle äytkändä, urtak kazanışlar cirlegendä barlıkka kilgän törki garuznıñ da tabigıy yañgıraşlı buluın, tel häm muzıka üzençälekläre belän organik räveştä ürelep gäüdälänüen isbatladı. Bu, hiçşiksez, tyurkologiyä külämendä yañgıraş algan citdi häm kızıklı açış ide.
Marsel Bakirovnıñ 1972 yılda kandidatlık dissertatsiyäse yaklavın min äle dä yahşı häterlim. Bu yaklau universitetnıñ himiyä fakultetı binasında, 93 nçe auditoriyädä uzdı. Fän häm kultura cämäğatçelege küp cıyılgan ide, şul isäptän Näkıy aga İsänbät, Bakıy aga Urmançe, Möhämmät Gaynullin, Gazi Kaşşaf, Häsän Tufan kebek tatarnıñ olug ädip häm ğalimnäre dä kilgän ide. Yaklau da yugarı däräcädä ütte. Yaklau aldınnan uk Tatarstannan gına tügel, törle törki respublikalarnıñ fän üzäklärennän dissertantnıñ fikerlären häm näticälären huplagan bik cılı bäyälämälär, hatlar, telegrammalar kilde. Mäsälän, tyurkolog A.M.Şerbak, kazah şigıre belgeçe professor Zäki aga Ähmätov, uygur ğalime Morat Hamrayıv, Äzerbaycannan garuz belgeçe Äkräm Cäffar, üzbäk ğalime Üzbäk Tuyçiyev, başkort ğalime Gaysä Hösäyenov häm başkalardan. Cömlädän, Leningrad universitetı professorı, kürenekle ğalim Gabdrahman aga Tahircanov, “Hezmätneñ avtoreferatınnan çıgıp fiker yörtkändä, älege dissertatsiyä avtorı filologiyä fännäre doktorı digän gıylmi däräcägä layık”, - dip yazıp cibärgän ide. Älege fiker disertatsiyägä tışkı bäyälämä birüçe fän üzäge - Başkortstan Fännär akademiyäseneñ Tel, tarih häm ädäbiyät institutı bäyälämäsendäge fiker belän dä turı kilde, anda “M.Bakirovnıñ bu hezmäte kandidatlık dissertatsiyäse ramkalarınnan şaktıy çitkä çıga, anı uzıp kitä”, digän näticä yasalgan ide. Ahır kilep, dissertatsiyägä bäyä birüçe berençe opponenet, filologiyä fännäre doktorı Gali Halit ta üzeneñ çıgışında “Kandidatlık dissertatsiyäse öçen älege hezmätneñ tel häm şiğır mönäsäbätenä bagışlangan berençe bülege genä dä tulısıñça citkän bulır ide, läkin bu hiç tä älege hezmätneñ kalgan bülekläre artık, kiräk tügel digänne añlatmıy” dip söyläde häm bu süzlär anıñ yazma tekstında da bar ide. (Kızganıçka karşı, “Şiğriyät dönyasına säyähät. Folklordan klassik yazma şiğırgä küçeş tarihınnan” digän isem astında 1999 yılda ayırım kitap bulıp basılıp çıkkan monografiyädä, basma tabak sanı azrak bulu säbäple, dissertatsiyäneñ näq şuşı bülege kermi kalgan.)
Şundıy zur bäyälämälär bulu arkasında, tabigıy räveştä, yaklau aldınnan bu hezmätne fännär kandidatı däräcäse urınına doktorlık dissertatsiyäse itep yaklatırga kiräk tügelme ikän, digän mäsälä dä kuzgaldı. Şul çagında M.Bakirovnıñ fänni citäkçese Hatip aga Gosman da üzeneñ bu hezmätne doktorlık dissertatsiyäse itep yaklatu täqdime belän kileşkänlegen, ämma ul oçrakta monıñ öçen VAKtan ayırım röhsät alırga turı kiläçägen häm yaklau eşeneñ şaktıy ozakka suzılaçagın belderde. Hatip aga Gosmannıñ fikerenä cavap itep, M.Bakirov ul çagında: “Kiläçäktä, nasıyp bulsa, doktorlık dissertatsiyäsen min ayırım eşlärmen”, - dip, üzeneñ älege hezmäten kandidatlık dissertatsiyäse itep yaklarga buldı. Şul räveşle 1972 yılda tatar ädäbiyät beleme fäne kiläçäkkä zur perspektivası bulgan yäş ber ğalim belän bayıdı.
