Möhacirlär

Romanda 1897 yılgı halık sanın alu vakıygasına bäyle räveştä kuzgalgan krästiän çualışları, bülgenlekkä tüşkän tatar krästiännäreneñ bähet ezläp, patşa hükümäte ezärleklävennän kaçıp Türkiyägä küçep kitüläre häm andagı karşılıklı yazmışları turında süylänä. I 1897 yılnıñ başı ide. Halık şau kilde: – Büten halıknı küçläp çukındırasılar, imeş... – Çukındıru üçen müselman halkınıñ sanın alasılar, imeş. Şul turıda boyırık kilgän di... Baştarak kolaktan-kolakka gına süylänelgän, türle cäber-zolımnar belän kotı alıngan tatar krästiänen şomlandırgan bu süzlär tora-bara düreskä çıktı... Kolak işetkän närsä küz aldına kilä dilär bit. Menä bu häbärneñ çınlıgı da, zemskiy naçalnik, stanovoy, starşina, pisar häm starostalar arkılı, büten küläme belän halık aldına kilep bastı. Büten avıllarnıñ starostaları volost üzägenä cıynatılıp, alarga tupas kazna tele belän: – Yegerme cidençe ğıynvarda büten halıknıñ sanı alına: halık şuñar äzerlänsen; avılga kilgän san aluçılar yahşı karşı alınıp, alarga kiräkle mäğlümat düres birelsen! Karşılık kürsätüçelär yäki turı cavap birmäüçelär katı cäzaga tartılaçak! – dip iğlan itelde. Starostalar, kuştannar üçen dä bu boyırık kütelmägän ber närsä ide. Başta alar da kurkındılar, därya tüsle taşıy başlagan agımga alar da iyärä yazdılar. Yäşerten genä teldän süylänelgän, ahır kilep düreskä çıkkan bu şomlı häbärne halıkka niçek itep belderergä, niçek itep anı bu kurkınıç eşkä ündärgä cay taba almıyça aptıraştılar. Boyırıknı ütämiçä mümkin tügel, anı niçek kenä bulsa da cirenä citkerergä kiräk ide. Volostka barıp kaytkan künneñ irtägäsendä Fäyzulla starosta cıyın cıynar dip kütelsä dä, ul aşıkmadı. Kuştannar üzara kiñäşkälädelär. Läkin, kolaktan kolakka yürgän uydırmalar belän kızıp küzen kan baskan halıknı tınıçlandırırlık häm tege şomlı häbärneñ täesiren yomşartırlık ber yul da, ber çara da taba almadılar. Ul arada kara halıknıñ şomlanıp şaulaşuı artkannan-arta bardı. Tege häbärne inde açıktan-açık süyläüdän dä tartınmas buldılar. Karavıl üendä, mäçet aldında, çat başlarında härkemneñ telendä şul ber süz ide: – Küçläp çukındırasılar ikän... – Çukındırır üçen halık sanın alasılar ikän... Cıyın cıynalıp, volostta süylängän süzlär belän halık haman da tanıştırılmagaç, şomlanu tagı da küçäyde. Hatın-kız Äsma ostabikä belän Cihan abıstayga berär camayak on yäki ipi kütärep barıp, teläk telätte. Sadaka birep, Alladan yärdäm, izgelärdän mädät sorattı. Härkem yıladı, belgän dogaların ukıp Allaga sıyındı. Läkin aña karap nindider zur bäla sizengän küñellärneñ şomlanuı kimemäde; säğatläp-munitlap arta tordı. Mondıy vakıtlarda keçkenä vakıygadan da zur mäğnälär çıgarıp kurkuçan halık ber-bersen şomlandırdı; bersennän-berse kurku toygısı yoktırdı. Bez kapçıkta yatmıy, dilär. Äle dä şulay buldı. Fäyzulla starosta häbärneñ düresen halıkka äytergä kurıksa da, volostta süylängän süzlär kayandır, niçekter taralıp ülgerdelär. “Kuştannar da urıs türälärenä satılgan, imeş... Fälän künne avılga soldatlar belän poplar kiläse di. Üzläre belän kıñgıraular, tärelär alıp kilep, mäçetne çirkäü itäselär ikän. Fäyzulla starosta monı yüri halıktan yäşerä ikän» tüsle, kem avızınnandır çıkkan üstämä ber häbär dä büten avılga cäyelde. Küp tä ütmäde, hiçkemneñ dimlävennän başka, üzlegennän cıynalgan halık türkeme Fäyzulla starosta üenä barıp, nişlärgä belmiçä aptırap torgan kart kuştannı kısrıklıy başladı. – Nik cıyın cıynamıysıñ? Häbärneñ düresen nik mirdän yäşeräseñ? Satıluıñ dürester şul! – dip, türle yaktan yodrık selkep kıçkırdılar. Fäyzulla starosta halıknı tınıçlandırırga mataşıp karadı. Läkin eş inde vak-tüyäk belän genä caylanudan uzgan, volostta äytelgän süzlärne açıktan-açık süyläp birep, taşkınga yul açu häm halıknı üz irkenä kuyudan başka çara kalmagan ide. – Süylim, süylim, cämäğat. Barsın da süylim, – dide kart. – Karavıl üenä cıynalıgız! Üzem dä häzer baram... Halık türkeme karavıl üenä taba kuzgaldı. Bu yulı desyatskiylarga, sotskiylarga yort sayın tuktap, täräzä-işek kagıp, kıstap çakırırga turı kilmäde – härkem üz irke, üz teläge buyınça şunda agıldı. Katkan süyäklären ugalap miç başında sıkranıp yatuçı kartlar, kara munçalarga cıynalıp uyın-külke häm yuk-bar äñgämä belän kün uzdıruçı yäşlär, mal-tuar tiräsendä çualuçı irlär – barısı da karavıl üenä barıp, kara häbär turında düresen belergä aşıktılar. Başka çaklarda cämäğat eşläre belän kızıksınmauçan çabataçı häm çıptaçılar da, eşlären bülep, yalanayakka tişek kiyez kata elep, ütäli cil ürep torgan iske çikmännären kiyep, şunda yügerdelär. Indır artlarındagı kalın kürt üstendä çañgı şuuçı, även bazları häm salam üemnäre tiräsenä tozak korıp kuyan aulauçı üsmerlär dä, tañ atmas borın uk bukçasın kütärep, kultıgına ber kisäk utın agaçı kıstırıp sabakka yügerüçe malaylar da çittä kalmadı – barısı da şunda, karavıl üe tiräsendä butalalar, karındık täräzä arkılı gına bulsa da, cıyında süylängän süzlärne işetergä, häbärneñ düresen belergä tırışalar ide. Menä, sarı kalayın muyınına kigän Fäyzulla starosta ayakka bastı häm azrak kaltırangan tavış belän: – Kartlar! – dide. – Teldä süylängän süzlärneñ kübese düres bulırga ohşıy... Büten halıknıñ sanın alu turısında patşadan boyırık bar ikän... Ozaklamıy bezneñ avılga da yazuçı türälär kiläçäk... Bezneñ müselman halkın gına tügel, urısın, çirmeşen, mimeçen – barısın da yazasılar di. – Yalgan! – dip kıçkırdı beräü. – Küz buyau! Urısnı nigä dip yazsınnar? Ul barıber urıs iç inde! Anı çukındırası barmıni? Halık güc kilep şaulıy başladı. Härkem üzençä berär süz kıçkırunı kiräk taptı. Şul säbäptän, cıyın bu yulı üzeneñ ğadättäge küreneşen tämam yugalttı. Karañgı karavıl üe kotırgan bürelär kaynaşkan kotoçkıç ber çokır räveşen aldı. Ğadättä tınıç häm sabır bulgan, cıyınnarda süzgä katnaşmıy torgan keşelär dä üz işläre belän süyläşep zarlanışırga totındılar. Boları: – Bu patşaga ni citmi ikän? İmanasın tülibez, soldat biräbez, mäçettä doga kılabız... Tagın ni kiräk ikän aña? – Bu patşa, yüze kara, bezneñ tübätäygä kanıgıp ni kızık taba ikän? – Bolay da dünya tulı urıs, patşaga citmi mikänni? – digän tüsle süzlärgä ber-bersennän cavap sorıylar ide. Bügenge cıyında kübräk urta katlam belän yarlılar süyläde. Kuştannar, baylar ğadättägedän tınıçrak buldılar. Halık beraz sürelgän arada, Fäyzulla starosta tagın süzgä kereşte. – Kartlar! – dide ul. – Bolay keräle-çıgalı cikerenüdän mäğnä yuk... San yazuçı türälär irtägä irtän bezgä kilä... İrek kuyıp, kuşkannarına künäbezme? Ällä başka berär çara tabıp bulamı? Menä şul turıda kiñäşik äle!.. Minemçä... – Kilsennär! Buıp bäkegä tutırabız!.. Küp çıdadık inde, citär! Tagın tavış kütärelde. Küzen kan baskan halık avızınnan tagın ällä nindi kurkınıç süzlär çıgıp yañgıradı. Arttan kemder: – Nik monda mulla beläln mäzin kürenmi?! – dip kıçkırdı. – Dinne bez genä kaygırtası tügel, çakırtırga kiräk üzlären! Bu süzne başkalar da kuätläde. Halık: "Mullanı çakırtıyk! Mäzin dä kilsen!" – dip şaulaşa başlagaç, starosta ber desyatskiyga iyäk kaktı. Tegese yükä bau belän muyınına askan kalayın selki-selki çıgıp yügerde häm Şämsi mulla belän Sabircan mäzinne cilterätep kiterep tä citkerde. Alar halık arasınnan yırıp uzıp, urtaga bastılar. Küzlär kama kırpulı, tülke eçle häybät yäşel tun kigän Şämsi mullaga tübälde. – Cämäğat! – dide mulla. – Kitap patşa kuşkan eştän baş tartmaska ündi. Olı ämergä buysınu farız... Ul tagın närsälärder äytmäkçe ide dä, bülenep kaldı... Açuınnan ällä nindi kurkınıç kıyafätkä kergän beräü: – Kiräkmi bezgä farız-marızlarıñ! Başıña kapla!! – dip kıçkırdı. Tagın şau-şu kütärelä başlagan ide dä, Şämsi mulla, tavışın küçäytä tüşep: – Patşa üz telägen eşlämiçä kalmas, cämäğat! – dide. – Min üzebezgä avırlık kilmägäye dip kurkam. Mulla bulu belän genä, bu cähättä bezneñ kuldan ber eş tä kilmi. Bez dä il belän inde – ni kürsäk tä bergä kürerbez... Halık baş tarta ikän, ber bez genä çittä torıp kala almabız, – dip, koyrıknı ikençe yakka bordı. Añar Sabircan mäzin belän starosta da şundıyrak süzlär belän kuşıldılar. Başka bay kuştannar da şul mäğnädäräk süyläp uzdılar. Läkin ul süzlär halıkka täesir itä almadı. Küpçelek üz fikerendä nık tora ide. – Assınnar, kissennär, suysınnar – bez üz dinebezdän kaytmıybız, ata-baba yolasın taşlamıybız!.. – Çukınıp kürälätä urıs bulgançı, ata-baba yulında can biräbez!.. – digän tüsle süzlär belän, tükereklär çäçep baytak şaulaşkannan soñ, tüple ber fikergä kilä almıyça, kotırıngan häm yarsıgan kileş taralıştılar. Bu yarsu, bu çualış yüz yıllar buyınça türle cäber-zolım, azap häm mıskıllar kürep alcıgan, kıynalgan, talangan, izelgän muciknıñ näübättäge baş kütärüe; ä san alu mäsäläse häm ata-baba dine digän süzlär isä sıltau gına – korı salam üçen ber şırpı şikelle genä ide. San alu mäsäläse tuktatıla kalsa da hätta, tulıp tişelgän azap şeşen inde baştagı hälenä kaytaru mümkin bulmayaçak; ğasırlar buyınça cıynalıp kilgän, sıltavına kürä genä din tüsenä buyalgan, büten dünyanı küydererlek bulıp tışka çıkkan üç toygıların sünderü hiçkemneñ kulınnan kilmäyäçäk ide. * * * Cıyın bulgan künnän soñ bersennän-berse kurkınıç, bersennän-berse uydırma häbärlär tagı da kübäyde, ürçep taraldı. Bazarga baruçılar da buş kaytmadılar, uzgınçılar da üzlärennän berär üstäp uza tordılar: – Fälän avılnıñ mäçeten çirkäü, mullasın pop itkännär, imeş. Hämmä keşeneñ muyınına berär tavık täpiyen küçläp takkannar, imeş... *Tavık täpiye – täre. – Fälän avılda üy sayın kerep karap yürgännär: imeş tä, urındık, üstäl, säğat şikelle äyberlär tabılgan yortlarnı, sez barıber urıs bulıp betkänsez inde, dip, urıska sanap yazıp kitkännär, imeş. – Fälän işan kıyamät kubasın süylägän. Fälän avıl mullasına kilgän gäcittä Kaf tavı artınnan Yäecüc-Mäecüc* çıkkanlıgı yazılgan, Däccal* çıgıp, Mähdi* iñüdän häbär birelgän... *Yäecüc-Mäecüc – mifik ike vähşi halık iseme (hristian dinendä Gog-Magog); dini mifologiyä buyınça, İskändär Zülkarnäyn (Aleksandr Makedonskiy), stena korıp, alarnı başka halıklardan ayırgan, imeş. Läkin alar dünya betär aldınnan stenanı cimerep çıgıp, cir üstendäge barlık närsäne aşap, yuk itep baraçaklar, imeş. *Däccal. Mähdi – mifik zatlar; ahırzaman aldınnan ber Allaga tabınuçılarga karşı Däccal (Aldakçı) çıgıp, üz yulındagı büten närsäne cimerep yüriyäçäk, anı üz küze belän kürgän keşelär şunduk hälaq bulaçak. Ämma Däccalnıñ hakimlege kırık künnän artmayaçak, «düres yuldan baruçı» zat – Mähdi iñep, Däccaldan kotkaraçak, imeş. – Fälän kündä, fälän säğattä koyaş totılası di. Bolarnı fälän avıl mullası comgada süylägän... Kitapta şulay äytelgän, gäcittä şulay yazılgan dip äytä ikän, di. – Ul gäcit digän närsäne, ahırzaman yakınaygaç, şaytan üz koyrıgı belän yazıp taratır di. Anı ukıgan keşe kyafer bulır häm tege dünyada duñgız surätendä kubarılır di. Şulay bulsa da, anda yazılgan süzlär düres bula ikän di. – Fälän avıl mullasınıñ kızlarında iñbaşları kabartıp tegelgän bala itäkle külmäklär tapkannar da di, “sez inde barıber kyafer bulgansız” dip, alıp kitep monastırga yapkannar di. – Yuk la, alarnı monastırga yapmagannar. Ärhäräygä keçe hatınlıkka birgännär di iç!.. – digän tüsle akılga sıymaslık häm berse ikençesenä kapma-karşı kilä torgan häbärlär iskitkeç tiz kübäyde. Kara halık barsına da ışandı, barsınnan da şomlandı. Anıñ yarsuı küçäygännän-küçäyde. Ul, ber yaktan, şomlanıp kurıksa, ikençe yaktan – ällä kemnärdän ällä närsälärneñ üçen kaytarıp kinänü teläge belän yanıp yäşi başladı. Kayberäülär üzläreneñ urındık, üstäl şikelle äyberlären vatıp miçkä yaktılar. Säğat tüsle närsälär taş bäyläp bäkegä salındı. Modanı añlıy başlagan kupşı-küyäz kızlar yaña gına tekkän bala itäkle, kabartma iñsäle külmäklären tüşäk-yastık eçenä tutırdılar; ındırga iltep salam yäki tires astına kümdelär. Bu eşlär üzenä kürä ber äzerlek dip isäplänä häm saklık yüzennän bik yäşerep eşlänä ide. Nindi dä bulsa berär küñelsezlek kütkän irlär dä bütenläy tik yatmıylar, urındık-üstäl vatudan başka türleräk hästär dä kürälär – balta, pıçak, çalgı kayrıylar häm alarga caylırak sap yaraştıralar ide. Hiç bulmasa, çukmar başlı imän küsäk äzerläp, timer çäkänne bilgeleräk urınga cıyıp kuyuçılar, sänäk yäki timer yäple çäneçke oçın ütkenläüçelär dä yuk tügel ide. At menep avıldan avılga çapkınnar yürep tora; üzara häbär alışıp, eş häm teläk berläşterü mäsäläläre kaygırtıla ide. Fäyzulla starosta da, bilgele, tik yatmadı. Halıknıñ uyın Sapıy starşinaga citkerde. Sapıy starşina häl-ähvälne üze dä belä ide. Şul säbäptän, starostalar kitergän häbärlärgä üz belgännären üstäp, zemskiy naçalnik belän stanovoyga süyläde. Şunnan soñ da ähväl hiç üzgärmäde. Bilgelängän kündä san aluçılarnı karşı alıp, bulışlık itärgä kuşılgan küe genä kaldı. Menä, bilgelängän san aluçılar tiyeşle vakıtında avıllarga taraldılar. Başka avıllarda bu keşelärne kıynap cibärü, üterep bäkegä salu şikelle eşlär küp bulsa da, Mäüla Kolıga kilüçelärneñ berse soldatta çagında azrak yazu-sızu üyränep, kaytkaç volost kontorında pisar yärdämçese bulıp eşläüçe ber tatar, yağni tanış, üz keşe bulganlıktan, añar beryulı katı bärelmädelär. – Üzeñ küz kürgän keşe, yahşı ata balası, bolay baltaga sap bulıp yürüdän azrak oyalır ideñ! Bezneñ närsädän kurıkkannı üzeñ dä yahşı beläseñ. Yahşı çakta ükçäñne kütär, agayne! Monnan bolay bezgä mondıy eş belän kiläse bulma!.. Üz keşe dip tormabız! – didelär. Gıybad pisar azrak ügetlärgä çamalap karagan ide dä, cavap tagı da korırak buldı. Ul, hiçber närsägä iltifat itmiçä, san alu kartoçkaların çıgarıp, berençe turı kilgän keşe turında belemşä yaza başlagan ide, baş üstendä çukmarlı küsäklär, yomarlangan yodrıklar uynıy başlagannı kürgäç, şürläde: käğazlären cıynap papkasına sala-sala: – Alay bulgaç, kartlar, yahşılık belän künmäskä uylıysız inde? – dide. – Yuk, yahşılık belän dä, yamanlık belän dä bezne çukındıra almaslar! – Üzegezgä avırlık kiler bit, kartlar! – Bar, bar! Akıl satma! Sin belgänne bez üzebez dä beläbez... Ni kürsäk tä kürerbez, süzebezdä torırbız, utı-yalkını beryulı bulır! – Ay-hay, kartlar, üzegez beläsezder inde belüen dä... Artık süz küräşterep mataşunıñ soñı häyerle bulmayaçak ide. Gıybad pisar, şunı añlagaç ta, kire kitep bardı. Bernişli almıyça kire kaytıp volostka cıynalgan san aluçılar arasında kıynalmıy-sugılmıy kalganı şuşı Gıybadlar türkeme genä ide. Berniçä kün uzgaç, stanovoy här avılnıñ mullası belän starostasın üzenä cıynattı. Şämsi mulla belän Fäyzulla da, ğadättägeçä, stanovoyga büläkkä berär kismäk bal, berniçä kaz-ürdäk alıp bardılar. Stanovoy bügen ütä açulı kürenä: çäçläre tuzgıgan, mıyıkları tırpaygan, küzen kan baskan ide. Här avıldan kilgän küçtänäçlär dä bu yulı anıñ açulı çırayın açıp cibärä almadı. Ul, mullalar, starostalar kerügä, ayak tibep kıçkıra, cikerenä başladı: – Nigä halkıgıznı kulda totmıysız? Nik anı buntovat itteräsez? Patşa häzrätläreneñ boyırıgın ällä üzegezneñ teläsä nişlätergä yarıy torgan Mühämmät zakonı dip beläsezme? Kultık aslarına kıstırılgan türle kıyafätle, türle tüsle büreklär kaltırandı, çuar tübätäyle başlar tübän iyelde. – Ya, nik däşmisez!? Telegez çergänme ällä? – Min... bez... vaşe blagorodiye, – dide ber kart starosta, – çapçim yazıksız... billähi, nipriçum... – Kak nepriçem, küpä-kündez, karap torıp patşa keşelären, hükümät yomışı belän baruçılarnı kıynatıp üterttegez dä, nepriçem bulasız, imeş!! Ul şulay cikerende, kıçkırındı, ayak tibep, üstäl tüep, mulla häm starostalarnı türleçä mıskıllap, äşäke süzlär belän sükte dä: – Berär künnän avıllarıgızga üzem baram. Şuñarçı buntovşiklar totılıp volostka ozatılgan bulsın! San aluçılarga kiräkle mäğlümat birelep betsen!.. Yugıysä, barıgıznı da suktırıp, Sebergä sürermen! – dide. – Teläsäñ ni eşlät, vaşe blagorodiye, – dide tege kart starosta, – sineñ irektä. İllä mägär, bez ul halıknı bernişlätä almıybız... Menä üzeñ barsañ, kürerseñ... – Min alarnıñ tirelären enä belän tunatırmın! – Halıknıñ küzenä ak-kara kürenmi, vaşe blagorodiye. – Betläre kotıra, maylarına çıdaşalmıylar! Sez üzegez alarnı bozıp beteräsez! Karagız anı, min äytkänçä eşlängän bulsın! – Işandırıp bulmıy, vaşe blagorodiye... – Boyırık ütälmäsä, üzegez cavap birersez! Mullalar, starostalar üylärenä kaytıp postılar. Hiçkemne totıp bäyläp volostka ozatırga omtıluçı bulmadı. San aluçılar da kabat kilmäde. Halıknıñ nindi yalkın belän yanıp, nindi därt belän aşkınganın stanovoy belmäsä dä, mäsäläneñ bu yagı starşina, starosta häm mullalarga bik bilgele ide. Üzen bäylätep volostka ozatırga yul kuyarday keşeneñ häzerge tatar avıllarında tabılmayaçagı alarga kün kebek açık ide. * * * Tagın ber-ike kün uzgaç, kıñgıraulı par at cigelgän yahşı çana eçenä çumıp utırgan stanovoy, iyärle at mengän berniçä stracniknı iyärtep, Fäyzulla starosta yortına kilep tuktadı. Bu eş yarsıgan halıknı yüri üçekläü, mıskıllau şikelle toyıldı. Açular tagın kabardı. Yaralı küñellärdäge üç därte tagı da nıgrak kaynıy başladı. Stanovoy cıyın cıynatırga kuştı. Muyınnarına yükä baulı kalayların takkan sotskiy häm desyatskiylar, tagın yort sayın tuktap, täräzä-işek kagıp: – Cıyınga!.. Cıyınga! – dip kıçkırıp uzdılar. Halık bu yulı da kıstatıp, yalındırıp tormadı. Çakırılganı-çakırılmaganı, olısı-keçese, yäşe-kartı – hämmäse karavıl üenä taba yünälde. Hava salkın häm tın, künbatış yaktan ala-kola kar bolıtı kütärelep kilä... katı buran yäki üermä aldındagı sıman ide. Menä stanovoy da, stracnikların iyärtep, Fäyzulla starostanı yanına utırtıp, karavıl üenä kilde. Cıyılgan halıknıñ küplegenä häm kıyafätlärenä karap küp närsäne añlarga mümkin bulsa da, stanovoy añlau däräcäsennän yırak ide. Ul muciknı ber dä belmi, añlamıy; anı türälärgä büläk-küçtänäç taşuçı, ber-berse üstennän çaguçı, ni kuşılsa şunı ütärgä äzer toruçı häm türälär telägän vakıtta arkasın açıp yatuçı dip kenä belä ide. Şuñar kürä, ul bu yulı da hiçnärsädän kurıkmadı, şiklänmäde. Üzenä aşarday bulıp karap torgan halık arasına Fäyzulla starosta belän bergä yırıp kerde dä, açulı häm mıskıllı tavış belän, teşlären kısıp: – Ä!.. buntovşiklar!.. Ya!? – dide. Endäşüçe bulmagaç, tagın: – Nik patşa boyırıgına karşı kiläsez!? Nik bunt çıgarasız!? Mayıgızga çıdaşa almıysızmı!? – dip cikerende. Moña da cavap bulmadı. Stanovoy tagın ayak tibep kıçkırdı: – Kayda, kaysıgız ul?! Kürsätegez miña başlıklarıgıznı! Çitläre kayraklanıp betkän kırpusız büregen basıp kigän, kıska kayrı tunına kızıl bilbau uragan, tula oyıkka çabata kigän täbänäk ber keşe: – Ah, sin, häşärät yılan!.. Äle haman şul iske äkiyätne süylämäkçe bulasıñ ikän! – dip kıçkırdı da: – Yegetlär, tegelären karagız! – dip, işek tübendäge stracniklarga ımladı. Üze, biyäläy eçenä tıgılgan biş kadaklı geren yugarı kütärep, stanovoyga omtıldı. Bu keşe Çatan Sälähi kiyäve, Çaya Mäftuha ire Bükän Fähri ide. Närsä bulganın iskärep citä almıyça beraz aptıragan stanovoy, tagı da nıgrak ätäçlänü uyı belän bulsa kiräk, ukalı pogonnarın yaltıratıp ber cilkende dä, kügärgän kılıçın kınınnan suırıp çıgarırga omtıldı. Näq şul vakıt beräü anı art yaktan koçıp aldı da, ike kulın büterep artka kayırdı. Bu keşe Miñlebay kart onıgı Tol Taci ide. Kılıç çıñgırap idängä tüşte. Stanovoynıñ kartuzı başınnan oçtı. Biş kadaklı salmak ger çırk! itep yaltır tübägä kunıp aldı. İşekkä yakın torgan üç stracnik, kauşap kitep, yasalgannan birle kayrak kürmägän ütmäs kılıçların çıgarıp mataşkanda, alarnı da türle kullar büterep alıp, katı-kotı äyberlär belän tüygeçli başladılar. Az gına vakıt dävam itkän butalış, çualış häm äümäläş yabırılıp keşe kıynauga äverelep kitte. Başlarına tüşkän çukmarlar, gerlär, taşlar belän tukmalgan keşelärne tipkäläp, üsteräp, dürtäven ber urınga – karavıl üeneñ cir idäne urtasına üydelär dä, kabargan açular basılgançı, ğasırlar buyınça yüräklärgä agu bulıp cıynalıp kilgän, küñellärgä tüen bulıp ukmaşkan usal üçlär kangançı kıynadılar, izdelär. Härkem häl-hälençä doşmannan urtak üçne alırga aşkındı. Üz burıçın ütäp çıkkan keşelär urınına yañaları kerde. Berse dä tik kenä karap tormadı: kanga batkan, kara küygän doşmannarnıñ ülgänlege bilgele bulgannan soñ da, kıynau haman dävam itte. Elektän äzerlängän koral-yaraknıñ da kayberse eşkä kuşıldı. Kayralgan baltalar, ütken çalgılar, oçlı çäneçkelär belän eş itüçelär dä buldı. Şulay itep, az gına vakıt eçendä stanovoy häm stracniklarnıñ gäüdäläre izelep, yänçelep, turaklanıp, ällä närsälär katnaş şakşı bolamıkka äverelde. Avılnıñ bayları, kuştannarı ällä kayçan karavıl üennän çıgıp sızgannar ide inde. – Bezdän şuşısı citär, yegetlär, inde üylärenä ozatsak ta yarıydır? – dip kıçkırdı aradan beräü. Karşı äytüçe bulmadı. Starosta yortı aldında torgan atlar tiz arada karavıl üenä kiterelde. Turaklanıp betkän gäüdälärne küräp, iske çıptalarga saldılar da, matur tirän çanaga urnaştırıp, üstän stanovoynıñ büre eçle yurganı belän kapladılar. Kurkudan tüse agargan kuçer urıs stracniklarnıñ iyärle atların tezep artka taktı. Üz urınına – kuzlaga utırıp, kuzgalırga torganda gına, aña kemder: – Kaytıp äyt, monnan arı bezgä bu yomış belän kilep yürüçe bulmasın! – dide. Kuçer başın selekkän tüsle itte häm dilbegälären kagıp, ozın çıbırkı belän aldagı atka berne tarttı. Çana artına tagılgan iyärle atlarga da art yaktan berärne tamızdılar. Atlar kuzgaldı. Yäşel dugaga takkan par kıñgırau tavışı yañgıradı... Dürt ülek gäüdä salıngan matur çana häm kır kazları tüsle tezelgän biş at cay gına atlap avıldan çıgıp barganda, cir idänle, karañgı häm sası karavıl üeneñ ber poçmagındagı keçkenä säkedä yäşäüçe karavılçı hatın: – Gomerem buyına müselman şakşısı ärçülärem citmägän, küräseñ, urıs şakşısın ärçisem dä bar ikän, hodayım! – dip süylänä-süylänä, kanlı idängä kül sibep, keçkenä kayın seberke belän seberä ide. * * * Häbär yäşen tizlege belän büten tirä-yakka taraldı. Stanovoynı kıynap üterü savabı üzenä nasıyp bulmauga ükenüçelär dä buldı. Şulay da härkemneñ azrak üçe kaytkan, yarsuı beraz basılgan tüsle toyıla ide. Stanovoy üterelgäç, san alu mäsäläse dä üz-üzennän yukka çıkkan häm ata-baba dine üçen kurkınıç ta beraz kimegän tüsle buldı. Bu eşneñ soñın, türä üterep algan savapnıñ cäzası da şaktıy zur häm azaplı bulasın sizensälär dä, älegä üç alıngan, halık ciñep kalgan ide... Şuña kürä, bu häl şaktıy zur kuanıç-yuanıç sanala ide. Şuşı vakıygadan soñ Sapıy starşina belän pisar urıs ällä kaya kaçtılar – küzdän yugaldılar. Zemskiy naçalnik ta büten bala-çagasın tüyäp kalaga sızdı. Stracnik häm uryadniklar da kaysı kaya taralışıp bettelär. Avıl aralarına çıgıp, kire betkän añgıra halıkka beraz cikerenep kaytunı niyätläp torgan ispravnik ta älege häbärne işetep artın kıstı. Üterelgän stanovoy urınına yaña keşe dä kilmäde. Şähär türäläre buntnı bastıru üçen türle çaralar kürep äzerlänep yatkanda, büten ülkä hükümätsez-vlastsız, bütenläy zakonnan tış ber häldä yäşi ide. Bazarga bargan keşelär ür-yaña ber häbär alıp kayttılar: “İmeş, fälän kündä büten tirä-yaktagı avıllar boyar utarın talarga baralar...” Bu häbär şul kündä ük büten yortlarga taralıp ülgerde. – Häzergä dünya bezneke äle... Faydalanıp kalırga kiräk... – Boyar malın talau yazık tügel... Ul mal bezgä häläl, – diyeştelär. Bilgele kündä tirä-yak avıllardan tüpsez çanalarga tüyälgän yäki balta-sänäk kütärep salmak kına cäyäülägän halık boyar utarına taba agıldı. San aluga karşı tatar avılları gına baş kütärgän bulsa da, boyar utarın talarga kilüçelär bik çuar ide. Anda urıs, çirmeş, çuaş, ar häm keräşennär dä küp bulıp, barsı da urtak doşmannan mal talarga kilgännär ide. Boyarnıñ matur, biyek yortları aldındagı kiñ buşlıkka cıynalgan halık aşıkmıyça gına, härkem üze belgän yäki işetkän häbären süyläp gäpläşkändä, eçtän bikle kapkanı açıp, upravlyayuşiy kilep çıktı. Anıñ cilkäsenä asılgan, darı belän atıla torgan au mıltıgı ike kübäge belän kükkä karap tora; az gına kütärelgän çakmaları astınnan yıltırap kürengän sarı patronnarı anıñ här ihtimalnı küzdä totıp äzerlängän ikänen belderep toralar. Upravlyayuşiyga iyärep çıkkan karavılçılar da bütenläy ük buş kullı tügellär ide. Alarnı kürgäç, halık gücläp kitte. Upravlyayuşiynıñ bu kıyafäte büten halıkka tanış ide. Çünki, boyar üze utarda tormaganlıktan, anıñ büten eşen şuşı keşe başkara; boyar belän eş itä torgan krästiännärneñ büten yomışları tik anıñ kulınnan häm küzennän ütkänlektän, faydalanırga cir alganda bulsın, kütäçäkkä yäki cäyge eş isäbenä azık-tülek soraganda bulsın – härvakıt upravlyayuşiy aldına barıla häm büten eş anıñ «märhämätenä» kilep terälä ide. Çabınlıkka berär bozau kersä, igenlekkä kaz-ürdäk oçıp tüşsä yäki urmannan çıbırkı sabı yäki kirtä kisep totılırga turı kilsä dä, krästiännär anı kübesençä şuşı kıyafättä – cilkäsenä mıltık askan häldä oçratalar ide. Şul säbäptän, bügen dä anı şul kıyafättä kürü cıynalgan halıknıñ küñelendäge ällä kayçangı häm ällä nindi yaralarnı kuzgattı; ul yaralarnı nindider küç ütken tırnaklar belän tırnap ärnette. Tamırlarga tagı da ällä nindi kaynar kannar yügerde. Küzlär utsız yalkınnar belän yaltırıy başladı. Baştarak bik tınıç tüsle kürengän halık diñgeze upravlyayuşiy häm karavılçılarga taba uktalıp, alarnı sarıp aldı. – Nihäl, kartlar! Ni yomış? – dide upravlyayuşiy. – Bez üz yomışıbıznı beläbez. Menä sineñ bezdä ni yomışıñ bar ide? – dip soradı ber taza urıs. – Min sezneñ belän azrak süyläşim dip çıkkan idem... – Mıltıksız çıgarga yaramadımıni? Bezne haman da mıltık belän kurkıtmakçı ideñme? Upravlyayuşiy ık-mık itärgä dä ülgermäde, kemder küçle tavış belän: – Totıp bäylägez üzen, yegetlär! Kanıbızga küp toz saldı inde! – dip kıçkırdı. Irgaktay barmaklı küçle kullar upravlyayuşiynıñ yakasınnan, kullarınnan häm ozın çäçennän büterep aldılar. – Kibärgä elü mäslihät bulır! – dip äytä saldı beräü. Karşı kilüçe bulmadı. Bu süz dä şundagı büten halıknıñ urtak teläge ide bugay. Kemder zur kapkanı ike yakka açıp cibärde, ällä kayan gına tigez işelgän yahşı süs bau tabıldı. Baunıñ ber oçın elmäkläp, ikençe oçın kapka tübäse arkılı eçkä ırgıttılar. Upravlyayuşiynı kütärep kiterdelär dä, elmäkle baunı muyınına kigezep, buy citkän hätle yugarı kütärdelär. Ul korbanlık täkä sıman akıra, can açısı belän tıpırçına, tibenä, tartıla, läkin ıçkına almıy ide. Baunıñ eçke yakka ırgıtılgan oçın ber keşe kapka bastırıgı tıgıla torgan timer atlamaga tarttırıp bäylägäç: – Eşeñ bette, Zübäydä! Cibäregez! – dip kıçkırdı. Upravlyayuşiynı kütärep toruçılar şarkıldap ber küldelär dä, kulların ıçkındırıp çitkä taypıldılar. Upravlyayuşiy gırıldıy başladı. Bik az gına tıpırçındı. Kaltırangan kulların bugazına taba iltkän tüsle itep, tagın tüşerde. Ayakları belän tıpırçındı da, käkräyep, tartışıp, bügärlänep beraz azaplangaç, buınnarın buşatıp, ayak-kulın suzdı. Başı ber yakka kıyşayıp, yüze kügärä başladı. Küzläre akayıp, avızınnan tele salındı. Halık, üzeneñ tagın ällä nindi üçlären algan tüsle bulıp, üzendä säyer ber kinänü toya ide. Şul arada beräü: – Äydägez! – dip kıçkırgaç, upravlyayuşiynıñ mıltıgın kıyşaygan başına elep kuydılar da, yabırılıp yortka, ambarga häm saraylarga taba kuzgaldılar. Upravlyayuşiyga iyärep çıkkan korallı karavılçılar da inde halık belän bergä ide. Yozaklı işeklär vatılıp, boyar-alpavıtnıñ yort, ambar häm sarayları ärçelde. Yortta tabılgan närsä-kara barısı da çanalarga tüyälde. Ayaklı mal munçaklanıp çana artlarına tagıldı. Şunnan soñ zur yort belän aşlık ambarlarına, sugılmagan kibännärgä ut türttelär. Halık, yükle çanalarga häm çana artlarına tagılgan terleklärgä iyärep, akrın-akrın taralganda, alpavıt yortınıñ hezmätçe häm karavılçılar urnaşkan üleşennän başkası totaştan yana; ike yakka açılıp kitkän zur kapka urtasında asılınıp, iskän cil belän akrın gına selkenep torgan upravlyayuşiy, ber karaganda, tel-tel bulıp havaga suzılgan yalkınga karap kızına, ber karaganda, güyä tarala bargan halıknıñ artınnan mıltık tüzi ide. * * * Utar talap kaytunıñ ikençe künendä mulla-mäzin kiñäşe buyınça Fäyzulla starosta tagın cıyın cıynadı. Bu yulı da halık yalındırmıyça, ikeländermiçä kilde. Mulla-mäzin belän bay kuştannar da kalmagan, Äkräm karıy da şunda ide. – İnde ni bulsa buldı, – dide starosta, – uzgan üçen ükenep fayda çıkmas. Bu eşlär üçen başıbızdan sıypamaslar... Kotılu cayın kaygırtası ide bit, ni äytersez, kartlar? Cavap birüçe bulmadı. Umartaçı Gıymadi kart kına: – İyelgän başnı kılıç kismäs digännär, – dip, närsäder äytä başlagan ide dä, berniçä keşe beryulı: – Äye, kismäs! Kismägän ide di moñarçı! – dip kıçkırıp cibärde, häm karavılçı üe tagın gücli başladı. – Tavışlanmagız äle, cämäğat! – dide Şämsi mulla. – Bikärgä tavışlanudan ni mäğnä? Menä ozaklamıyça «abcor komandası» kiler; hämmäbezne yatkızıp sugarlar; kaysı beräülär Sebergä sürelmi dä kalmas. Menä şuñardan niçek kotılabız? – Bulsın!.. Ni kürsäk tä il belän küräse! Ülsäk tä ükenmibez! Azrak üç aldık içmasa! – Alası üçlärneñ haman betkäne yuk äle... – Şulayın şulay da, yarıy la eşlär kitsä uñayga! – dide Sabircan mäzin. Şämsi mulla süzen dävam itte: – Üç alu dip äytüe genä ansat. Ä beräüneñ dä tik torgannan Seber kitäse kilmi. Urıs türälärennän üçne alıp beterä almassıñ! Alarnıñ bersen ütersäñ, anıñ urınına unavı barlıkka kilä. Annarı, üçle keşe bar, ä üçsez keşe küp. Menä minem hiçkemnän alası üçem yuk, mäzinneke, Gıymadi agaynıkı