Kandidatlık dissertatsiyäsen yaklagannan soñ Marsel Bakirov, Başkort däülät universitetına kaytaru niyäte belän cibärelgän aspirant bularak, Ufaga kaytırga tiyeş ide. Ämma Hatip Gosman törki şigıren tyurkologiyädä berençe bulıp eksperimental planda tikşergän häm kızıklı näticälärgä kilgän yäş belgeçne üz kafedrasında kaldırunı kiräk taptı, Ufa belän söyläşülär alıp bardı, Marsel dä, Başkort universitetı belän kileşü näticäsendä, şatlanıp, tugan Tatarstanında kalırga riza buldı. Şul könnän alıp Marsel Bakirov Kazan däülät universitetınıñ tatar ädäbiyätı kafedrasında ukıta başladı häm akrınlap älege kafedranıñ häm fakultetnıñ äydäp baruçı ukıtuçı-ğalimnäreneñ bersenä äverelde. Anıñ ukıtkan predmetları da üzeneñ fänni-tikşerenü teması häm filologiyäneñ üze oşatkan tarmakları belän tıgız bäylängän. Ayırım alganda, başta ul “Törki-tatar şigıre teoriyäse häm tarihı” digän mahsus kurs ukıttı, annarı akrınlap “Ädäbiyät belemenä kereş”, “Ädäbiyät teoriyäse” häm “Tatar halık avız icatı” predmetların tiränten üzläşterde häm tatar filologı öçen ayıruça kiräk bulgan bu fännär dä anıñ iñ yartakan predmetlarına äverelde.
Şuşı uk çorda M.Bakirov, tatar folklorı ölkäsendä dä citdi tikşerenülär alıp barıp, 1981 yılda Kazan universitetı näşriyätında un tabaklık “Folklor canrların sistemalı itep tikşerü täcribäse” isemle avtordaş monografiyäsen bastırıp çıgardı. Anda ul bäyet canrınıñ genetik tamırların, anıñ evolyutsion üseş-üzgäreş baskıçların açıkladı, alarnı tematik törkemnärgä ayırdı häm alarnıñ sänğatçä eşläneşen-poetikasın küzätep çıktı. Bu hezmät tä fänni cämäğatçelek tarafınnan yaratıp, huplap karşı alındı. Fänni açışlarnı propagandalaunıñ Samara şähärendä urnaşkan gıylmi-zonal üzäge soñınnan älege hezmätneñ berniçä nöshäsen üzenä soratıp aldırdı häm anı kiñ planda, çit illärgä dä propagandalau maksatında AKŞ, Angliyä häm Germaniyä kitaphanälärenä cibärde. M.Bakirovnıñ folklor ölkäsendäge eşçänlege, şöğıllänä torgan fänni yünäleşe häm fänni tematikası-problematikası turındagı mäğlümat-beleşmä isä 1994 yılda Mäskäüdä “Rossiyskiye folkloristı” digän fänni-bibliografik cıyıntıkta basılıp çıktı. Şul uk vakıtta ğalim tatar folkloristikasında berençe bulıp folklor şigıren häm anıñ törlären, şulay uk berençe bulıp ırımnarnıñ canr üzençäleklären tikşerde, tarihi cırlarnı öyränügä alınıp, alarnıñ Bolgar däverennän ük başlanuçı genetik tamırlarnı açtı häm şul çorga bäyläneşle iñ borıngı ürnäklären tabıp fänni kullanışka kertte. Yänä kilep, ul bolgar-tatar mifologiyäse, yola folklorı, lirik cırlar, mönäcätlär, rivayätlär häm legendalar turında da kızıklı hezmätlär tudırdı.
Ämma M.Bakirov, folklorga bäyläneşle tikşerenüläre belän bergä, törki-tatar şigıre häm borıngı törki poeziyägä bäyle fänni-tikşerenü eşlären dä dävam itterde. Üzeneñ ostazı professor Hatip Gosmannıñ tikşerenülären dävam itep häm üsterep, ul gomumtörki şiğırneñ häm poeziyäneñ çişmä başın açıklau häm iñ borıngı poetik canrlar sistemasın rekonstruktsiyäläü buyınça citdi ezlänülär alıp bardı. Şul maksattan çıgıp, ul Mäskäü, Sankt-Peterburg, Alma-Ata, Baku, Yerevan, Bişkek, Taşkent, Ufa, Çabaksar kebek şähärlärneñ üzäk kitaphanälärendä dönya qadär fänni-teoretik hezmätlär häm faktik çıganaklar öyrände, üz temasına bäyläneşle materiallarnı börtekläp cıyu häm sistemaga salu belän şöğıllände. Soñınnan inde, älege tikşerenü-ezlänülärneñ näticäse bularak, gacäyep sallı hezmät – “Şiğriyät bişege. Gomumtörki poeziyäneñ yaraluı häm iñ borıngı formaları” digän monografiyä barlıkka kilde häm ul başta, 1999 yılda “Miras" curnalında, ä 2001 yılda ayırım kitap bulıp "Mäğarif" näşriyätında basılıp çıktı. Bu monografiyä M.Bakirovnıñ 1999 yılda menä digän itep yaklagan doktorlık dissertatsiyäsenä dä nigez buldı, andagı karaşlar häm tabışlar, dimäk, başta şunda citdi sınau ütte.
Marsel Bakirovnıñ bu soñgı hezmätenä dä ğalimnär häm fänni cämäğatçelek layıklı räveştä gayät zur bäyä birde. Mäsälän, Tatarstan Fännär akademiyäse prezidentı, akademik Mansur Häsänoviç Häsänov üze fänni redaktorı bulgan älege monografiyägä “Miras” curnalınıñ 2002 yıldagı 6 nçı sanında “Şiğriyät çoñgıllarına yul yaruçı pioner” digän retsenziyä belän çıktı häm añıñ hezmätenä bäyä birep, bolay dip yazdı: “Küpellık icat cimeşe bulgan älege eşneñ fänni yañalıgı häm ğalimneñ kıyulıgı, tikşerü obektınıñ tirän katlamnarına ütep kerä belü säläte bähässez. Tyurkologiyädä häm tatar ädäbiyät belemendä törki ädäbiyätnıñ üzençälekle borıngı nigezlären tikşergän ayırım hezmätlär elek tä bar ide. Ämma moñarçı, M.Bakirov kebek, bu qadär yırak zamannarga häm tirängä, yağni babalarıbız tudırgan şiğri-poetik icatnıñ pratörki däverenä, yaralgı-embrion häldäge çorına beräüneñ dä iğtibar itkäne häm bu qadär tirän ütep kerä alganı yuk ide äle” (64 bit).
Bu bäyälämäneñ çın-çınnan döres häm urınlı buluı, bezneñ fikerebezçä, berkemdä dä şik uyatırga tiyeş tügel. Çınnan da, M.Bakirovnıñ, tyurkologiyädä berençe bularak, üz hezmätendä gomumtörki poetik süz sängateneñ çişmä başın hunnar çorınnan uk tikşerügä alınuı häm pratörki şiğriyäteneñ moñarçı bilgele bulmagan iñ borıngı katlamnarın häm ürnäklären açıklavı-rekonstruktsiyäläve, alarnı sistema itep tikşerüe, hiçşiksez, gayät zur ähämiyätkä iyä.