da şulay uktır. Bez ni üçen cäzalanırga tiyeş? – Sezneke bulmasa, bezneke bar! – Indır tulı iske kibännärebez utırsa, bez dä üçlänmäs idek! Mulla başın çaykadı da: – Häyer, cämäğat, üzegez beläsez. Min üz belgänemne äyttem... – dip tuktadı. Aradan beräü: – Ällä patşaga proşeniye birep karıyk mikän? – dide. Mondıy vakıtta oçragan ber fikergä iyärergä, ni turı kilsä şunı eşlärgä äzer torgan halık bu süzgä teş-tırnak belän yabışa kuydı: – Biräbez! Birergä kiräk! – Patşaga proşeniye birik!.. Ul üze bezneñ hällärne belmi dä torgandır äle. – Türälärneñ bezgä kürsätkän cäberlären barısın da yazıyk! – Sapıy starşinanı da şunda kıstırırga kiräk bulır... Şundıy süzlär belän baytak şaulaşıp, şuşı fikerne türle yaktan ülçäp karagan tüsle itkäç, çınnan da, patşaga proşeniye birergä buldılar. Ber desyatskiy barıp, Şämsi mullanıñ Boharadan alıp kaytkan qalämdanın* kiterde. Näfis häm pühtä itep, çuar bizäklär tüşerep katırgıdan yasalgan şärık qalämdanınıñ eçendä erele-vaklı kamış qaläm tulıp yata; ber başka urnaştırılgan keçkenä kara savıtınıñ karası kipkän, kara sürtkeç keçkenä çüpräge şakırayıp katkan ide. *Qalämdan – penal. Mulla azrak su soradı. Karavılçı kartnıñ zur agaç komganın kiterdelär. Mulla komgan borınınnan kara savıtı eçenä berniçä tamçı su tamızdı da, ber kamış qalämneñ sap yagı belän çüpräkne izep yomşarttı häm karasın tigezläde. Şunnan soñ kamış qalämnärneñ berniçäsen kara savıtına batırıp sınap karagaç, küzlären tıp-tın utırgan halıkka tübäp: – Yazabız alaysa, cämäğat? – dide. – Yazabız, mulla abzıy, yazabız. Allaga tapşırdık, yaz! Karavıl üeneñ üstäl sımak närsäsenä ber iske podnos kiterep kuydılar. Kayandır tabıp kiterelgän kerle häm tauşalgan käğazne şul podnos üstenä cäyep, proşeniye yaza başlarga torganda gına, aradan beräü: – Karagız äle, kartlar! Mulla abzıy färeştäsez qaläm belän yazmakçı bula tügelme soñ? – dip kuydı. – İye, iye! – dide tagın ber kart. – Mondıy zur yazunı andıy yünsez qaläm belän yazası tügel ide... İke yaklap färeştälär tezelgän kaurıy qaläm belän yazu häyerleräk bulır... Şämsi mulla ireksezdän beraz yılmaydı. – Kamış qaläm dä izge cirlärdän kilgän mübaräk qaläm, – dide ul. – Telämäsägez, yazmıym... Kaurıy kiteregez alay bulsa! Kemder karavılçı hatınınıñ miç başında yatkan kaz kanatınnan ber kaurıy yolkıp aldı. Beräü matçaga kıstırılgan çalgı pıçaknı alıp birde. Şämsi mulla şul kaurıydan qaläm yasadı da, tamak kırıp, podnos üstenä cäyelgän käğazgä, şıtırdatıp, ällä nindi kükle-yäşelle tavışlar çıgarıp, yaza başladı. Tışta hava tın, salkın häm ayaz; büten dünyanı baskan ap-ak kar diñgeze yaktı koyaşnıñ salkın nurları belän yaltırap cemeldi, küzlärne kamaştıra ide. Halıknıñ ber üleşe tışta – karavıl üeneñ ergä nigezenä tezelgän, koyaş nurına çagılgan küzlären kısınkırap, üzara gäpläşälär. Ber türkeme karavıl lapası astında cäydän birle susız torıp korgaksıgan häm korşauları taralgan miçkälär, vatık tägärmäçle, sınık tärtäle arbalar, kıyşayıp cirdä yatkan küpşäsez nasos tiräsendä akrın gına uyın-külke süyläşä, tämäke tarta. Kart-korı üy eçendä, proşeniye yazarga bulışa ide. «Olug märhämät vä märtäbä iyäse, gazamatlu padişahe äğzam İkençe Nikolay bine Aleksandr häzrätlärenä vä anıñ hanädanı galilärenä* bezki sadıyk täbäğaläregez* – Kazan vilayate, Kazan nahiyäse, Çäükäle bulısı, Mäüla Kolı karyase* müselmannarınnan. *Hanädanı galilärenä – şul familiyädäge olug keşelärgä, patşa ğailäse keşelärenä. *Sadıyk täbäğaläregez – tugrılıklı buysınıp yäşäüçeläregez. *Vilayat – guberna. Nahiyä – üyäz. Karya – avıl. Olug-keçuk, ir häm hatın – barçamız sez märhämätlü vä mähabätlü padişahımız häzrätlärennän yalvarıp sorıymız: bezneñ din vä imannarımızga täğarrız itelmäsä ikän*. Ata-babalarımız dinendä tınıç yäşäp, şärigate garrai islamiyädä*, sünnätle Mühämmät Mostafa üzärendä tereklek itep, sez cänabe gali imperator häzrätlärenä ozın gomer teläp, dogalar kıla-kıla, darelfänadan darelbäqaga* küçärgä irek kuyılsa ikän. Gaziz balalarımıznı soldat hezmätenä birämez. Gaziz vatannı vä padişahımıznıñ izge täheten eçke vä tışkı doşmannarınnan saklau yulında aktık tamçı kanımıznı koyamız, hiç kızganmastan canımıznı birämez. Üzebezneñ kan häm din kardäşläremezgä karşı barırga turı kilsä dä, hiç baş tartmıymız. İmana vä başka cäzilläremezne* vakıtında tülimez. Gayre ämer vä färmannarıñıznı da üti kilämez vä bundan suñra da ütäyäçäkmez. Türälär sez padişahımıznıñ färmannarın sez boyırgança ğadellek belän ütämilär. Bezdän hädsez äza vä cäfalar çikterälär. Bezne, älgayazebillahi, tänaser itärgä* küçlilär, dinemezdän dündermäkçe bulalar. Bu eşlärneñ sezneñ färmane galiläregez buyınça buluına bez ışanmıymız. Türälär, sezneñ boyırıknı hata añlap yahud sataştırıp, bezne nahakka küçlilärder dip güman kılamız*. Ägär dä hatalık türälärdä bulmıyça, sez padişahımız häzrätlärennän şundıy ämerlär sadir bulgan bulsa*, bez alarnıñ kaytarılıp alınuın ütenep, yalvarıp, ayak baskan tufraklarıñıznı übep sorıymız...» *Täğarrız itelmäsä ikän – katnaşılmasın (tıkşınışmasın) ide. *Şärigate garrai islamiyädä – islam şärigate kuşkança. *Darelfänadan darelbekaga – fani dünyadan ahirätkä. *Cäzil – burıç. *Tänaser itärgä – taralırga. Güman – uy, faraz. Sadir bulgan – çıgarılgan. Kartlar kulların yomarlap, bolgap, tükereklär çäçep üz teläklären äytep tordılar. Şämsi mulla alarnı proşeniyegä kileşterep terki bardı. Şunnan soñ kul kuyu başlandı. Yazu belgän ber distäläp keşe «Ähmädulla Gaynulla uglı kulım kuydım», «Siracetdin Kotbetdin uglı kulım kuydım» dip tezep çıkkannan soñ, berniçä tabaklı käğaz buyınça «Fälän fälän uglı tamga saldım» dip yazılgan süzlär karşısına tırnalgan sänäk, ırgak häm urak tüsle tamga bilgeläre tezelep kitte. İñ ahırda Fäyzulla kuştan: «Min, silski starosta Fäyzulla Camaletdin uglı, guahlap* kulım kuydım häm tanıklap käcünni müher bastım», – dip yazdı da, karavılçı kartnıñ bakalı lampasına totıp korımlandırılgan tügäräk ciz piçäten proşeniyeneñ ahırgı bitenä bastı. *Guahlap – şahit bularak. Şunıñ belän patşaga biräse proşeniyeneñ eşe tämam buldı. İnde şuşı eş artınnan yürer üçen keşe genä saylıysı kalgan ide. – Ya, kartlar, kemnän ütenäbez, kemne cibäräbez? – dide starosta. Başka vakıtta, il yomışı belän berär cirgä barırga turı kilgändä, üzläre kıtkıldap toruçan kuştannar bu yulı aşıkmadılar. Hämmäse dä avızların yomıp tik utıra ide. – Mulla abzıydan ütenik, kartlar! Bu süzne härkem elep aldı: – Ütenäbez, ütenäbez! – dip, türle yaktan gücläp kıçkırıştılar. Läkin Şämsi mulla: – Minnän bulmıy, cämäğat, saulıgım yuk, – dide. Sabircan mäzingä dä äytep karadılar. Ul da üzençä ber säbäp tapkan buldı. Kuştannarga da beräm-beräm tuktalıp ütendeldär. Läkin mondıy yomış belän patşaga proşeniye birergä barunı üstenä yüklärgä teläüçe tabılmadı. Äle bıltır gına, koronovaniye vakıtında saylanıp, kalaga bargan häm bik şäpläp sıylanıp kaytkan yaña kuştanga – açlık yılnı bayıp kalgannan soñ avılnıñ kuştanı bulıp kitkän Miñlebay Vafasına da äytep uzdılar. Ul il yomışı belän yürüne bik yarata ide. Koronovaniye künne Kazan uramnarında yandırılgan plaşkalarnı, şul vakıttagı kızıklarnı, krepost eçendä uram buyınça tezelep kitkän miçkäle arakılarnı, şunnan teläsä kemneñ teläsä närsä belän çumırıp alıp telägän hätle eçüen, iserek türälärneñ şul miçkälärdän kartuzlar tıgıp çumırıp algan arakı belän uramda oçragan ber muciknı sıylap yürülären urını çıkkan sayın süyläp, tıñlauçılarnı şakkatıru da anıñ iñ yaratkan närsäse ide. Ul äle dä gomergä onıtılmaslık şundıy berär istälek kalırına ışana; ämma şulay da, Vafa kuştan bu yulı istälekkä dä aldanmadı. Üteneçne ul da kabul itmäde. Keşe taba almıyça baytak azaplangannan soñ, beräü şayartıp kına: – Änä, karıy hälfädän ütenik bulmasa. Ul il hezmäten ütäp üyrängän bit inde, – digän ide, härkem, iñ muafıyk keşene tapkan şikelle, çın-çınlap: – Ütenäbez dä ütenäbez! – dip kıçkıra başladı. Başkalarnıñ ni üçen bu yomıştan tartınuların Äkräm karıy añlamıy häm halık üteneçen kabul itmäslek säbäp tä taba almıy ide. Alay da, tiz genä künep kuyarga kileştermiçä: – Mine küçlämägez lä, cämäğat! Üzegez beläsez bit: min tel belmim, at-tunım da yuk, – digän buldı. Läkin halık haman da: – Ütenäbez! – dip kıçkıruında buldı. Mulla-mäzin häm kuştannar, karıynı bu eşkä kündep bulsa, şatlanaçaklar gına ide. Şuñar kürä, alar da karıynı kıstarga kereştelär. Aña tın alırga da birmädelär. Ä ul ansız da künep betkän ide inde. – Moñarçı da il hezmätennän baş tartkanım yuk ide, cämäğat. Äle dä halık telägenä karşı kilä almıym. Yarıy, häyerle bulsın inde alay bulgaç... Bu süzne halık gücläp, şatlık belän karşı aldı. – Ay, bäräqalla! Hoday telägeñne uñ kılsın! Bu mäsälä dä çişelde. Äkräm karıy isemenä väqalätnamä yazılıp, aña da Fäyzulla starosta «käcünni müher» bastı. Patşaga proşeniye birüneñ türle çıgımnarı üçen can başına un kadak arış isäbe belän salım salındı. Mäzin şul isäpkä akçalata burıç birep torırga rizalaştı. *Väqalätnamä – mandat Äkräm karıy irtägädän kalmıyça kalaga kitäçäk buldı. II Kışkı salkın künnärneñ berse ide. Talgın gına agılgan ak bolıtlar arasınnan salkın kük yüzeneñ zäñgärsu kıypılçıkları yaltırap kitä dä, ak kerfeklären sirpep kenä algan sihri küzlär sıman, kük yañadan totaş pärdä belän kaplana. Ofık çitläre genä bayıp bargan koyaşnıñ kızgılt nurlarına mançılgan. Safanıñ açlık yılnı kırıkmış tay gına küe alıngan arık atı ayakların küçkä üsteri; anıñ ap-ak bäs sargan korsak aslarınnan bu kütärelä. Üräçäle çanaga kırın yatkan Äkräm karıy belän Safanıñ da kaş-kerfeklärenä bäs kungan, sakal-mıyıklarınnan boz süñgeläre salınıp tüşkän. İl yüklägän eşneñ zurlıgı, mühimlege Äkräm karıy belän Safanı yul buyı cilkenderep, gorurlandırıp kilgän ide. Ämma häzer, kiçke eñger-meñger tüşä başlagan şähär uramına barıp kergäç, alar ikese dä niçekter kauşap kaldılar. Oçragan ber keşe alarga türtep kürsätäder dä: «Menä şuşılar inde tege can kıyuçılar, fetnäçelär!» – dip äytäder tüsle toyıla ide. Uramda alarga äledän-äle täkäbber kıyafätle nindider keşelär utırgan yahşı çanalar oçrıy tordı. Bu çanalar, yuldagı här can iyäsen taptap izärdäy bulıp, Safalar yanınnan vıclap uzıp kitälär ide. Ä inde alar karşısına ozın mıyıklı, usal çıraylı yuan ber gorodovoy kilep çıgıp, atnı yügänennän totıp tuktatkaç, Safa belän Äkräm karıynıñ bütenläy kotları alındı. – Äy sin, sala mucigı! Üräçäle çana belän bu uramnan yürergä yaramagannı belmiseñme ällä? Änä tıkrıkka borıl! – dip kıçkırdı gorodovoy. Safa belän Äkräm karıy, ciñel sulış alıp, gorodovoy kürsätkän tıkrıkka borıldılar. Şunnan soñ alar ällä nindi uram-tıkrıklarda bik ozak adaşıp yürdelär, ahırda, kalanıñ tatarlar yäşi torgan yagına kilep çıgıp, üzlärenä kiräkle mädräsäne ezläp taptılar. Äkräm karıynıñ ulı İsmägıyl şuşı mädräsädä ukıy ide. Unüç yäştä genä buluına karamastan, ul bik tere, ziräk akıllı häm süzgä osta malay bulıp, anıñ bu sıyfatları änise Cihan abıstaydan küçkän ide. Mädräsädä ütkän biş yıl gomereneñ berençe yıllarında aña härber yarlı ata balası üleşenä tiyä torgan cäber-mıskıllarnı küp tatırga turı kilsä dä, soñga taba ul üzeneñ ziräk akılı, süzgä ostalıgı, corlıgı belän şärikläre arasında bertigez däräcägä ireşkän ide. Ätise belän Safanı kürgäç tä, İsmägıyl mädräsä kazıyı yanına yügerde häm ozaklamıy añardan kunaklarga mädräsädä kunıp çıgarga rühsät alıp kayttı. At tugarıldı. Östenä ozın ciñle kamzul, ayagına agaç başmak kigän İsmägıyl, şayarta-külä, Safa belän Äkräm karıyga çanadan äyberlär buşatışırga kereşte. Berazdan azık-tülek tüennäre, atka aşatırga digän ber kapçık solı – hämmäse İsmägıyl yäşi torgan bülmägä küçerelde. Kısan häm tınçu bu bülmägä sigez şäkert urnaşkan ide. Kütmägändä kilep tüşkän mosafirlarga şäkertlärneñ hiçberse gacäpsenmäde, avırsınmadı: avıldan balaların kürergä kilüçe ata-analarnıñ mosafirhanälärdä kunıp akça sarıf itmäs üçen tup-turı mädräsägä kilep tüşülärenä alar inde küptän künekkännär ide. Ämma bu yulı Äkräm karıy ulı yanında kuna kalmadı. Açlık yılnı kalaga alıp kilep bay säüdägärlärgä asraulıkka urnaştırıp kitkännän birle küreşmägän ike olı kızın da barıp küräse bar ide äle anıñ. Ulınıñ mädräsädäge ukuı, tormış-künküreşe turında beraz soraştırıp, üze dä İsmägıylğä ber-ike süz belän avıl häbärlären ireştergäç, karıy urınınnan tordı häm täharät yañartıp, yulda ukılmıy kalgan namazların ukırga kereşte. Namaz ukılıp betkäç, üs-başın tärtipkä kiterep, sakal-mıyıkların sıypaştırıp, beraz küyäzlänep aldı da, ulı häm bülmädäge bütän şäkertlär belän yagımlı gına saubullaşıp, kızlarına dip çıgıp kitte. Safa isä mädräsä toragında kuna kaldı. Äkräm karıynıñ kızları inde yäşlek çorın ütep, ikese dä üzläre asrau bulıp torgan yort hucalarında hezmät itüçe prikazçiklarga kiyäügä birelgännär häm üzläre dünya kütä başlagannar ide. Bala häm üsmer çakları ata-ana kanatı astında ütsä dä, alar, eştän hiç buşamas äniläre Cihan abıstay täesirendä bulsa kiräk, keçkenädän ük avır hezmätkä, tormışnıñ türle kıyınlıklarına künegep üskännär, açlık yılnıñ mäñge onıtılmas avırlıkların da üz cilkälärendä tatıgannar ide. Şulay uk, alarnıñ kaladagı häzerge tormışları da bik tatlı tügel ide bugay. Äkräm karıy başta keçe kızın kürep çıgarga buldı. Ätise kilgändä, kızı bay hucasınıñ aş üendä bulaşıp yüri ide. Häyer, başka torır poçmagı bulmaganlıktan, anıñ büten gomere diyärlek şunda uza, hätta ällä nigä ber, usal telle häm ütä bäylänçek bay hatını rühsät itkän oçraklarda, aş üeneñ idänenä urın cäyep, şunda üzeneñ iren dä berniçä säğat tün kundırıp çıgargalıy ide. Ämma äti keşe kızınıñ şundıy avır häldä yäşävenä ällä ni hafalanmıy, anı ğadäti ber küreneşkä sanap, bay karşındagı kündäm hezmät irtäme-soñmı üz näticäsen birer häm kızı, hucasınıñ häyer-fatihasın alıp, kiläçäktä üzenä matur, citeş tormış korıp cibärer dip ışana ide. Ölkän kız da ätisen bay yortınıñ aş üendä karşıladı. İsänlek-saulık soraşkannıñ soñında, Äkräm karıy: – Kızım, min sindä kuna kalırmın, ahrı, – dip, tup-turı üzeneñ niyäten belgertte. – Bik äybät bulır, ätkäy, äydä, üygä uzıyk, – dip cavap birde kızı häm ätisen işegaldı aşa munça belän hezmätçelär üe arasına kısılıp utırgan ber keçkenä üygä taba alıp kitte. Äkräm karıynıñ kızı ire belän şunda yäşi ide. Öygä kergäç, hatın aşıga-kabalana kalay lampaga ut kabızdı da, eş urınında yuklıgın baybikä sizep kalmagayı dip, kire peşekçelär bülmäsenä yügerde; anda anıñ äle tün urtasına qadär citärlek eşe bar ide. Öydä Äkräm karıy beryalgızı kaldı. Nigä totınırga belmiçä şulay utıra torgaç, ul kesäsennän täsbihın çıgarıp, anıñ tüymälären tartkalarga kereşte, annarı avız eçennän genä bik ozaklap doga häm ayätlär ukıdı. Şul uk vakıtta, ul işegaldınnan işetelgän härber ayak tavışına kolak sala häm işektän kızı yäki kiyäve kilep kergänen sabırsızlanıp kütä ide. Vakıt uzdı da uzdı, ämma işektä hiçkem kürenmäde. Äkräm karıynıñ irtädän birle tamagına berni kapkanı yuk ide, şul säbäple anıñ bik aşıysı kilä başladı. Şıksız üy eçendä ul şulay bik ozak onıtılıp utırdı. Üzeneñ şähärgä nindi yomış: belän kilgänlegen dä istän çıgardı. Anıñ küñelen nindider añlayışsız buşlık, kanäğatsezlek hise biläp aldı, nindider sızlatkıç närsä yürägenä avır taş bulıp yattı. Arıgan midä küñelsez uylar ber-ber artlı agıldı da agıldı. Nihayät, Äkräm karıy säke üstendäge tüşäk-mendärlär üemenä başın türtep, üze dä sizmästän yoklap kitte. * * * Mayı betep, pıskıp utırgan lampanıñ yalkın tele kinät sikerep kuydı, häm şul uk minutta işek açılıp kitep, üygä çandır gäüdäle, sulgan yüzle, ozın sargılt mıyıklı yäş kenä ber keşe kilep kerde. Bu – Äkräm karıynıñ kiyäve ide. Äkräm karıy küzlären açtı, kiyäve belän isänläşte dä: – Eşeñ bik küpter, ahrı, kiyäü, soñ kaytasıñ, – dip kuydı. – Eşneñ anıñ kün-tün eşläsäñ dä betäse yuk, babay, – dide kiyäü keşe, zarlanıp. – Bayda hezmät itü tämug gazabı belän ber ul... Yartı tün citmiçä eştän hiç buşap bulmıy. – Yazmıştan uzmış yuk, dilär, ulım, zarlanma... Tırışlıgıñ, tüzemlegeñ buş kalmas, hucañ kayçan da ber üzeñä häyer-fatihasın birer, Alla boyırsa. Ä baynıñ häyer-fatihasın almıyça, ayakka basıp bulmıy... – Şul häyer-fatihaga ümet itep yäşägän bulabız da inde, babay... Yuksa kayçak muyınnı elmäkkä tıgar däräcägä citäseñ! Süz tuktalıp kaldı. Kiyäü keşe kara tula çikmäne belän büregen salıp çüygä elde dä, şundıy uk kara tüstäge kızıl tüymäle käzäkiyeneñ kükräk kesäsennän kümeş çılbırlı zur tügäräk kümeş säğaten çıgardı, keçkenä bakır açkıçı belän bik tırışıp anıñ prucinın bordı. Şunnan soñ täharät yañartıp, namazga utırdı. – Babay, äydägez, hezmätçelür üenä barıp kilik, Hoday birgäne belän tamak yalgap alırbız, – dide ul, namazın ukıp betergäç. Hezmätçelär üendäge ozınça üstäldä alarnı tabak belän aş kütä ide. Tabın äylänäsenä prikazçiklar utırışkan. Äkräm karıynı, kunak bularak, türgä utırttılar häm aña kaşıknıñ da zurragın, yañaragın saylap birdelär. Aş az häm äçi başlaganrak bulsa da, Äkräm karıy bik yaratıp, tämläp aşadı. Ul hätta yanında üze kebek ük karını açkan keşelär utıruın häm alar üçen peşerelgän aşnı aşavın da onıttı. Häyer, prikazçiklardan berse dä Äkräm karıyga monı sizdermäde. Aşap-eçep betkäç, Äkräm karıy belän kiyäü keşe yañadan üz bülmälärenä yünäldelär. Kiyäü belän dünya hälläre turında süyläşep utırgan arada, karıynıñ kızı da kaytıp citte. Büten tüs-kıyafätennän arıganlık, gazap bilgeläre sizelep torgan bu hatında häzer elekkege çayalıknıñ, kalaga kilgängä qadär bulgan şat küñellelekneñ, kayçandır küzlärendä yıltırap torgan yäşlek därteneñ äsäre dä bulmıyça, alar urınına sulgan yüz, eçkä batkan moñlı küz karaşı, häsrättän alsulıgın yugaltkan salınkı irennär genä torıp kalgan ide. Äkräm karıy kızındagı bu üzgäreşne ällä kürmäde, ällä kürep tä, hatınnıñ yükkä uzuına yurap kaldırdı, – härhäldä, anıñ yüzendä bernindi borçılganlık, poşınu sizelmäde. Yoklarga yatar vakıt ta citte. Läkin tar säkedä üç keşe yoklarlık urın yuk ide, şul säbäple kiyäü keşe, çikmäne belän mendären kütärep, hezmätçelär üenä yünälde Kızı belän yalgızı gına kalgaç, Äkräm karıy: – Niçek soñ, kızım, eşeñ bik avır tügelme? Arımysıñmı? – dip soradı. – Arımagan kaya inde ul?! Künozın eştän buşamıysıñ, kiç kerdeme – bilne bügär häl dä yuk... Baynıñ aşı da agu kebek bit anıñ, şunduk kire çıga... Belsäñ ide, şundıy avır, şundıy kıyın, ätkäy, kayçaklarnı dünya yüzen dä küräse kilmi başlıy... Eşne taşlasam da kurkam – minem arkada iremne dä kuıp çıgarırlar, dim... Annan nişlämäk kiräk? – İreñ belän niçek torasız soñ? Tatumı? – Tatumı dip, minem anı kürgänem dä yuk diyärlek. Kürsäm dä şul tün citkäç kenä küräm... Anda da süyläşergä vakıt timi, tizräk yoklarga karıysıñ; ikebez dä ettäy arıgan bulabız... Çit-yat keşelär kebek yäşibez... Üz ihtıyarıñ, üz irken, bulmagaç, nindi tormış di inde ul? – Süzläreñ, bälki, dürester dä, kızım, tik sin baynıñ häyer-fatihası turında da onıtma inde. Hucañnıñ häyer-fatihasın almasañ, hiçkayçan ayakka basa almassıñ, hiçkayçan üz oyañ bulmas, – dide Äkräm karıy. Kızı ätiseneñ süzlären cavapsız kaldırdı. Urın cäyelgäç, alar yoklarga yattılar. Ämma şuşı süyläşüdän soñ Äkräm karıynıñ kızı tüne buyı kerfek kakmıy çıktı, barı tañ sızıla başlaganda gına küzlären yomdı. İrtägesen peşekçelär bülmäsenä kilep kerüenä ük, baybikä anı: – Şuşı küngä tikle yoklap yatmasañ yaramagandır şul! – dip, ğadättäge can ärnetkeç süzlär belän orışıp, açulanıp karşı aldı. – Atañ kilde digäç tä, eşlämiçä yoklap yatarga da yarıy dip beldeñme ällä? İreñnän ayırıla almıysıñmı? Bigräk uzınıp kittegez! Min üzem dä bayda asrau bulıp torgan keşe; tañ ätäçe kıçkırgançı uk torıp, büten eşne beterep kuya torgan idem. Baylar kergändä inde barısı çista, idäne seberelgän, savıt-sabası yuılgan bula ide... Ä häzer härber betle häyerçese ällä kem bulıp kılana, hucası kerep uyatmıyça urınınnan da kımşanmıy. Baybikägä karışıp toru faydasız ide, şuña kürä Äkräm karıynıñ kızı ber süz dä äytmiçä üz eşenä totındı. Ul arada Äkräm karıy bay yortınnan çıgıp mädräsägä yul tottı. İsmägıyllär bülmäsenä barıp kergändä, ulı belän Safa bergä çäyläp utıralar ide. Äkräm karıy da, alar yanınnan urın aldı. – Apalarıñnıñ irtän çäy eçü ğadätläre yuk ikän, – dip kuydı ul, zarlanganday. – Alar anda rätläp yokı da kürmilär, ä sin çäy süyliseñ tagın, – dip cavap birde İsmägıyl. Elek-elektän kul hezmäte belän tanışlıgı bulmagan häm tabigate belän yalkau Äkräm karıy üz kızları üleşenä tigän avır yazmışnıñ säbäplären belmi genä tügel, bu turıda uylap ta karamıy ide. İsmägıyl isä, kiresençä, küp närsäne inde añlıy, çamalıy, tormışnıñ tege-bu yakları turında üzençä fiker yürtä başlagan ide. Çünki ul üze dä kim-hurlıknı az kürmägän ide. Anıñ äle dä häterendä: açlık yılnı avılda çagında ul, karını bik açkaç, mäzin malayı Kärim belän ikäüläp balçıktan ävälägän «kümäçlärneñ» bersen ipi itep aşagan ide. İkençe ber tapkır, Şämsi mullalar üendä rühsätsez ipi sındırıp alganı üçen, Äsma ostabikä sugıp kulın avırttırgannı da yahşı häterli ide. Şulay uk mädräsägä berençe kilgän yıllarında kürgän cäber-zolımnar da anıñ häterendä bügengedäy ayırmaçık saklanalar ide. Çäy eçelep betkäç, Äkräm karıy doga kılıp urınınnan tordı da, mädräsä dämullası Kärim ahun belän küreşep, fatihasın alırga dip, bülmädän çıgıp kitte. * * * Kärim ahun mädräsägä ulın kürergä kilgän Äkräm karıynıñ işle bala-çagalı yarlı ber hälfä ikänlegen aldagı künne işetkän ide inde. Şuña kürä ul añardan nindi dä bulsa büläk yäki sadaka ümet itmäde häm hälfäne sıysız-çäysez tiz genä ozatırmın dip uyladı. Ul Äkräm karıynı işek busagasınnan çıgıp karşı aldı. Kullar bireşep, ayagüste genä doga kılgaç, Äkräm karıy äytä kuydı: – Menä, hälegezne belep çıgıym dip kergän idem äle, isän-sau gına torasızmı, täqsir? Bezne dä häyer-dogadan kaldırmagız... Hosusan, uglım İsmägıyl turında berär süz işetep bulmasmı diyüem. Andıy-mondıy hilaf eşläre yuktır bit? Kärim ahun İsmägıylne belmi ide. Üzeneñ şähsi eşlärennän häm türle kunak-mäcleslärgä yürüdän buşamaganga, ahun mädräsädä bik siräk kürenä häm andagı yüzlägän şäkert arasınnan İsmägıyl şikelle yarlı ber şäkert turında häbärdar bulunı üze üçen kiräkle dip tä sanamıy ide. Şulay da ul anı bik belgän keşe şikelle cavap birde: – Uglıñ bik täüfıyklı, insaflı kürenä, hälfä, mügallimnäre dä maktıy, sälätle, tırış şäkert, dilär. Bigräk tä monazarada zihenle, dilär. Alla boyırsa, ğalim bulır uglıñ. Goläma arasına kergäç, sineñ belän mine dä dogasınnan kaldırmas, inşalla! Küzgä karap bolay yalgan cavap birüenä Kärim ahun üze hiç tä uñaysızlanmadı; kiresençä, tiyeşle urında şulay yuata belüne ul müdärris keşegä has ber kürkämlek, ostalık dip sanıy ide. Annarı süz dünya hällärenä küçte. Ahun Äkräm karıydan kalaga ni üçen kilüen soragaç, tegese ber-ike süz belän genä aña yomışın süyläp birde. – Äye, sezdäge ul çualışlar, ütereşlär turında bez dä beraz işetkän idek, – dide ahun. – Ata-baba dinen yaklau bik mäğkul eş, anısı. Tik Korän bezgä türälärne ihtiram itärgä, alarnıñ ämerlärenä buysınırga kuşa bit. İhtimal, Allahı Täğalä sezneñ tüzemlekne, tugrılıknı gına sınap karamakçı bulgandır... Ä sez müselmannarga tap tüşererdäy hurlıklı ğamäl kılgansız... Türälärdän alay uzıp eş itärgä yaramıy, hälfä... – Mucik halkı belän eş itü kıyın ikän şul, täqsir! Ber dulasa, tuktatırlık tügel ikän anı, yulındagı hämmä närsäne vata-cimerä başlıy ikän ul. Kem haklı da, kem haksız – alarga barıber... Hiç tıyar ämäl yuk... Ä min inde halık ihtıyarına karşı kilä almadım. – Sin, karıy, Boharai şäriftä ukıp, zur gıylem estäp kaytkan keşe, siña ul nadan halıknı beraz tıyarga, zakonga karşı barudan tuktatıp kalırga, ügetlärgä kiräk bulgandır. Berkavım süzsez torgannan soñ, Kärim ahun, yüzenä itağatle ber kıyafät çıgarıp: – Şulay da sin Gäräy morzanı kürep süyläşep kara äle, – dip kuydı. – Ul bezneñ berdänber müselman atbakatıbız. Türälär anı bik ihtiram itälär, üenä kunakka kilep yürilär, anıñ üzen dä üylärenä çakırıp kunak itälär... Annan soñ Sukır Kayum* belän dä süyläşep uzu zıyan itmäs. Anı da urıs-ulak belän aralaşa dip süylilär. Ait bay yortında tora bugay... Soraşırsıñ – kürsäterlär. Ä inde soñınnan, kiräge bulsa, urısnıñ üzenä dä barıp kilerseñ. *[Sukır Kayum – Kayum Nasıyri (1825 – 1902), kürenekle tatar mäğrifätçese, ğalim, fänni belemnärne propagandalauçı mädäniyät eşleklese.] – Yahşı kiñäşegez üçen zur rähmät sezgä, täqsir. Allahı Täğalä ozın gomerlär birsen! – di-di, Äkräm karıy kitärgä cıyınganda, ahun, anı tuktatıp: – Bügen üylä namazına mäçetkä kil, – dide. – Annan bergäläp Mortaza baylarga barırbız. Anda bügen goläma mäclese cıynalaçak. Äkräm karıy ahunnıñ täqdimen tirän kanäğatlänü belän kabul itte. III Avızda tükereklär kibä torgan esse künnärneñ berse. Kaspiy diñgezennän alıp Kıtay çiklärenä hätle cäyelgän kazaq oçsız-kırıysız sahrası. Eç poşırgıç buşlık, yokıga taldırırday tınlık ide. Tübä-tübä bulıp tezelep kitkän kom üemnäreneñ gel berdäy küreneşe küzlärne taldıra. Kom diñgezen kaplap torgan sorgılt-zäñgär kük yüzendä beryalgızı yüzgän koyaş zur ut şarı şikelle kızdıra, yandıra, küyderä. Anıñ esselege midän alıp taban astına hätle büten tamırlar buyınça yürep, ällä nindi aru-talçıgu toygısı birä, elenke-salınkı ber hälgä tüşerä, buınnarnı yomşarta... Berse artına ikençese tagılıp kır kazları tüsle tezelgän ille üç düyäle kärvan şuşı serle häm tın buşlık eçendä ber küygä salmak kına yüzep alga bara – Ürgäneçtän Orenburga kaytıp kilä ide. Menä bermälne borıntık agaçınıñ süs bavı tartılıp borınnarı avırtkan düyälär yämsez tavış belän akırıp cibärdelär. Ul da bulmadı, urtadarak bargan ber düyä üstenä utırtılgan küymä eçennän ber yegetneñ: Kiläder lä kärvan, äy, kiläder, Boharadan tügel lä – Hivadan, Abau, gülkäyem... Bezneñ bolay yürüebez Bändälärdän tügel lä – Hodaydan, Abau, gülkäyem... – dip cırlaganı işetelde. Karatut yüzle, siräk kara sakallı, uynaklap torgan ütken kara küzle, yalanayaklı häm başına ak yaulık bäylägän kuşçı kazaq, ozın kärvan buyınça ber baştan ikençe başka yügerä-yügerä düyälärne kuıp buşagan arada, moñlı tavış belän suzıp-suzıp kına üläñ äytergä kereşte. Ul da üz irkäsen – başına ukalı kızıl çarkat kigän kıygaç kaşlı sahra kızın maktıy ide. Bu tavışlar hämmäse bergä butalıp kiñ häm tın buşlıkka taralalar, yıraklardan tagın kaytarılıp yañgırıylar ide. Läkin aña karap tabiğat üzeneñ moñlı garmoniyäsen yugaltmadı, tavışsız-tınsız moñın dävam itterde. Avızındagı çübegen küşäp, yak-yagına karanıp bargan düyälär kärvanı uzıp kitkäç, kiñ häm buş sahra tagın üzeneñ serle häm moñlı tınlıgında tirbänä kaldı. İşelep-koyılıp torgan kom dulkınnarı üstendä tezelep kitkän vak-vak çokırlardan torgan düyä ezläre genä andagı garmoniyäne bozarlık tügel ide. Ul arada aldagı düyä üstendäge küymäneñ artkı yak çüprägen beräü açtı da, üz artına suzılgan kärvan buylata, açı tavış belän: – A-u-u-u-u! – dip kıçkırdı. Bu keşe kärvanbaş Vahit bulıp, anıñ bolay kıçkıruı kodıkka* citkänne belderä ide. *[Kodık – koyı (kazaqça).] Kayber düyälär üstendäge küymälär eçennän dä keşe başları suzılıp, kärvanbaş äytkän süzne kabatladılar, häm şulay itep, Vahitnıñ tavışın işetkänleklären belderdelär. Bu süzneñ mäğnäsen düyälär dä añladı bulsa kiräk, alar da, muyınnarın algarak suzıp, yalkau adımnarın tizlätä tüştelär. Beraz bargaç, monnan elekke kärvannardan kalgan çüp-çar häm düyä tizäkläre belän beraz karalgan uysu cir kürende. Şul tirädä ber yugarı, ber tübän taba oçıp kaynaşkan erele-vaklı çup-çuar koşlar kütüe kärvan yakınlaşkan sayın siräklände, azaydı häm bütenläy taralıp bette. Bu uysu cir – älege kodık ide. Kärvan tuktadı. Düyälär çükterelep, sırtlarındagı yükläre cirgä tüşerelde. Kuşçı kazaq alarnı aldan äzerlängän çi kamır belän sıylıy başladı. Kärvançılarnıñ berse yüktän çuyın kazan belän timer tagannı çişep aldı. Beräüse ikençe ber düyä yügennän saksaul agaçları alıp kilde. Başka beräüse tire çiläk belän say kodıktan su alıp, kazan astı. Beräüse kazan astına ut yagıp çäy kaynata başladı. Kärvanbaş Vahitnıñ küymäse eçenä äzerlängän tabınga soharilar, kaklangan itlär, cimeşlär, üreklär, krendel, mayda peşkän külçälär, bavırsaklar kiterelde. Kuşçı kazaqtan başka tagın cide keşe bulıp, berse älege kärvanbaş Vahit, ikese kärvandagı büten malnıñ iyäläre – Kazan bayları, kalgan dürtese alarnıñ hezmätçeläre ide. Alar, uynap-külep, şayarışıp, mäzäklär süyläp, künneñ esselegennän zarlanışıp, çäy eçärgä kereştelär. Düyälärne aşatkaç tabınnıñ ber çitenä kilep çügälägän kuşçı kazakqa da ber krendel, berniçä sohari häm ber käsä çäy birelde. Tamak tuygan, susın basılgan ide inde. Koyaşnıñ kızdıruı sürelgänçe, düyälär beraz häl algançı, alar üzläre dä yal itä torırga bulıp, üz küymälärenä taralıştılar. Haman da pıskıp utırgan uçak yanında kuşçı kazaq kına düyälärne küzätä kaldı. ...Yulçılar tirän yokıga talgannar ide. Şulvakıt kärvan tiräsendä kinät ällä nindi şau-şu kuptı. Yat tavışlı yat süzlär yañgıradı. Kuşçı kazaqnıñ: – Uybau au!.. Cıldam torıñdar!.. Cau kilep kaldı!* – dip kıçkıruına kärvançılar, yokıdan uyanıp citär-citmäs, sikerep ayakka bastılar da, atılıp tışka çıktılar. *[Tizräk torıgız!.. Yau kilde! (kazaqça).] Kärvannı at mengän yegerme bişläp keşe çolgap algan ide. Başkalar ni äytergä, närsä eşlärgä belmiçä tañ kalıp torganda, eşne bik tiz añlap algan kärvanbaş Vahit küymäsennän çıkmıyça gına rättän ike tapkır mıltıktan atıp cibärde. Läkin hiçkemgä tigezä almadı. Kaysıber düyälär genä beraz äsärep ayakka bastılar da, koyrıkların bot arasına kıstırıp, muyınnarın suzdılar. Vahit mıltık kübägenä yañadan darı salıp, aşıga-aşıga çübek tüygeçläp azaplanganda, tege atlılarnıñ berse cirgä sikerep tüşte dä: Häy, ataña nälät nugay urıs! Utçakpañ benän bezde şoşıtayın dipmä ideñ?* – dip kilep, kärvanbaşnı büterep alıp cirgä tägärätte; kulındagı iske mıltıknı cilterätep tartıp alıp, cirgä bärep sındırdı da, küçle kulları belän çitkä – canlanıp, tirbälep torganday kürengän kom dulkınnarı eçenä ırgıttı... *[Mıltıgıñ belän bezne atıp ütermäkçe ideñme ällä?] Kärvanbaş Vahit kurkıp, kauşap kalgan ide. Ul, ni äytkänen üze dä belep citkermiçä, kaltırangan tavış belän: – Sindärgä ni kiräk?.. Ni cirlek, kay ıru bulasıñdar? – dide. – Belsäñ adayıñ*, belmäsäñ kodayıñ bez, – dide atlılarnıñ berse. *[Aday – kazaqnıñ ber küçmä ıruı.] – Kedertpäy cıldam aytıñdar: malma, canba?* dip üstäde ikençese. *[Tizräk äytegez: malmı, canmı?] Mäsälä bik açık ide. Mal yäki can soragan baskınçı kazakqa cavap birüçe bulmadı. Kärvan malın baskınçılarga üz kulıñ belän tottırıp cibärep, ilsez çüldä – kom sahrasında kañgırıp kalıp açtan ülügä karaganda sugışıp ülü artık. Şunnan başka yul yuk ide. Monı härkem şulay añladı. Şuñar kürä dä, kärvanbaş Vahit iyäk kagu belän, yuldaşları kullarına berençe eläkkän küsäk-tayakların kütärep, kaysı täkbir äytep, kaysı yaman sügenep, can açısı belän atlılarga taşlandılar. Timerçıbık katıp ürelgän kamçılar belän korallangan yegerme biş atlı keşe üçen cäyäüle cide bändäne ciñü bäräñge aşaudan da ciñel ide, bilgele. Şuñar kürä, alar kärvançılarnı bik tiz bügärläp saldılar, kulların artka kayırıp bäylädelär. Şunnan soñ üzläreneñ kiñ tüple tire çalbarların salıp, totkınnarnı şul çalbarlar tübenä bügärläp tıktılar da, çalbar bürmälären tartıp bäyläp, ayak astına taşladılar. Bu eş betkäç, kärvan düyälären yañadan yüklädelär. Kazanga alıp kaytırga digän Ürgäneç malları büten kärvanı belän Aday ilenä yünälde... Kuşçı kazaq ta, Orenburga barası urında, kärvanbaş Vahitnıñ küymäse eçenä kerep kırın yatkan kileş, düyä üstendä akrın gına tirbälep, Aday ilenä karıy yul tottı. Kärvançılar, tire çalbarlar tübenä bäyläp salıngan häldä, ıñgıraşıp, sıkranıp, tamakları betkänçe kıçkırıp, äcällären kütä kaldılar. Läkin yazmış alarga äcäl äzerlämägän ikän äle. İkençe künne kiçkä taba kodık yanına tagın ber kärvan kilep tuktadı. Anıñ keşelärle mesken totkınnarnı cäfalı ülemnän yolıp alıp, tärbiyäläp, Orenburga alıp kayttılar. Şunda baytak vakıt dävalanıp yatkannan soñ gına alar Kazanga – üz üylärenä kayta aldılar. Bu kärvançı baylarnıñ berse – Ürgäneç belän Kazan arasında kärvan yürtep satu itüçe, eçke Rusiyädän Ürgäneç häm Hivaga kızıl mal, kitap, Korän, savıt-saba, timer häm çuyın äyberlär şikelle fabrik häm zavod malları iltep, annan yıfäk, karakül, ilter, cimeş häm düge şikelle närsälär alıp kaytıp käsep itüçe ataklı häm danlıklı Mortaza bay ide. Başka yuldaşları yahşı uk savıksalar da, Mortaza bay şul vakıygadan soñ imgänep kaldı. Çalbar tübenä bügärläp salıngan çakta anıñ ällä kaysı tamırları üzelep, arka cekläre imgänep, ayak-kulı yürmäs bulgan ide. Şul säbäptän anı kütärep yäki keçkenä arbaga utırtıp yürtä başladılar. Ul üze kärvan belän yüri almas bulsa da, säüdäsen, kärvan yürtep Hiva häm Ürgäneç belän alış-bireş itüen haman tuktatmadı. Talansa da, baylıgı kimemäde. Uñışlı säüdälär, tuktausız yürep torgan kärvannarnıñ bäräkätle Urta Aziyä malın Kazanga taşıp toruları arkasında, anıñ däüläte artkannan-arta bardı. 1897 yılgı san alu mäsäläsen sıltau itep bunt çıgargan tatar avılların kotoçkıç zur cäzalar kütkändä, Mäüla Kolı avılı krästiännäre isemennän patşaga proşeniye birer üçen Kazanga kilgän yarlı häm yuaş hälfä – Äkräm karıy änä şul Mortaza bayga goläma mäclesenä baraçak ide. * * * Mortaza baynıñ küzgedäy yaltırap torgan parket idännärenä hätfä kelämnär cäyelgän, zur-zur kändillär, kiñ häm biyek küzgelär belän bizälgän irken zalları halık belän tulı ide. Anda büten şähärneñ, yakın-tirä avıllarnıñ ataklı dämulla häm işannarı, mäzinnär, hälfälär, sorıkortlar, sukır sufilar, Korän hafizlar, pürkilär – hämmäse dä bar; ul zamannıñ goläması barısı da şunda bulıp, arada Äkräm karıy şikelle bolay gına turı kilüçe mosafir «gıylem ähelläre» dä küp ide. Mähälläneñ mäçet kartlarınnan alıp, şähärneñ küzgä kürengän säüdägärläre, haciları, hätta az-maz halıkka bilgele morzaları da şunda cıynalgan ide. Bu soñgıları, ozın çäçlären başlarına yatışmıy torgan encele tübätäylär astına yäşerep häm frak üstennän genä kiyelgän ozın häm kiñ çapannarına uralıp, idängä çükkännär; çalbar tezläre çıguga da iltifat itmiçä, katkan ayakların azaplanıp bükläp, sakta çagında tabigıy yomışka kıstalgan soldat tüsle käkräyep, cıyırılıp tezlängännär; ayakları ıçkınıp kitep külkegä kaludan kurıkkan sıman ber kıyafät belänutıralar ide. Dämulla Kärim ahun belän Äkräm karıy Mortaza baynıñ matur pıyalalar belän çuarlap eşlängän paradnıy işegennän kerdelär dä, tunnarın salıp hezmätçegä tottırgaç, çapan ciñnären cıyırgalap, hätfä kelämnär cäyüle ak märmär baskıçtan yugarı menep kittelär. Anda kunaklarnı karşı alıp, härkemne üzenä tiyeşle tabınga ozatıp toruçı başka ber hezmätçe, kulındagı käğazeneñ Kärim ahun iseme yazılgan turısına bilge salgaç, yaña kilüçelärne kaysı zalga kertäsen yanındagı malayga işaräläde. Tege malay alarnı: – Äydägez, häzrät, menä monda rähim itegez! – dip iyärtep, çalmalı halık belän tulı ber zalga kertte. Kärim ahunnıñ mähabät gäüdäse işektä kürenü belän, zaldagı çalmalılarnıñ dämulla bulıp citmägän mullaları urınnarınnan kuzgalıp yul birdelär – ahun belän karıynı türgä uzdırdılar. Tagın härkem üz urınına utırdı. Doga ukıp bit sıpırgannan soñ, ahun da, karıy da mäclestäge keşelärgäneñ härbersenä iyäk kagıp: – İsänme, saumı, sälamätme! – dip soraşıp çıktılar. Halık cıynalıp betkän tüsle, idängä äzerlängän tabınnar tämam tulgan ide. Şul çaknı eçtäge bülmälär yagınnan çır-çır itkän ällä nindi yämsez tavış işetelde. Mullalar, azrak tüzätengäläp, tamak kırgalap alıp, nindider ber mühim eşkä äzerlängän kıyafätkä kerdelär. Yantıktagı ber işek açılıp kitte. Başına kara çuklı kızıl tübätäy kigän, ciñsez kara käzäkile, ak külmäkle, käcül çitekle ber malay çıbıktan ürep yasalgan, rezin tägärmäçle keçkenä häm matur ber arba tägärätep çıgardı. Arbada keçkenä gäüdäle, zur başlı, yonlaç bitle ber karaçkı utıra ide. Malay arbanı tägärätep zalnıñ ber poçmagınarak kiterde dä, küper sımak ber biyek urınga mengezde, kesäsennän ber ak yaulık çıgarıp, tege yonlaç bitneñ avız-borının, atılıp çıgarday akayıp torgan yämsez küzlären sürtep aldı. Baka tavışı tüsle yämsez tavış tagın işetelde. – İsän kildegezme, häzrätlär? Büten çalmalılarnıñ beryulı, täkbir äytkändäy gürlätep: – Älhämdelilla, Mortaza abzıy! – dip cavaplavı kiñ, biyek zalda beravık yañgırap tordı. Tege vakıtta yulbasarlardan talanıp häm imgänep kalgan Mortaza bay üze ide bu. İsänlek-saulık soraşıp, bit sıpırıp algaç, Mortaza bay tabınga karap iyäge belän işarä yasaganday itte. Östenä ozın kara cübbä, başına garäp çalması kigän ber korän hafiz misır mäqame belän küyläp korän ukıdı. Çalmalılar tabınındagı härkemgä berär sum sadaka üläşende. Tagın doga kıldılar. Annan soñ tabınga aş kilä başladı. Här tabınnıñ berär mäzine yäki mäzin urınına utıruçısı, çapan ciñnären sızganıp, aş bülärgä kereşte. Aşau belän bergä, mullalar tabınında monazara başlandı. İñ berençe süz toz kabu turısında buldı. – Toznı aştan elek kabargamı, soñ kabargamı? Yäisä elek kabu da, soñ kabu da sünnätme? Goläma üçkä bülende. Ber türlese elek kabu sünnät disä, ikençeläre aştan soñ kabu farız dip nıkıştı. Tagın ber yak: “här ikese müstähäb*, ni eşläsäñ dä yarıy, ber dä kapmasañ da zarar yuk”, – dip bara ide. *[Müstähäb – şäriğat küzlegennän: eşlänsä yahşı, eşlänmäsä zararı-günahı bulmagan eş.] Äüvälgeläre bu soñgı türkemne: – Kyafir, zindiq, fasiq! – dip süktelär. Boları tegelärne: – Ahmak, nadan! – dip atadı. Här türkem üz süzen kuätlär üçen ällä nihätle ayät häm hädis ukıp kürsätte. Ällä niçaklı gaklıy häm näqli dälillär* kiterelde. Ällä niçä mäşhür kitap, borıngı din ğalimnäre telgä alındı. *[Gaklıy häm näqli dälillär – akıl belän uylanılgan häm traditsion dälillär.] Şulay da bu mäsälä haman çişelmägän kileş kalıp, monazara başka mäsälälärgä küçte. – Namazda ättähiyät ukıganda, «äşhäde» dip äytkän çakta uñ kulnıñ şähadät barmagın kütärergäme, yukmı? – Comga namazı belän bergä üylä namazın da uku yarıymı, yukmı? – Şäfäq batmıy torgan kıska tünnärdä yästü namazın uku farızmı? Ällä biş vakıt namaz dürtkä kalamı? Şunıñ şikelle mäsälälär ber-ber artlı çıga tordı. Bersen çäynäp betermäs borın ikençesenä küçelde. Här mäsälädä çalmalılar ällä niçä türkemgä bülenep kıçkırıştılar, sügeştelär, hurlaştılar, küfer piçäte basıştılar. «Lya nüsällim! Lima lya yäcüz?»*lär meñ kat äytelde. Läkin meñ yıldan birle çişelmägän daulı mäsälälär şul kileş kala birde. *[«Lya nüsällim! Lima lya yäcuz?» – «Künmibez, riza tügel! Nik düres bulmasın?»] Bütän vakıtlardagı şikelle bu yulı da büten mäsälälär bayagı üçençe türkemne sügügä kaytıp kala ide. Büten talaşlarnıñ yomgagı «cäditçelär» dip yürtelä torgan şuşı türkemne mıskıllap, “cähännäm tübenä olaktıruga” kaytıp kaldı. Beruñaydan, tatar dünyası üçen küp kenä yaña mäsälälär kütärep, üzennän soñ baytak gıylmi äsärlär kaldırıp küptän tügel genä ülgän Märcanine, Sukır Kayumnı, Fäyezhanov belän Gasprinskiynı, yaña gına atagı çıga başlagan Ğalimcan mulla Barudinı, uram telendä tatarça ädäbi kitaplar yazıp çıgara başlagan yäşlärne – barısın ber cepkä tezep “cähännämgä attılar”. *[Mercani – Şihabetdin Märcani (1818 – 1889), tatar mäğrifätçelek häräkäteneñ ideologı, ataklı tarihçı häm din ğalime. Fäyezhanov – Hüsäyen Fäyezhanov (1828 – 1866), mäğrifätçe ğalim-filolog, tarihçı häm pedagog. Gasprinskiy – İsmägıyl Gaspralı (1851 – 1914), mäğrifätçe, türki-tatar telendä berençe kündälek matbugat basması – «Tärceman» gäzitäseneñ (1883 – 1918) näşire häm mühärrire, mäktäp-mädräsälärdä yaña metod – ısulı cädid belän ukıtunı başlap cibärüçelärneñ berse. Ğalimcan Varudi (1857 – 1921), din häm cämäğat eşleklese, cäditçelek häräkäteneñ kürenekle väkile, Kazandagı ataklı «Mühämmädiyä» mädräsäsen nigezläüçe häm anıñ müdärrise, 1917 yıldan Diniyä näzaräte müftiye.] Mortaza bay, arbasında utırgan kileş, mullalarnıñ kıçkırışuın rähätlänep tamaşa itä ide. Çınlap ta, ul zamanda yäşägän tatar halkınıñ teatrı, kontsertı, klubı, kämite, muzıkası, kinosı häm radioları – barısı da şuşındıy goläma mäcleslärenä kaytıp kala: büten küñel açu häm mäğnävi azık alu teläkläre şuşındıy mäcleslärdä ütälä; çalmalı yülärlär ber Mortaza bayga gına tügel, bälki barlık irekkän baylarga küñel açu hezmäten ütilär ide. Bu mäcles tä şularnıñ berse ide. Änä, monazara belän mavıkkan ber mullanıñ tälinkäsendäge aşı ber dä kimemägän, «Lä nüsällim! Lima lya yäcüz?» dip kıçkıra torgaç, aşavın bütenläy onıtıp cibärgän. Şunı kürü belän, Mortaza bay çäreldäp kıçkırıp cibärde: – Bu häzrätneñ karını açmagan, ahrı... Aşıysı kilmi ikän. Alıp kitegez aldınnan tälinkäsen!.. Berniçä hezmätçe beryulı kilep, tege mullanıñ tälinkäsen alıp kittelär. Mullanıñ: «Min aşamadım, aşıym äle!» – diyüenä dä, tälinkägä ike kullap çeräşep yabışuına da iltifat itüçe bulmadı. Mortaza bay üze, yämsez teşlären ırcaytıp, rähätlänep külä ide. Ul tabınçı mäzingä dä: – Monnan arı bu häzrätkä aş bülmä, aldına tälinkä-kaşık kuyma! Tamagı tuk bulgaç, mäcleskä kilmäsen ide, – dip kuydı. Mortaza baynıñ ğadätläre büten mäcles ähelenä bilgele bulganlıktan, anıñ bu kılanışına gacäpsenüçe kürenmäde. Mullalar, üzläre kara tirgä batıp, tamakları karlıkkançı kıçkırışsalar da, baynıñ açuına duçar bulmas üçen, kaşıkların bik sanap yürtälär, allarına kuyılgan aşnı bergä aşıy başlıylar, tigez kimetälär, bergä beterälär ide. Tälinkäse tartıp alıngan mulla, bu kılanışka gacäplänsä dä, üzen kimsetergä cıyıngan keşe kürenmägäç, hurlanmadı, kızarmadı: «Kazançınıñ irke bar kaydan kolak çıgarsa!» – dip uyladı da, tämläp aşauçılarnıñ kaşıklarına küzlären iyärtep yürtkän kileş, mäçe tüsle yalmanıp utıra birde. Äkräm karıy bu hälne kürep beraz kurıktı häm üz tälinkäsenä küz saldı. Anıkı başkalarnıkınnan elegräk buşagan ide. Berdämlekne bozıp torgan bu küreneş, bilgele, Mortaza bay küzennän çittä kalmadı. Ul tagın çäreldäp kıçkırdı: – Änä tege häzrätneñ karını açarak tüşkän ikän, kiteregez aşnı!.. Östä, mäzin! Kilgän kunak minem yorttan aç kitmäsen! Äkräm karıy beraz kıstatıp tormakçı bulgan ide dä, Kärim ahun anıñ tezenä türtep häm bayga işetelmäslek itep: – Karışıp torma inde, türtelgänçe aşa! Süzen tıñlamasañ, kıynatıp ta çıgara ul... – digäç, kurkıp aşarga totındı. Anıñ tälinkäse buşagan sayın, Mortaza bay kuşuı buyınça, aş üstälä tordı. Karıy salıngan bersen aşap beterä bardı. Baynıñ käyefe tämam kilde, därte poçmaklandı. – Mulla korsagı cide bozau tiresennän tegelgän bula, dip süylilär ide. Bu häzrätneke unike ügez tiresennän tegelmägän mikän? – dip, tagı da yämsezräk ber tavış: belän çäreldäp kuydı. Mullalar yılmaeştılar. Kärim ahun: – Bu häzrät min alıp kilgän kunak ide, Mortaza abzıy! – dide. Bay tagın: – Bäräqalla, ahun, kunagıñ uñgan kunak ikän – yüzeñne kızartmadı, – dip, küñele bulganlıgın belderde. Ahun häzrät karıynıñ şulhätle küp aşıy aluınıñ savabı üz üleşenä dä tigän sıman ber gorur kıyafät belän, yegetlärçä tamak kırıp aldı. Bay, karıyga karap: – Citteme, häzrät? Tuydıñmı inde? – digäç, karıy: – Älhämdelillahi rabbelgalämin! Hoday aş itsen! – dide häm tulgan korsagın kiyerä tüşep, maturlap kikerde. Bay, anıñ bu kılanışınnan tagı da käyeflänep, yämsez teşlären ırcaytıp, atılıp çıgarga torgan zur küzlären kısa tüşep, tagın külde häm karıynı artık kıstamaska kuştı. Şunıñ belän karıy bik zur imtihan totkan hisaplandı. Şul säbäptän bulsa kiräk, mäcles taralgan çagında, Mortaza bay karıy belän älege aç kalgan monazaraçı mullanı üzendä ber kiç kunak bulırga çakırdı. Tegelär, bik telämäsälär dä, baynıñ süzen ayak astına salırga yaramaganlıktan, riza buldılar. * * * Kunaklarnı cıynak häm keçeräk ikençe ber bülmägä küçerdelär. Alar, täharät yañartıp, namazların ukıp beterügä, bay üze dä, üç tägärmäçle «düldel»yenä atlangan kileş, çäreldäp, bolar yanına kerep citte. Ozaklap gäpläşü kitte. Bik küp dini häm milli mäsälälär tikşerelde, ällä kemnärneñ gaybätläre çäynälde, hiç günahsız keşelär “tämugka ozatıldı”, ällä nihätle işannarga – türle nadan hayvannarga “ocmah biletı birelde”. Tikşerelmägän, centeklänmägän hiçber närsä kalmadı. Mortaza bay berär süz tabıp, mäsälä kuzgatıp cibärä dä, karıy belän tege mulla süz küräşterä başlagaç, käyeflänep, çittän genä tamaşa itä; ike yaknıñ berse ciñä başlasa, ya ciñelgän yakka bulışlık itkän bulıp süzne üsterep cibärä, yäki ür-yaña ber mäsälä kuzgata da, tagı da rähätlänä tüşep tamaşa itärgä kereşä ide. Din häm şäriğat mäsäläläre tikşerelep betkän tüsle bulgaç, süz üzennän-üze dünya hällärenä küçte. Mortaza bay üzeneñ kärvan belän yürgändä kürgännären süylärgä totındı. Hiva häm Ürgäneç halkınıñ tormışları, uram häm bazarlarda äkiyät süyläüçe därvişläre diseñme, han boyırıkların kıçkırıp halıkka belderep yürüçe münadiläre*, şul ülkäneñ kättä golämaları, ğadel türäläre diseñme, ugrınıñ kulın kisü, zinaçıga taş atu şikelle turı hükem çıgaruçı şäp kazıyları diseñme – bersen dä kaldırmadı, barısın da süyläp uzdı. 1 Münadi – süränçe, iğlançı. Äkräm karıy üzeneñ Boharai şäriftä kürgännären hikäyät itep, andagı türälärneñ tagı da ğadelräk häm kazıylarnıñ tagı da turı hükemleräk bulganlıgın kürsätä torgan misallar kiterep, Mortaza bay süzlärenä üstämä yasadı. Annan soñ bay üzeneñ Ürgäneç belän Orenbur arasında baskınçı Aday kazaqları tarafınnan talanuın, tire çalbar tübenä bäyläp salınuın häm şul çagında imgänep kaluın bik ozaklap süyläde. Ahırdan: – Häzer inde baskınçılar da azaya tüşte. Kärvançılar da akıllandı, – dide. – Häzer härkem yahşı korallanıp yüri... Hiç bulmasa, kärvanda yahşırak kiyengän berärsen Ähmät baynıñ ulı yäki enese itep kürsätälär*, kärvannı Ähmät baynıkı, dilär. Şunıñ arkasında baskınçılar timi, kärvannar Ähmät bay Hüsäyenov arkasında talanudan kotılalar, – dide. 2 Ähmät baynıñ ulı yäki enese itep kürsätälär... – Süz Orenburg säüdägärläre, cämäğat eşlekleläre häm metsenatları Ähmät Hüsäyenev (1837 – 1906), anıñ enese Mähmüt Hüsäyenev (1839 – 1912) häm ulı Väli Hüsäyenev (1871 – 1933) turında bara. – Bu Ähmät baynı äytäm äle, – dide tege mulla, – üze nindi äybät keşe, ä üze yuk närsä belän çuala bit... Şulçaklı baylıgı belän, añar ni pıçagıma kiräk bulgan dinsez mulla kübäytü, bismillasız kitap taratu, mäktäplärgä kara takta tutırıp balalarnı azdıru?.. Ul sadaka-häyeren tuktatmasa, uku-ukıtu eşlären gıylem ähele üze genä dä başkara ide äle... Bay cavap birmäde. Äkräm karıy isä: – Allahı Täğalä härkemne täüfıyk-hidayättän ayırmasın inde! – dide. – Amin! – dip kuydı Mortaza bay häm tege mulladan Kazanga ni yomış belän kilüen soradı. – Min üzem Hvalın üyäzendä ber keçkenä avılda imam bulıp toram, – dide mulla. – Avılıbız keçkenä, yarlı... Mädräsä biläp, däres birep bulmıy... Forsatım barga kürä, başka ber savaplı eş artınnan yüri idem äle... – Ul nindi savaplı eş tagın? – Äçterhan yanındarak ber cirdä ber bay urısnıñ bik zur balık promıslası bar. Şunda müselman kardäşlärebez bik küp eşli, ämma mañlayları säcdä kürmi, kolakları kitap, Korän süze işetmi, urıs, kalmık arasında karalıp yatalar... Şularga mäçet salıp birer üçen iganä cıynıy idem... – Bäräqalla, häzrät, savaplı eş artınnan yüriseñ ikän! – dide bay. – Mäçet salınsa, mulla itep kuyarlık keşeläre barmı? – Üz ulım mähdümgä tamga cıynarbız dip mäslihätläşkän idek... nasıyp bulsa... Bay tagın käyeflänep kitkän tüsle buldı: – Üzem dä şulaydır dip uylagan idem anı, – dip, küzlären kısınkırap, az gına yılmaep aldı. – Soñ, üz avılıgızda mäptek barmı? – Keçkenä genä mäptek sıman binada mähdümebez ukıtkan bula. Kuldan kilgänençä, älhämdelillah... – Bismillasız kitaplardan «apara», «çabata» dip, kara taktaga yazdırıp ukıtasızmı? Ällä iskeçäme? – Yuk, bay, yuk! Ästäğfirulla!.. İskeçä ukıtabız. Dinne «İman şartı»nnan, «Äftiyäk»ne* iceklätep... Üzem isän vakıtta bezneñ avılga kara takta kermäs äle, Hoday kuşsa... *[«İman şartı» – garäp älifbasın häm türle doga tekstların üz eçenä algan dini kitap. «Äftiyäk» («Häftiyäk») – Koränneñ kıskarak sürälärennän saylap tüzelgän cıyıntık, iseme Koränneñ «cidedän bere» digänne añlata. Kitaplarnıñ här ikese dä mäktäp-mädräsälärdä uku kitabı, däreslek itep faydalanılgan.] Bay yüzen Äkräm karıyga yünälderde: – Sez niçek ukıtasız, häzrät? – Bez dä şulay – iskeçä. – Kalaga ni yomış belän kilgän idegez soñ? – Min zur yomış belän kilgän idem, bay!.. Patşaga proşeniye birergä dip... – Ni turıda? – Halık sanın alu digän ber bäla çıktı bit äle... Bezneñ halık şunnan kurka kaldı. Urısnıñ ber häyläseder, küçläp çukındırır üçen kiräkter dip uylıylar... – Min ul çualışlarnı, türä üterülärne, utar talaularnı işetkän idem... Urınsız kurkular ul!.. Urıs bezne küçläp çukındırırga teläsä, sanıbıznı belmi dip uylıysızmıni? Änä keräşennärneñ sanın alıp-nitep tormıylar bit!.. Din izgelär fatihasında saklana ul... Mucik sänägenä kalsañ, bernärsä dä tocırıp bulmıy... Yuk eş artınnan yüriseñ ikän. – İl kuşkaç, kildem inde, bay, baş tartıp bulmıy lasa... – Ul turıdan berär keşene kürgäneñ barmı soñ? – Yuk äle. Nasıyp bulsa, irtägä inde, – dide karıy. – Sin başta Gäräy morzanı kür! Ul bezneñ berdänber müselman atbakatıbız... Karañgı tüşkän ide inde. Bay, häyerle kiçlär teläp, arbasında tägäräp kitep bardı. Karıy belän mulla yästü namazın ukıp aldılar. Tabın äzerlände, aş kilde. Bu yulı aşnı tabak belän tügel, här ike kunak üçen ayırım tälinkälärgä salıp kiterdelär. Kündezge mäclestä aç kalgan mullaga üleş kübräk, karıyga azrak salıngan ide. Tege mulla üz üleşen aşap beterä barsa da, karıy, tamagı tuk bulganlıktan, aşnıñ här türlesennän az-az gına kapmakçı bulıp karadı: – Ber kabarlık ta urınım yuk! – dip, üzen kıstamaska ütende. Läkin alarnı sıylar üçen kuyılgan hezmätçe irek birmäde; tälinkälär tämam buşamıyça torıp, aldan da almadı, näübättäge ikençe aşnı da kitermäde: – Betkänçe aşarga, häzrät! Baynıñ kuşuı şulay! Süzen tıñlamasak, hämmäbezne dä kıynatıp çıgarır, – dide. Kündezge täcribä buyınça, bu süzneñ düreslege bilgele ide. Şunıñ üçen dä Äkräm karıy, Mortaza bay yortınnan kıynalıp çıgu ihtimalın küz aldına kiterep, tamagı tuk buluga karamastan, aldına kilgän barlık aşnı ürdäk tüsle yotlıga-kakala eçenä tutıra bardı. – Bu aşlarnı peşergän asrau ya üze tozdan yaralgandır, yäki avızına biyäläy kigänder: toznı bik mul tondırgan ikän, – dide Hvalın mullası. Karıy da: – Tozga bigräk yumart ikän şul! – dip kuydı. Çınlap ta, aşlar cete tozlı bulıp, bay kuşuı buyınça yüri şulay peşerelgän ide. Aşlar aşalıp betkäç, tabın cıynaldı. Mulla belän karıy hätfä keläm cäyelgän idändä kırın yatıp, tersäkläre belän mamık mendärlärgä tayangan kileş, kaurıy qaläm belän teş kazıylar ide. Alar şulay çäy äzerlängänne kütep yatkanda, bayagı hezmätçe kerep yokı urınnarı cäyde dä: – Yomışıgız bulsa, änä şul tüymäne basarsız! – dip, divardagı zvonok knopkasın kürsätte, häyerle kiç häm tınıç yokı teläp, çıgıp kitte. Kunaklar äsäreşep, ber-bersenä karaştılar. Alarnıñ tamakları bik kipkän, Mortaza baynıñ bolay çäy eçermiçä yoklatuın hiç kütmilär ide. – Eçäse kiler bit, häzrät! – dide karıy. Tege mulla: – Kilmägän kayda ul! Şundıy tozlı aştan soñ! – dide dä, bülmädän çıgıp kitte häm beraz torıp kergäç: – Äbräkäy komganında da ber tamçı su kalmagan, – dide. İreksezdän çişenep yattılar. Läkin küzlärgä yokı kermäde. Avızlar, tamaklar kipte. Yañaklar, añkaular çatnadı. Tellär äylänmäs buldı. Tın alu çitenläşte. Baytak vakıt şulay azaplanıp yatkaç, mulla, ayakka kalkıp, bayagı hezmätçe kürsätkän tüymäne barıp baskan ide, ak külmäk-ıştanlı, yalanayaklı, küç-häl ayagında basıp torgan iserek tüsle, yokılı-uyaulı ber malay kilde. – Ulım, bez bik susadık, asraularnıñ berärsenä äytçe: niçek kenä itep bulsa da bezgä çäy äzerläp birä kürsen, savap bulır, – dide mulla. – Asraular barısı da yoklıy. Bay hiçkemne uyatmaska kuştı. – Alaysa, berär çümeç salkın su tabıp kiterä kür, ulım! – dide karıy. – Fantaldan su kilmi. Hiçber cirdä ber tamçı su yuk. – Alay bulsa, üzeñ samavır kuyıp bir! – Su bulmagaç, min anı närsä belän kuyıym? Mortaza bay yortnıñ su küpşälären yüri biklätep kuyganlıktan, hiçkaydan ber tamçı su tabarga mümkin tügel ide. Kunaklar tagın yatıp karadılar. Tagın yoklıy almadılar. Susau azapları tagı da küçäyde. Mulla, torıp, tüymäne tagın bastı, tagın tege malay kilde. – Ulım, hiç bulmasa beraz kar kertep bir! – dip yalındılar. – İşeklär barısı da bikle, äçkeçläre baynıñ üzendä, – dide malay. Kunak mulla anıñ süzenä ışanmadı, malaynı citäkläp tikşerergä kitte. Läkin işeklär, malay äytkänçä, hämmäse dä bikle, açkıçları alıngan ide. Karañgı koridorda bärelä-sugıla kapşap yürgändä, eçke bülmälärneñ bersennän baynıñ: – Kem yüri anda cide tün urtasında?! – dip çäreldägän tavışı işetelde. Malay mullanı citäkläp aldı da, üz bülmäläreneñ işegen açıp, arkasınnan etärep kertep cibärde, üze küzdän yugaldı. Kunaklar – kunak tügel, bälki şundıy kılanışlar belän genä yuanıp, şundıy yuanıçlar arkasında gına üz baylıgınıñ igelegen kürüçe imgäk tatar bayı kulında totkın idelär. Ni häl itmäk kiräk? Kapkınga ber eläkkäç, tañ atkançı tüzärgä turı kilä ide. Niçek çıdagannarın üzläre genä belsälär dä, tüzdelär... Tün buyına zur täräzä arkılı kümeş nurlar çäçkän moñlı ay ällä kaya kitep yugaldı. Serle tün buşlıgında yaltıragan yoldızlar siräklände. Künçıgıştan tañ yaktısı sızılıp, kunaklarnı şatlandırdı. Tik kiçäge hezmätçe bülmägä kerep: – Äydägez, kunaklar, munça äzer! – digäç, alar tagın aptıraştılar. – Bezneñ eçäsebez kilä... munça kiräkmi! – digän süzgä hezmätçe bik katgıy itep: – Çäy – munçadan soñ, baynıñ kuşuı şulay! – dip cavap birde. «Küräse azaplarıbız betmägän şikelle» dip uylap aldılar da, çakırgan cirgä kittelär... Munçaga kergäç, alar zur imän kismäk belän torgan suga yotlıgıp karadılar. Hezmätçe: – Bu su eçärgä yaramıy, keşe üterä torgan agu salıngan! – dide. Su ütkärgeç torba kranın borıp karasalar, annan da su akmadı. Anıñ suı da ällä kaydagı ber borgıçı arkılı tuktatılgan, kismäktäge su isä, kunaklar üçen atap äzerlängän bulıp, annan nindider daru ise añkıp tora ide. Kunaklar gäüdälären, sannarın kuzgata almadılar. Tämam häldän tayıp alcıgan, yüdägän kıyafät belän, yarılgan irennären korgaksıgan telläre belän yalmap tik utıra birdelär. İkesen ike hezmätçe çişenderde. Üzlärenä dä, kunaklarga da izar* bäylädelär. *[İzar – gäüdäneñ bildän tübän üleşen kaplau üçen bilgä bäyli torgan cäymä.] Munça çiksez kızu yagılgan, tänne peşererlek itep esse salıngan ide. Kunaklarnı citäkläp läükägä mengezdelär dä, kiñ häm irken läükäneñ ike başına ikesen yatkızıp, aldan peşekläp kuyılgan kayın seberkeseneñ yafrakları koyılıp betkänçe çabındırdılar. Närsä genä äytelsä dä, hezmätçelärdän «baynıñ kuşuı şulay!»dan başka cavap bulmagaç, kunaklar hiçber närsägä karışmıy, yazmışları aldında baş iyüçän bulıp kitkännär ide. Munça kertü büten şartları belän ütälgäç, tämam häldän tayıp, ayakların atlıy almas däräcägä citkän totkın-kunaklarnı citäkläp çıgarıp, kultıklap yugarı mengezep, tün uzdırgan urınnarına yatkırdılar. Alarnıñ tınnarı kısıla, yüräkläre çit keşe kolagına işetelerlek bulıp tibä ide. Berär stakan gına ällä nindi çımırdap, kübeklänep torgan su eçerdelär. Läkin anıñ belän susın basılmadı. Küçäyde genä. Beraz yatıp, yüräk kaguı azrak basılgan tüsle bulgaç, ikençe bülmägä çäy eçärgä çakırdılar. Mortaza bay üze şul bülmädä arbasında utıra ide inde. Ul kunaklarga ällä nindi süallär birep yüdätä başladı. Tege mesken totkınnar anıñ süzlären işetmilär, añlamıylar; kurkudan gına birgän cavapları da ällä nindi keräle-çıgalı bula; alarnıñ azaplanuları açıgrak sizelgän sayın, baynıñ käyefe kilä, ul yämsez teşlären ırcaytıp yılmaya-külä ide. Tilmerep kütelgän çäy urınına tabınga kaynar pärämäç kilde. Telämäsälär dä, alar kurkudan aşarga mäcbürlär, tellären äyländerä almasalar da, teşläre çäynärgä telämäsä dä, avızlarına kapkan kisäklären azaplana-azaplana, muyınnarın ürdäk tüsle alga suzıp, kakala-kakala yotarga tiyeşlär ide. Menä, dünyadagı büten närsälärdän süekle kürengän samavır kilde. Çınayaklarga koyılgan kaynar çäyne ürep, avızların, yüräklären peşerep, yotlıga-yotlıga eçärgä kereştelär. Çınayaklar ber-ber artlı tutırılıp, tulgan berse eçelä tordı. Eçkän sayın susın küçäyä genä bardı, ber dä basılır tüsle toyılmadı. Zur-zur samavırlar berniçä kat almaştırıldı. Bitlärdän bürçekle tirlär aktı. Berniçä sülge sıgarlık bulıp sulandı. Berniçä kat äbräkäygä dä barıp kilergä turı kilde. Kergäç tagın eçtelär. Tagın çıktılar. Avız tireläre uyılıp betep, täm sizmäs buldılar. Baynıñ käyefe tämam cirendä ide. Ul bügen üzeneñ ällä kayçannan birle taba almagan zävıkların taptı. Kunaklarnıñ tüzeme, çınlap ta, iskitmäslek tügel ide. Bu mıskıllaularga tiyeşle bäyäsen tüläp, bu tüzemne kirägençä büläklärgä turı kilde. Mortaza bay kunaklarga unar sum akça, berär kiyemlek tukıma, ostabikälärenä berär külmäklek häm berär kadak yahşı çäy büläk itte. Balık promıslosında salınaçak mäçet üçen ille sum birde. Kunaklar malga bäräkät, canga saulık teläp, çıgıp kittelär. Mulla Ähmät bayga yünälde. Äkräm karıy Gäräy morzanı ezläp Bolaknıñ argı yagına yul tottı. İdel-Ural ülkäsendäge büten tatar avılları kan-yäş eçendä yüzgändä, kahärlängän, izelgän häm talangan tatar mucigı, üzeneñ bu hälennän kotılır üçen, suga batuçınıñ salamga yabışuı tüsle çaralarga kereşep azaplanganda, millätneñ üske katlavı – meşan burcualar, baylar, morzalar häm mullalar – änä şundıy eşlär belän şügıllänep vakıt uzdıralar ide. IV Küktän yabalak-yabalak kar yava. Totaş ap-ak yurgan yabıngan uramda härber uzgan-bargannıñ ayak ezläre ayırmaçık bulıp tezelep kala; Peçän bazarına yakınlaşkan sayın ezlär kübäyä, işäyä, häm bazarnıñ halık kaynap torgan üzägendä inde kar yapması meñlägän keşeneñ ayak astında taptalıp-izelep, nindider sıyık ber bolamıkka äverelä ide. Bazarga peçän, salam, utın, kümer, çabata, seberke şikelle äyberlär häm it-may, koş-kort şikelle azık-tülek satarga kilüçelär eşlären beterep inde taralışa başlagannar; kaya karama şunda ak kar üsten çuarlap, här tarafka yılanday borılıp-sarılıp çana ezläre suzılıp kitkän ide. Äkräm karıy Peçän bazarı uramındagı taş yort yanına kilep citte dä, tuktap kaldı. Açık kapka aşa zur, irken işegaldında ilänäse çi tire üemnäre häm alar artında, türdäräk, çekeräyep utırgan keçkenä genä tagın ber agaç yort küzgä çalındı. – Ait bay yortı şuşı bulamı? – dip soradı karıy karavılçı karttan. – Şuşısın şuşı, tik Ait bay üydä yuk şul... Sin soñgarak kalgansıñ, agayne, zäkyat üläşü bette inde... İkençe yılga kilerseñ... – Miña bay üze dä, zäkyate dä kiräkmi... Min Sukır Kayum digän ber adäm yanına kilgän idem... Äytegez äle, ul şuşı yortta toramı?.. – Baştuk şulay dilär anı. Kayum hälfä änä