M.Häsänovnıñ älege retsenziyäsendä tagın şundıy süzlär dä bar: “Zamanında M.Bakirov üzeneñ kandidatlık dissertatsiyäsen “Eksperimental tikşerenülär yaktılıgında törki häm tatar şigıre tözeleşeneñ zakonçalıkları” digän temaga yazgan ide. Bu hezmätkä tyurkologlar häm törle ölkädä eşläüçe ğalimnär yış möräcäğat itälär, annan faydalanalar. M.Bakirov, gomumän, törki şigıren tatar ädäbiyät gıylemendä üzenä qadär kullanılmagan ısullar belän öyränügä küp küç salgan häm kızıklı kazanışlarga ireşkän folklor häm ädäbiyät belgeçe, häm basım yasap äytergä kiräk: garuz şiğır tözeleşeneñ törki cirlektäge üzençäleklären yañaça tikşerüdä, törki garuznıñ tirändä yatkan kanunnarın eksperimental fonetika apparatları yärdämendä açuda ul iñ berençelärdän buldı. M.Bakirovnıñ doktorlık dissertatsiyäsenä nigez bulgan häm ayırım kitap itep çıgarganda tagın da eşkärtelgän, tulılandırılgan yaña monografiyäse dä pionerlarça ruhta, yağni moñarçı tatar filologiyä fäne küz sala almagan katlamnarga yul yaru räveşendä başkarılgan. Anıñ fänni kıymmäte bezneñ ädäbiyät gıyleme öçen genä tügel, ä gomumtyurkologiyä fäne yugarılıgındagı ähämiyätkä iyä” (69 bit).
Bu bilgelämä belän kileşmi mömkin tügel. Marsel Bakirov älege hezmätendä küp törle aradaş fännärdän, şul isäptän şiğır gıyleme, sänğat beleme, estetika, mifologiyä, arheologiyä, etnografiyä, folkloristika, tel gıyleme, dinnär tarihı, filosofiyädän, yänä dä küp ğasırlık matdi häm kultura kazanışlarınnan kiñ faydalangan. Belüebezçä, kayber ğalimnär, populyar bulu maksatında, artık tirängä kerep tormıyça, kitap artınnan kitap çıgaru belän şöğıllänä. Ä kayberäülär isä, san artınnan kumıyça, ber bulsın, berägäyle bulsın digän printsiptan çıgıp, üz tikşerenüläreneñ sıyfat däräcäsenä ayıruça zur iğtibar birälär. Marsel Bakirovnı min şundıy taläpçän ğalimnär rätenä kerter idem. Fänne alga cibärü, küplärneñ "teşe ütmägän" katlamnarnıñ häm iñ tirändä yatkan serlärneñ açıluı kitaplar sanına tügel, ä çıkkan kitapnıñ fänni sıyfatına karap bäylänä bit! Marsel Bakirovnıñ şiğır häm poeziyäneñ çişmä başın häm iñ borıngı formaların tikşerügä bagışlangan bu kitabın ukıganda, min, şähsän, şundıy ber momentka iğtibar ittem. Ayırım alganda, anda A.N.Veselovskiy, S.Reynak, G.N.Pospelov kebek kürenekle ğalimnärneñ moñarçı fändä bähässez bulıp sanalıp kilgän fänni kontseptsiyäläreneñ beryaklı buluı, bügenge kön taläplärenä inde cavap birmäve isbatlana häm alarnıñ öyrätülärenä alternativ-almaş kontseptsiyä täqdim itelä. Açıklap äytkändä, M.Bakirov borıngı poetik süz sängate -şiğriyät hiç tä "yola horı" cirlegendä genä (A.N.Veselovskiy), yäki magiyägä nigezlänep kenä (S.Reynak) tumagan, şulay uk soñgı avtor (G.N.Pospelov) raslavınça, borıngı keşeneñ tabiğatneñ stihiyäle köçläre aldında kurkıp kaluı, tomanalıgı arkasında barlıkka kilmägän, ä yırak babalarıbıznıñ tabiğatneñ kırıs köçlärenä yaraşırga häm alarnı ciñärgä tırışuı näticäsendä häm şul maksatka yünältelgän yola-mif sinkretizmı cirlegendä formalaşkan digän ör-yaña kontseptsiyä belän çıktı. “Hezmätneñ, ğamäli eşçänlekneñ üzençälekle dävamı bulgan yola-rituallar (süz, barınnan da elek, uñdırışlılık häm ürçem kultı belän bäyläneşle yolalar turında bara - Ä.Ş.) häm mifologik ideologiyä elek, üzara ürelep, ayırılgısız berböten (kompleks) täşkil itkän häm näq menä şuşı yola-mifologiyä sinkretizmı borıngı şiğriyätneñ iñ berençel cirlege hezmäten ütägän” — ğalimneñ bersennän-berse original dälillär belän nıgıtılgan älege karaşınıñ asılın gäüdäländerä torgan näticä kıskaça änä şulay yañgırıy.
Üzeneñ monografiyäsendä Marsel Bakirov törki poeziyädä älege berlek-sinkretizm cirlegendä barlıkka kilgän iñ borıngı canrlar sistemasın da barlap, rekonstruktsiyäläp çıktı. Mäcüsi allalarga häm ilahi köçlärgä bagışlangan gimnnar, oda-alkışlar, korban-keläü bäyrämnäre häm kalendar-hucalık yolaları vakıtında başkarılgan keläülär, yola äyteşläre, yola-uyın cırları, ırımnar, arbaular, sıgıt-sıktaular, şaman çakıruları, kargışlar, antlar - änä şundıylardan. Bu canrlar törle törki halıklarnıñ borıngıdan saklangan icatınnan alıngannar, moñarçı, az bilgele yäki bötenläy bilgele bulmagan, berençe başlap avtor tarafınnan fänni kullanışka kertelgän unikal faktik materialga nigezlänep tikşerelgänär.
Şul uk vakıtta M.Bakirov, tyurkologiyädä berençelärdän bulıp, hun babalarıbızda häm borıngı törki süz sängatendä matur söyläü-oratorlık sängateneñ bulganlıgın açtı häm Orhun-Yenisey yazmalarınıñ da şul uk traditsiyägä nigezlängälegen isbatlap çıktı. Hiç arttırıp äytmim: bu häm yugarıda ayırıp kürsätelgän açışlarnı min, şähsän, A.N.Veselovskiy, V.V.Bartold, G.V.Plehanov, A.F.Losev, L.N.Gumilevlar kebek zur ğalimnär yasagan açışlar belän ber rätkä kuyar idem. Tatar ğalimeneñ tirän teoretik kontseptsiyälärgä nigezlängän häm kire kakkısız dälillär belän nıgıtılgan älege açış häm tabışları süz sängate genezisı häm evolyutsiyäçse teoriyäsenä, hiçşiksez, sallı öleş bulıp tora. Marsel Bakirov, çınnan da olpat şähes häm küpkırlı, gacäyep eruditsiyäle ğalim. Şuşı könnärdä genä anıñ yugarı uku yortlarına däreslek häm urta belem birüçe gomumi mahsus uku yortlarına kullanma äsbap bularak täqdim itelä torgan “Tatar folklorı” (Kazan: “Süz” näşr., 2008. –355 b.) digän yaña zur hezmäte basılıp çıktı. Älege kitap ilebezdä häm tatar folkloristikasında ireşelgän iñ möhim kazanışlarnı isäpkä alıp häm avtornıñ küpellık üz ukıtu täcribäsenä, küpyaklı fänni tikşerenülärenä tayanıp yazılgan. Moña qadärge ayırım hezmätlärdän ayırmalı bularak, ul tatar halık icatındagı böten möhim traditsion canrlarnı da üz eçenä ala. Här bülektä, häzerge fän yugarılıgınnan torıp älege canrlarnıñ häm ayırım äsärlärneñ gomumi-tipologik, şulay uk milli-etnik üzençäleklären açuga, halkıbız icatınıñ milli-sängati yözen häm baylıgın kürsätügä töp iğtibar birelä. İñ yahşı traditsiyälärgä, soñgı kazanışlarga häm ğalimneñ açışlarına nigezlänep yazılgan älege kitapnıñ studentlar, aspirantlar, ukıtuçılar häm ukuçılarga gına tügel, ä tatar halık icatı belän kızıksınuçı härkemgä faydalı bulaçak, bezneñçä, şiksez. Häzerge vakıtta ğalim borıngı törki şiğır häm poeziyä-şiğriyät, şulay uk törki-tatar folklorı problemaların öyränü belän berrätttän, minem belüemçä, küp yıllar buyına inde törki halıknıñ genezisın, kilep çıgışın, anıñ iñ borıngı etnik häm etnokultura tarihın öyränü belän dä şöğıllänä. Kat-kat Mäskäü, Leningrad kitaphanälärendä bulıp