tegesendä tora, – dide karavılçı kart häm işegaldı türendäge keçkenä agaç yortka türtep kürsätte. Äkräm karıy salmak adımnar belän üygä taba atladı. Karavılçı kart, küz karaşı belän anı ozata kalıp, küñelennän: «Bu mulla-mäzin halkı bigräk kibäk baş inde! Kunak ta mäcles kenä bulsın!» – dip uyladı. Karıy boldır baskıçınıñ pıçrak basmaları buylap yugarı kütärelde dä, biksez işekne türtep açıp, keçkenä ber bülmägä kerde. Bülmä cıyıştırılmagan, anda tärtipsezlek hükem sürä ide. Küptännän akşarlanmagan häm nindider bilge-tamgalar belän sızgalap çuarlangan korımlı miç aldında idändä ber koçak utın yata; bäläkäy genä üstäl üstenä kügärgän iske samavır kunaklagan; kara podnosta yuılmagan savıt-saba, aşamlık kaldıkları tulı tälinkälär häm kitek borınlı çäynek kürenä – bolar hämmäse kerle tastımal belän kaplaştırıp kuyılgan ide. Östäl yanında başına kayışlanıp betkän tübätäy häm cete zäñgär külmäk üstennän ciñsez kara käzäki kigän tabak bitle, poçık borınlı ber üsmer malay utıra; anıñ büten kileş-kilbätendä äylänä-tirädäge hämmä närsägä iskitmäüne belgertep torgan ber bitaraflık çagılıp, encedäy ap-ak tigez teşläre belän korımga buyalgan kara-kuçkıl yüzendäge utlı kümer şikelle cemeldägän yıltır küzläre genä bu berençe täesirne beraz yomşartkanday itä ide. Äkräm karıy, malaynıñ üzenä bütenläy iğtibar itmäven kürep, türgäräk uzdı da, yantıktagı ber işekne açıp, eçke bülmägä küz tüşerde. Algı bülmädäge kebek monda da şundıy uk tärtipsezlek hükem sürä ide. Hucanıñ üz üen cıyıştıru, tärtipkä salu turında ber dä kaygırtmavı ällä kayan kürenep tora ide. Täräzä yanında üç ayaklı zur, iske yazu üstäle tora; anıñ dürtençe ayagı berse üstenä berse üelgän kitaplardan gıybarät ide. Kaya karama anda – üstäl üstendä dä, astında da, idändä dä – käğazlär, kulyazmalar, kitaplar aunap yata. Stenada ber-bersenä yänäşä kalendar, termometr häm ber kiyem çabata elengän. Yantıktagı açık işektän cıyılmagan urın-cir kürenä. Karşı yak stena buyındagı iskergän, sürülärenä qadär sizräp-yırtılıp betkän şıksız divanda kiñ, ozın ak külmägeneñ izüen bugaz astınnan uk tasma belän tarttırıp bäylägän, buylı, ciñsez käzäkiyen iñbaşına salgan, ozınça yüzle, çal kerä başlagan siräk sakallı, ber küzenä ak tüşkän olı yäşlärdäge keşe yalanayakların bükläp utırgan da, bik tırışıp kamış qalämen oçlap mataşa ide. Äkräm karıy kilep kergän bu keçkenä kuış yaña tatar ädäbi telenä nigez saluçı, anıñ tarihınnan, künküreşe-etnografiyäsennän iksez-çiksez kıymmätle mäğlümatlar cıynap, gıylmi äsärlär bastırıp çıgaruçı mäğrifätçe ğalim yäşägän yort bulıp, bülmädäge yırtık divanda kamış qalämen oçlap utıruçı keşe şul ğalim üze – halık telendä «Sukır Kayum» dip yürtelgän mäşhür Kayum Nasıyri ide. Karıynıñ işek avızında kinät kürengän gäüdäsen kürep, huca keşe äz genä dä gacäpsenmäde, kiresençä, küptänge tanışın oçratkanday, yagımlı çıray belän: – Äydägez, häzrät, türgä uzıgız; eşemne betergänçe beraz utırıp yal itegez, – dip, kunagına urın kürsätte. Ul arada kemder işekne şakıdı, häm bülmägä yügerä-çaba tege, cete zäñgär külmäkle, poçık borınlı malay atılıp kerde. – Mulla abzıy! Siña anda kunaklar kilgän: ber urıs belän ber marca. Sine kürergä telilär. Üzläre bezneñçä süyläşälär kebek, tik añlap kına bulmıy – süzlären niçekter kızık itep äytälär. Siña menä şuşı käğazlärne birergä kuştılar, – dide ul, avızın yırıp, häm Kayum aga kulına ike vizit kartoçkası tottırdı. Kartoçkalarnıñ bersenä latin härefläre belän «Cäüdät bäy» dip, ikençesenä «Gülnar hanım» dip yazılgan ide. Cäüdät bäy belän Gülnar hanım*, mäşhür türek ädiplärennän bulıp, häzer alar Rossiyä buyınça säyähättä yürilär häm Kazan aşa üteşli, Türkiyädä «şimali* türeklär» dip atap yürtelgän İdel buyı tatarlarınıñ kürenekle adämnäre belän oçraşıp, üzara beraz fiker alışıp kitärgä telägännär ide. Ämma tatar dünyasınıñ mädäni üzäge sanalgan Kazanda da alar üz uy-hislären, omtılışların urtaklaşırday keşe oçrata almadılar. Alarnıñ Kayum Nasıyriga kilüläre – şul maksatnı küzdä totkan näübättäge vizitlarınnan berse ide. *[ Gülnar hanım – türek-tatar telläre belgeçe, cämäğat eşleklese, publitsist Olğa Semenovna Lebedevanıñ (1854-?) ädäbi psevdonimı. Türek telenä urıs ädäbiyätınnan tärcemäläre häm tatarlar turında uñay fikerlär äytep yazgan mäqaläläre belän mäğlüm. Ul Ş.Märcani, K.Nasıyri, G.Mähmudevlär belän aralaşkan, K.Nasıyrinıñ farsı telennän faydalanıp yazgan «Kabusnamä» kitabın tatarçadan urıs telenä tärcemä itkän.] [Şimali – tünyak.] Kayum aga, çiteklären kiyep, ıştan balakların çitek kunıçına kıstırdı da: – Bar, äyt alaysa, kersennär, – dide. İşektän berençe bulıp Gülnar hanım kerde. Ozın zifa buylı, alsu irennäre arasınnan encedäy tigez ak teşläre yaltırap torgan näfis yüzle ber hatın ide ul. Anıñ artınnan Cäüdät bäy dä kürende. Anısı sakalın kırıp, ozın kara mıyık cibärgän, ziräk küz karaşlı keşe ide. Bülmä eçenä şunduk tämle huşbuy ise taraldı. Bolar evropaça gıylem-tärbiyä algan, kupşı kiyemle, sabır-näfis häräkätle, çın mäğnäsendä «zıyalı keşelär» bulıp, alarnıñ tüs-kıyafätläre bülmä eçendäge şıksızlıkka, tärtipsezlekkä berniçek tä yaraşlı tügel ide. Kayum aga üzeneñ häm torak bülmäseneñ kunaklarga niçegräk täesir itüen yahşı sizensä dä, aptırap kalmadı, isänläşep, alarga urın täqdim itte. Kunaklar, pühtä kiyemnäre pıçranudan yäki berär närsägä elägep yırtıludan kurıkkanday şiklänep, saklanıp kına urındıklarga çüktelär. Berençe tatar mäğrifätçeseneñ kıyafäte İstanbul säyähätçelären çın-çınnan tañ kaldırgan ide. Alarnıñ küz karaşlarında monda kilüläre üçen açıktan-açık ükenü ğalämäte çagıla ide. Yalıktırgıç bu tınlıknı Cäüdät bäy berençe bulıp bozdı. – Sez cänabe galilärgä ihtiramımızı äylädekemez ilä bez bik şatmız. Vakıtsız kilgän ulsak, gafu iteñez, äfände! – dide ul. Kayum aga alarga rähmät äytep, üzeneñ kileş-kilbäte üçen gafu ütende. Äkrenläp äñgämä başlandı. Kunaklar Kayum aganıñ gıylmi eşläre, yazılgan häm yazılaçak äsärläre turında soraştılar; Kayum aga bu soraularga kıska gına cavap birä bardı. Ahırda kunaklar, şuşı oçraşunıñ istälege itep, hucadan berär fotoräsemen birüen ütendelär. – Räsemgä tüşkänem bulmaganlıktan, üteneçegezne üti almıym... Gomumän, räsemgä tüşüne buş häm kiräkmäs eş dip sanıym, – dide Kayum aga. Äkräm karıy äñgämägä katışmadı, İstanbul kunakların küzätep, üzaldına uylanıp utırdı. «Proşeniye turında bolar belän kiñäşep karasañ, niçek bulır ikän?.. – dip uyladı ul. – Sorarga ide, patşa türäläreneñ bezgä kürsätkän ğadelsezleklären hälifä* häzrätläre belä mikän?..» *[ Hälifä – dindä: päygambär urınında kalgan ruhani başlık. Bu urında Türkiyä soltanı küzdä totıla.] İşek yañagına süyälep, tırışa-tırışa borının kazıp torgan tege malay da küzen almıy kunaklarnı küzätä ide. Enäsennän cebenä qadär bütenesen centekläp tikşerüçe bu küz karaşları, ozın külmäge astınnan oçkırı asılınıp torgan huca keşeneñ kilbätsez kıyafäte – bolar hämmäse dä İstanbul kunakların soñ däräcädä aptıraşta kaldırgan ide. Şuña kürä, tagın beraz süyläşep, süz betkän sıman toyılgaç, alar, açıktan-açık kanäğatlänü belän, «yaña tatar mädäniyäteneñ uçagı» bulgan bu yorttan tizräk çıgıp kitärgä aşıktılar. Kayum aga kunaklarnı açık yüz belän ozatıp kaldı, barı alar küzdän yugalgaç kına: – Kazannı alar Paric dip uylıylar, ahırsı!.. Üzläre monda torıp eşläp karasalar ide, belerlär ide tatar halkına hezmät itüneñ närsä ikänen! – dip, eçenä cıyılgan açuın äytep saldı. Tınıçlanıp, elekke halätenä kaytkaç, süzne ul Äkräm karıynıñ üzenä küçerde, anıñ eşe-käsebe belän kızıksındı, şähärdäge yomışı turında soraştı. Äkräm karıy aña avılda bulgan facigale hällärneñ hämmäsen yäşermiçä süyläp birde häm süzeneñ azagında: – Min sinnän kiñäş sorarga kildem... Miña sine hämmä türälär belän yakın tanış ikän dip äyttelär, – dip üstäde. Kayum aga, yañadan açuı kabarıp, küñelennän genä: «Kızık ta inde bu keşelär! Ni kırmakçı bulalardır ul türälär belän!» – dip uylap kuydı, ä karıynıñ üzenä: – Min siña nindi kiñäş birä alıym?.. Kiñäş birergä advokat tügel bit min! – dip cavap birde. – Miña sine türälär belän dus dip süylägännär ide, – dide Äkräm karıy, haman da üz süzen kabatlap. – Gubernator yäisä candarmnar miña dus keşelär dip uylıysıñmı ällä? Yalgışasıñ, täqsir, andıy adämnär belän tanışlıgım yuk minem. Min goläma dünyasındagı keşelär belän genä tanış. Bu tanışlık ta miña alardan üzem belmägän närsälärne üyränü üçen genä kiräk. Kayum aganıñ mondıy cavabı Äkräm karıyga bik säyer toyıldı. Anıñ uyınça, urıs keşeläre goläma bula almıylar ide. «Ğalim bulgaç, nigä alar kyafer dinendä kalgannar, müselmanlıkka küçmägännär?..» – dip gacäplände ul. Şulay da ul üzeneñ bu uyın kıçkırıp äytergä kıymadı, anıñ urınına Kayum agaga yaña sorau birde: – Sin niçek uylıysıñ, mella Kayum, patşaga yazgan proşeniyebezneñ faydası bulırmı ikän? – Ul hakta sin advokat belän süyläşep kara. – Üzem dä barırga niyätläp tora idem. Miña Gäräy morzanı kürergä kiñäş ittelär; bik äybät müselman adbakatı, imeş... – Urıs advokatına baru mäslihäträk bulır ide. – Urısçanı belmim şul min, mella Kayum... – Büten bäla dä şunda inde, täqsir... urısçanı belmäüdä! Ä kem urıs telen üyränügä teşe-tırnagı belän karşı tora? Sez üzegez bit!.. Karıy däşmi kalunı artıgrak kürde. – Menä şulay, täqsir, oşbu eştä min siña yärdäm itä almıym, – dip dävam itte Kayum aga. – Şulay da monda kilgänseñ ikän inde, siña berniçä süal birergä rühsät it... Kem belä, bälki, cavaplarıñnıñ miña faydası tiyär... Äyt äle: sezneñ avılda kiyäügä çıgası kıznı niçek kiyenderälär?.. Annan soñ, bälki, sin berär türle yaña bäyet, cıru yäki rivayät beläseñder? Äkräm karıy gacäplänüdän torataştay kattı da kaldı. Urıs patşasın islam dinenä küçkän disälär, ul, mügayın, bu hätle şakkatmagan, gacäplänmägän bulır ide. Niçek cürät itä ul! Äkräm karıyga – Boharai şäriftä belem alıp kaytkan mäşhür Mübin ahun ulına, Korän hafizga, kündäm, yuaş tabiğatle hälfägä nindider tuy yolaları turında süylärgä, annan da bigräk kıçkırıp bäyet äytergä, cıru cırlarga kuşsınnar, imeş! Äkräm karıy tämam hurlandı: Kayum aganıñ ällä külärgä teläveme bu? Şul çaknı anıñ başına ber uy kilde. «Sukır Kayum digännäre, mügayın, akılın cuygandır, başkaça bulmas!» – dide ul üzenä-üze häm bu uyınnan şunduk tınıçlanıp kaldı. – Yarar, qaderle vakıtıñnı alganım üçen mine gafu it inde, mella Kayum! Kärim ahun, barıp kiñäşep kayt, digäç kenä kilüem ide, ul sine älege proşeniye turısında yärdäm itmi kalmas digän ide. Häzer küräm: sine yukka gına borçıganmın ikän, – dip, karıy bu säyer häm añlayışsız keşeneñ yortınnan tizräk çıgıp kitü yagın karadı. Ä uramda inde yaznıñ berençe bilgeläre sizelä ide. Kar yapması sargaya, küpşäklänä tüşkän, yulnıñ kayber sikältäle urınnarında bütenläy erep, çüp-çar häm pıçrak arasınnan şärä uram taşları kalkıp çıkkan ide. Tizdän koyaş, yaznıñ kaynar koyaşı kiläçäk; kar häm çüp-çar katlamı nindi genä bulmasın, ul kışnıñ barlık yuşkınnarın kırıp-seberep taşlayaçak, yullarnı, kırlarnı kipteräçäk, cir kuyınınnan yäş tabiğatneñ yaña üsenteläre şıtıp çıgaçak. Tabiğattäge kebek, tatar halkı tormışında da yäş üsentelär inde şıta başlagan, häm alarnı häzer yugarıga ürläüdän bernindi Äkräm karıylar da, bernindi karañgılık, nadanlık küçläre dä tuktatıp kala almayaçak ide. V İşek tavışsız gına açıldı da, bülmägä kümeş podnos kütärep, küyäz, kıylançık häräkätle asrau kız kerde. Buı bürkelep torgan ber çokır kaynar kakao häm tälinkägä üelgän vak, yomşak peçenelärne podnosı belän yokı bülmäsendäge tünge üstäl üstenä tavışsız gına kiterep kuygaç, täräzä yanına kilde, tıgız yıfäk pärdälärne yak-yakka şudırıp, ştorlarnı kütärde. Kırık biş yäşlärdäge Gäräy morza urın üstendä, küzlären açkan kileş, ütkän tündä başınnan kiçkän hällärne isenä tüşerep yata ide. Anıñ yokıdan soñ beraz şeşengän, tauşalgan yüzenä rizasızlık ğalämäte çıkkan: uzgan tünne ul karta uyınında zur summa ottırgan ide. Häyer, tabigatenä has cilbäzäklege, gamsezlege aña bu yulı da kaygılı uylarga tirän çumarga irek birmäde. Yokı bülmäseneñ kürkämlege, kakaonıñ därtländergeç huş ise añardagı ruhi kütärenkelekne yañadan tergezde, häm kırınu üçen kaynar su kütärep kabat kergän asrau kız belän ciñelçä genä şayartkalap ta aldı. Gäräy morza kakaonı eçep, karavatınnan citez genä sikerep tüşte dä, iñbaşına halatın elep, küzge yanına kilde häm üzeneñ tulı, kabarınkı yüzen bik centekläp küzgedän kararga kereşte. Ul bik borıngı näseldän çıkkan morza bulıp, cir-su, utarlar biläp tora häm büten tirä-yak tübäklärdä berdänber tatar advokatı bulıp sanala ide. Düres, advokatlık säläte zurdan tügel ide anıñ. Läkin baylar dairäsendä üz keşe bulıp sanalganlıktan, anı şähärneñ iñ mogtäbär yortlarında da bik teläp kabul itälär, eşe buyınça berär uñaysız hälgä kalgan oçraklarda isä advokat dusları anı niçek kenä bulsa da bäladän yolıp kalırga tırışalar ide. Yış kına ul, üzenä tapşırılgan eşne aldan nıklap üyränmiçä, uñay yakka häl itelergä tiyeşlege kün kebek açık däğvalarnı da ottırıp kuygalıy ide; kayçakta isä eşne şulkadär butap taşlıy ki, bu butalçıktan çıgu häm dus advokatnı külkele häldän kotkaru üçen, andıy çakta sudyalarga Rossiyä imperiyäseneñ şundıy uk butalçık zakonnarı arasınnan kiräkle paragrafnı ezläp kün-tün kazınırga turı kilä ide. Barı tatar kliyenturası arasında gına anıñ advokatlık abruyı äle beraz saklana ide. Şähärneñ bay yortlarında kunak bulıp, käyef-safa kılıp yürüne yaratuçı Gäräy morzanıñ tagın ber mavıga torgan närsäse bar. Ul – karta uyını. Kartada ul zurdan kubıp, büten canı-täne belän birelep uynıy häm uyın kagıydälären tiyeşençä ütäüne namus eşe dip sanıy ide. Dvoryannar klubına küñel açarga yürüçe sud äğzaları uyın vakıtında härvakıt Gäräy morzaga partner bulırga tırışalar häm, anıñ uynau ostalıgın yugarı bäyäläp, şunıñ bärabärenä sudtagı kayber vak-tüyäk eşlärne dä ul telägänçä häl itep kuygalıylar ide. Äye, karta uynau gıylemen bik nık üzläştergän ide Gäräy morza. Şuña da karamastan yış kına anıñ küymäse dä komga terälä: cir-sudan daimi kilep torgan şaktıy zur suma häm kliyentlardan kergän gonorar akçası ber kiç eçendä, niçekter, üzenä dä sizelmästän, yäşel postau cäyelgän karta üstälennän küz açıp yomgançı partnerları kesäsenä küçä. Andıy çaklarda Gäräy morza üygä bik käyefsez, küñele tämam tüşkän häldä kaytıp kerä: kündälek çıgımnar üçen dä akçası kalmagan hatını, bilgele inde, tavış kuptara, Gäräy morzaga küz yäşläre belän kıçkırına-cikerenä dä, başı avırtıp tüşäkkä yıgıla, ikençe künne dä şulay hastalanıp yata. Häyer, ara-tirä bulıp algan şuşı cäncallarnı isäplämägändä, Gäräy morzaga hatınınnan zarlanırlık bütän säbäp yuk: alar härkaysı yortnıñ üzenä digän yartısında ayırım yäşilär häm berse ikençesenä berkadär şähsi irek birälär ide. Küzge karşına basıp üzeneñ kileş-kilbäten centekläp tikşergännän soñ Gäräy morza kırınırga totındı. Ä küñel türendä kiçäge tünneñ açı hatiräläre äle haman sürelmägän ide. «Dürtlekkä citkäç, tuktarga kiräk bulgan miña!.. Tege çervine algaç, banktagı akça ikelätä artkan bulır ide!.. Ul çakta näübättäge karta da miña elägäçäk ide!» – dip uylandı ul. Anıñ uyların işektän kergän asrau kız bülde: – Gäräy äfände, anda sezne nindider ber keşe sorıy... Mulla bugay... Gäräy morzanı bu häbär şunduk canlandırıp cibärde. Kilüçe keşe kliyent-mazar bulsa, Gäräy morzaga vak-tüyäk çıgımnar üçen beraz akça eşläp alırga cay çıga digän süz ide bu. Şuña kürä ul, kırınuınnan bülenmiçä genä, kür tavış belän: – Priyemnıyga kersen dä kütep torsın, – dide. Gäräy morza, mäşhür operettadagı cır küenä sızgırıngalap, kırınıp, çistarınıp bette dä, çigä-yañakların huşbuylap, mıyıgına fiksatuar sürtep, anıñ oçların yugarıga taba tırpaytıbrak büterep kuydı; annarı çäçen rätkä kiterergä totındı. Ahırda, halatın salıp, bik pühtäläp ütüklängän külmäk-çalbarın, laklı botinkaların, fragın kide häm küzge karşında tagın beraz küyäzlänep, ıspaylanıp torgaç, üz-üzennän kanäğat ber kıyafät belän kürşe bülmägä – kabinetına uzdı. Anda kergäç, ul iñ elek bülmädäge äyberlärgä küz yürtep çıktı, üstäl üstendä yatkan sigara tartmasın häm müselman ähelenä günahlı kürenerdäy başka närsälärne hämmäsen dä tiz genä yırakkarak cıyıştırıp kuydı. Şunnan soñ modalı fragı üstennän çuar bizäkle tatar çapanı kiyep, citkän çäçlären encele bohar tübätäye astına yäşerep, bülmä eçen tagın ber märtäbä centekle küz karaşı aşa ütkärde dä, müselmanlıgı abruyına tap tüşererdäy bütän hiçber närsä kürenmävenä tämam ışanıp citkäç kenä, gorur atlap işekkä yünälde häm: – Äydägez, häzrät, rähim itegez! – dide. Bülmägä Äkräm karıy kilep kerde. Äkräm karıy Gäräy morzanı moñarçı da siräk-miräk kürgälägän başka tatar morzaları kıyafätendäräk ber keşe itep, yağni ozın buylı, çandır gäüdäle, sınına yatıp-yabışıp torgan formalı mundir kigän, kükrägenä orden-medallär takkan, çalargan salınkı kaşları astınnan iskitmäüçän bitaraflık belän karap toruçı nursız küzle ber keşeder dip küz aldına kitergän ide. Läkin çınlıkta kiresençä bulıp çıktı. Gäräy morzanıñ mähabät kileş-kilbäte, üz-üzen ihtiramlı totuı, yagımlı mügamäläse karıynı tämam aptıraşta kaldırdı. Şul uk vakıtta, anıñ küñelendä ber ümet çatkısı da yaltırap kabındı. «Mondıy mähabät, ihtiramlı keşe bulgaç, anıñ patşa häzrätlärenä dä süze ütä torgandır, – dip uylap aldı ul. – Menä kür dä tor, halık sanın alunı tuktatu turısında patşanı künderep tä kuyar äle! Ul çakta inde berkem dä Äkräm karıy il yomışın ütämäde dip äytä almas!» Karıy belän ike kullap küreşkäç, Gäräy morza, äüvälgeçä kunakçıl çıray belän, aña yaltırap torgan kün tışlı yomşak känäfidän urın kürsätte häm üze dä şundıy uk känäfilärneñ bersenä utırdı. Doga kılındı, isänlek-saulık soraşıldı. Şunnan soñ gına süz dünya hällärenä küçte, häm morza karıydan kaysı avıldan kilüe, ni üçen kilüe häm avıldagı tormış şartları turında soraştıra başladı. Äkräm karıy morzanıñ barlık soraularına mümkin qadär tulı cavap birergä tırıştı, avıldagı çualışlar turında ozaklap süylägännän soñ: – Menä, il kuşkaç, patşa häzrätlärenä proşeniye birü üçen kalaga kilgän idem äle, – dip, süzen tämamladı. – Din zakonnarın ohranyät itü – anısı yahşı eş, häzrät, – dip cavap birde morza, urıs süzlären kıstırgalap. – Tolko sez anda beraz arttırıp cibärgänsez bugay... Bunt kütärülär, türä üterülär, utar yandırular – bolar razve çın müselman keşesenä yarıy torgan eş?.. Yuk, bezneñ islam dine bolarnı eşlärgä kuşmıy... Bik zur günahlı bulgansız, häzrät! – Äytäse barmı inde, morza äfände, bik yaman eşlär kıldık, üzebez dä küräbez. Tomana mucik väsväsäse inde... Häzer menä şunıñ şaukımınnan niçek kotılırga belmibez!.. Halıknıñ berdänber ışanıçı – proşeniyedä. Şunı patşa häzrätlärenä ireşterüdä bezgä yärdäm itsägez ide, morza äfände! – Mäsälä alay dingä kagılgaç, min yärdäm itmi buldıralmıym, häzrät... Proşeniye üzegez belänme? – dide Gäräy morza. Äkräm karıy aşıga-kabalana bişmäteneñ eçke kesäsenä tıgıldı da, dürtkä bükläp türelgän kızıl yaulık eçendäge käğazlär arasınnan iñ tauşalgan bersen – imzalar urınına bilge-tamgalar belän çuarlanıp betkän älege proşeniyene alıp, morzaga suzdı. Gäräy morza tatarça ukıy-yaza belmi ide, şuña kürä ul proşeniye yazılgan käğazne kulında beraz äyländergäläp tordı da: – Bu proşeniyeneñ rusça perevodın yasatırga kiräk bulır, – dide. – Annan üzemneñ isemnän dä proşeniye yazu zıyan itmäs. Ä sez alarnıñ ikesen dä gubernatorga iltep birersez. Äkräm karıy kurka kaldı. – Ni üçen gubernatorga? – dide ul. – Şulay itmiçä yaramıy! – dip cavap birde morza. – Proşeniye işe räsmi käğazlär imperatorga gubernator aşa gına cibärelergä tiyeş... Sez alay borçılmagız, häzrät, gubernator üz keşem minem. Anı kürgäç tä, sezneñ hälne süyläp, aña bütenesen añlatıp birermen. Ul üze dä imperatorga dokladnoy zapiska yazmıy kalmas äle. Tak şto, sezgä tagın ber plyus bulır... Koneçno, min üzem dä yaza alam aluın... Pravda, imperatornıñ üzenä tügel, anıñ hatını isemenä... Min imperatritsa belän bik yahşı otnoşeniyedä. Stolitsaga kilüemne işetsä, şunduk mine alırga kareta cibärtä ul. Sezdän yäşerep tormıym, bez anıñ belän üzara hatlar da alışkalıybız... Mocet, miña da sezneñ hakta imperatritsaga hat yazıp cibärergäder, ä?.. Gäräy morzanıñ şundıy kodrätkä iyä buluına, şundıy asıl zatlar belän tanışlık itüenä häyran kalıp utırgan berkatlı Äkräm karıy süenep betä almadı. Anıñ il yomışın uñay yakka häl itü turındagı ümete üskännän-üsä bardı häm nıklı ber ışanıçka äverelde. – Zinhar, yärdäm itä küregez inde, morza äfände! Bu yahşılıgıgız üçen sezgä gomer buyı doga kılırbız! – dide ul, tübänçelek belän baş iyep. – Monda baş vatıp torası närsä yuk, häzrät... Din üçen min bütenesen eşlärgä äzer. Koneçno, beraz rashodlar bulır buluın... – Äytegez, küpme kiräk? Hälebezdän kilgänçä tırışırbız, – dide Äkräm karıy. Morza, ere genä kıylanıp, tüymäläre fil süyägennän kırıp yasalgan bäläkäy genä sçetnı üzenä taba şudırıp kiterde dä, Äkräm karıyga işetelerlek itep, totılası çıgımnarnı isäpli başladı. – Proşeniyeneñ perevodın yasatu üçen, pocaluy, ille sum citär. Notariusta doverennost raslatu üçen – tagın ille sum... Annan gubernatorga podarok alırga kiräk. Ul häybät sigaralarnı bik yarata... Monıñ üçen yüz sum kitär dip uylıym... Nu, annan soñ inde, imperatritsaga da ber-ike yüz sumlık podarok-mazar alıp cibärergä kiräk bulır... Bolardan başka, minem bu eşkä bäyle rashodlarım da bulaçak... Koneşno, ber yüz täñkädän arttırmaska tırışırmın... Menä küräsez, sezneñ zur, vacnıy bu eşegez nibarı biş yüz sumga tüşä... Äkräm karıynıñ büten täne buylap suık yügerde. – Morza äfände, minem ul hätle akçam yuk şul! – dide ul. – Zarar yuk, bulgan hätlesen birersez. Ä kalgan üleşenä raspiska yazıp, mindä doverennostegıznıñ kopiyäsen kaldırırsız... Avıldaşlarıgız isemennän yazılgan doverennost bardır bit? Bik şäp alay bulgaç! Min sezne aşıktırmam, kiräkle summa cıynalıp betkänçe sabır itärmen... Müselman kardäşläremä min rähätlänep yärdäm itäm, alarnı räncetergä cıyınmıym... Yanıgızda küpme akçagız bar sezneñ? – İke yüz täñkäläp bulır, şät. – Bik yahşı... Eşne başlap cibärergä şul citep torır. – Morza äfände, sezgä alay bar akçamnı birsäm, üzem nişlärmen soñ min? Minem üz çıgımnarım da bar bit... – İlle sum sezgä artıgı belän citkän, ä yüz illesen miña biregez. Mondıy katgıy taläptän Äkräm karıy tämam yugalıp kaldı. Ul kündäm kıyafättä tagın kuyınına tıgıldı häm, akça yançıgın çıgarıp, yüz ille sumnı sanadı da, morzaga birde. Morza akçanı iğtibar belän yañadan sanap çıkkaç, çista veksel blankısı alıp, karıydan şul blankka imza kuydırttı. Şunnan soñ Gäräy morza yüz ille sum akçanı aluı turında kultamga käğaze yazdı, anı karıyga birde dä, proşeniye belän väqalätnamä käğazen üzendä kaldırıp: – Ber künnän kerersez, häzrät! Barısı da äzer bulır, – dide. Karıy çıgıp kitte. Gäräy morza isä üstennän çapanı belän tübätäyen salıp taşladı, sigara kabızdı da, biyegändäy ciñel adımnar belän algı bülmägä çıktı. «Äye, yülärne çäçep üstermilär!» – dide ul, üzaldına külemseräp. Aşıkmıyça gına paltosın, kotelogın, zamşa perçatkaların kide; kümeş yabaldaşlı kul tayagın eläkterde dä: – Reks! Reks! – dip eten çakırdı. Yänäşä bülmädän bozau hätle zur senbernar* kilep çıktı. *[Senbernar – ozın yonlı, zur gäüdäle et tokımı.] Morza, etneñ muyınsasına çılbır eläkterep, işekkä taba yünälde. – Mari, – dide ul, çıgıp barışlıy asrau kızga, – bez Reks belän beraz yürep kaytabız äle. Berär keşe kilsä yäki barınyañ sorasa, sudka kitte, kiçsez kaytmıy, digen. Nu-s, Reks, äydä, kittek... Sin, şayät, buntovşik tügelseñder?.. Yürep kaytkaç, şokolad birermen üzeñä. VI Süyläşkänçä, ber künnän Gäräy morza yanına kilgän Äkräm karıynı asrau kız: – Morza üydä yuk, – dip karşıladı. İkençe künne dä şul uk asrau kız: – Morza avırıy, ber keşene dä kabul itmi, – dide. Öçençe kilüendä dä Äkräm karıy: «Morza üydä yuk!» –digän cavapnı işette. Ul anıñ kaytkanın kapka tübendä kütep tormakçı bulgan ide dä, läkin üzeneñ hälfälek däräcäsen tübänsetüdän kurkıp häm, annan da bigräk, bolay arttan kalmıy yürüe belän morzanı açulandırırmın dip uylap, tiz genä kilgän yulınnan kire kitep bardı. Dürtençe tapkır kilüe genä beraz uñışlırak buldı. – Morza avılındagı imeniyesenä kaytıp kitte, – dide älege asrau kız häm, Äkräm karıyga ber paket tottırıp: – Menä sezgä şuşını kaldırdı, – dip üstäde. Paketka proşeniyeneñ urısça tärcemäse belän väqalätnamä salıngan ide; soñgısınıñ ikençe yagında kopiyäse alınu turında notarius tamgası da bar ide. Karıy väqalätnamädän kopiyä alınunıñ säbäben tikşerep-nitep tormadı. Avıl halkı tarafınnan üz isemenä birelgän väqalätnamä morzaga vekseldäge Äkräm karıy imzasın zakonlaştıru, tasdıyk itü üçen kiräk bulır digän uy bu minutta anıñ başına da kerep karamadı. Proşeniyeneñ tatarçası belän urısça tärcemäseneñ gerblı käğazgä küçerelgän ikençe nüshäsen asrau kız ayırım birep: – Boların morza gubernatorga iltergä kuştı, – dide. Morzanıñ gubernator belän aldan süyläşep kuyuına şige kalmagan Äkräm karıy küz karasıday qaderle käğazlärne yañadan kuyınına türep tıktı da, şat, ciñel adımnar belän guberna känsäläriyäsenä karıy yul tottı. * * * Guberna känsäläriyäse üç katlı taş yortka urnaşkan ide. Paradnıy işege karşında, uramda, küzgedäy yaltıravık lakka buyaulı, bersennän-berse matur, keçkenä küymäle çanalar tezelep kitkän. Kür, simez atlarnıñ sırtlarına çeltärle yıfäk yapmalar kaplangan. Salkın cil yapma çukların tibrätä; härberse ozın çabulı, kiñ yakalı kayrı tunga türengän kuçerlar isä, biyäläy kigän kulların ber-bersenä sukkalap, çana küymälärendäge hätfä cäyüle utırgıçlarga häm ayu tiresennän tegelgän ayak yapmalarına cil sılagan karnı äledän-äle seberep tüşergälilär ide. Äkräm karıy avız eçennän genä dogalar ukıy-ukıy paradnıy baskıçtan yugarı kütärelde dä, yortnıñ askı katındagı zur, kiñ vestibyulğä kerde. Vestibyulneñ tür poçmagında eskämiyädä ozın mıyıklı, taza gäüdäle gorodovoy häm anıñ yänäşäsendä altın tüymäle, uka belän çigüle yäşel livreya häm şundıy uk uka tasmalı furacka kigän cirän sakallı tagın ber keşe utıra ide. Alarnı kürgäç, Äkräm karıy kaltırana uk başladı. «Ya ilahım, üzeñ sakla! Tege uka çitle kartuz kigäne gubernator üzeder inde! Hiç bulmasa, anıñ baş yärdämçese sımagrak keşeder!» – dip uyladı ul, häm büregen salıp kultık astına kıstırdı da, ayak oçlarına gına basıp atlıy-atlıy, eskämiyädä üzara nider süyläşep utıruçılar yanına yakınlaştı, annarı kaltırangan kulları belän kesäsennän proşeniye käğazen çıgarıp, yäşel livreyale, cirän sakallı keşegä taba suzdı. Ämma, cirän sakal urınınnan da kuzgalmadı. Kıska, yuan barmakların simez korsagı üstenä kuşırıp utırgan häldä, Äkräm karıynıñ arık gäüdäsenä ere genä ber karap aldı da, tatarçalap: – Siña ni kiräk? – dip soradı. Ana telendä endäşkänne işetkäç, Äkräm karıyga can kerde. – Müselman ikänseñ läbasa! – dide ul. – Ä min sine urıstır dip toram tagın. Menä, enem, şuşı proşeniyene patşa äğzam häzrätlärenä birergä kiräk ide... – Yugarıgı katka men. Proşeniyelärne şunda kabul itälär. – Anda kemgä birergä soñ anı? – Bar, bar, şunda sorarsıñ, – dide yäşel livreyale, yüzen çitkä borıp, häm gorodovoy belän üzelgän äñgämäsen dävam itte. Karıynıñ mondıy ere kıyafätle keşegä yañadan sorau birergä kıyulıgı citmäde, häm ul, kire borılıp, baskıçka taba atladı. Basmalarga kurkıp kına basıp, astan üskä qadär suzılgan palas yulnı taptamas üçen baskıç kırıylatıp kına ikençe katka kütärelde. Anda Äkräm karıy tagın ber zur, irken bülmägä yulıktı. Bülmäneñ barlık täräzara stenaları buylap şkaflar tezelgän ide. Kayber açık kaldırılgan şkaflarnıñ şürleklärendä çitläre tetelep betkän papkalar, käğaz türgäkläre kürenä; şkaf üslärenä üelgän şundıy uk türgäklärdän isä işäk kolakları sıman yırtık, tauşalgan käğaz çukları salınıp tora ide... Täräzä ramnarı inde kıyşaygan, buyauları sargayıp, kupşıra başlagan. Tuzanlı pıyalalar arkılı bülmägä bakça yagınnan kışkı künneñ tonık yaktılıgı sirpelä ide. Yaltıravık tüymäle mundirlar kiyep, yakalarına yoldızlar kadagan nindider keşelär bertuktausız kerä-çıga yürilär. İşek açılıp yabılgan arada, kürşe bülmälärneñ dä eçläre kürenep kitä; anda da biredäge şikelle ük stena buylarına şkaflar tezelgän, anda da şul uk tärtipsezlek hükem sürä, mundirlı şundıy uk keşelär tız-bız yüri. Türgä, ike täräzä arasındagı stenaga yäş patşanıñ portretı elengän. Çebennär taplap betergän altın ramnıñ artında, aralıkta, matäm älämnäre sıman, pärävez cätmäläre cilferdi. Tınçu hava, käğaz, qaläm kıştırdavı, kerep-çıgıp yürüçelärneñ ayak tavışları – barısı da mondagı şıksızlıknı küçäytä, bülmäne tagı da kotsızrak itep kürsätä ide. Uñ yak stena buyındagı ozın agaç känäfidä gorodovoy yokımsırap utıra; añardan beraz çittäräk dürt-biş krästiän urnaşkan ide. Alarnıñ berse kulına käğaz totıp kergän karıynı kürep aldı da, türdäge üstäl artında utırgan çinovnikka taba kulı belän işaräläde. Karıy, tavış çıgarmas üçen äkren genä basıp, krästiän işarälägän yakka taba atladı. Çinovnik, tübän iyelgän başın kırın salıp häm artık tırışudan telen çıgarıp, küçänä-küçänä nider yazıp utıra ide. Östäl üstendä türle eş käğazläre aunap yata; zur kara savıtı deget çilägedäy katıp, çirkanıç ber kıyafätkä kergän; yaña çagındagı tüse uñıp, kırıkmasa-kırık cirennän tişelgän taplı kleenka eskäter üstendäge käğazlär arasınnan şäm tüpçege häm kümerle surgıç tayakçıgı kürenep tora. Ciz şämdäl tübenä isä, hämmäse bergä butalıp, tämäke tüpçekläre, yangan şırpı, kügärgän iske qaläm, sınık enä häm türle tüstäge cep kisäkläre üelgän ide. Çinovnik borılıbrak utırdı, häm Äkräm karıyga anıñ mañgay turısınnan yartılaş çäçe koyılgan takır başı, küptän yuılmagan cıyırçıklı muyını, kerle kice-mamık yakası belän kırılıp-iskerep betkän kara galstugı ayırmaçık kürende. Bu gubernator tügel ide, bilgele; şulay da, karıy uyınça, ul türä keşelärneñ berse bulırga tiyeş ide. Çit keşelär üendä kulına komgan totıp bädräfhanägä barıp kilergä kiräk bulganda, karıynıñ, yulda hatın-kızga yulıkmas üçen, üzeneñ kilgänen belgertep yıraktan uk tamak kırıp tavış birä torgan ğadäte bar ide... Bu yulı da ul şul sınalgan alımın kullanırga buldı. Läkin anıñ tamak kırıp, yütkergäläp toruına türä keşe iğtibar itmäde. Şul çaknı yäş kenä ber yeget, üstäl yanına kilep, çinovnikka nindider sorau birde. Tegese cavap kaytarmagaç, yeget soraunı tagı da kıçkırıbrak kabatladı. Nihayät, çinovnik, gäüdäsen turaytıp, urındık arkasına terälep utırdı, ruçkasın üstäl üstenä taşladı da, açu belän kıçkırıp nider äytte. Anıñ küksel salınkı kaşları astınnan akayıp karagan küzlärendä näfrät çatkıları yıltıradı, kolagına cep belän eläkterep kuyılgan häm ber pıyalası çatnagan küzlege açudan keçkenä borını üstendä sikerende; bozau koyrıgıday ozın mıyıkları yarsıp tırpaydı. Kipşergän yafraklı kayın seberkese tüsendäge çigä çäçläre belän kaymalangan anıñ yüze bu minutta külke dä, kurkınıç ta ide. «Gubernatordan kala iñ ülkän türä şuşıdır ahrı», – dip uyladı Äkräm karıy. Läkin, şul vakıt işek yañadan açılıp, bülmägä ikençe beräü kilep kerde, häm äle genä tükerek çäçep cikerengän çinovniknıñ täkäbberlege şunduk yukka çıktı, büten yüze-kıyafäte yagımlılanıp, kündäm, buysınuçan ber tüs aldı. Ul cähät kenä urınınnan sikerep tordı da, işektän kerüçe keşeneñ karşısına yügerep barıp, aña ihtiramlı küz karaşın tekäde häm, tegese närsä turındadır süz katkaç, kileşkänlegen añlatıp, baş ide. Äkräm karıy isä, yaña çinovnik kürenü belän, däräcä yagınnan berençelekne hiç ikelänmiçä aña birde häm anı türälär arasında gubernator yärdämçesennän dä kim keşe bulmaska tiyeş dip aldan uk küñelenä berketep kuydı. Bülmä eçendäge bütän hiçkemgä iğtibar itmästän, ul yalvarulı küz karaşın barı şul keşegä yünältte, häm, berençe mümkinlek çıgu belän, aña kulındagı käğazlären suzdı. Olug türä, käğazlärne alıp, proşeniyeneñ urısça tärcemäsenä häm tatarçasındagı ahırgı bitlärne çuarlagan isäpsez-sansız tamgalarga küz yügertep çıktı da, mıyık astınnan gına külemseräp nider äytkäç, bütenesen Äkräm karıyga kire birde. Urısça ber kälimä süz belmägän mesken hälfä nişläsen, kulındagı käğazlären cilferdätep, yañadan ber çitkä kitep bastı. Ul arada olug türä bülmädän çıgıp kitte, anıñ aldında äle genä yalagaylanıp büterelgän bayagı çinovnik ta kire üz urınına barıp utırdı. Barı şul çakta gına ul karıydan käğazlärne alırga dip kulın suzdı. Käğazlärne bik centekläp, kat-kat ukıgannan soñ, çinovnik Äkräm karıyga borılıp närsäder äytä başladı. Läkin karıy anıñ süylägänennän berni tüşenmi ide. Nihayät, ul urıs süzlären rähimsez vata-sındıra üzeneñ tatarça gına belgänlegen añlattı. Çinovnik ozın agaç känäfidä yokımsırap utırgan gorodovoyga taba borıldı da: – Kirilıç, bar, Abdullanı çakırıp men! – dip kıçkırdı. Kirilıç, utırgan cirennän yalkau gına kütärelep, mine nik bimazalıysız digän ber kıyafät belän, äkren genä işekkä taba yünälde. Berazdan Abdulla digännäre kürende. Baya guberna kantselyariyäsenä kilep kergäç tä Äkräm karıy küzenä gubernator bulıp kürengän yäşel livreyale şveytsar ide bu. Ul şunduk çinovniknıñ süzlären tärcemä itep birde: – Sineñ gerbovoy salımıñ tülänmägän ikän. Naçalnik şunı tülärgä kiräk, di. Karıy, bişmät çabuların açıp, kuyınınnan akça yançıgın çıgardı da, tiyeşle summanı sanap birde. – Soraçı, tugan, eş kayçan häl iteler ikän? – dide ul, Abdullaga müräcäğat itep. Türä keşe Abdulla belän karıyga taba mäğnäle küz karaşı taşlap aldı da, nindider serle süzlär äytte. Abdulla bu süzlärne tärcemä itep: – Maylanmagan arba şıgırdıy torgan bula, häzrät, añlıysıñmı? – dide. Süyläşüneñ yäşeren mäğnäsenä tüşenä başlagan Äkräm karıy bişmät karınınnan tagın akça yançıgın tartıp çıgardı. Şulay itep, türä keşegä biş, ä Abdullaga ber täñkädän «maylau sadakası» birelde. – İnde borçılma, häzrät, yomışıñnı bügen ük gubernatorga citkererlär, ä irtädän kalmıy proşeniyeñ patşa häzrätlärenä cibäreler, – dide Abdulla. – Tagın sora äle, enem, näticäse niçek bulır ikän? Yahşı bulıp betär ihtimalı barmı? – Anısın ul täğaen äytä almıy, – dip kuydı şveytsar ere genä. – Bütenese patşa ihtıyarına bäylängän. Ul äle yäş patşa, üz kul astında küpme keşe yäşägänen belergä teläsä dä säyer tügel... Äytik, kütüçe dä üz kütüendä küpme mal barlıgın belergä tiyeş bit... Mäüla Kolı avılı krästiännäre tarafınnan üz üstenä yüklängän zur yomışnı Äkräm karıy änä şulay ütäde. * * * Mädräsägä kaytkaç, Äkräm karıy: – Kaladagı eşlär bette, Ähmätsafa enem, proşeniyene birdem, – dide. – Tün-fälän dip şiklänmäsäñ, häzer ük kaytır yulga çıgarga bula. Safa bu täqdimgä şatlandı gına. – Närsädän şiklänergä?.. Alla boyırsa, bernärsä bulmas, – dip cavap birde ul. – Kitäbez, mulla abzıy!.. Häzer, atnı gına cigep keräm. İsmägıyl häm anıñ şärikläre belän saubullaşkannan soñ, Safa belän karıy avılga karıy yul tottılar. Kala tormışına iyäläşep, beraz yal itkän at yügertep kenä bardı. Uramda tız-bız yürep toruçı konkalar anı inde elekkeçä şikländermi, ürketmi ide. Beräveneñ yanınnan ul hätta çabıp uzıp kitärgä dä kurıkmadı. Äkräm karıy çananıñ ber poçmagına kerep postı da, kalada başınnan kiçergän küñelle häm küñelsez istäleklärgä birelde. Mortaza bayda bulgan goläma mäclese, kırıs holıklı Sukır Kayum, anıñ fäqıyr üe, ihtiramlı Gäräy morza – bolar hämmäse dä anıñ küñelennän tagın ber märtäbä canlanıp uzdılar. Safa da närsä turındadır uyga batıp bara ide. Nihayät, ul tınlıknı bozıp, üzaldına äytkändäy: – Hay, şuk ta inde bu şäkert halkı! – dip kuydı. – Nigä alay diseñ, Ähmätsafa? – Üz başımnan kiçergänne äytüem. Bez kilep tüşkän künne ük alar miña kuşamat tagıp ülgerdelär, kahärlär! Kaya gına barmıym, här cirdä “Yomıkıy» dip artımnan kıçkırıp kalalar. Mulla kuşkan isememne onıtammı ällä inde dip toram... Tagın närsä uylap çıgargannar digen! Berkünne şulay kiç belän atnı karap-aşatıp kerdem dä, eş yuklıktan poçmakka barıp utırdım. Şunda utırgan küygä yoklap kitkänmen bit, häyersez. Berzaman närsä beländer şap berne baş tübäsenä! Küzemnän utlar kürende – audım da tüştem idängä. Ülemem şuşı ikän, mäytäm... İsemä kilgäç kenä beldem: ilämsez kalın kitap belän sukkannar tegelär... Ä üzläre belmämeşkä salışa, soraştırgan bulalar: «Närsä buldı siña, Yomıkıy abzıy?» – yänäse. Minnän şulay külüläre inde şaytannarnıñ! Tagın berär nämärsäkäy eşlämägäyläre dip, ul tünne bütenläy yokısız uzdırırga bulgan idem dä, küpkä tüzälmägänmen, kabat yoklaganmın. Bervakıt tüçkeräsem kilep uyanıp kittem. Totındım şunnan tüçkerergä, hiç tuktap bulmıy bit, çın menä, mulla abzıy!.. Monısında närsä eşlägännär diseñme?.. Käğazne küpşä sıman itep türgännär dä, eçenä tüelgän borıç salıp, şunı borın tişegenä ürdertkännär. Soñınnan äytäm üzlärenä: «Bolay şayarırga yarıymıni, – dim, – yalgış küzgä eläkterep, sukır kaldıruıgız bar bit», – dim. Tagın külälär: «Sukır kalsañ soñ, mädräsägä sufıy itep kuyarbız üzeñne, kala keşese bulırsıñ, avılga kunakka gına kaytıp yürerseñ!» – dilär. Ni dip cavap biräseñ inde alarga?! İkençe ber märtäbäsendä, irtän işegaldına çıgıym dip, kizitegemne kisäm – eçe lıçma su... Küne buyı miç yanında kiziteklärem kipkänne saklap utırdım; saklamas ideñ – minsez genä üzläre kipterä başlauları bar. Ul çakta inde küt tä tor: itekläreñ kümere tügel, küle dä kalmas... Hi, bar şuklıkların süyli başlasañ, avızıñda süz citmäs... Bervakıt tagın, bazardan kaytsam, solı kapçıgına kül aralaştırıp salgannar!.. Bezneñ işedän külärgä ostalar, äytäse dä yuk!.. Bez kem alarga? Kem bulsın – sala mucigı... Kaya inde ul bezgä kala keşeläre belän tiñläşergä!.. Kabat kalada bulırga turı kilsä, vallahigazim, mädräsä yagına äylänep tä karamıym, postoyalıy dvorga tüşäçäkmen... Äle dä yarıy, eşebez uñdı – proşeniyene tiyeşle cirenä ireşterdeñ, mulla abzıy. – Äye, anısı, Allaga şüker, äybät buldı, eşneñ yartısı eşlände! Häzer inde patşa äğzam häzrätlärennän uñay cavap kilgänne genä kütäse kaldı, – dide karıy. VII Zurrak eşlär üçen kiräkle äzerlege häm mondıy çualışlarnı tüple ber ezgä salıp kiñäytep cibärerlek citäkçeläre bulmagan halıknıñ, berniçä türäne üterep, yakın tirädäge utarlarnı talap azrak üç algan tüsle bulgaç, kızuı sürelde. Çualış-kuzgalışı zurga kitä almıyça basıldı. Yürägendä kaynagan ut kazanın sürelderä almıyça yarsıp cilkengän, ällä nindi zur-zur teläklär belän yanıp, zurrak eşlärgä aşkıngan Taci häm Fähri şikelle ayırım keşelär bulsa da, alar bik az, diñgezdän ber tamçı gına ide. Türä-kara pıran-zaran kilep, ällä kaylarga kaçıp häm yäşerenep betkänlektän, çualışka katnaşkan büten volostlar, avıllar haman da hükümätsez-vlastsız kileş ide äle. Halık urıs patşasınıñ tupas hücümnärennän vakıtlıça kotılıp, azrak tınıçlangan tüsle dä kürenä, ällä nindi şomlı ber yakın kiläçäkne sizenep kurkıngan şikelle dä toyıla ide. Patşaga, gubernatorga, senatka, tagın ällä kaylarga, ällä kemnärgä proşeniye birgän avıllar üz proşeniyelärenä cavap kilgänne kütälär ide. Kırlardagı kar beraz basılıp, şiñep, üske yagı koyaş nurında pıyala tüsle yaltırap küzlärne kamaştıra; ızannar buyınça tezelep üskän bıltırgı ärem, alabuta häm tigänäklär tigez kar astınnan türtep çıgıp, ällä kaylarga – bik yıraklarga alıp kitä torgan bilgesez yulnıñ mayakları şikelle kürenälär; beraz üskäräk kalkıp kalgan at yulları ak mamık üstendä borılgalap yürgän sorı yılan tüsle toyılalar ide. Menä berkünne irtän, yaktırıp kilgändä, basu kapkası tübendä çana cigelgän atlar, ällä nindi yat kıyafätle keşelär kürende. Alarnıñ kaysı yul belän häm kayan kilgänen berkem kürmäde. Ällä cir astınnan kilep çıktılar, ällä küktän iñdelär... Avıl çitendäge üylärdän berän-särän genä çıkkalagan keşelär kulların kaş üslärenä kuyıp, äsärep karıy başlaganda gına, yul buyınça tezelgän olau tuktadı. Çanalardagı keşelär olau buyınça mätälä-kadala yügerep basu kapkası tübenä cıynala başladı. İñ arttagıları da kilep citkäç, cenaza ukıgandagı şikelle rät-rät bulıp tezeldelär. Alda yalgız basıp torgan beräüse nider äytep kıçkırdı. Şunıñ artınnan uk zalp belän atılgan mıltık tavışı cilsez, tın havada büten avılnı yañgırattı. Karındık täräzälär dereldäp kaltıradı. Indırlardagı häm karaltı tübäläre astındagı kargalar, çäükälär, kügärçennär oyalarınnan tuzgıp çıgıp havada kütäreldelär. Yämsez, kotsız täbänäk üylärdän yügereşep çıkkan halıknıñ küzläre tavış işetelgän yakka tübälde. – Hayt, dva, tri! hayt, dva, tri! – dip birelgän komanda avazları belän ber ük vakıtta küyläp kagılgan baraban tavışı yañgıradı. Rätkä tezelgän mıltıklı soldatlar kürt yarıp, baraban küenä kızu-kızu atlap, büten avılnı der selketep, uram buyınça kildelär dä, kapkasına «Starosta» digän yazu kadaklangan Fäyzulla kuştan yortı turısına tuktadılar. Artlarınnan suzılgan olauları da avıl uramına kerep betkän ide inde. Turı kilgän berençe kiyem zatın bürkänep çıkkan ber agay, soldatlarnı küzdän uzdırıp cibärgäç, bu küreneşneñ närsä añlatkanın tüşenep häm häzerneñ eçendä genä üzen çolgap algan ällä nindi toygılarga birelep bulsa kiräk, üze şikelle ük beräügä: – Cäläy kürşe, kürdeñme? – dip kıçkırdı. – İye! – dide kürşese. – Sırtlarnı äzerli başlarga kiräk bulır... Küt tä tor, menä kürerseñ... Kilüçelär halık telendä «obcor komandası» dip yürtelä torgan cäza firkase ide. * * * İrtägesen yaña stanovoy da berniçä stracniknı iyärtep avılga kilep citte. Sapıy starşina belän pisar da, yäşerengän cirlärennän çıgıp, Mäüla Kolı avılına kildelär häm üzlären yaklarga-saklarga kilüçe cäza firkaseneñ hezmätenä äzer tordılar. Starşina belän pisar Fäyzulla kuştanga urnaştılar. Stanovoy Şämsi mullaga, başlık ofitserlar Sabircan mäzingä urnaştırıldı. Soldatlar başka yortlarga taratıldı. Tikşerülär şul kündä ük başlandı. Üterelgän stanovoyga başlap hücüm itüçe Taci belän Fähri kayadır kaçıp ülgergännär ide. Ä stracniklarnı art yaktan koçaklap aluçılar, mulla, mäzin häm kuştannar kürsätüe buyınça kulga alınıp, ayak-kulları bogaulanıp, şul kündä ük kalaga ozatıldılar. Annan soñ çualışka katnaşmagan keşelärneñ isemlege tüzelde. Çualışnıñ başındarak: «Bez il belän bergä inde, ni kürsäk tä, bergä kürerbez!» – dip şapırıngan mulla-mäzin häm kuştannar, san alırga kilüçelärne kuıp cibärgäç tä, astırtın gına beräm-beräm volostka barıp, üzlären yazdırgan häm san alu beleşmäsen vakıtında tapşırıp, hükümät boyırıgın ütägän bulıp çıktılar. Şunıñ üçen dä alar çualışka katnaşmagan dip tabıldılar. Çualış vakıtında avırıp yatkan yäki üydä turı kilmägän keşelär dä mulla-mäzin häm kuştannar rätenä terkälde. Şulardan kala büten halık çualışka katnaşuçı sanaldı. Bolar eçennän dä boyar utarın talarga baruçılarnı ayırıp alıp üzenä başka ber isemlek tüzelde. Utar talauga katnaşmıy kaluçılarga unbişär, tegelärenä yegerme bişär çıbık sugılaçak buldı. Kiçkä taba ber-ike yük çi karama çıbıgı da urmannan kaytıp, kemneñder munçasında peşeklänep ülgergän häm karañgı tüşkän vakıttarak kına kiyezlärgä urap kiterelep, karavıl üeneñ idänenä taşlangan ide. Tün uzdı. Tagın tañ attı, yaktırdı. Avıl uyandı. Koyaş kük çitennän ürmäläp yugarı kütärelä başladı. Künbatış yaktan ala-kola bolıt türkemnäre kilgän tüsle kürenä, kıybla yaktan küçle cil isä, yafraksız agaç botaklarına katkan ak bäslärne koya häm açık-tişekle karaltı tübäläreneñ kaldık salamnarın tuzgıtıp oçıra ide. Desyatskiylar, sotskiylar, tagın täräzä-işeklärne şakıldatıp: – Cıyınga, cıyınga! Beräü dä kalmaska! – dip kıçkırıp uzdılar. İkençe türle kurku belän kurkıp, yaña toygılar belän küräşep azaplana başlagan halık telär-telämäs kenä tagın karavıl üenä agıldı. Karavıl üen här yaktan çolgap algan korallı soldatlar, andıy-mondıy häl bula kalsa, «märhämätle» patşanıñ «izge» boyırıkların ütärgä äzer toralar; şul säbäptän, cıyınga dip kilgän härber keşe kapkınga elägä – hiç kire çıgarılmıy, üenä cibärelmi ide. Türälär büten üere belän beryulı kildelär häm, çarasızdan sıkranıp salmak ber küygä gücläp torgan halık arasınnan uzıp, karavıl üenä kergäç, aldan bilgelängän urınnarına tezeleşep utırdılar. Baylar, kuştannar, mulla-mäzin – barısı da şunda ide. Berniçä stracnik kerep işek tübenä bastı. Berse miç buyında torgan ozın eskämiyäne urtadagı buşlıkka kiterep kuydı. Tagın berse peşeklägän çi karama çıbıgın koçaklap kiterep eskämiyä yanına saldı. Fäyzulla starosta, här närsäneñ kirägençä äzerlänep betkänen kürgäç, aldındagı yazulı käğazlärneñ bersen aldı da, üy işegen açıp: – Şäfigulla Häsbiulla ulı! – dip kıçkırdı. – Min! – Äydäle, enem Şäfiq! – dide starosta. – Monda siña tamga salası bar ikän... «Min!» digän yeget eçkä kerde. Starosta, şundagı stracniklarga närsä turıdadır işarälägäç, tagın üz urınına barıp utırdı. Şäfiqnı ike yaktan ike stracnik eskämiyä yanına türtkäläp kiterde, häm berse, tükse genä itep: – Äydä, sal bişmäteñne!.. Yat şunda! – dip, eskämiyägä kürsätte. Öçençe ber stracnik idängä bügelep şomarak, sıgılmalırak häm sukkan çakta sızgırıp tüşärlegräk cille çıbık saylıy ide. Şäfiq stracniknıñ süzen añlap citkermäde. Çünki ul starostanıñ süzen «berär käğazgä tamga salası bar» dip añlagan ide. Suktırılaçagın belsä dä, berençe tayaknıñ üzenä nasıyp buluın uylamıy ide äle. Şunıñ üçen dä ul, beraz aptırap, türdä utırgan türälärgä küzen tutırıp karadı. Stanovoy: – Närsägä katıp torasıñ? Ällä işetmiseñme? – dip, ayak tibep kıçkırgaç kına, ul mäsälägä tämam tüşende. Läkin anda da bişmäten salırga aşıkmadı. Stanovoynıñ kuşuı buyınça, stracniklar anı cilterätep çişenderdelär dä, kütärep alıp eskämiyägä yüztübän suzıp saldılar. Ber stracnik başına atlanıp utırdı. İkese anıñ ike ayagın tübän basıp tottı. Kulına peşeklägän çi karama çıbıgı totıp, Şäfiqnıñ ayak oçına baskan dürtençe stracnik: – Moña niçäü? – dip soradı häm starostadan: – Yegerme biş! – digän cavapnı algaç, başta ike uçına tükerde, şunnan soñ çıbıknı yugarı kütärep, hava yarıp sızgırtıp, can küçe belän Şäfiqnıñ yalangaç arkasına berne tarttı. Sukıtırıluçı yaman açı tavış belän akırıp cibärde häm arkasın duga tüsle käkräytep kütärde. Şäfiq tavışın işetep, tıştagı halık ta gücläp şaulıy başladı. Uramnıñ ikençe yagına cıynalgan çup-çuar hatın-kız, bala-çaga türkemendä dä çırıldap kıçkırışkan, ärnep yılaşkan tavışlar işetelde. Soldatlar mıltık çakmaların çakıldatkalap, komanda kütkän ber räveşkä kerdelär. Suktıruçı stracnik: – Arkañnı kütärmä! – dip, Şäfiqnıñ arkasına çıbıknıñ sap yagı belän katı itep türtkäç, cilländerep, sızgırtıp, tagın ber suktı. Şäfiq tagı da açırak itep kıçkırdı. Tıştagı tavış tagı da küçleräk işetelsä dä, kan koyarga torgan yırtkıç soldatlar arkasında, bu yulı tärtip bozılmadı. Eçtäge türälär, kuştannar, bähetle baylar isä bik tınıç utıralar ide. Şäfikqa ber unlap tayak sukkannan soñ, anıñ arkasınnan çıkkan kara kan ayaktan totıp toruçılar bitenä çäçräp, karavıl üeneñ cir idänenä tamçılıy başlaganda, stanovoy, urınınnan sikerep torıp, eskämiyä yanına kilde dä, stracnik kulınnan çıbıknı tartıp alıp: – Karap toram da, sin yünläp suga belmiseñ ikän... Menä kara, ikençe yulı minemçä sugarsıñ. Menä bolay sugalar anı! – dip, can küçe belän suktı häm çıbıknı Şäfiqnıñ arkasınnan algan çagında sıdırtıp, ışkıp, bolay da kara kan agıp torgan yaralarnı yırtıp aldı. Ul, stracniknı üyräter üçen suga torgaç, bütenläy kızıp kitte bulsa kiräk, Şäfiq üleşen üze tämamladı. Starosta: – Citte!.. Tügäl yegerme biş buldı! – digännän soñ da, ul: – Monısı pahutı bulır alay bulgaç, – dip, tagın ber suktı da, çıbıknı idängä taşlap, üz urınına kitep utırdı. Bu vakıtta inde Şäfiq kıçkırmıy, tıpırçınmıy, ul ällä kayçan isennän yazgan ide. Anı bişmätenä uradılar da, starostanıñ cigüle atına salıp üenä ozattılar. Annan soñ tagın beräü çakırıldı. Ul da şul räveşçä suktırılıp, istän yazgan hälendä üenä ozatılgaç, başkası kertelde. Anısınıñ eşe betkäç, tagın... Şulay beräm-beräm çakırılıp, yalangaç arkalarına kanlı tamgalar salınıp, üylärenä ozatıla torgaç, yegerme bişleklär betep, unbişleklärgä näübät citte. Aları da şulay sugılıp, üylärenä ozatıla başladı. Tüş vakıtı uzdı. Türdä utıruçılar yalkıp, suguçılar arıp kilälär ide inde. Stanovoy, Sapıy starşinaga karap: – Yegetlärne beraz yal itterep, üzebez tamaklanıp almıybızmı? – dide. – Yarıy! – dide kart starşina. – Tagın berärsen kertep çıgarıyk ta... Tege yeget çıbıgın da yaña almaştırdı bugay... Yaña çıbık äräm bulmasın... Kanı katsa, eşkä yaramas bula. Fäyzulla starosta käğazen totıp barıp işekne açtı häm: – Äkrämetdin Mübin ulı! – dip kıçkırdı. Bu çakırıluçı Äkräm karıy bulıp, ul ğadättä cıyınnarga yürmäsä dä, bu yulı starostanıñ atap çakırtuı buyınça kilgän häm tıştagı halık arasında çuala ide. Üz iseme çıgu belän, ul da, suyılır üçen kassapka kerä torgan añgıra kuy tüsle, karavıl üeneñ täbänäk işegennän bügelä tüşep eçkä kerde. Kanlı eskämiyä yanına kilep baskaç, tilmerep karagan küzlären yürtep, türdä utıruçılarga karadı. «Çäçeñne algan çakta päke ütmäs bulsa da «avırta» dip ränciseñ bit!.. Şulay uk karap torıp suktırasıñmıni?» dip äytkän tüsle itep Sabircan mäzingä karadı. Läkin mäzin küzlären çitkä bordı. «Niçä yıldan birle balalarıgızga din-iman üyrättem. Üzemä terälgän büten il hezmäten ütäp kildem. Kızganmıysızmıni?» digändäy itep, baylarga, kuştannarga karadı. Boları da anıñ küzläre belän äytkänne añlamaganga sabıştılar. «Şuşımı tuganlık? Teläsäñ, mine bu azaptan, bu hurlıktan kotkarırga sineñ ber süzeñ citä bit!» dip äytergä telägän küzlären tugan agası Şämsi mullaga tübäde. Ul da başın iyep, küz kabakların salındırdı. Stanovoy: – Närsä kütäseñ tagın?.. Çişen, yat! – dip açulanıp kıçkırgaç kına, ul bärän eçle, satin tışlı namaz tunın salıp stena buyına idängä kuydı. Kızıl tüymäle ädräs bişmäten häm çulak ciñle bikasap käzäkiyen salıp tunı üstenä kuydı. Ozın ak külmägen muyınına hätle kütärep, itläç arkasın açtı da, kanlı eskämiyägä suzılıp yattı. «Mübin ahun mähdüme, Bohara pişkadäme, Korän hafiz, avılnıñ eçkersez, kündäm, yuaş häm yarlı hälfäse; patşaga proşeniye birergä bargan keşe» dip toruçı bulmadı. Stracniklarnıñ berse karıynıñ başına atlandı. İkese ike ayagınnan tottı. Dürtençese, başkalarnı “sıylagan” tüsle ük itep, peşeklängän çi karama çıbık belän häybätläp, tırışıp, küç ayamıyça “sıyladı”, anıñ arkasına da kanlı tamga saldı. Bilgele, karıy da başkalar şikelle ük akırdı, bakırdı, kıçkırdı, yıladı, arkasın dugaladı, tıpırçındı, duladı. Cir idänneñ vak çokırlarına cıynalgan cämäğat kanı üstenä üz kanınnan da tamçılar üstäp, istän audı. Anı da bärän tunına urap üenä ozattılar. Türdä utıruçılarnıñ kaysıberläre: «Patşaga proşeniye birergä barganın stanovoy belsä, tagın ber unbiş tayak üstäter ide moñar», – dip uylasalar da, ul turıda süz kuzgatuçı bulmadı. «Tamgalau» eşe karıydan soñ vakıtlıça tuktatıldı. Türälär sıylanırga taralıştılar. Stracniklar yal itte. Sugılu näübäten kütüçelärdän hiçkemne hiçkaya cibärmädelär. Alar ah orıp sıkrana-sıkrana palaçlarnı kütälär ide... Zobanilar tamaklanu häm yal itü eşen bik kıska tottılar. Çünki alarnı başka avıllarda da şundıy uk hezmät kütä, şundıy uk «izge» burıç ütiseläre bar. Aşıgalar ide alar... Yañadan cıynalıp, bülengän eşne dävam itterä başlagaç, stanovoynıñ soravı häm Sapıy starşinanıñ mäğkulläve buyınça, tagı ber eskämiyä arttırıp, ike urında suktıra başladılar. Stracniklar ike stanga citärlek bulmaganlıktan, ayaklardan totıp toru şikelle genä keçkenä eşlärdä bulışlık itärgä riza buluçılar kuştannar arasınnan da tabıldı. Bik tırışıp eşläü arkasında gına, sugılası keşelärneñ sanı kiçkä taba azaydı. Şulay bulsa da, karavıl üendäge “munça kertü” eşen karañgı tüngä hätle suzarga turı kilde. Çünki türälär, soñgarak kalıp bulsa da, Mäüla Kolı avılınıñ eşen ber kündä beterergä bulgannar ide. Berär säbäp belän bügen eläkmägän yäki suktırunı sizep kürşe urıs häm çirmeş avıllarına kaçıp kotılgan keşelärne totıp, tiyeşle üleşlären kirägençä tapşıru mäşäqaten avılda kalası başlık ofitserlar üz üslärenä yüklädelär. Stanovoy, starşina, pisar häm stracniklar tün urtası yakınlaşkanda kürşe avılga yünäldelär. Ul avılga da ikençe ber firka kilep, kiçädän birle stanovoy belän starşinanı kütä ide. Baraban kagıp, mıltık atıp, avılga kergän «obcor komandası» – cäza firkase urında kaldı. Soldatlar, rühsätsez-sorausız, eläkkän ber äyberne tartıp alıp telägänçä faydalanırga häm saklık azıgı bulmagan yortlarnıñ aktık sıyırın suyıp aşaudan da tartınmaska kuşılıp, yortlarga taratıldı. Şuşı eş üçen atap äzerlängän soldatlar türälärneñ boyırıgın ütäüdä, bilgele, kimçelek kürsätmädelär. Östävenä, kart-korını mıskıllau, hatın-kıznı küçläü, urlau, talau şikelle hünärläre belän dä halıknı yakınnan tanıştırdılar. * * * Şuşı vakıygadan soñ ber atna uzgaç, Gıybad pisar tagın üzeneñ iptäşläre belän san alır üçen Mäüla Kolı avılına kilde. Halık haman da açulı, äüvälgedän bitär üçle bulsa da, bu yulı karışuçı bulmadı. San aluçılar telägännären eşlädelär. Kiräkle beleşmälärne totkarsız aldılar. Başka yortlar rätennän alar Miñlebay Safası yortına da kergännär ide. Arkası haman da tüzälmägän Safa soldat, säkegä yüztübän yatkan kileş, san aluçılarnıñ sorauların, hatını Sacidäneñ alarga birgän cavapların tıñlıy, Sacidä yalgışkan urınnarda gına tüzätkäläp cibärä ide. Alar belän eşne betergäç, Gıybad pisar türdäge poçmakta täsbih tartıp utırgan karçıkka äylänep karadı da, papkadan başka ber käğaz alıp, karçıknıñ üzennän soraşıp, anıñ birgän cavapların ayırım käğazgä terki başladı. – Äbi, yäşeñ niçädä ikänen beläseñme? – Min barıs yılda tugan idem, balam, – dide karçık. – Üz isäbem buyınça tuksannan küp artık bulmasa kiräk ide dä, menä yäşlär isäpläp yüz dä altıga çıgaralar iç!.. Gıybad, pisar tagın ber kat Zührä karçıknıñ kıyafätenä karap, baş çaykap kuydı. – Kayda tudıñ, kayda üsteñ, äbi? – Menä tagın! Även bazında üsälär di mikänni?.. Avılda atam üendä üsmiçä! – Atagıznıñ üe nindi urınga salıngan ide? – Koyaşka karşı, tau başında ide. Öy turıbızdagı zur-zur şomırt agaçları ap-ak çäçäk ata, bakça artıbızdagı kart çırşı agaçı tübennän salkın çişmä kaynap çıga ide... Äy, ul çaklar! İskä tüşkäç, yılıysı kilä... Häzerge tormış tämug gazabına äylände bit inde... – Yarıy, yarıy, äbi, – dide Gıybad. – Türlese bulgandır ul çagında da... Närsä aşap üsteñ? – Ber min genä imän äkäläse aşap yürmädem inde... Başkalar tüsle ük... İpi belän may... Sosla... Äle ul çakta çäy digän närsä yuk ide. İnde genä çıktı... Gıybad pisar käğazlären, papkaların säkegä kuydı da, iptäşen iyärtep, işek tübenä kitep tuktadı häm: – Äyt äle, äbi! Bez niçä keşe? – dide. Anıñ bu eşe, üzençä, Zührä karçıknıñ küzlären sınau ide. Karçık küçsez tavışı belän kıtkıldap külep cibärde. – Äy balam! – dide ul. – Äle min sezneñ niçäü ikänegezne kürü tügel, teläsäm, enä saplap cüy tegäm... Bu süzne dä käğazgä terkädelär. Şul künneñ irtägesen ük Zührä karçık avırıy başladı häm, barlı-yuklı ber atna çaması avırıp yatkaç, ülep tä kitte. Sırtı tüzälep citkän keşelär, il irke häm halık azabı belän satu itmiçä, ilgä nindi genä borçu kilsä dä bergä urtaklaşıp, saf namusı häm kersez küñele, ak kükräge belän dünyadan ütkän aksakal Miñlebaynıñ aktık tüsmere bulıp torgan bu karçıknıñ cenazasına barıp, olılap kümdelär. Kaysıber şayanrak keşelär: – Gazrail färeştä Zührä äbine dä ezläp taptı, ahrı, – didelär. – Añar, mügayın, Gıybad piserneñ küze tigänder... – Bezneñ azaplarnı kürsäter üçen genä anı Hoday şuşı küngä çaklı saklagan ikän... – dip äytüçelär dä buldı. Läkin ul turıda iñ düres süzne Äkräm karıy äytte: – Ülmäktän kalmak yuk, bu dünyada hiçber närsä mäñge tügel... Barısı da fani... Bu anıñ üz gomerendä berençe häm ahırgı märtäbä äytä algan berdänber fälsäfi süze ide. Äye şul! Bu dünyada hiçber närsä mäñge tügel. Patşa da, anıñ türäläre dä, zakonnarı da, kamçıları da... * * * Mäüla Kolıga cäza firkase kilep, tikşerülär başlanası künne Taci belän Fähri hiçkemgä sizdermiçä avıldan kaçıp kittelär. Alar cäzalau-suktırular dulkını sürelgänçe kürşedäge urıs avılında küpmeder vakıt yäşerenep yatkaç, berär türle eşkä yallanu niyäte belän, tagın arı kuzgaldılar. Nihayät, kiçke eñger-meñger tüşkändä, küne buyı ayagüste yürüdän arıp-talıp, keçkenä genä ber tatar avılına barıp cittelär. Kıyşayıp utırgan salam tübäle yortlarnıñ berseneñ boldırında yäş kenä hatın basıp torgannı kürep, Fähri: – Kilenkäy, bez mosafirlarga çäy eçertep çıgarmassız mikän? – dip soradı. Hatın berni dip tä cavap birmiçä, işektän kerep yugaldı häm berazdan kire äylänep çıktı da: – Äydä, keregez, hoda bändäläre, – dide. Taci belän Fähri aña iyärep çista itep cıyıştırılgan üygä kerdelär. Türdä, täräzä yanında olı yäşlärdäge ber hatın cep erläp utıra; kiyez cäyelgän säke urtasında ike bala bik tämläp katık aşıy; säkeneñ baş-başlarında isä berse yäş, ikençese kartrak kıyafätle ike ir keşe yüztübän suzılıp yatkan ide. Boları işektän kerüçelärgä süzsez genä başların borıp karadılar. Bayagı yäş hatın, kulına çiläk alıp, suga çıgıp kitte, ä olıragı, kabası yanınnan torıp, samavır tiräsendä kaynaşa başladı. Taci belän Fähri yul kapçıkların işek busagası tübenä idängä kuydılar da, säke çitenä kilep utırdılar. – Arıgansızdır, beraz häl alıgız! – dip kuydı irlärneñ olıragı. – Rähmät, – dip cavap birde Taci häm süz katuçınıñ yüzenä centekläbräk karadı. – İnde yoklarga da yatkansız dimme? Eşne bik irtä beteräsez, ahrı? – Eşläsäñ eş dünya hätle! Yalkaulanıp yatuıbız tügel... mäcbür bulganga. – Büten arka tetkälänep betkän, kımşanır häl dä yuk... Menä şuña kürä yatuıbız, – dip añlattı yäşräge. – Sezne dä çitlätep ütmädelär, alaysa? – Ütäme soñ, kütep tor! Bu sıy kuştannar belän mulla-mäzinnärgä genä eläkmäde! Süz tuktalıp kaldı. Ul arada samavır kaynap çıgıp, säkegä tabın äzerlände. Mosafirlarnı aşarga-eçärgä çakırdılar. – Arka tüzäler anısı, – dip tagın süz başladı irlärneñ olıragı. – Avılda soldatlar kaluı gına naçar. Yaz citmiçä, alardan kotılu yuk inde. Büten avılnıñ astın üskä kiterep yürilär. Ni teläsälär, şunı eşlilär. Halıknıñ aktık sarıgına, käcäsenä hätle suyıp aşap beterdelär. İnde sıyırlarga da kul suza başladılar. Äle dä yarıy, Allahı Täğalä ul zobanilardan bezneñ yortnı saklap kaldı, yuksa eşlär harap ide... Öyebez keçkenä, cämäğatebez dä işle, kaya urnaştırasıñ alarnı monda!.. Berdänber sıyırıñnı talap alsalar nişlärseñ? Balalarga närsä aşatırsıñ? Baylarga alarga häsrätläner urın yuk, ber sıyırın alsalar, ikençese kala! Ä menä bezgä kıytı bulaçak! Fähri belän Taci anıñ süzlärenä baş kagıp, cüpläp, süyläşmiçä genä utırdılar. Hucanıñ hatını tüzmäde, ireneñ süzlärenä üstäp äytte: – Täkıy babaynıñ änä başınnan çalmasın tartıp algannar da çitängä suzıp elep kuygannar, imeş. İnde häzer şul çalmanı yırtkalan tegeñä-moña totalar, di. – Ä ütkän tünne genä İbät abıy kızın küçlägännär, – dide miç yanında kaynaşuçı yäş hatın. – Anı