häm törki halıklar yäşi torgan töbäklärdäge unnarça kitaphanälärdä eşläp, ul bu ölkädä moñarçı nık bilgele bulmagan yäki tyurkologlar kulı timägän küp sanlı materiallar tuplagan häm, üzeneñ tikşerenü-ezlänü tabigatenä turı kilgänçä, bötenläy yaña näticälärgä yul yargan. Törki kavemneñ formalaşuı häm başlangıç etnik tarihı probleması asılda tulı ber fänni-tikşerenü institutı (hätta berniçä institut) eşli torgan gacäyep zur problema ul. Läkin küp keşe eşlägändä, Krılov mäsälendägeçä, anarnıñ törlese törle yakka tarta häm urtak ber gomumi karaşka, urtak kontseptsiyägä kilü avır bula. Ä ber keşe eşlägändä, ul üzeneñ böten küzätülären, tabışların üzeneñ töp kontseptsiyäse tiräsenä tuplıy ala. Menä şuña kürä dä yakın kiläçäktä ğalim-tyurkolog üzeneñ ezlänüçän häm tirängä omtıluçan tabigatenä tugrılıklı kalıp, törki halıklarnıñ başlangıç çor etnik häm etnokultura tarihı turında da zur hezmät tudırır dip ışanası kilä. Monda M.Bakirovnıñ Kazan däülät universitetınıñ tatar filologiyäse häm tarihı, şulay uk öleşçä curnalistika fakultetlarında alıp bargan ukıtu-pedagogik eşçänlegenä dä tuktalıp bulır ide. Belüebezçä, ul bu fakultetlarda “Ädäbiyät belemenä kereş”, “Ädäbiyät teoriyäse”, “Tatar halık avız icatı” kebek töp kurslardan lektsiyälär ukıy häm “Törki-tatar şigıre teoriyäse häm şiğri äsärlärne analizlau metodikası” digän mahsus kurs ta alıp bara. Bügenge köndä çın mäğnäsendä äydäp baruçı pedagoglarnıñ berse bulıp sanala: ğamäli däreslär ütkärä, studentlarnıñ kurs häm diplom eşlärenä citäkçelek itä, aspirantlar äzerli. Anıñ lektsiyäläre, ğamäli däresläre tirän eçtälekle buluları häm kızıklı ütüläre belän ayırılıp tora. Menä şuña kürä dä ul studentlarnıñ iñ yaratkan ukıtuçılarınıñ berse bulıp sanala. Östäp tagın şunı äytergä kiräk: çakıru buyınça M.Bakirov şulay uk Mäskäüdäge ädäbiyät institutında, Yar Çallı, Älmät, Samaradagı yugarı uku yortlarında da lektsiyälär ukıdı, däreslär alıp bardı. Ğalim häm pedagog şaktıy citdi cämäğat eşläre dä alıp bara: G.İbrahimov isemendäge tel, ädäbiyät, sänğat gıylmi-tikşerenü institutında kandidatlık häm doktorlık dissertatsiyäläre yaklau sovetı äğzası, Tatar däülät folklor üzägendä gıylmi sovet äğzası häm başkalar. Anıñ şulay uk Tatarstannıñ atkazangan fän eşleklese häm atkazangan mädäniyät hezmätkäre, Kol Gali isemendäge halıkara premiyä laureatı digän maktaulı isemnäre häm Rosiyä Federatsiyäse Gumanitar fännär akademiyässeneñ hakıykıy äğzası (akademigı) digän gıylmi däräcäse bar.
Marsel Bakirovka kiläçäktä dä fänni häm kiñ cämäğatçelekne üzeneñ yaña, kabatlanmas hezmätläre belän şatlandıruın, tyurkologiyä mäydanında häm milli ädäbiyät beleme, folkloristika ölkäsendä arı taba da yegärle eşläven teläp kalabız. Sälamätlek häm yañadan-yaña uñışlar aña!
Änvär ŞÄRİPOV,
Yar Çallı däülät pedagogiyä institutı professorı, filologiyä fännäre doktorı