gınamı, avılıgızdagı barlık kızlarnı mäshärä itep beteräçäkbez, dip äytep äytälär di äle tagın, – dide irlärneñ yäşräge, süzgä katışıp. – Monda häzer, yänäse, bez huca, teläsä närsä eşlibez, ä sez, canıgız isän kalsın disägez, tınıgıznı çıgarası bulmagız, dip äytep äytälär, di. Şul vakıt işek açılıp, üygä ozın buylı, pühtä kiyemle ber keşe kilep kerde; sälam birep, yan säkegä utırdı da, bitlären sıypaştırıp doga kılgaç häm üy eçe buylap küzlären yürtep çıkkaç: – Hällär niçek, Biktimer? Saumı, Korbangali! – dip, hucalarga süz kattı, annarı Taci belän Fährigä taba borılıp: – Kaya yul totasız, yegetlär? Avılıbızga isän-sau gına kilep citä aldıgızmı? – dip soradı. – Allaga şüker, rähmät, – dide Taci. – Yıraktan kiläbez. Kalaga eş ezläp baruıbız... – Yarıy, yarıy... Biktimer üendä mosafir keşelär bar digäç kenä kerüem ide... Mäytäm, berär yaña häbär äytmäslärme, kerep çıgıym äle... – Nindi yaña häbär bulsın?.. Berni yuk, – dide Taci. – Kaya barsañ da ber ük yañalık, – dip üstäde Fähri, säkedä yatkan yegetkä işaräläp. – Kartlar süzen tıñlamagaç, şulay bula ul, – dide yaña kergän keşe. – Nihätle ügetlädek üzlären: «Patşa häzrätläre kuşkannı ütärgä kiräk, baş tartsañ, barıber küçläp ütätäçäklär», – didek. Mulla abzıy belän mäzin dä şunı uk äyttelär. Tıñlamadılar bit... Üzlärençä eş yürtälär, yänäse... Şunıñ arkasında, änä, häzer härber yortta küz yäşe dä ah-zar... Citmäsä, büten avılga soldatlar kilep tuldı... Şul räveşçä tagın beraz süylänep-sukranıp utırgannan soñ, ul saubullaşıp çıgıp kitte. Anıñ artınnan işek yabıluga, säkedä yatkan yeget, yaraları sızlauga da iğtibar itmiçä, urınınnan sikerep tordı da, açu belän süylänergä totındı: – Menä nindi satlık can bit ul! Başta halıknı kotırtıp yürgän buldı, qabahät, här uram çatında bugazın kiyerep: «Assınnar, suysınnar – bez üz dinebezdän kaytmıybız, ata-baba dinen taşlamıybız!» – dip ätäçlände. Ä üze ul arada astırtın gına kanturga barıp, kiräkle beleşmäne birep kaytırga da ülgergän ikän... Tikşerülär başlangaç kına beldek: ul da, anıñ kürşese dä, mulla-mäzin belän kuştannar da – hämmäse dä san alu turındagı boyırıknı ütägän bulgannar ikän. Türälär alarnı soñınnan başlarınnan sıypadılar, ä bezne eskämiyägä yatkızıp çıbık belän sıyladılar. Niçek kenä sıyladılar äle!.. Andıy et cannı buıp bäkegä salsañ da günah bulmas! – Andıy kurkınıç süzlär süylämä, ulım, – dip bülderde anı änise. – Täräzä tübendä berärse tıñlap torsa, harap bulasıñ bit! Ällä sin anı monda tikmägä genä kerde diseñme? Kotırgan et üere bit alar! Taci belän Fähri ber-bersenä karaşıp aldılar. Çäy eçelep betep, tabınnı cıyarga gına torganda, kinät işek yañadan açıldı häm üygä ike soldat iyärtkän ofitser belän starosta kilep kerde. – Pasportlarıgıznı kürsätegez! – dip boyırdı ofitser Taci belän Fährigä. – Pasport kapçıkta ide, häzer tabıp birermen, – dide Taci, tınıç tavış belän, häm bütännärgä sizdermiçä genä Fährigä küz kıstı. Alar ikese beryulı işek katında idändä yatkan kapçıkları yanına kilep, äyberläre arasında aktarınganday ber kıyafät belän beraz çügäläp tordılar, annarı kinät üyaldına atılıp çıgıp, işekne tıştan keläse belän biklädelär dä, üydägelär ıgı-zıgı kilgän arada, çitän aşa sikerep çıgıp, tiz genä ındırga taba çaptılar. Şunda uk büten avılnı mıltık tavışları yañgırattı; uramda soldatlar, hatın-kız, alar artınnan bala-çaga kürende. Mıltık tavışınnan ürkegän kargalar, çäükälär, oyalarınnan tuzgıp, çäreldi-karıldıy havada oçıp yüri başladılar. Alarga türle yaktan yarsıp-yarsıp et ürgän tavışlar kuşıldı. Soldatlar da ındırlar yagına karap yügerdelär. Alar artınnan kullarına küsäk-sänäk totkan ber türkem irlär – suktıru cäzasınnan kotılgan avıl kuştannarı iyärde. * * * Kiç citte. Uram çatlarında, kapka tüplärendä türkem-türkem bulıp cıyılıp torgan hatın-kız, bala-çaga taralışırga telämäde, hämmäse bu vakıyganıñ ahır näticäsen kütä ide. Menä bervakıt yıraktan – ındırlar artınnan güclägändäy nindider tonık ber tavış işetelde. Bu tavış torgan sayın yakınaya häm küçäyä bara ide. Nihayät, avılga taba ber türkem keşelär kilgäne kürende. İkese aldanrak atlıy, arttagıları alarnı bertuktausız türtkäläp, tipkäläp kilä ide. Karavıl üe turısına citkäç, türkem tuktadı. Karşı aluçılar arasında basıp toruçı siräk sakallı, simez bitle häm üstenä yahşı kama tun kigän ber keşe, algarak çıgıp, starostaga endäşte: – Niçek, İbray aga, eläkterdegezme asıl koşlarnı? – Eläkmi kaya kitsennär?! – dip cavap birde starosta, gorur tavış belän. – Bezdän yırak kaça almaslar. Berse ävengä kerep utırgan ide, ikençese – salam çümäläsenä. Karışıp mataştılar, küç belän alırga turı kilde. Şaktıy azaplandık... Menä bu yulbasarı ber soldatnıñ barmagın teşläp çäynäde. «Yulbasar» digäne Taci ide. Anıñ üs-başı yırtılıp, tetelep betkän; Fährineñ kiyemennän dä çuk-çuk bulıp çüpräk kisäkläre asılınıp tora. Monıñ üstenä, ikeseneñ dä küz tüpläre kügärep çıkkan, avız-borınnarı kanagan, şeşengän. Kıskası, alar keşe tanımaslık, kızganıç ber kıyafättä idelär. Simez bitle bayagı keşe Tacinıñ yüzenä bik centekläp karap tordı-tordı da, kinät: – Cämäğat! Bu Mäüla Kolı avılınıñ Miñlebay kart malayı labasa! – dip kıçkırıp cibärde. – Küptän yamanatı çıkkan Taci! – Düres, näq üze! – dip kuşıldı ikençe beräü. – Bayadan birle baş vatıp toram: kayda kürdem ikän min bu tanış yüzne, mäytäm. Çınnan da, Taci ikän läbasa! – Äye, zur cinayätçene eläkterdek! Stanavaynı üterüçene! – dip añlattı starosta hämmäsenä. – Kaçıp kotılmakçı idelär dä, buldıra almadılar! Taci belän Fährine, ayak-kulların bogaulap, şul uk tünne kalaga ozattılar. Ä stanovoyga zur cinayätçelärneñ totıluı turında aşıgıç häbär belän atlı çapkın cibärelde. VIII «Obcor komandası»nıñ cäber-zolımnarı çiktän aştı. Ber genä yortta, hucalıkta da küzgä kürenerlek terlek-mal kalmadı – sarık, sıyırlarga qadär hämmäse suyılıp aşaldı. Orlıkka kaldırılası aşlık ta şul uk soldatlarnı aşatu üçen totılıp bette. Çakırılmagan kunaklarnıñ komsız teläklären kanäğatländerü üçen kayber yarlırak hucalıklar hätta üzläreneñ kiyem-salım, karaltı-kura şikelle närsälären dä satarga mäcbür buldılar. Soldatlar kürşe avıllarga çıgıp kerü sıltavı belän krästiännärdän kün sayın olau taläp itälär, atlarnı irtädän kiçkä qadär kiräkkä-kiräksezgä kualap, cikmäs hälgä kiterälär, yabıktırıp eştän çıgaralar ide. Bolarga tagın ber bäla kilep kuşıldı: utar talaganda kürelgän zıyannı krästiännärdän tülätü turında yugarıdan boyırık kilde. Üterelgän upravlyayuşiy, stanovoy häm stracniklarnıñ ğailälären tärbiyäläü burıçı da buntta katnaşkan avıllar üstenä yüklände. İñ ahırda, tege vakıtnı büten avıl isemennän Gäräy morzaga Äkräm karıy birgän veksel buyınça akça tüläüne taläp itep kaladan yazu kilep tüşte. Kıynalu-sugılulardan bolay da soñgı çikkä citep alcıgan, kahärlängän halıkka bu hällär bütenläy kotılgısız bulıp toyıldılar. Härkemne şomlı ber uy biläp aldı: – Bu «obcor komandası»nnan niçek kotılırga? – Yaña salımnarnı tüläü üçen kayan akça tabarga? – Kemnän yärdäm, märhämät sorarga? Patşaga häm başka olug türälärgä birelgän proşeniyelärneñ bersenä dä älegäçä häbär kilgäne yuk, häm küräseñ, kiläçäk tä tügel ide. Halıknıñ ümete şulay kabınır-kabınmas yañadan sürelde. Türle krästiän çualışlarınnan soñ moñarçı niçek bulgan bulsa, häzer dä avıl halkı üz aldına kilep baskan bu avır mäsäläne urtaga salıp ülçäp-tikşerep karadı, häm nihayät, ozak süz küräşterü, şaulaşulardan soñ urtak ber fikergä kilgändäy buldı: – Türkiyägä küçep kitärgä kiräk! – İzge hälifä cirendä tormış yahşırak ta, ciñelräk tä bulırga tiyeş! – Hälifä üzeneñ müselman kardäşlären kıyırsıttırmas!.. Şulay itep, halıknıñ barlık teläk-omtılışları ber maksatka yünälde. Härkemgä häzer kotılu yulı tabılganday, bähetle tormış yakın häm mümkin bulıp toyıldı. Cil kay yakka issä şul yakka borıluçan ikeyüzle baylar, kuştannar häm mulla-mäzinnär halıktagı bu omtılışnı türleçä kızdırırga tırıştılar. Ä nadan, tiz ışanuçan mucik, hälifä ilendä, yänäse, üzlären kütäçäk bähetle tormış belän ümeten kanatlandırıp, hıyal diñgezendä yüzde. Bazarda yäki karavıl üendä, mäçettä namazdan soñ yäki ineşkä at eçerergä tüşkän cirdä, yäisä tabında aşap-eçep utırganda süz haman şul ber mäsälä – Türkiyägä küçep kitü tiräsendä äylände. Yäşe-kartı, olısı-keçese – hämmäse çit mämläkätneñ hıyalda gına tugan sihri maturlıgı belän yäşäde, şuña tabınıp häm şuña gına büten ümeten baglap, kahärle Rossiyä ciren tizräk taşlap kitärgä aşkındı. Alarnı bu kısır hıyallarınnan aynıtırga sälätle berkem dä tabılmadı. Ul arada küçenügä bäyle därtländergeç häbärlär küçäygännän-küçäyä häm işäyä bardılar: – Kürşe avıl säfär çıgarga äzerlänep tä betkän, di. – Ä fälän-fälän avıl inde küçenep tä kitkän ikän. – Hak bulsa, küçep kitüçelärgä bernindi totkarlık bulmayaçak di. Paşportlarnı bik tiz birälär ikän. Paşportnı telägän keşe monda, telämägäne yulda caylıy ala ikän... Koyaşlı Türkiyä ilendä alarnı kütkän şul irken, mul tormış turındagı hıyal äylänä-tirä çınbarlıgın elekkedän dä bitär yämsezräk, kotsızrak itep kürsätte. Kiçerelgän cäber-zolımnar hämmäse iskä tüşep, keşelärdä tugan-üskän cirne taşlap kitü teläge küçäygännän-küçäyä bara ide. Saban tuyları vakıtı ide. Läkin aldagı yıllarda büten halık katnaşı belän ütä torgan bu küñelle yazgı bäyrämdä bıyıl bik az keşe katnaştı. Aları da, başlıça, küçenep kitärgä cıyınuçılar tügel, bälki bütännärne küçenergä ündäp-ügetläp tä üzläre monda kaluçılar ide. Küpçelek isä, bäyrämenä-niyenä karamıy, büten dünyasın onıtıp, yırak säfärgä äzerlänä ide. Hükümät küçenep kitüçelärgä totkarlık itmäyäçäk digän ozınkolak häbäre tora-bara, çınnan da, düreskä çıktı. Bu turıda küçenü şartların beleşer üçen kalaga bargan ilçelär kaytıp süylädelär. Alar Kazanda ber haci yanında bulgannar ikän. Hacinıñ äytüençä, Odessada bik küp müselmannar yäşi di, häm alar küçenep kitüçelärgä pasport aluda bulışırga väğdä birgännär, ä haci üze ul Odessa müselmannarı belän nık bäyläneştä tora di. – Allaga tapşırıp, yul hästären kürä torsınnar, – dip äytep äytkän di haci. – Säfär kuzgalu belän min Odessaga telegram sugarmın, – digän di. – Anda alarnı bik hürmätläp karşı alırlar häm ozatıp cibärerlär, – digän di. Mondıy häbärlär işetelgäç, halıknıñ şatlıgı eçenä sıymadı. Halık şau kilde: – Tizräk cıyınıp betärgä kiräk! Üzebezneñ müselman mämläkätenä kitäbez! – Citär, patşa-türälärneñ cäber-zolımına küp tüzdek! – Yaña cirdä tormışıbız tınıç, tamagıbız tuk bulır içmasam! Küñelläre kütärelgän keşelär üz tormışlarında tuaçak mühim bu üzgäreş tañın änä şulay kuanıp täbriklädelär. Mulla-mäzin häm kuştannar isä alarnıñ süzlären cüpläp, kitüçelärgä yahşı teläklär telädelär, häyer-fatihaların üläştelär, şul uk vakıtta, üzläre caylap-ipläp kenä cirlären sukalap çäçtelär. Menä, nihayät, säfär çıgar künnär dä yakınlaştı. Berençe bulıp az cämäğatle ğailälär kuzgalırga buldı. İşle ğailälär yulga küzen çıgarga buldılar. Baylar belän kuştannar da: – Uñışnı cıygaç, bez dä äzerlänä başlarbız, Alla boyırsa, – dip, yul çıgu vakıtın cäy azagına küçerdelär. Avılda mal-mülkät satu ıgı-zıgısı başlandı. Yortlar, karaltı-kura, çäçülek cirlär, saklanıp kalgan mal-tuar, hucalık kiräk-yarakları – barısı da satuga täqdim itelde. Satuçılar küp, ä aluçı az bulganlıktan, bäyälär bik tiz tübän tägäräde. Avılnıñ barı iñ yarlı katlavı – çıptaçılar belän çabataçılar gına satu-alu ıgı-zıgısına katışmadılar; alarnıñ, berençedän, satar äyberläre yuk, ikençedän, yırak säfärgä çıgarlık akçaları bulmau säbäple, kaya da bulsa kitärgä dä cıyınmıylar ide. * * * Başkalar kebek ük suktırılıp, istän yazgan hälendä üenä ozatılgan Miñlebay Safası bik ozak avırıp yattı. Arkasındagı kanlı yaralar bertuktausız ärnep yana, kımşangan sayın enä çäneçkändäy sızlandıra, ıñgıraştıra ide. Hatını Sacidä ireneñ bu hälen avır kiçerde. Ul kulınnan kilgänçä Safanıñ gazapların ciñeläytergä tırıştı häm can açuı belän türälärne, soldatlarnı sükte. Şul uk vakıtta, anıñ küz aldında tagı da zurrak borçu-mihnätlär väğdä itüçe şomlı kiläçäk şäülälände. Avılda torgan soldatlarnıñ, igen basuına yabırılgan sarançaday, tizdän saklıktagı büten azık-tülekne kırıp-seberep aşap beteräçäge kün kebek açık ide. Citmäsä, utar talaudan kürelgän zıyannı kaplau häm üterelgän türälärneñ ğailälären asrau üçen härkemgä yaña salımnar salınaçak di. Şunnan soñ ni kütärgä kala?.. Gomer buyı tir tügep, bürtekläp torgızılgan hucalık inde tarkalıp bara, alda bülgenlek, açlık teş ırcaytıp tora. Yuk, nindider çara kürergä kiräk, bähetkä ireşü üçen nindider başka yul tabarga, ezlänergä, küräşergä kiräk! Sacidä küñelennän änä şulay uyladı, häm hälifä cirenä küçenep kitü turında süzlär tarala başlagaç ta, hiç ikelänmiçä, kitü fikeren huplauçılar yagına kuşıldı. Ul da, başkalar kebek ük, yıraktagı izge hälifä cirendä üzlären kütkän matur, bähetle tormış turında hıyallandı, häm şul hıyallar üermäse eçendä tämam iserep, iren dä şunda kitärgä künderergä tırıştı. Safa başta karışıp mataştı: – Andıy zur eşkä uylamıyça gına totınırga yaramıy... Monda bütenesen yugaltıp, anda da berni tapmıy kalsak nişlärbez? – dide. Sacidä haman üzeneken tukıdı: – Bez ikebez dä, allaga şüker, yäş, taza. Eştän kurıkmıybız. Mondagıdan da yamanrak bulmas. Anda äybät kenä tormış korıp cibärerbez, alla boyırsa. Keşelär kitä iç... Bezgä dä kurkırga kiräkmi, täväkkällik, Safa. Şulay kızıp-kızıp dälilli torgaç, Safa künde häm yırak säfärgä äzerlänä başladı. Yort yüz sumga kürşe avılnıñ ber çirmeşenä satıldı. – Bähete bar ikän bu Ähmätsafanıñ! Ötek kenä üenä yüz täñkäne kayırdı! – diyeştelär avıldaşları. Safa üzeneñ atı belän sıyırın da çagıştırmaça yahşı gına bäyägä satıp cibärde. Yırak avıldan kilgän ber keşe alar üçen tüp-tügäl ille sum çıgarıp birde. Anıñ karavı, hucalıktagı başka äyberlär, çäçülek häm karaltı-kura bik oçsızdan kitte. Mäsälän, çäçülek cire yuk kına bäyägä Safanıñ üz abıysı – Vafa kuştan kulına küçte. Ä karaltı-kuranı bik kıstata-kıstata mäzin satıp aldı. – Bu çerek karaltı närsägä miña? Utın itep yaksañ gına inde! – dip süylände ul. Başka çıkkan ulı üçen suka, tırma, dirbiyä işe hucalık äyberlären saylarga kilgän umartaçı Gıymadi kart ta bik ozak satulaşıp mataşkan buldı. – Miña yünräk bäyägä dä birmäkçelär ide... Märhüm Miñlebay kordaş hakına gına aluım inde... Ulıma üz baylıgımnan da üleş çıgara algan bulır idem, – dide ul. Mal-tuarnı, «märhämät yüzennän», Şämsi mulla belän Fäyzulla starosta üzara büleştelär. Avılnıñ başka kuştannarı, yorttagı bütän kaldık-postık äyberlär üçen üzara kıçkırışa-kıçkırışa talaşsalar da, bik zur yahşılık eşlägän keşelär sıman, Safaga tiyennär suzıp, yılamsık tavış belän anıñ aldında aklanıp mataşkan buldılar: – Siña yärdäm bulsın dip kenä aluıbız... Yuksa bolarnıñ bezgä bernigä kiräge yuk. Küzen üzebez dä yulga çıgası iç... Barıber buşka kaldırıp kitärgä turı kiläçäk... Şulay äkrenläp barlık äyber satılıp bette diyärlek. Kırıkmış tayga gına Safa bik ozak iyä taba almıy azaplandı: oçsızga biräm disä dä, baş tarttılar. Ahırda Safa kürşese Gıybadullaga kilep yalındı. – Bulmasa, sin alıp cibär kırıkmışımnı, kürşe! – dide ul. – Ä närsägä kiräk ul miña? – dide kürşese. – Küzen üzebezgä yul çıgar vakıt citkäç kaya kuyarmın min anı? Añardan başka da satası äyber küp bulır äle. – Anısı hak, Gıybadulla tugan, düres süzgä cavap yuk. Şulay da, minem hälne dä añla inde sin... Kaya barıym min ul kırıkmışnı iyärtep? Kul-ayagım bäyle bit şunıñ arkasında... Ä siña niçek tä ber cay çıgar äle. Bälkem, kalaga mal sata barırga turı kiler, şunda kırıkmışnı da alırsıñ... Ber igelegeñ bulır, içmasam... Anıñ üçen hoday üzeñä unı belän kaytarır... – Bulmastay eşkä ügetlämä, Ähmätsafa kürşe. Annarı, akçam da çamalı... Sin, änä, mulla abzıyga äytep kara, ul almasmı... – Añarda buldım inde min, – dide Safa. – Almıym dip kırt kiste... Alla hakı üçen, kürşeñne bäladän kotkar inde, büten ümet sindä... Kıybat ta soramıym labasa! – Akçam bulsa, şät, algan da bulır idem... Yuk bit, yuk... Şulay da, küpme sorıysıñ? – Kışın bazarda un täñkä birgännär ide dä, oçsızsınıp riza bulmadım. Häzer, bilgele, bäyälär andıy tügel inde... Äydä, bişne bir, alaysa... – Akılıñ altın ikän! Biş täñkä! Beläseñme, häzergese zamanda biş: täñkä ni digän süz ul? – Beläm, kürşe, beläm. Ul täñkälärneñ bäyäsen üz bükremdä tatıp beläm. Tik menä, bütenese satılıp bette digändä genä, yartı yulda tuktap kalası kilmägän ide... – Anısı sineñ eş, ämma läkin biş täñkägä sinnän ul kırıkmışıñnı berkem almayaçak... Andıy bäyälär yuk häzer. Bezneñ Süläyman koda änä biş täñkägä sıyır qadär sıyır satıp aldı, minem üzemä dä biş yarımga cikkän at birdelär. Sineñ kırıkmışıñ kolın gına bit äle, kaya aña biş täñkä... – Soñ, kiläse yazga ul da cikmä at bulaçak labasa! – Yazga hätle ällä bez bar, ällä yuk, anısın belep bulmıy. Äydä ber täñkägä kün – alam! Safa bütenläy aptırap kaldı. Ber yaktan, Gıybadulla haklı: häzer, bäyälär şundıy tübän tägärägän zamanda, biş täñkägä çınnan da savım sıyır yäki at satıp alıp bula; ä ikençe yaktan, kırıkmış üçen ber täñkä birü – kürälätä aldau, mıskıllau digän süz ide... Andıy bäyägä satkançı, kırıkmışnı berär fäqıyr keşegä sadaka itep birü yahşırak bulaçak ide. Safa beravık uylanıp tordı da: – Alaysa menä siña soñgı süzem: üç täñkädän dä kimgä birmim! – dide. – Yuk süz süyliseñ, Safa. Äyttem iç inde: siña andıy bäyäne berkem dä birmäyäçäk, şulay uk min dä birmim. – Yarar, kileşik ike täñkädän. Telämiseñ ikän, berärsenä totam da buşka biräm, – dip kuydı Safa häm kırt borılıp kapkaga taba yünälde. – Yarıy, nişlämäk kiräk, sineñ hakka kileşmi bulmas inde, – dip tuktattı anı Gıybadulla. – Mä, ike täñkäne al da kırıkmışıñnı alıp ker äydä. Kıymmäträk buldı buluın, tik nişliseñ inde sineñ belän... Kürşe hakı – alla hakı digändäy, sine räncetergä küñel tartmıy. İzge hälifä cirenä barıp urnaşkaç, bezne dä häyer-dogadan kaldırmagız. Safa ike sum akçanı aldı da, çıgıp kitte. Kaytışlıy ul tal çıbıgınnan ürelgän zur kärcin kütärep üydän çıgıp kilüçe Sacidäne oçrattı: kärcingä oyaları belän kaz bäbkäläre häm tavık çebiläre tutırılgan ide. Satıp alırday keşe tabılmaganlıktan, Sacidä alarnı Äkräm karıy cämäğate Cihan abıstayga sadakaga birep kaytırga dip çıkkan ide. Satılası äyberlär satılıp, alıp kitäseläre barısı da tüynälep, kuzgalıp kitäse genä kaldı digändä, kinät Mäüla Kolıga Safanıñ ikençe hatını Hätiräneñ ätise – takta yaruçı Kerpe Sälim kaytıp tüşte. Ğadättä az süyläşüçän, sabır holıklı Sälim kart bu yulı bik açulı kürenä ide. Ul üygä kilep kerüe belän ük kızıp-kızıp kiyäven açulanırga totındı, küçenep kitüneñ mäğnäsezlege turında ozaklap dälillägäç, Safa belän Sacidägä yanap: – Karagız anı, monıñ azagı yahşı betmäyäçäk, üz başıgızga bäla alırga yürisez, – dide. – Şunı añlagız: yahşı, taza yäşäü härkemneñ üzennän tora. Hälifä cirendä bütenese al da gül bulır disezmeni? Anda da mondagı şikelle baylar, türälär bar iç... Celegegezne suırırlar äle alar! Şulay bulgaç, nigä dip anda kitärgä? Tazalık-saulık bulganda, belägeñdä küç-yegär taşıp torganda, monda da dünya cimertep yäşärgä bula iç. Sälim kart, timerdäy nık yodrıkların havada selkep, süzen dävam itte: – Şuşı kullarım isän bulganda, miña bernindi hälifä cireneñ hacäte yuk! Kün-tün eşlim, anıñ karavı tamagım tuk!.. Düres, dünya al da gül bulmıy, kayçak oçnı-oçka yalgıy almagan çaklar da bula... Nişlämäk kiräk! Teşne kısıp bulsa da tüzärgä, zamana ciñeläygänne ümet itep yäşärgä turı kilä... Härhäldä, hälifä cirendä mondagıdan ciñelräk bulmayaçak. Koyaşı da, açlıgı da här cirdä bertüsle. Safa belän Sacidä Sälimneñ süzlären tañ kalıp tıñladılar. Yırak il turındagı matur hıyalları kisäk kenä sürelep kalganday buldı, kiläçäk tä inde elekkeçä yaktı nur eçennän balkıp kürenmi başladı. Ägär dä Sälim Mäüla Kolıga beraz aldanrak kaytsa, ul, ihtimal, kiyäve belän Sacidäne küçep kitmäskä künderä dä algan bulır ide. Ämma häzer soñ ide inde. Mal-mülkät satılgan, elekke tormış küe bozılgan, yul äyberläre hämmäse tüynälep, äzerläp kuyılgan. Yortta da inde yaña huca hakimlek itä. Ber uylangan uydan häzer kire kaytu hiç mümkin tügel ide. – Küräm, sez uyıgızdan kire kaytası tügel, ahrı. Yarar alaysa, kitä biregez! Ämma Hätirä monda kalaçak! – dip kırt kiste kart Kerpe. – Niçek inde ul alay? – Şulay! Äyttem iç: Hätirä monda kala, bette-kitte! Artık süz ozaytıp torası yuk. Safa belän Sacidä mondıy kararnı hiç kütmägännär ide. Hätirä üze dä aptırıy kaldı. Annarı alar üçäüläp Sälim kartnı ügetlärgä totındılar, läkin tegese üz süzendä nık tordı. Ahır çiktä, Safa üzeneñ irlek hokukların yärdämgä çakırıp, üz hatınımnı min teläsä kaya alıp kitä alam dip, türleçä dälillär kiterep karadı, ämma aları da Sälim kartka täesir itmäde; ul äyterseñ Safanıñ süzlären işetmi dä ide. – Sin närsä, haman gel ber süz çäyniseñ: hatın da hatın, imeş! Hätirä siña hatın bulsa, miña – üz kızım! Sineñçä, min anı kürälätä aç ülemgä çıgarıp cibärergä tiyeşmeni? Sezneñ anda barıp niçek urnaşasıgız bilgele tügel bit äle, ä Hätiräneñ vakıtı şundıy, aña tınıçlık kiräk. Ällä inde şunı da añlamıysızmı? Kartnıñ soñgı süzläre Safa belän Sacidägä salkın su koyganday täesir itte. Avıldagı çualışlar, küçenü mäşäqatläre ıgı-zıgısında alar Hätiräneñ yükle buluın häm anı yırak yulga alıp kitü-kitmäü turında nıklap uylarga kiräklegen niçekter istän çıgargannar ide. Häzer, Sälim kart äytkäç, alar ikese beryulı Hätirägä taba borılıp karadılar. Çınnan da, Hätiräneñ gäüdäse küzgä kürenep üzgärä, kalınaya, tügäräklänä başlagan ide. Oyalçan, basınkı tabiğatle Hätirä üze dä ätisenä karşı nider äytmäkçe bulgan ide dä, tegese anı şunduk süzennän bülde: – Tıgılma, sineñ eş tügel... Monda kalasıñ digäç, monda kalasıñ – bette-kitte! Berkemdä dä kartnı kündererlek bütän dälil tabılmadı, häm anıñ kararı belän kileşergä turı kilde. Şaktıy ozakka suzılgan küñelsez tınlıktan soñ, Sacidä irenä taba borıldı da: – Sälim abzıy düres äytä: Hätiräne, çınlap ta, üzebez belän alırga yaramas, äydä, älegä monda kalsın, – dide. – Yaña cirdä urnaşıp, tormışnı caylap cibärgäç, sin anı kaytıp alıp kilerseñ. Ul vakıtta inde bala da üsä tüşkän bulır, alla boyırsa. – Sacidä Hätirägä taba borıldı: – Sin dä bez yuk dip artık beterenmä, sabırlıgıñnı cıyıp, Safanı küt. – Yulı kıyın, yırak, bälkem kaytıp ta bulmas, – dip kuydı Safa. – Yuk, kaytasıñ, Safa... Barıp tüplängäç tä, Hätiräne alırga kaytasıñ... Häyer, min üzem dä anı alırga kaytırmın äle... Yırak yuldan kurıkmıym min... Sälim abzıy, Hätiräne bezneñ belän cibärerseñ bit? – Kayçan citär äle ul vakıt?! Aldan yurap kuyası yuk... Vakıtı citkäç, küz kürer... – Häyer, ul çakta inde bez sinnän sorap ta tormabız... Ber-berebezgä şulhätle iyäläşep betkän idek, ayırılgaç bik kıyın bulır inde... * * * Nihayät, küçenep kitüçelärneñ berençe türkeme kuzgalası kün dä kilep citte. Sandıklar, tüençeklär, samavır, bala bişekläre tüyälgän olaular büten avıl buyına suzıldı. İneşeneñ här borılışı, tugayı, yarlarındagı härber agaçı-kuagı, yul buylarındagı härber taşı-tümgäge elek-elektän tanış häm qaderle bulgan tugan cirne taşlap, yıraktagı çit-yat ilgä karap yul tottılar. Avılda kaluçı barça halık alarnı ozata çıktı. Basu kapkasın uzgaç, azan äytü üçen, olaular beraz tuktalıp tordı da, yañadan yulga kuzgaldı. Kitüçelärgä kardäş tiyeşle keşelär olaularnı kürşe avılgaça diyärlek ozata bardılar. Saubullaşkanda här ike yak ta bik küp küz yäşe tükte. Ozatuçılarnıñ kitüçelärgä bähetle yul, yaña cirdä şatlıklı tormış häm yakın kiläçäktä küñelle oçraşu teläp kıçkırgan tavışları äle bik ozak havada yañgırap tordı. Hätirä yıragaya bargan kärvan artınnan moñsulanıp karap kaldı, anıñ kolagına äle haman Sacidäneñ yuatıp äytkän yomşak süzläre işetelep torganday buldı: – Yamansılama, Hätirä... Matur, taza ber kız bala tap bezgä... Safanı küt. Äkräm karıy belän Cihan abıstay säfär çıguçılarga üzläre dä kuşıla almauları üçen bik ükendelär. Küz küne kuzgalırga tiyeşle keşelär arasında da berençe türkem belän kitüçelärgä künläşep karauçılar buldı. Barı mulla-mäzin halkı, kuştannar gına kaygırışmadılar. Alar, äle küptän tügel genä küçenü turında avız suların korıtıp süylänep yürgän bulsalar da, häzer avıldagı bu ıgı-zıgılarga külep kenä karıylar ide. * * * Gazaplı yul şaktıy küp vakıtnı aldı. Nihayät, mühacirlär hämmäse isän-sau kileş Kazanga barıp cittelär häm berniçä tovar vagonına tüyälep Odessaga yul tottılar. *[Mühacirlär - küçep kitüçelär, emigrantlar.] Odessada müselman mühacirlärenä häm hacga baruçılarga yärdäm kürsätü buyınça mahsus kontora bar ide. Anıñ hucası, İbrahim Ädigäyev digän keşe, älege vakıygalarga qadär berniçä kün elek Kazannan şuşındıy eçtälektäge ber telegramma aldı: «İke yüz baş kuy ozatıldı. Karşı alıgız. Alış-bireş tämamlanu belän, miña tiyeşle üleşne cibäregez. İrtägä tagın ozatam. Ähmät Çäydäşev». Ä ul arada mühacirlärne tüyägän poyızd yäşellänä başlagan bolınnar häm urmannar aşa äkren genä künyakka ürmäläde. Vagonnarda ber-bersenä sıyınışıp utırgan keşelär hıyal diñgezendä yüzälär ide. Parovoznıñ härber kıçkırtuı alarnı tagı da därtländerep cibärä, ocmahtagıday bähetle tormış väğdä itüçe hälifä cirenä haman sayın yakınayta bara kebek ide. Avılda kaluçılar isä bu vakıt cıyınga äzerlänälär ide. Küçenep kitüçelär isäbenä üz däülätlären arttırıp, bayıp kalgan kuştannar cıyın bäyrämen ayıruça ber canlılık, därt belän karşılarga cıyınalar ide. IX Türle tikşerü yortları buylap bersennän ikençesenä küçerep azaplıy torgaç, Taci belän Fährine, nihayät, türmägä kiterdelär. Zur işegaldınıñ türendä ike katlı şıksız sorı binalar tezelgän. Tışkı küreneşläre belän alar Rossiyä imperiyäseneñ başka kazna yortlarına – kazarmalarga, sud yäki bolnitsa binalarına ohşagannar ide. Tınçu havalı, yüeş ozın koridor binanıñ härber katın ikegä bülep tora. Koridornıñ buyınnan-buyına ike yaklap kamera işekläre tezelep kitkän ide. Karañgı çıraylı decur nadziratel yaña totkınnarnı kiterüçe konvoir birgän käğazne alıp ukıdı da, Fähri belän Taciga iskitmäüçän karaş taşlap aldı, annarı borın eçennän genä nider mıgırdıy-mıgırdıy, ikençe katka alıp menä torgan baskıçka taba yünälde. – Närsä katıp kaldıgız? Minem arttan atlagız! – dip kıçkırdı ul kinät artka borılıp. Konvoir häm totkınnar anıñ artınnan iyärdelär. Taş basmalarga baskan ayak tavışları büten bina eçenä yañgırap taraldı. İkençe kat koridorı buylap ber-ike adım ütkäç tä, nadziratel tuktadı häm yänäşädäge kamera işegeneñ keçkenä täräzäse aşa eçke yakka karadı. Annan da aña berniçä par moñsu küz tekälgän ide. Bu häl nadziratelğä oşamadı, küräseñ; ul, kulındagı avır açkıç bäyläme belän açulı seltänep, eçtägelärgä: – Närsä küzläregezne akayttıgız? Ayu kürdegezme ällä? – dip kıçkırdı. Kamera eçendäge totkınnar işek yanınnan şunduk artka çigendelär. Nadziratel işektäge täräzäçekne yañadan kapladı da, açkıç bäylämennän üzenä kiräkle açkıçnı ezli başladı. Taci belän Fähri, küzlären ber noktaga tübägän häldä, küñelsez kıyafättä nadziratel artında kımşanmıyça basıp tordılar. Bu minutta alarnıñ küñelendä, çıgar cay taba almıyça, häsrätle uylar üermäse büterelä ide. – Yägez, qaderle kunaklar, rähim itegez, – dide nadziratel, mıskıllı yılmaep, häm berär keşe genä ütärdäy itep, kameranıñ işegen açtı. Başta Taci, annarı Fähri şul yarım açık işek aşa kısıla-kısıla eçkä kerdelär. İşek, näübättäge ike korbannı irektän mährüm itep, yañadan şapıldap yabıldı. Taş stena, asfalt idän, tüşäm astında uk tünnek sıman timer räşätkäle keçkenä täräzä, idän urtasında pıçrak zur üstäl häm işek tübendä poçmakta sası is añkıtıp torgan tärät çiläge – Taci belän Fährineñ kameraga kergäç berençe kürgän närsäläre menä şular buldı. Berazdan alarnı kameradagı bütän totkınnar çolgap aldı. – Yegetlär, tämäke barmı? – dip soradı aradan berse. – Tartmıybız. – Ä ipiyegez? – İpi dä yuk, – dip cavap birde Taci. – Biregä närsä üçen kilep eläktegez soñ? Taci kulın gına selekte. – Närsä üçen ikänen üzebez dä tüşenä almıybız, – dide Fähri. – Avılıbızda bunt buldı. Soldatlar kiterep, hämmä keşene suktırıp üç aldılar. Ä bezne menä zindanga... – İh, min anda bulgan bulsam, şaytan algırı! Kürmägännären kürsäter idem ul qabahätlärgä! – dip kıçkırdı bürenekedäy yıltır küzle ber tatar yegete. – Alay kızma äle sin, yeget! Kayan beläseñ, bälkem bez dä kul kuşırıp yatmaganbızdır? – dip kuydı Taci. – Ul çakta eş başka... Alaysa, bik şäp bulgan. Yuk üçen genä kilep eläkmägänsez, dimäk... Taci yegetkä cavap birergä ülgermäde, kameranıñ argı oçında nindider şau-şu kütärelde. Türle halık utıra ide monda. Küpçelege – tikşerü astındagı totkınnar ide. Arada yartı gomerlären türmädä uzdırgannarı da yuk tügel: andıylar, irekkä çıgıp citär-citmäs borın yañadan türmägä elägüläre arkasında, zindan tormışına iyäläşep betkännär häm ğadättä tüzälmäs cinayätçelärgä äverelgännär ide. Düres, alar türkemendä yuk kına ber-ber ğayep üçen berençe tapkır türmägä eläkkän alakanatlar da oçraştırgalıy, läkin alar da, täcribäle «ostazları» yogıntısında, tiz arada şundıy uk başkisärlärgä äylänälär ide. Holkı-tabigatenä karap, härber totkın türmädä üzen türleçä tota. Beräülär künnär buyı läm-mim däşmiçä uylanıp utırırga yarata yäki vakıtlarınıñ küp üleşen yoklap uzdıra. İkençe beräülär, kiresençä, üzlären kaya kuyarga belmiçä, timer çitlekkä yabılgan canvarlar sıman, poçmaktan poçmakka arlı-birle yürenä, kulları kanagançı taş stenanı tırnıy yäisä yodrıkları belän bikle işekne tüyärgä totına. Kayvakıtlarda isä ärämgä kitkän yäş gomerläre üçen küenügä tüzä almıyça häm irekle tormışların sagınıp, ber-berseneñ cilkälärenä menep basalar da, tüşäm astındagı keçkenä täräzäneñ tonık pıyalası aşa uram yakka küz tüşerep alırga tırışalar. Ä inde kameranıñ berär poçmagında bähäs yäki yakalaşu başlana kalsa, hämmäse dä şunda üeleşä. Menä häzer dä, türge poçmakta kütärelgän şau-şu totkınnarnıñ iğtibarın üzenä cälep itte. Alar Fähri belän Tacinıñ üzlären genä kaldırıp därräü şul poçmakka taşlandılar. Anda ber türkem at karakları kuldan yasalgan karta belän oçko uynıylar ide. Totkınnardan ber çuaş üzeneñ irtägä alası ikmäk payıgın ber tatarga ottırgan ikän. Ä ul ikmäk tatarga hätle ikençe ber urıska ottırılgan bulgan. Menä şunnan bähäs başlanıp kitkän. Tatar da, urıs ta – härberse üzen genä haklı sanap, çuaşnıñ ikmägen däğvalıy. Bähäskä başka totkınnar da kuşılgannar. Küpçelek urıs yagın kayırganga, bu urıs – Semen atlı totkın, batırayıp kitep, tatarga berne tamızıp ta algan. Tegese dä kauşap kalmagan, üz näübätendä anıñ üstenä taşlanıp, anı idängä yıgıp salgan da, teşläre belän bugazına yabışkan. Şulay itep, çın-çınlap sugış başlangan. Başka totkınnar älege sugış çukmarların ayırırga tırışıp karasalar da, moñardan berni çıkmadı. Kiresençä, şau-şu küçäyä genä tüşte, yarsıp-yarsıp sügengän tavışlar kamera eçen der selkette. Şul vakıt kinät işek açılıp kitte, häm kameraga korallı ike nadziratel kilep kerde. İşek keläse niçek şaltıramıyça açıldı da, açkıçlar çıñlagan tavış niçek işetelmäde – totkınnar bütenläy abaylamıyça kaldılar... Nadziratellärne kürü alarnı şunduk şıp bulırga mäcbür itte. Nadziratellär eşneñ asılın soraştırmıyça uk añlap aldılar: idändä äümäkläşkän keşelär arasınnan älege çuaşnı, tatar häm urısnı cilterätep torgızdılar da, türtkäli-tipkäli kartserga alıp kittelär. Berazdan türmä koridorında sakçılarnıñ: – Decurnıylar! Äbätkä äzerlänegez, äbätkä! – dip kıçkırıp uzgan tavışları işetelde. Sälämä kiyemle ike totkın üstäl üstendäge zur miskilärne eläkterep işek yanına barıp bastılar: – Häzer üzegezgä yuıntık alıp kiläbez, äzerlänep torıgız, yolkışlar! – dip şayarttı berse. Ber totkın: – Änä anda tärät çiläge dä mülderämä tulgan! Kem tügep kerä? – dip kıçkırdı. – Kem bulsın, yaña kilgännär, bilgele! Alarga da beraz küñel açarga kiräk iç! – dip, därräü kütärep aldı başkalar. Taci belän Fähri, bu süzlärneñ üzlärenä karata äytelgänen añlap, hiçnindi rizasızlık kürsätmästän, avır tärät çilägeneñ tişekle kolaklarına ozın tayak kigezdelär dä, şunıñ yärdämendä anı iñnärenä kütärdelär. İke tamçı su kebek ber-bersenä ohşagan küñelsez, eçpoşırgıç künnär başlandı. Taci belän Fähri türmä tormışınıñ mondıy yalıktırgıç bertürlelegenä bik ozak iyäläşä almıy azaplandılar. Nihayät, künnärdän ber künne korallı konvoy astında alarnı okrug sudı tikşerüçesenä sorau alırga kiterdelär. Algı bülmädä şaktıy ozak vakıt kütep utırgannan soñ, Tacinı kabinetka çakırdılar. Bülmädä yazu üstäle yanında yaltırap torgan takır başlı, altın kısalı küzlek kigän tikşerüçe utıra; tılmaç vazifasın ütäüçe ikençe beräü – tuzgak kara çäçle kazaq, ap-ak teşlären ırcaytıp, anıñ yänäşäsenä baskan ide. Tikşerüçe üstäl yanına kilep tuktagan Taciga küzlären kütärep karadı da, räsmi kagıydä taläp itkän berniçä soraunı birde, annarı tüp mäsälägä küçte: – Stanovoy belän stracniklarnı üterüçe sinme? – Yuk, min tügel. – Alaysa üterüçelärneñ isemnären äyt. – Bu eştä büten halık katnaştı. – Stanovoyga berençe bulıp sin suktıñmı? – Yuk. – Alaysa, kem berençe bulıp suktı? Kürgänseñder bit?.. – Kürmädem. Bez anı büten halık belän bergä çolgap aldık... – Avılga ğaskäri otryad kilep tüşkäç ni üçen kaçıp kitteñ? Bälkem şunı añlatıp birerseñ? – Min kaçıp kitmädem. Min berär hezmätkä yallanırga dip kenä avıldan çıgıp kittem. – Ä ofitserga ni üçen pasportıñnı kürsätmädeñ? Bezgä bilgele bit: ofitser pasport kürsätüne soragaç, sin häm sineñ iptäşeñ şunduk kaça başlagansız. – Minem pasportım yuk ide. – Eş ezläp çitkä kitärgä bulgaç, pasport alu turında ni üçen aldanrak kaygırtmadıñ? – Ul çakta kemdä pasport kaygısı bulsın... Türälär üzläre dä türlese türle cirgä kaçıp betkän ide. – Kaçıp betkän ide diseñ alaysa?.. Yarar, bar, çık! Tacidan berençe sorau alu şunıñ belän tämam buldı. Annarı kabinetka Fährine kerttelär. Ul da, Taci belän aldan süz kuyışkança, tikşerüçeneñ soraularına ber ük türle cavaplar birergä tırıştı. Ä atna-un künnän Tacinıñ beryalgızın gına çakırdılar. Bu yulı da ul tikşerüçe soragannarga bik saran cavap kaytardı yäki kürälätä yalganladı. Ul hätta üze süylägännärgä tikşerüçene ışandıra aldım dip eçtän genä süenä dä başlagan ide. Ämma älege tılmaç kazaq tatarça yazılgan nindider hatnı kıçkırıp ukırga kereşkäç, Tacinıñ arkası buylap salkın ber kımırcık yügerep uzdı. Hatnıñ eçtälege tübändägeçä ide: «Bez oşbu namägä kul kuyuçılar – Kazan vilayate, Kazan nahiyäse, Mäüla Kolı karyase müselmannarı, olug padişahıbıznıñ märhämätle vä tugrılıklı türälärenä şunı tanıklıybız: Mühämmätsalih ulı Tacetdin Miñlebayıv bezgä üzeneñ insafsızlıgı vä ädäpsez ğadätläre belän küptän mäğlüm adämder. Ul karyabezneñ mühtäräm kartlarına gına tügel, üzeneñ gaziz ata-anasına da bala çaktan uk miherbansız bulıp, alarnı tupas, dorfa süzlär belän cäfa çikterep üste. Kelät, ambarlar basıp, ciläk-cimeş, alma bakçalarında ugrılık kılıp, älhasıyl, küze tüşkän härber närsägä ugrı kulın suzıp, kürşe-külännärenä küp zıyan vä tınıçsızlık kiteräder ide. Bala-çaga anıñ şuklık, usallıklarınnan hämişä cimerek avız vä borın belän yürider ide. Günahlı buludan kurıkmıyça äytäbez ki: inde ul çakta uk anıñ ugrı, yulbasar bulıp üsäçäge tämam mäğlüm ide. Olıgaygan sayın, ul üzeneñ oşbu ğadätlären, ugrılıgın taşlamadı, kartlar, ülkännär süzen äüvälgeçä tıñlamıyça, yahşılıkka ündäp äytelgän üget-näsihätlärgä külep karavında dävam itte. Tagın şul mäğlüm bulsın: ul bezneñ hatın vä kızlarıbız belän ädäpsez kılanadır, yäşlärebezne bozık yulga üsterider. Anıñ iñ yaratkan käsebe – halıknı bezneñ padişahıbız äğzäm häzrätlärenä vä anıñ olug türälärenä karşı kotırtu buldı. Ul äytä ide: imeş, patşa hezmätenä barmasañ da yarıy, çünki, imeş, patşa bolay da däülätle keşe, aña soldat kiräkmi, yänäse. Fäqıyr, yarlılar üçen tırışkan bulıp kılansa da, asılda ul eş süymäs yalkaularnı yaklıydır ide. Karyabezneñ däülätle vä mühtäräm adämnärenä karşı ütek mucik halkın kotırtıp, ähle müselman arasında nizaglar tudıradır, alarnı ber-berse belän talaştırırga tırışadır ide. Ber zamannı ul karyabezdän kitep biş-altı yıl çaması häbärsez-hätersez küzdän yugalıp tordı. Bez, inde añardan kotıldık dip kuanıp, tämam tınıçlap kalgan idek. Günah şomlıgına karşı, ul yänä karyabezgä äylänep kayttı, tämam bozılıp, fasiq ber bändä bulıp kayttı. Süylilärder, imeş, yugalıp torgan yıllarında ul nindider şikle adämnär belän aralaşkan, cinayätle eşlärdä katnaşıp, yamanlıklar kılıp yürgän. Bez sez galicänaplardan oşbu şik-şübhälärne tikşerep, Tacetdin Miñlebayıv digän ul adämneñ kılgan büten günahların faş itüegezne ütenäbez. Bunt-çualışlarda katnaşuıbız belän bez üzebez dä izge vatan aldında zur günahlı bändälärbez. Ämma bez hiç şiklänmiçä äytäbez ki: ägär dä arabızda Tacetdin Miñlebayıv işe bozık adäm bulmasa, bezneñ taraftan andıy cinayätle eşlär kılınmagan bulır ide. Bar ğayep añardadır. Halıknı andıy yaman eşkä ul gına kotırttı. Bez yänä şundıy häbär işettek: Tacetdin Miñlebayıv belän bergä Äpsäläm uglı Fähretdin digän keşe dä kulga alıngan ikän. Be, oşbu häbärgä dä bik mämnün buldık vä sez galicänaplardan ütenäbez: alarga ikesenä dä katı hükem kararı çıgarılsa ikän; ikese dä bezneñ karyabezdä genä tügel, Kazan nahiyäsendä dä başkaça küzgä kürenmäsälär ikän. Olug-keçek, ir vä hatın-kız – barçamız, sez olug türälärgä ozın gomer, sälamätlek teläp doga kıla-kıla, bezneñ oşbu tübänçelekle üteneçebezne işetüegezne vä şuña tiyeşle çaralar kürüegezne yalvarıp sorıybız». Garizanıñ ahırında utızlap imza häm tamga kuyılgan ide. Alar arasında Tacinıñ bertugan enese Vafa kuştan imzası berençelärdän bulıp, annan soñ Şämsi mulla, Sabircan mäzin, umartaçı Gıymadi häm Fäyzulla starosta kebek avıl baylarınıñ imzaları tezelep kitkän ide. Taci, hat ukılganda, üzen bik tınıç tottı häm tikşerüçeneñ: – Ya, ni äytäseñ? – dip soravına: – Bolar hämmäse dä yalgan, minem bernindi yaman eş kılganım yuk, – dip cavap birde. – Yaman eş kılganıñ bulmagaç, üzeñne bälkem bik yahşı keşegä isäpliseñder? – dide tikşerüçe, mıskıllı yılmaep. – Äye, min üzemne naçar keşegä isäplämim, – dide Taci citdi tüstä. – Sez, küräm, ällä nindi tuzga yazmagan süzlär süyli başladıgız äle, Miñlebayıv äfände! – dip kuydı tikşerüçe, usal çıray çıgarıp. – Minemçä, yahşı keşe turında anıñ yakınnarı mondıy gariza yazmaslar ide... – Annarı ul, açudan tavışın kütärä tüşep, süzen dävam itte: – Sineñ büten süylägäneñ yalgan! Teleñne açtıru üçen siña bütän ısul kullanırga turı kiler, ahrı. Ya, cavap bir: rudnikta yäki şahtada eşlädeñme sin?.. Eşläsäñ, ni üçen anda kalmadıñ? – Oşamadı, şuña kalmadım. Tikşerüçe känäfi arkasına yata tüşebräk utırdı da, kısık küzlären Taciga tübäde: – Nikter ışanası kilmi. Sorau alu şunıñ belän tämam buldı. Tacinı yañadan türmä kamerasına ozattılar. * * * Tün urtası yakınlaşıp kilä ide. Östenä tuzan kunıp sorı tüskä kergän keçkenä elektr lampasınnan kamera eçenä tonık yaktılık cäyelgän. Totkınnar tınıçsız yokıga talgannar. Ara-tirä kaysınıñdır yokı aralaş avır ıñgıraşuı yäki sataşıp kıçkıruı işetelep kitä dä, kamerada yañadan bertürle şomlı tınlık urnaşkanday bula. Koridorda sakçı yüri. Anıñ salmak adımnarı ber yıragaya, ber yakınaya. Decurda toruçı nadziratel yanınnan uzganda, ul, küräseñ, tuktap, anıñ belän nider süyläşep ala, çünki türmä tınlıgın bozıp, ul yaktan äledän-äle nindider añlayışsız süzlär işetelep kuygalıy ide. Taci yoklamıy. Anı küñelsez uylar biläp algan ide. Üz änise ülep, anı üydä duamal holıklı ügi ana – Patıy alıştırgan künnän başlap häzergäçä dävam itkän gazaplı tormış küreneşläre küñelendä kabat yañarıp, ber-ber artlı küz aldınnan üttelär. Tormış aña bernindi bähet-şatlık kürsätmäde. Menä yartı ğasırga yakın inde ul dünyada üz hakın daulap berüzleksez küräş alıp bara, küçe-sälätençä üz tormışın cayga salırga tırışa ide. Läkin anıñ tırışlıkları barısı da yukka buldı; hiçkem anı añlamadı, añlarga da telämäde. Gomere küräştä uzsa da, ul üz maksatına ireşmäde genä tügel, hätta tormışta üzenä ber yuanıç yäki tınıçlık ta taba almadı. Şomlı tınlık eçendä türmä säğateneñ çıñlatıp tünge unikene sukkanı işetelde. Tavış dulkınnarı türmä işegaldı aşa yügerep uzdılar da, kamera eçenä kerep señdelär. Sakçılarnı, decur nadziratellärne alıştıru vakıtı citte. Taci, küzläre açık kileş, haman uylanıp yata birde: «Beläse ide – gomer säğate unikene kayçan sugar ikän? Bälkem ul tuktagandır, mäñgegä tuktagandır? Yuk, ul tuktarga tiyeş tügel! Äle yaña almaş kiläse bar, yaña tormış tañı atası bar! Anıñ nurları büten dünyanı yaktırtır. Monı koçegar Säyfi äytkän ide... Äye, yaña tormış tañı hiçşiksez atar, läkin... Läkin min anı kürä alırmınmı?» Yänäşädä yatkan Fähri kıymıldap kuydı. – Sin dä yoklamıysıñmı ällä? – dip soradı Taci, kuanıp. – Küzgä yokı kermi, uylandıra, – dip pışıldadı Fähri. – Närsä uylandıra? – Haman şul ber närsä inde: bezneñ avıldan cibärelgän tege gariza tıngı birmi. – Keşelärneñ äşäkelegenä gacäplänmä sin! Bula torgan häl... Ä menä miña uylansam da yarıy. Fähri Taciga taba yılışarak tüşte: – Nik alay diseñ, Taci abzıy? – Garizanıñ eçtälege borçıy mine, Fähri tugan. Garizada min, imeş tä, nindider şikle adämnär belän aralaşkan, alar belän bergä cinayätle eşlärdä katnaşkan ber keşe itep surätlänäm. Şuña kürä Vafa enekäş belän avılnıñ başka kuştannarı türälärdän sorap yazalar: Mäüla Kolıdan kitkäç, yänäse, min kayda yäşägän dä, nilär kılıp yürgän?.. Menä şunı beläseläre kilä alarnıñ... – Soñ, belä birsennär!.. Annan siña ni zıyan?.. – Büten hikmät tä şunda şul – zıyanı bar! Ütkän belän kızıksınuları minem faydaga bulmayaçak... Eşlär bolayga kitär dip kütmägän idem min. – Närsä süyliseñder, añlamıym. – Añlamavıñ da gacäp tügel – sin minem ni äytergä telägänne belmiseñ bit äle... Kıskası, min gıybrätle ber vakıygaga tarıdım. Moñarçı ul hakta hiçkemgä süylägänem yuk ide yugın, häzer süylämiçä bulmas, ahrı. İrtägä ällä tere, ällä üle digändäy, isän çakta küñeldägene kemgäder äytep kalırga kiräk... Menä siña äytmäkçemen şunı... Tik häzer tügel, irtägä. Vakıt küp bit äle bezneñ, irtägä irkenläp süyläşerbez. Minem hakta çın düresen belerseñ şunda. Ä häzer äydä yoklıyk. Decur nadziratellärdän kaysıdır kamera işegeneñ keçkenä täräzäsennän eçkä küz tüşerde. Totkınnar hämmäse dä yoklıylar, kamerada tınlık ide. İrtägesen Taci belän Fähri, yokıdan uyanıp, katkan ipi sınıgı häm cılımsa su belän tamak yalgap aldılar da, kameranıñ aulagrak ber poçmagınnan caylı urın tabıp, şunda kiçä tünlä üzelep kalgan süzne dävam ittelär. – Hatınım ülgäç avıldan kitep altı yıl buyı çittä yugalıp yürgänemne sin häterliseñder bit? – dide Taci, süzgä başlap. – Häterlim, bik yahşı häterlim, Taci abzıy. – Menä şul, altı yıl çittä kañgırıp yürgännän soñ min tagın avılga kayttım... Kaytuın kayttım, tik miña tınıç tormış nasıyp bulmadı – min gel şom, kurku eçendä yäşädem, keşe küzenä kürenergä dä şürli idem. – Närsädän kurka ideñ, Taci abzıy? – Häzer süylim, sabır it... Tik bu turıda, Fähri tugan, ber keşegä dä äytäse bulma, ülgändä dä anı ser itep sakla, yäme? – Min bala tügel iç, ser saklıy beläm. – Alaysa tıñla... Avıldan kitkäç tä, min iñ elek Mäskäü tiräsendä çuyın yulda eşlädem... Cir kazıdım anda. Annarı urman eşenä yallanıp, sal bäyläp yürdem... Şul çakta min ber yeget belän duslaştım. Yazın anıñ belän Nicniy yaklarına kitärgä süz kuyıştık... Äytkän süz – atkan uk, dilär. Yaz citkäç tä Nicniyga bardık, anda gruzçik bulıp yallandık... Tege yegetne äytäm, bik şäp keşe ide, mesken... Üze küçle, taza, citez ide. Tik küçe üzenä faydaga gına bulmadı, anı ülemnän kotkarıp kala almadı... Bez ikebez ber yäştäräk idek, üzara ohşaşlık ta bar, hätta bala vakıtıbız da bertüsleräk ütkän ide. Kıskası – büten yaktan par kilgän, ahirät duslar kebek idek! Bervakıt kiçen, eştän buşagaç, su koyınıp kaytırga dip İdelneñ argı yagına çıktık. Äylänä-tirä tıp-tın, berkem yuk. Küne buyı barcadan on kapçıkları buşatıp bik arıgan bulganga, üzebez belän beraz arakı da algan idek. Anı eçtek tä, kızmaça baştan, koyınır urın ezlärgä kereştek. Ezlänä torgaç, küräbez: ber urında yılga suı niçekter kübeklänep, büterelä-büterelä aga, yänäşädä genä kıyataş sıman bernärsä dä bar. İptäşemä bu urın bik oşadı: – Suı çista, äydä, şuşında koyınabız! – di. Min riza buldım. İptäş yegetem, küp süylänep tormastan, üs-başın tiz genä çişenep attı da, başı belän tup-turı şul kübekle suga sikerde. Min añışmıyça da kaldım. Annarı üzem dä üs-başımnı sala başladım. Kinät: «Batam, batam!» – digän tavış işetäm. Min su üstenä äylänep karadım. Küräm: älege su büterelep akkan urında iptäşemneñ başı kürenep kitte dä, tagın yugaldı. Mäytäm, şayarta gınadır, şundıy taza, küçle keşe alay ciñel genä batamıni, dim. Ä çınında näq şulay bulıp çıktı. Anı çoñgıl büterep algan da, tüpkä üsterägän ikän... Şulay itep, yar buyında beryalgızım bastım da kaldım. İptäşemä yärdämgä taşlanırga niçekter yürägem citmäde şul çaknı. Häyer, barıber kotkara almagan bulır idem, çünki agımı bik katı ide. Bilgele, bu kütelmägän häl mine şunduk aynıtıp cibärde. Dustımnı kızganıp, cirgä yüztübän kaplandım da sabıy bala şikelle üksep yılarga kereştem. Şul räveşçä küpme vakıt yatkanmındır – isemdä tügel, min ayagıma torıp baskanda tün citkän ide inde. Nişlärgä, kaya barırga? Torakka kaytıp, facigale hälne süyläp birergäme? Ä miña ışanırlarmı soñ? Akçasın, baylıgın alır üçen iptäşemne min üzem ütergän dimäslärme? Äye, şulay uylauları da ihtimal ide... Andıy faciga, keşe üterülär burlaklar arasında yış bula bit. Dimäk, min üzem ük üz başımnı türmägä iltep tıgam bulıp çıga? Yuk, mäytäm, ber gomerne genä bulsa da kotkarıp kalırga kiräk! Şulay dip uyladım da, iptäşemneñ kiyemnären kidem, ä üzemnekelärne, kesälärendäge büten äyberläre-niye belän bergä bäyläp, taş asıp su tübenä batırdım. Annarı, kızu-kızu atlap, tup-turı vokzalga yünäldem. Vokzal kassası yanında biş-altı keşe bilet alıp tora ide. – Biletnı kaysı poyızdga alasız? – dip sorıym tegelärdän. – Harkov poyızdına, – dilär. – Şunda beryulı miña da alıgız äle, min äytäm. Şulay itep, alar belän bergä poyızdga utırdım da, Harkov yagına kitep bardım. Yulda üzara tanışırga da ülgerdek. Alar şahterlar ikän. Minnän: kaya barasıñ, kem bulasıñ, dip soraştıra başladılar. – Menä, şahter bulasım kilgän ide. Urnaşa alırmınmı-yukmı, belmim äle, – dim tegelärgä. Aralarında minem işeläre – şahter bulırga äle yaña cıyınuçıları da bar ikän. Alar mine şunduk üz kompaniyälärenä aldılar. Süyläşä torgaç, berse isememne dä sorap kuydı. Çit keşe iseme belän yürüe nikadär genä yat toyılmasın, şunda min berençe märtäbä: – Min – Hämzä Bikmullin, – dip äytergä mäcbür buldım. Minem kesädä märhüm iptäşemneñ pasportı yata ide. Ul kaysı yak keşese bulgandır – anısın belmim. Ni genä bulmasın, şul häldän soñ min dünyada Hämzä Bikmullin bulıp yäşi başladım. Soñga taba anıñ miña zur faydası da tide. – Dimäk, sine häzer änä şul häl borçıy? Tikşerüçe bu hakta sizengänder dip uylıysıñ, şulaymı? – dip kuydı Fähri, Tacinı süzennän bülderep. – Yuk, hikmät anda tügel... Monı min siña bolay gına, şunnan soñgı hällärne añlarga ciñelräk bulsın üçen genä süylädem. – Şulay itep, Taci digän keşe, yağni min, kinät kenä yukka çıkkanday buldım da, anı Hämzä alıştırdı. Häzer inde Hämzä belän nilär bulganın tıñla. Ber zaman min, yağni Hämzä, şahtada eşli başladım. Unikeşär säğat cir astında koyaş nurın kürmiçä bil bügäseñ. Eşe kotoçkıç avır, ä akçası bik az – tamak tuydırırga da citmi. Kıskası, bütän şahterlar niçek yäşi, sin dä şulay: eşläp tapkan barlı-yuklı akçaña arakı belän tozlı balık satıp alasıñ da, şunıñ belän üzeñne yuatasıñ. Başka berni kiräkmi kebek... Ämma bezneñ arada Säyfi digän ber koçegar yeget bar ide. Eçmi, tartmıy, anıñ karavı bik başlı malay ide: urısçanı su kebek eçä. Tatarça süylime, urısçamı – anıñ üçen barıber; tele telgä yokmıy, avızıñnı açıp tik tıñlap torasıñ. Kayda gına bulmagan üze! Nimes cirendä dä, Türkiyädä dä, Kıtayda da bulgan. Şunda kürgännäre turında täfsilläp-täfsilläp süyli torgan ide ul. Şunıñ üçen tatarlar da, urıslar da bik yaratalar ide üzen. Ul berär närsä süyli başlasa, anı şunduk şahterlar çolgap ala. Berkem dä anıñ belän bähäskä kermi, çünki ul härnärsäne añlatıp, ışandırırlık itep süyli ide. Bik oşadı ul bezgä. Bez, tatarlar, anıñ belän bik tiz duslaşıp kittek. Eş betügä, hämmäbez dä anıñ yanına cıyılabız da, ul bezgä kitaplar ukıy, üz tormışınnan yäisä elek üze ukıgan berär kitaptan nindi dä bulsa vakıyga süyli. Anı tıñlaganda aşau-eçü dä, arıganlık ta onıtıla torgan ide. Mullalar süyläp başnı katırgan närsälär – ocmah rähäte yäki tämug gazapları turında da tügel, ä bezneñ cirdäge tormış turında, ayıruça yarlı halık belän bayguralar arasında bulgan karşılıklar turında süyli ide ul. Beräülär ni säbäptän bay yäşi dä, ikençe beräülär ni säbäptän aç-yalangaç yäşi – bolarnıñ hämmäsen dä ul gadi genä itep tüşenderep, dälilläp süyli torgan ide. İmeş, tormış gel bolay baraçak tügel; vakıtı citkäç, imeş, büten dünyada baylarga karşı fetnä kütäreläçäk; annarı baylar yuk itelep, alarnıñ mal-mülkäte halık kulına küçäçäk. İmeş, bar halık bertigez hokukta bulır, beräülärneñ ikençe ber keşegä bil bügep eşlävenä çik kuyılır. Säyfi tagın şunı äytä ide: imeş, ğalimnär bu turıda kitaplar yazalar, älege fetnäne tizräk kuzgatıp cibärü häm yaña tormışnı yakınlaştıru üçen aldan uk äzerlek eşe alıp baralar. Menä nilär süyli ide bezgä Säyfi koçegar! – Alay digen... Minem andıy keşelärne oçratkanım yuk. – İñ hätäre anıñ soñınnan buldı... Äytkänemçä, şahterlarga akçanı az tülilär ide. Alarga yış kına aç torırga da turı kilgäli ide. Bervakıtnı şulay şahta hucaları älege barlı-yuklı calunyane dä kisep meñnän artık şahternı bütenläy kıyın hälgä kuymasınnarmı! Halık tämam ümetsezlekkä tüşte. Hälsezlektän yıgılıp ülsäñ dä sine kızganuçı keşe yuk! Nişlärgä? Şulay ni kılırga belmi aptırap yürgändä, ber kiçne Säyfi kilep kerde dä äytte: «Ägär calunyagezne kistertäsegez kilmäsä, irtägä eşkä çıkmagız, – di. – Urıs şahterları şulay karar kıldılar, sezne dä üzlärenä kuşılırga çakıralar», – di. Bez başta bu täqdimneñ hikmätenä tüşenmi tordık. «Ägär irtägä eşkä çıkmıybız ikän, bezne şahtadan bütenläy kuarlar da, bezneñ urınga ikençe keşelärne yallarlar», – dibez. Ä Säyfi tagın äytä: «Şahta hucaları meñ keşene beryulı eştän kuıp çıgara almıylar, – di. – Kuıp çıgargan oçrakta, şulkadär eşçene yañadan cıyu üçen küpme vakıt kiräk bulır ide alarga? – di. – Şahta bütenläy yabılır, hucalarga zur zıyan bulır ide, – di. – Ä alar zıyan kürergä telämilär, şunlıktan alarnı üz taläpläreñä künderü üçen zabastovka yasarga, yağni büten eşçelär berdän bulıp eş taşlarga kiräk, – di. – Ägär bez häzer hucalar aldında baş iyep torsak, tizdän alar bezneñ calunyane tagı da kimetä tüşäçäklär, – di. – Äydägez, urıslar fikerenä kuşılıyk ta, alar belän bergä zabastovka iğlan itik», – di. Şulay enäsennän-cebenä qadär añlatıp birgäç kenä, bez anıñ belän kileşergä, yağni zabastovka yasarga buldık. Şunda uk ostazıbız Säyfi turında küp lıgırdap yürmäskä dip üzara süz kuyıştık. Ä tünlä belän, kiñäşmädä bulmagan müselman şahterlarınıñ üylärenä yürep, alarnıñ hämmäsen zabastovkada katnaşırga çakırdık. Alar da berdän riza buldılar. İrtägese künne berkem dä eşkä çıkmadı. Şahtada can äsäre dä yuk ide. Hucalar şürli kaldılar. Soldatlar kilde. Ämma bez üz süzebezdä nık tordık. Nihayät, üç künnän soñ şahta hucaları eş hakın elekkeçä külämdä kaldıru turında iğlan çıgarıp elärgä mäcbür buldılar... Ä dürtençe künne barıbız da eşkä çıktık. Ber atnadan keşelärne kulga ala başladılar. Kulga alınuçılar arasında koçegar Säyfi dä bar ide. Kalgannarı urıslar. Aları bezne artık kızıksındırmadı, ä menä Säyfine kulga aluları cenebezne kuzgattı. Anı müselmannardan kemneñder satkan buluı kün kebek açık ide. Bez bu satlık cannı niçek kenä bulsa da ezläp tabarga süz birdek. İsnänep yüri torgaç, beldek: ul – mulla, pristavnıñ äşnäse ikän. Bezneñ açu şul däräcägä citkän ide, – üenä barıp, mullanı şunduk cähännämgä olaktırudan çak kına tıyılıp kaldık. Kiçen bezneñ yanga ber urıs eşçese kilde. Ul Säyfine yahşı belä, şulay uk bezne dä ihtiram itä ide. «Kulga alıngannarnı irtä tañda kalaga ozatır üçen stantsiyägä alıp baraçaklar, – dide ul. – Alarnı kotkaru çarasın kürergä kiräk, yuksa annan bu eş mümkin bulmayaçak. Konvoirlar küp tügel, urıslardan ber un keşe täväkkälläp karamakçı buldık. Bälkem, sezneñ arada da teläüçelär bardır?» Küp uylap tormastan, min riza buldım. Karañgı tündä bez beräm-beräm poseloktan çıktık ta, stantsiyägä bara torgan yul buyına tezeleşep yattık. Kütep yatabız şulay tın gına. Menä bervakıt yulda ayak tavışları işetelde. Yakınlaşalar. Başnı kütärebräk karasak, küräbez: ber unbişläp soldat sagı astında bezneñ iptäşlär kilä. Alar bez posıp yatkan cir turısına kilep citügä, sikerep tordık ta, därräü sakçılar üstenä taşlandık. Kütelmägän bu hücümnän tegelär tämam kauşap kaldılar, bez isä, şunnan faydalanıp, alarnı cirgä yıgıp salıp, koralların tartıp aldık ta, ayak-kulların bäylädek. Annarı, bez küzdän yugalgançı tavış-tın çıgarmaska kuşıp, aldan bilgeläp kuyılgan urınnarıbızga taralıştık. İptäşlärebezneñ barsın da yolıp aluıbızga karamastan, minem açu sürelmägän ide äle. Niçek kenä bulsa da mulladan üç alası kilä ide. Şuñar kürä, poselokka kire kaytkaç, min tup-turı mulla üenä kittem, işegen şakıp: «Aşıgıç eş belän kilgän idem, mulla abzıy! Çıgıp kına ker äle», – didem. Mulla, küzlären ugalap, eçke külmäk-ıştannan gına çıgıp işegen açtı da, nindi yomış belän kilüemne soradı. Ä minem kulda – baya ber soldattan talap algan kılıç. Mulla süzen äytep beterergä ülgermäde, min şul kılıçnı tup-turı anıñ kükrägenä batırdım. «Eh» dide dä, şunduk baskıçka avıp tüşte. Ä min tiz genä taban yaltırattım. Şunnan soñ min yañadan Taci iseme astında Mäüla Kolıga kayttım. Hämzä Bikmullin isemenä birelgän pasport şahta kontorında torıp kaldı. Menä şul pasport buyınça yomgaknı sütä başlamagayları dip kurkam... Dustı süylägännärne Fähri zur iğtibar belän tıñlap tordı häm häzer, Tacinıñ süzdän tuktap uyga batkanın kürgäç, anı yuatıp: – Minemçä, siña kurkırga hiç kiräkmi, Taci abzıy, – dide. – Eş monda şundıy butalçık – belmim, anı kem genä açıklıy alır ikän. Hämzäne ezlägännärder, ezlägännärder dä kul seltägännärder. Ä sine Taci Miñlebayıv dip belälär läbasa, sinnän şiklänerlek hiçber säbäp yuk. – Monda ezläüneñ ikençe yuldan kitüe dä bar şul, Fähri tugan... Şahtada berniçä märtäbä räsemgä tüşüemne äytmädem bit äle min siña. Menä şul: ul räsemnär şunda şahtada kaldı. Räsemnärne Hämzäneñ tugan-üskän cirenä cibärep beleşmä sorauları ihtimal, ä annan, äytik, bu Hämzä tügel, ä nindider başka beräü digän cavap kilsä, beläseñme, eşlär kaya kitäçäk? Ul çakta inde räsemdäge keşene büten il buyınça ezlätä başlayaçaklar bit. Patşa ul eşne bik şäp oyıştırgan... Mine stanovoy belän stracniklarnı ütergän dip ğayeplilär... İnde sin beläseñ: min mullanı üterdem, kulga alıngan şahterlarnı kotkardım. Bolarga tagın, tikşerüçeneñ tırışlıgı belän, Hämzäneñ üleme dä kilep üstälüe mümkin. Menä bit nindi çualçık hälgä kilep kaptım min, Fähri tugankay!.. * * * Tacinıñ barlık şik-şübhäläre düreskä çıktı. Berniçä künnän soñ anı, ayak-kulların bogaulap, ohrankaga doproska alıp kittelär. Soraunı ber ofitser aldı. Tärcemäçe yuk ide. Sorau alu betkäç, Tacinı protokol yazmasına kul kuyarga, yağni karaga mançılgan barmagı belän käğazgä tamga salırga mäcbür ittelär. Protokolda närsälär yazılganın ul, älbättä, belmäde. Annarı anı berniçä räveştä räsemgä tüşerdelär, buyın ülçädelär häm yañadan türmägä alıp kaytıp, yalgız kameraga yaptılar. Tañ belener-belenmäs ük, Kazan okrug sudınıñ şıksız, zur binası yanına türkem-türkem keşelär cıynala başladı. Alarnı biregä ber ük türle şomlı uy, urtak borçılu äydäp kitergänlegen iğtibar belänräk karagan härkem açık kürä alır ide. Kotılgısız räveştä yakınlaşıp kilgän kotoçkıç bäla inde küz aldında torganday, alarnıñ härber häräkätendä ümetsezlek, sulgan yüzlärendä kurku çagıla ide. Arada hatın-kızlar kübräk ide. İmçäk balaları äniläre koçagında tatlı yokıga talgannar; zurrakları isä alarnıñ iskerep, uñıp betkän külmäk itäklärenä yabışkan kileş, kurkıngan kıyafättä tirä-yakka karanalar. Fonar elengän bagana tübendä ber ir keşe üzeneñ moñsu häm berni añlatmıy torgan küz karaşın ber noktaga tübäp torataştay katıp kalgan. İkençe beräve cirgä çügäläp utırgan da, nindider başvatkıç mäsäläne çişärgä tırışkan sıman, kaşların cıyırgalıy-cıyırgalıy, ikmäk katısı kimerä. Kayberäülär yul kırıyındagı täbänäk baganalar üstenä utırışkannar häm yarım bügelep, neçkä çıbık oçları belän asfaltka nindider küzgä kürenmi torgan sızıklar sızgalıylar. Alar bu eşne şulkadär birelep eşlilär ki, äyterseñ lä ul bizäklärdän nindider yäşeren serne belergä telilär. Barı kayçagında gına berär uzıp baruçınıñ düp-düp baskan citez ayak tavışına siskänep kitep, alar bu eşlärennän tuktıylar häm başların kütärep, ul keşe artınnan bik ozaklap karap kalalar. Kaysıları şunnan soñ, ber-bersenä taba başların bügä tüşep, üzara nider süyläşep tä algalıylar ide. Kaydadır yırakta kük kükräp kuydı. Annarı yakındagı çirkäü manarasında çañ sukkan tavış işetelde. Ämma kük kükräügä dä, çañ suguga da cıyılgan keşelär arasınnan iğtibar itüçe bulmadı. Nihayät, hükem yortınıñ avır işege şapıldap açıldı da, busagada agara başlagan tuzgak çäçle, çigä sakallı, üstenä ciz oçları zäñgär käytän belän kayılgan, kerle, iske mundir kigän ber keşe kürende. Halık türkeme şunduk tınıp kaldı häm, närsä äyter ikän bu digändäy, şübhäle küzläre belän mundirlı keşegä tübälde. İşektän çıguçı isä, hiçkemgä iğtibar itmästän, kulındagı ozın saplı pumala seberkese belän yakında utıruçılar üstenä tuzan üermäse tuzdırıp, baskıç basmaların seberergä kereşte. Annarı, seberkesennän tuzannı kagıp, cıyılgan keşelärgä: – Telägännärgä kerergä mümkin! – dip belderde. Halık därräü kubıp, şaulaşa-gücläşä işekkä taşlandı. Mundir kigän adäm türtkäläşä-talaşa yort eçenä cähäträk kerergä aşkıngan keşelär türkemenä taba kırıs küz karaşın yünältte dä: – Yülärlär! Cılı miç başında rähätlänep bäräñge aşap kına yatası yugıysä, ä alar bunt çıgarıp yürilär! İnde häzer menä sud busagasın tapta! – dip, üzaldına mıgırdanıp kuydı. Bügen okrug sudında tatar avıllarında bulıp uzgan krästiän çualışları häm türä üterülär turındagı eş karalırga tiyeş ide. Halık, hükem zalına kerep, taktaları sıgılıp torgan ozın tar eskämiyälärgä utırışa başladı. Kayberäülär, küzätü üçen caylırak bulır dipme, ällä bütän säbäptänme, stena buyındagı aralıklarga üeleşep bastılar. İñ türgä – zalnıñ sähnä sıman kalkıbrak torgan cirenä – yäşel postau cäyelgän ozın üstäl kuyılgan ide. Östäl üstendä – sulı grafin häm berniçä ilämsez zur kara savıtı; alarnıñ urtadagısı märmär bulıp, aña ällä nindi hikmätle surät-bizäklär tüşerelgän ide. Yänäşädä şundıy uk avır, salmak şämdällär, press-pape, ruçka-qaläm savıtı işe närsälär dä kürenä. Stenalar buyına utırıp yal itär üçen yomşak känäfilär tüzelgän. Här känäfineñ yak-yagında yänä keçkenä üstäl, ä üstäl üstendä berär kara savıtı belän sulı grafin tora. Zur üstäl artındagı tür stenaga isä patşanıñ ayagürä basıp tüşkän zur suräte elengän. Ul üstenä as tiresennän tegelgän mantiyä häm encelär belän bizälgän tac kigän ide. Anıñ kauşau-kurku belderep torganday tonık küz karaşı zalga tübälgän ide. Küpsanlı işeklärneñ uñ yaktagı berse ihata sıman itep kirtälänep alıngan: anda ğayeplänüçelär utırırga tiyeş. Aña kapma-karşı sul yak stena buyında da prisyacnıylarga utıru üçen şundıy uk ihatalı urın äzerlängän. Ğayeplänüçelär utırgan eskämiyä karşındagı ozın üstäl yanında – advokatlar urını. Nihayät, urtadagı zur üstäl karşında münbärne häterlätkän häm büten yagınnan parça, bärhet belän tışlangan şaktıy biyek ike korılma tora. Alarnıñ härbersenä altın belän bizäp eşlängän tışlı berär kitap – Korän belän İncil kuyılgan ide. Vakıt ütä tordı. Zalda utıruçılarnıñ kayberläre inde yokımsırıy uk başlagan ide. Poçmaklarda basıp toruçılar arasında da sabırsızlanıp, ufıldap kuygan tavışlar işetelgäläde. Barı imçäk balalar gına, äniläreneñ süte kipşergän imilärenä borınnarın türtep, mışnıy-mışnıy tämle yokıga talgannar ide. Kinät zalda cıyılgan halık ciñelçä güeldäp, canlanıp kuydı: türdäge yan işeklärneñ bersennän kara tucurkasınıñ yakasına yoldızlar takkan, tügäräk siräk sakallı, kızıl bitle, altın kısalı küzlek pıyalaları artına yäşerengän ütken küzle ber keşe çıktı. Bu – hükem eşlären oyıştıruçı keşe – tärtip karauçı ide. Ul ber çittäge urındıkka barıp utırdı da, üze alıp kergän käğazlärgä karandaş belän nindider bilgelär kuyarga kereşte. Zalda güeldäü şunduk basıldı. Annarı zalga ber-ber artlı prisyacnıylar kerä başladı. Aldan kerüçelärneñ ikese pop ide. Berse – täbänäk buylı, yuan korsaklı, muyınına zur altın täre takkanı – tirlägän simez yañakların äledän-äle kulyaulık belän sürtkäläp ala; üstenä kigän kara kiyemeneñ kiñ ciñnärennän anıñ kuyı tük baskan itläç beläkläre kürenep-kürenep kitä. İkençese – ozın, arık gäüdälese – bükräyebräk atlıy; keçkenä küzläre yäşle, kızargan, çelt-çelt itep gel açılıp-yomılıp toralar. Kükrägendäge tärese isä, säğat tele sıman, atlagan sayın çaykalıp kuya. Monıñ üstenä, ul çukragrak ta ide bulsa kiräk, çünki süyläşkän çakta kolak yafragın äñgämädäşeneñ näq avızına uk kiterep tota ide. Poplar artınnan başına ak çalma uragan, yul-yullı yıfäk çapan kigän mulla kerde. Utırışçı buluı belän gorurlanuı anıñ yüzenä ük çıkkan ide. Urınına barıp utırgaç, ul başın kütärep zaldagı keşelärgä väqar genä küz yürtep çıktı, häm şul vakıt anıñ çalargan kuyı sakalı astınnan may taplarına katıp betkän bişmät izüe kürenep kitte... Şunnan soñ, tını betep ufıldıy-ufıldıy, tüse-bite belän urtakul säüdägärgä ohşagan ber alpavıt kerde: tügäräkläp kitärtkän çäç, tügäräk sakal, bäräñge borın, yılmaep yırılgan avız. Kiyeme dä şuña turı kilgän: ayagında bürmä kunıçlı laklı kün itek, üstendä bürmä bille käzäki, peräşkäsenä kümeş bizäklär tüşerelgän kupşı bil kayışı. Alpavıt belän yänäşä ber tatar säüdägäre urın aldı. Ul hiç tä tınıç utıra almıy: ceptäy neçkä mıyık belän kaymalangan irennäre tuktausız nider pışıldıy, çalara başlagan keçkenä kara sakalı berüzleksez kaltırana, dereldi; yäki kulın kütärep doga kılganday biten sıpırıp kuya, yäisä kesäsennän şalkan çaklı tügäräk zur säğaten çıgara da anı kolagına kuyıp iğtibar belän tıñlap tora. Annarı, säğatne yañadan kesäsenä tıgıp, sürmäle küzlären tübän tüşerä dä, äüvälgeçä irennären kıymıldatıp, kabat nider pışıldarga kereşä. Prisyacnıylar arasında takır başlı, kara mıyıklı yäş kenä ber tatar alpavıtı da bar; syurtuktan häm galstuktan bulsa da, ul başına tübätäy kigän ide. Şulay uk monda kart ber generalnı, gemorroy avıruınnan cäfalanuçı çinovniknı, çirkäü starostasın, fabrika-zavod hucaların, bank direktorların häm başka şunıñ işe türälärne kürergä bula ide... Hätta asıl süyäktän bulgan nindider däräcäle ber adäm dä bar ide. Şular belän yänäşädä ük – makler, podryadçik yäki kafeşantan hucası... Prisyacnıylar üz urınnarına utırışıp betkäç, zalga sudnıñ üz ştatında toruçı pop belän mulla kerde. Alar, münbär sıman älege tribunalar yanına kilep, ğadätlänelgän ber ülgerlek belän allarına İncil häm Korän açıp saldılar. Ul arada uñ yaktagı yan işek artında bogau çıñı häm salmak adımnar belän atlap kilgän ayak tavışları işetelde. Moña cavap itep zaldagılar şunduk därräü güceldäp kuydılar. Eskämiyädä utıruçılarnıñ kayberläre hätta ayagürä torıp bastı. Soldatlar, kılıçların şäräländerep, işekneñ ike yagına tezelep bastılar. Zaldagı güceldäü beryulı tındı. Şul ülem tınlıgı eçendä zalga, bogauların çıñlatıp, totkınnar türkeme kilep kerde. Kinät büten zalnı: – Äti! – dip kıçkırgan bala tavışı yañgırattı. Zaldagılar, siskänep kitep, tavış işetelgän yakka borılıp karadılar. Monı, bogaulangan ätiseneñ işektän kerüen kürep, Fährineñ keçkenä kızı kıçkırgan ide. Fähri üze dä dulkınlanu, äsärlänü kiçergän häldä, hatının häm kızın sälamläü üçen kulın yugarı kütärergä telägän ide dä, avır bogau irek birmäde. Kaltıravık bogau çıñı gına bu yulı niçekter ayıruça moñlı işetelgändäy buldı. Tärtip karauçı aşıgıp Mäftuha yanına taşlandı. – Äy, sin! Telen tıy kızıñnıñ! – dip kisätte ul. – Däşmä, kızım, däşmä! – dip pışıldadı kurka kalgan Mäftuha, kızın kükrägenä kısıp. Tärtip karauçı tın utırgan halıknı açulı küz karaşı belän ber süzep çıktı da, totkınnarga borılıp: – Baş kiyemnäregezne salıgız! – dip cikerde. Totkınnar, bogau-çılbırların şaltır-şoltır çıñlatıp, kulların kütärdelär. Çılbırları kıskarak bulgan kayberäülärgä baş kiyemenä ürelep citü üçen hätta bügelergä turı kilde. Annan soñ zalda yañadan tınlık urnaştı. Barı totkınnarnıñ açu katış moñsu küz karaşları gına zalnı aykap, eskämiyälärdä utıruçı yakınnarın, tugannarın, dus-işlären ezli häm alar belän süzsez äñgämä alıp bara ide. Berazdan kıñgırau şaltıradı häm tärtip karauçınıñ: – Hükem kilä! Torıp basıgız! – dip kıçkırgan açı tavışı işetelde. Halık därräü ayagürä torıp bastı. Şunda uk ber yak işektä sudyalar belän särkätib, ä ikençe yakta prokuror kürende. Hükemne başlap cibärü üçen kiräkle ğadättäge räsmileklär ütälep, ğayeplänüçelär hämmäse barlanıp-tikşerelep çıgılgaç, zalda utıruçılar arasınnan şahitlar – Sabircan mäzin, Fäyzulla starosta, Gıymadi kart häm Tacinıñ tugan enese Vafa kuştan hükem üstäle yanına çakırıldılar. Cirän sakallı, teşläre koyılıp betkän İshak mulla alarnıñ härbersennän ant äytterä başladı. Şahitlar butala-totlıga, añlayışsız süzlärne isä bütenläy vata-sındıra tıñkışlanıp süylägän mullanıñ härber äytkänen kabatlap barırga tırıştılar häm iñ soñında üzläreneñ hükem barışında düresne genä süyläyäçäkläre turında Korän übep ant ittelär. Şunıñ belän şahitlardan ant birderü tämam buldı. Alarnı şunduk mahsus bilgelängän bülmägä ozatıp kuydılar. Ul arada pop, şahitlarnıñ hämmäse dä tatarlar gına bulunı kürep, İncilen yabıp kuydı, künegelgän kul häräkäte belän başındagı bürkänçegen alıp taşladı da, anı kayadır münbäre astına yäşerep, tavış-tınsız gına zaldan çıgıp kitte. Şunnan soñ ğadättän tış ozın, yalıktırgıç ğayepläü aktın uku başlandı. Ğayeplänüçelär üzlärenä añlayışsız süz-täğbirlärne rätläp tıñlamadılar da diyärlek. Alar zal buyınça küzlären yürtep üzläreneñ yakınnarın ezlilär, tapkaç, alarnıñ yäş tulı moñsu küz karaşları belän oçraşıp, eçke ärnüdän yañadan küzlären alalar häm, nider ümet itkändäy, prisyacnıylarga tekälälär. Totkınnarnıñ kiläçäk yazmışı änä şul prisyacnıylar kulında. Belergä ide, alarnıñ kaysı dus ta, kaysı doşman ikän? Yüzendä şäfkat nurı balkıgan änä tege mulla yärdäm itär, bälkem? Ällä menä bu yagımlı yüzle säüdägärme? Bälkem, tege tatar alpavıtı yärdäm itär? Anıñ kıyafätendä şundıy yalagaylık çagıla, teläsä, ul ällä nindi zur däräcäle türäneñ dä küñelen eretä alır şikelle. Läkin prisyacnıylar ğayeplänüçelärneñ küz karaşları belän oçraşırga telämilär, başların tübän iyep, aska karap utıralar... Şunnan soñ ğayeplänüçelär yalvarulı küzlären prokuror, sudyalar utırgan yakka küçerälär ide. Prokuror isä eşkä çumgan: bäläkäy genä süyäk saplı päke belän tırnakların kisep utıra; üz eşen ul bik centekläp eşli, tırnagın kiskäç, härber barmagın äyländerä-äyländerä bik ozaklap karıy. Çänçä barmagında zur brilliant kaşlı yüzek yaltırıy. Prokurorga monda küñelsez ikänlege kürenep tora: ğayepläü aktın gına tügel, hükem kararınıñ nindi bulasın da ul inde küptän belä ide. Ä särkätip avız eçennän mıgırdanganday bertürle tıñkış tavış belän ğayepläü aktın ukuın dävam itä. Añlayışsız süzlär arasında ara-tirä ğayeplänüçelärdän berärseneñ iseme telgä alına; andıy çakta iseme äytelgän älege totkın tirän yokıdan uyatılganday kinät siskänep kitä häm akaygan küzläre belän aktnı ukuçı çinovnikka tekälä. Bu tıñkış tavışnıñ turıdan-turı anıñ üz yazmışına bäyle ikänlegen ul añlıy, älbättä; şuña kürä anıñ küzlärendä nindider usal ber oçkın kabına; üz yazmışın şulay ciñel genä häl itärgä äzer torgan bu alama adämne botarlap taşlarga telägändäy, ul kulların yodrıklap, alga omtılıp kuya... Läkin avır bogaular, anı kisätkändäy, şomlı tavış belän çıñlap kuyalar, häm totkın, üzeneñ küçsezlegennän teşlären şıkırdatıp, kulların tübän tüşerä, anıñ kakça yañakları buylap yäş bürtekläre tägäri... Şunnan ul küzlären yañadan zal buylap yürtä başlıy, anda utırgan yakın keşelären – hatının, balaların, tugannarın ezli... Ämma hatını, balası, tugannarı anıñ kızganıç küz karaşına tüzä almıyça, yäşkä buılıp, başların çitkä boralar. Yalıktırgıç uku ike säğat dävam itte. Nihayät, hükem räise ğayeplänüçelär utırgan yakka taba başın borıp: – Tacetdin Mühämmätsalih ulı Miñlebayıv! – dip endäşte. Taci urınınnan tordı. Tınlıkka çumgan zalnı küzläre belän ber aykap çıktı da, hükemçelärgä taba borılıp bastı. Hükem räise, üstälgä cäyep salıngan käğazlärne aktargalap, Taciga sorau birde: – Hämzä Bikmullin digän keşene üterüdä, sakçılarga koral belän hücüm itüdä, mullanı üterüdä, häm nihayät, avılga hezmät vazifaların ütäü üçen kilgän stanovoy belän stracniklarnı üterüdä sez üzegezne ğayeple sanıysızmı? Taci cavap birmäde. Anıñ karañgı yüzennän berni sizelmi ide. Sudya, cavap kütep, känäfiyeneñ arkasına yatarak tüşte. Taci haman däşmi basıp toruında buldı. Sudyanıñ kabat soravına da ul cavap kaytarmadı. Prokuror, üstäl aşa ürelep, sudyanıñ kolagına nider pışıldap äytte. Sudya kıñgırau şıltırattı. Zalga ciz tüymäle kıska tucurka kigän täbänäk, çandır gäüdäle, kılıy küzle, karatut yüzle ber keşe kilep kerde. Kerügä ük, ul sudyaga taba soraulı küz karaşın tekäde. Bu – okrug sudı ştatında toruçı tılmaç ide. Tatarçanı häm kazaqçanı üzara butaştırıp, ul Taciga bayagı soraunıñ mäğnäsen añlatırga kereşte. Üzennän närsä soragannarın tılmaçsız da yahşı tüşengän Taci isä äüvälgeçä däşmi basıp toruında buldı. Ahırda sudya tüzmäde, soraunı ikençe türleräk itep kuydı: – Miñlebayıv, süylägez: stanovoy belän stracniklarnı sez niçek kıynadıgız? Taci açu belän cavap birde: – Ber ük närsäne meñ märtäbä sorıysız! Süylädem iç inde! Şul citmägänmeni?! – İptäşläregezgä: «Yegetlär, tegelären karagız!» – dip kıçkıruçı häm berençe bulıp stanovoyga hücüm itüçe sez buldıgızmı? – Äye, min. – Ni üçen sez monı eşlädegez? – Stanovoy barıber bäladän kotıla almas ide. Halıknıñ açuı taşıp çıkkan ide. Min bulmasam, bütän berärse hücüm itkän bulır ide aña... Keşelärne räncetergä ni hakları bar alarnıñ?.. Tacinıñ cavabı şunıñ belän tämam buldı. Sudya nikadär tırışmasın, ğayeplänüçe şunnan artık ber avız süz dä äytmäde. Ahırda Taci eşenä bäyle barlık dokumentlarnı kıçkırıp ukıp çıktılar. Bu dokumentlar arasında avıl kuştannarı yazıp cibärgän gariza da, Tacinıñ Hämzä Bikmullin digän keşene üterep, anıñ pasportın üzenä aluı turında räsmi akt ta, ğayeplänüçeneñ Bikmullin familiyäse astında şahtada eşlägänen raslıy torgan beleşmä käğaz dä bar ide. Şulay uk monda sakçılık otryadına hücüm itü häm mullanı üterü vakıygaların süyli torgan başka käğazlär dä terkälgän ide. Ğayeplänüçelärneñ hämmäse hükem aldında cavap birep betergäç, şahitlardan sorau alu başlandı. Berençe bulıp Vafa süyläde. Ul, üzeneñ zakon aldında buysınuın niçek kenä bulsa da kürsätergä teläp, soraularga kirägennän artık küp süz belän cavap birde häm abıysın mümkin qadär tiränräk batırırga tırıştı. İñ ahırda añardan: – Ğayeplänüçelär äytä: imeş, urıs türäläre müselman dinennän külep halıknıñ açuın kabarttılar, dilär. Bu hakta sez närsä äytä alasız? – dip soradılar. – Türälär tarafınnan dinne mıskıllau şikelle närsälär bulmadı, – dip cavap birde Vafa. – Bulgan täqdirdä dä, anıñ üçen keşe üterergä yarıymıni? Andıy eşkä menä bolar işe, – ul Taciga taba türtep kürsätte, – densezlärneñ genä kulı barsa barır. Ä bez, müemin-müselmannar, Allahı Täğalä kuşkança yäşibez. Vafadan soñ beräm-beräm başka şahitlar çakırıldı, Alarga da ber ük türle soraular birelde. Üz näübätlärendä, bu şahitlar da Vafa äytkänne kabatlap, türälär tarafınnan bernindi kıyırsıtu, dinne mıskıllau işe närsälär bulmagannı isbatlarga tırıştılar. Nihayät, prokuror süz alıp, säğat yarımlık notıgın tübändägeçä tämamladı: – Kiläçäktä däülät iminlegen kakşatu, yäşäp kilgän stroyga karşı çıgu häm krästiän belän alpavıt arasındagı normal münäsäbätlärne bozarga tırışu kebek härtürle yavız omtılışlarga vakıtında çik kuyarga kiräk bulır. Mondıy cinayätlär üçen bütännärgä sabak bulırday katı, läkin ğadel cäza kullanu zarur. Şuña kürä, min Miñlebayıv işe ayıruça kurkınıçlı cinayätçelärne ülem cäzasına hükem itüne taläp itäm. Häyerçegä cil karşı, digändäy, ğayeplänüçelärneñ üzläre yallagan advokattan da bähetläre bulmadı. Yazmış alarga yaklauçı itep Gäräy morzanı bilgelägän ide. Hükem aldında tikşerelä torgan eşneñ büten katlaulılıgın açıp salu, tatar avıllarında äle haman dävam itkän çualışlarnıñ asıl säbäplären, alarnıñ ictimagıy nigezlären kürsätü urınına, nihayät, hükem häm prisyacnıylar iğtibarın tere keşelärgä – ireksezdän zakonga karşı çıkkan “cinayätçe»lärneñ yazmışın ciñeläytü yulına yünältü urınına – tämle telle advokat ber säğat buyına bütenläy eşkä kagılışı bulmagan yat närsälär turında sayradı. Anıñ tigez agışlı, yokımsıratkıç bu notıgında nilär genä yuk ide! Başkalada çıga torgan liberal ber gazetanıñ soñgı sanında basılgan baş mäqalädän üzeklär kiterü diseñme, kayçandır student vakıtında ukılgan Rim hokukı kursınnan häterdä kalgan ayırım «akıllı fikerlär» yäki divar kalendarenda ukılgan mäzäk anekdotlar diseñme – bolar hämmäse Gäräy morza notıgında telgä alındı. Ğayeplänüçelärneñ advokat süzlärennän ni dä bulsa añlıy aluları bik şikle ide; härhäldä, alar anı bütenläy tıñlamadılar da diyärlek, çünki alarnıñ üz kaygıları üzlärenä citkän ide. Advokat süyläp betergäç, ğayeplänüçelärgä soñgı süz birelde. Totlıga-totlıga, läkin eçke ber inanu belän, alar üzläreneñ ğayepsez ikänleklären belderergä tırıştılar. Kiñ cilkäle, zur, yıltır küzle ber totkın yeget aşkınulı häräkät belän urınınnan sikerep tordı da, dulkınlanudan totlıga-totlıga, taş ırgıtkanday, zal üstenä üzek-üzek süzlär taşladı: – Cir yuk... salımnar... alpavıt... kamçılar belän suktırdılar... Küñel türennän ärnep çıkkan bu süzlär, tulı mäğnäle cümlälärgä oyışa almaganlıktan, hükem üstäle tiräsendä utıruçı arıgan prisyacnıylarga az gına da täesir itmäde, şuña kürä yeget açu belän kulın selkep kuydı da: – E-yı! Barıber!.. – dip süzen beterde. Fähri isä: – Yazmıştan uzmış yuk, läkin min ğayeple tügel. Moña Alla üze şahit, – dide. Taci soñgı süzdän bütenläy baş tarttı. Sudyalar kiñäş bülmäsenä kerep kittelär. Zaldagı keşelär äkrenläp taralışa başladı. Üz eşen betkängä sanap, yaklauçı advokat kitep bardı, tärcemäçe kazaq ta kitte, alar artınnan cähät kenä İshak mulla da çıgıp yugaldı. Hükem zalına kün sayın «mäzäk» kararga yürüçe tamaşaçılar da türkemnäre belän işekkä yünäldelär. Tik ğayeplänüçelärgä kardäş tiyeşle keşelär genä, stena buylarına utırışıp, tüençeklärennän barlı-yuklı azıkların çıgarıp, tamak yalgarga kereştelär. Totkınnardan da kayberäülär tın gına ikmäk katısı kimerä ide. Advokatlar üstäle yanında isä sud tärtiben karauçı bik tämläp buterbrod aşap utıra ide. Kiçke eñger-meñger tüşte, zal eçenä kügelcem külägälär yattı. Sudyalarnıñ kayçan kerep, nindi hükem kararı çıgaraçakların hiçkem belmi ide. * * * Müselman prisyacnıyları hükem bargan vakıtta kazaga kalgan üylä namazın ukıp ta betermägännär ide äle, şul çaknı eçke bülmälärneñ bersendä zur üstälgä bay tabın äzerlände. Prisyacnıylarnıñ üy cämäğatläre tarafınnan kurer belän cibärelgän türle sıy-hürmät häm tämle eçemleklär kuyılgan ide bu tabınga. İşek yanındagı keçkenä üstäl üstendä ike çiläk sıyışlı samavır cırlap utıra. Hätta hadimlek itü üçen karavılçı kart häm anıñ kızlarınnan mahsus keşelär dä bilgelängän ide. Başına tübätäy kigän tatar säüdägäre häm mulla şunduk alma bäleşe belän çäygä yabırıldılar. Östälneñ ikençe yagında alarga karşı utırgan tatar alpavıtı, küzen häyläkär genä kısıp, mullaga endäşte: – Eçmi utırsañ, niçekter oyat kebek... Bez müselmannar üçen oyat. Barıgız üçen miña tırışırga turı kiler, ahrı! Berär käsä tüşersäm, Allahı Täğalä mine gafu itär bit, häzrät, şulaymı? – dide. – Bügen küne-vakıtı şundıy digändäy... hämmäbez dä irektän mährüm keşelär inde, ä ireksez keşeneñ Allahı Täğalä karşında günahısı bulmıy, – dide mulla. Käsälär ber-ber artlı kütärelä tordı. Yüzlärgä kızıllık yügerde, küzlär maylanıp yıltıradı, süz kuyıra tüşte. Bayagı däräcäle adäm, küzenä monoklen kuyıp, mulla belän tatar säüdägären bik ozaklap küzätep tordı-tordı da: – Äfändelär, nigä sez eçmi utırasız? Konyaknı berär ryumka cibärsägez ide, – dide. – Min müselman keşe... Allahı Täğaläneñ rühsäte yuk. Haram äyber... – dide mulla, uñaysızlanıp. – Taşlagızçı! Bik iske karaş iç bu! – dip kıstıy birde däräcäle adäm. – Änä bezneñ batyuşkadan ürnäk alıgız: ruhani bulsa da, kurkıp tormıy, aşıysın aşıy, eçäsen eçä! Ä sezneñ millättäşegez, Gani Gazizıç soñ? Öç yoldızdan baş tartır idemeni? Yuksa üpkälävebez bar, bezneñ mäclesne yaratmıysız ikän dip uylavıbız bar... Mulla belän säüdägär ni äytergä belmiçä aptırap kaldılar, ä başına şaktıy «yügergän» däräcäle adäm anıñ sayın kıza gına bardı, häm ägär üstenä bürmä bille kazaki kigän alpavıt belän yäş tatar prisyacnıyı araga kermäsä, kem belä, bälki, mulla belän säüdägärgä bügen Alla karşında zur günah eşlärgä turı kilgän bulır ide. Östäl yanında küp rizık aşaldı, küp eçemlek eçelde, konyak belän kuşıp küp yahşı süzlär süylände. Ğadel hükem üçen dä eçtelär, patşa häzrätläre saulıgına da eçtelär, şulay uk tabında utıruçı härber keşeneñ isänlege-saulıgı üçen dä ayırım-ayırım tostlar äytep eçtelär... Şulay bik ozak sıylanıp utırgannan soñ alar hämmäse beryulı üstäl yanınnan kuzgalıp, bülmäneñ türle poçmaklarına taralıştılar häm ğadättäge äñgämälären başlap cibärdelär. Beräülär gayät beldekle kıyafät belän hatın-kızlar turında süz kuyırta, nindider yaña kafe-şantan cırçısı häm anıñ gıyş-gıyşrät macaraları turında gaybät sata. İkençe poçmakta soñgı at çabışları turında bähäs kupkan. Kemder berse, avızınnan tükereklär çäçep, çabışta iñ arttan kilgän atnı maktıy, şul at kına ciñügä haklı ide dip ışandırırga mataşa. Otstavkadagı general üzeneñ yänäşäsendä kündäm kıyafättä basıp toruçı çinovnikka gemorroyı turında zarlana. İkençe ber urında kaysılarıdır şahmat häm şaşka uyını belän mäşgul. Ä kürşe bülmädä ber türkem keşelär preferans başlap cibärgännär. Mulla belän älege tatar säüdägäre genä, mäclestä bozılgan täharätlären yañartıp, inde yoklarga yatkannar ide. Gäräy morza üzenä urın, eş taba almıyça äle haman bülmä buyınça kiläp sarıp yüri ide. Anıñ yüze ni üçender borçulı, serle ide. Karavılçı kartnıñ kızları tabınnı cıyıp, idänne seberep çıkkaç, Gäräy morzanıñ yüze kinät açılıp kitte. Ul üstäl yanına kilde, kesäsennän ür-yaña uyın kartaları çıgarıp, alarnı şapıldatıp üstäl üstenä taşladı da, därtle, şat tavış belän: – Äfändelär, urın äzer! – dip kıçkırdı. Bülmä eçe umartaday güceldärgä totındı. Hämmäse dä yaratkan «şmendefer»nı uynau üçen ozın üstäl yanına aşıktı. Şunı gına kütkändäy, bülmägä kayandır bütenläy yaña keşelär dä kilep kerdelär. – Ähä! Bezneñ klub bügen hükem bülmäsenä küçkän ikän! – dip küleştelär alar, häm isänlek-saulık soraşıp, üstäl tiräli utırışa başladılar. Çınnan da, okrug sudınıñ kiñäş bülmäse häzer küp yagı belän klubnı häterlätä ide. Tik yoklap yatuçı mulla belän säüdägär genä bu küreneşkä beraz säyerräk tüs kertälär ide. Altın putalı kitaplarga tuplangan zakonnar cıyılması hükem kararınıñ ğadel häm riyäsız buluı üçen kiräkle mäcbüri şartlarnı bik katgıy räveştä kürsätep ütä. Anda äytelgänçä, ğayeplänüçeneñ ğayeple yäki ğayepsez ikänlegen prisyacnıylar anıklarga tiyeş, ä sud, ğadättä, şul anıklangan faktlarga tayanıp, zakonnıñ tege yäki bu maddäse nigezendä, tiyeşle cäzanı gına bilgeli. Prisyacnıylar kiñäşä torgan bülmä sudyalardan bütenläy ayırım bulırga tiyeş, kiñäşmä tämam bulgançı alarnıñ berkem belän dä – prokuror belän dä, advokat yäki ğayeplänüçeneñ tugan-tumaçaları belän dä oçraşırga häm süyläşergä hakları yuk. Ämma ğamäldä bu kagıydälär ütälmi ide. Monda da ul şulay buldı. Sudyalar bülmäse belän prisyacnıylar bülmäse ber-bersenä yänäşä häm totaş bulganlıktan, hükem kararı çıgarılgançı bernindi oçrakta da oçraşırga tiyeş bulmagan keşelär, bu kagıydäne bozıp, bik tiz aralaşıp bettelär häm bütenläy çit-yat eşlär belän şügıllänä başladılar. Häyer, bulaçak hükem kararı äle iğlan itelmäsä dä, alar üçen ul açık ide inde. «Cinayätçe»lärneñ yazmışı ülçängän, häl itelgän. Barı bu komediyäne uynap beteräse bar da, şuşı binada totkınlıkta ozın häm küñelsez ber tün uzdırası gına bar... Şulay bulgaç, nigä alarga bu tünne beraz canlandırıp cibärmäskä, anı küñelleräk itep uzdırırga tırışmaska! İrtän kiñäş bülmäsenä kergäç, hükem särkätibe ğadättän tış ber tamaşaga tap buldı. Häyer, mondıy hällärne yış kürgängä, anıñ ällä ni ise dä kitmäde bugay. Yokısız uzgan tünnän yüzläre sulgan, küzläre kızargan keşelär äle haman üstäl äylänäsendä karta uynap utıralar ide, İkese täräzä yüzlegenä terälep şahmat uynıy; aları da tünne yokısız uzdırgannar. Mulla belän tatar säüdägäre ber çittä namazlıkların cäyep namaz ukırga utırgannar. Östäldäge tälinkälär häm azık-tülektän buşagan başka savıt-saba hämmäse dä sigara häm papiros tüpçeklärenä kümelgän. İdändä nindider yırtık käğaz kisäkläre, savıt-saba vatıkları, buş papiros tartmaları aunap yata. Alar arasında da tämäke tüpçekläre küzgä taşlana. Kıskası, kiñäş bülmäse bügen iñ pıçrak sırahanä sıman kotsız ber tüskä kergän ide. İrtänge koyaş nurları täräzä aşa ütep bülmäne yaktırtkanga, särkätib utlarnı sünderde dä, karta üstäle yanına kilde; prokuror aldında yatkan ber üem käğaz akçalarga küzlären maylandırıp karap kuydı. Akçalar üstendä tagın çek käğazläre häm altın çılbırlı ber säğat tä bar ide. Särkätib, tavışın mümkin qadär yagımlırak itärgä tırışıp, äkren genä: – Tuktarga vakıt tügelme ikän inde, äfändelär? Säğat tugız tuldı bit... – dide. Aña berkem dä cavap kaytarmadı. Uyınçılarnıñ üz eşläre eş ide. Särkätib, tavışın kütärä tüşebräk, tagın süzen kabatladı: – Äfändelär, äydägez, zalga çıgıgız! Bolay uñaysız bit inde! Monda çit keşelär bar... Bülmäne cıyıştırırga da kiräk... – Häzer, häzer, Sergey İvanoviç! – dide, nihayät, prokuror, telgä kilep. – Karavılçını çakırıgız bulmasa, cıyıştıra başlasın, ä bez ikençe bülmägä küçärbez, şunda uynap betererbez... Uyınçılar ikençe bülmägä küçengäç, karavılçınıñ kızları bülmäne cıyıştıra başladılar. Karta uyınında katnaşmagannarnıñ berse Gäräy morza yanına kilde dä: – Uyın niçek buldı soñ, Gäräy Aleksandroviç? – dip soradı. – Niçek dip äytergä? Naçar tügel... Yarıysı gına kartalar çıkkaladı... – dide Gäräy morza, ser birergä telämiçä. – Ahırı naçar bulmagayı diyüem, Gäräy Aleksandroviç! Marusenkadan kolak kaga kürmägez... – Ul mäsälädä bezneñ advokatka borçılmaska mümkin, – dide alar yanına kilep citkän ikençe beräü, süzgä katışıp. – Anı bügen bütenläy çişenderdelär, hätta portsigarı belän säğaten dä prokurorga ottırdı... Bolay faş iteläsen kütmägän ide Gäräy morza, şuña kürä, nişlärgä soñ digän sıman, kulların gına cäyde häm ber süz dä däşmiçä zal işegenä taba yünälde. Särkätip bürmä bille kazaki kigän alpavıtka nindider käğazlär tottırdı. Uzgan tünne kiñäş bülmäsendä mogtäbär prisyacnıylar tarafınnan tüzelgän dip uylanılgan, ä çınında hükem särkätibe berüze tüzegän hükem kararı ide bu. * * * Ğayeplänüçelär häm alarnıñ kardäş-tugannarı hükem zalında kiçtän nindi räveştä torıp kalgan bulsalar, irtäne dä şunda uk şul räveşlärendä karşı aldılar. «Vücdan boyırgança», «zakon kuşkança» hükem itüçelärneñ ğadel kararın kütep, alar tünneñ tün buyı urınnarınnan da kuzgalmıyça borçılıp, şomlanıp utırgannar ide. Häm menä tagın kıñgırau şıltıradı, tagın taläpçän avaz işetelde: – Sud kilä, torıgız! Hükem iyäläre hämmäse dä üz urınnarına utırışkaç, bayagı alpavıt, üz tavışınnan üze oyalganday, aşıgıp häm ayırım süzlärne avız eçendä yotıp kaldırıp, hükem kararın ukırga kereşte. – Fälän-fälän keşe fälän-fälän cinayätläre üçen zakonnıñ fälän maddäse buyınça ğayepleme? Tamak kibüdän az gına tuktalıp toru, annarı kıska cavap: – Äye, ğayeple. – Fälän-fälän keşe? – Ğayeple!.. Ğayeple!.. Ğayeple!.. Totkınnarnıñ hämmäse dä ğayeple ide, bilgele, häm här ğayepkä zakonda ayırım maddä tabıla bara ide. Ä şul maddälär nigezendä soñınnan alarnıñ härbersenä kotılgısız, dähşätle hükem kararı üsep çıktı. Ğayeplänüçelärneñ kübesenä un yıldan yegerme yılga qadär türmä cäzası birelde. Biş keşe, şular isäbennän Fähri, gomerlek katorgaga hükem itelde. Ayıruça kurkınıçlı cinayätçelär dip tabılgannarına prokuror ülem cäzası taläp itkän bulsa da, sud, anıñ belän kileşmiçä häm berkadär märhämätlek kürsätep, ülem cäzasın gomerlek katorga belän alıştırdı. Barı tik Taciga gına andıy şäfkat, märhämät kürsätelmäde – anı asarga hükem ittelär. Hükem kararın işetkäç, ul ireksezdän ıñgıraşkanday ber tavış çıgardı häm ayak-kul bogauların üzärgä omtılgan sıman alga tartılıp kuydı. Läkin bogau çılbırları nık ide; alar tonık avaz çıgarıp çıkıldap kına kuydılar, häm bu çıkıldauga şunduk zalda üksep yılagan hatın-kız häm bala-çaga tavışları kilep kuşıldı. Sudyalar, prisyacnıylar häm zaldagı halık ber-bersen kısrıklap uramga agıldı. Uram yak işegeneñ baskıçınnan tüşkändä prisyacnıylardan berse – küzenä sürmä tartkan tatar agayı – kinät tuktalıp kaldı da, baskıç tübendä süyläşep toruçı ber türkem keşeneñ süzlärenä kolak saldı. Ber krästiän kartı, küräseñ, katorgaga hükem itelüçelärdän kaysınadır äti tiyeşle keşe, – üz yanındagılarga: – Aktık atımnı satıp adbakat yalladım, barıber faydası bulmadı, akçası gına äräm kitte, – dip zarlanıp tora ide. Prisyacnıy yakınrak kilep: – Günahlı bulma, abzıy keşe! – dip, krästiänne süzdän bülderde. – Ulıñ katırak cäzadan kotılgan üçen rähmät äyt. Yugıysä aña dar agaçı tiyeşle ide, beläseñ kilsä... Sin yallagan müselman advokat ta, menä bezneñ işe müselman prisyacnıyları gına anı ülemnän yolıp kaldı... Zarlanma, abzıy, bulganına şüker itep, Allahı Täğalägä rähmäteñne ukı! – dide. Gäräy morzanıñ ulına yazgan hatı. «Qaderle ulım İlderhan! İñ elek, maman* beln üzemnän häm başka tugannarıñnan siña küp sälam. Barıbız da isän-saular, tik äniyeñ genä, ğadättägeçä, beraz baş üyänäge belän cäfalana. Şulay da sin artık borçılma, äniyeñneñ holkın beläseñ bit: anıñ ul avıruı ber dä yuktan başlana torgan. Monısında ker yuuçı hatın anıñ kapotın ütük belän yandırgan ide, üyänäge şunnan başlandı. Başka yıllardagı täcribädän çıgıp fiker yürtsäk, berär künnän bütenläy tazarıp citär dip uylıybız. Terelgäç, ul siña üzeneñ morza İkramovlarda alıp bargan süyläşüläre turında vagı-tüyägenäçä yazıp cibärer äle. Kayber närsälär hakında häzer ük häbär itä alam: birnä itep alar Kuş Yılga hutorın birergä uylıylar (üç meñ disätinä cir häm urman). *[Maman - anañ (frantsuzça).] Aygır mäsäläsendä beraz komaçaulık çıktı. Kart morza bik käcälänä, biräse kilmi. Siña Akbekälne kürergä yazmagandır, ahrı. Añlıym sine, ul aygırga sin Sara tutaşka kızıkkannan da kim kızıkmıy ideñ, läkin nişliseñ? Üzeñä dä yahşı añlaşıladır, Kuş Yılga – maylı kalca ul, anı kapkanda yotar çamañnı belep kabarga kiräk. Monda nindider aygırlar belän eşne katlaulandırırga hiç yaramas şikelle. Äydä, kadalıp kitsennär aygırları belän, kart morzanıñ tamagına tıgılsın! Ä başka mäsälälärdä sineñ eşlär maylaganday bara. Kündäşeñ, tege fabrikant malayı, buş kul belän kitep bardı. Sara tutaşnıñ anı bütenläy küräse dä kilmi ikän, dilär. Sineñ monda kaytkaç İkramovlarga vizit yasavıñ bik äybät täesir kaldırdı, bilgele. Kalganın, şät, maman tügällär. Pour la bonne bounche*, – käläşeñneñ sineñ hakta äytkän fikere: «Büten yaklap yahşı näseldän bulganlıgı kürenä». Sin kanäğatme, mon fils?* *[Pour la bonne bounche - iñ soñında, ahır kilep digän mäğnädä {frantsuzça}] [mon fils - Ulım (frantsuzça].] Ä häzer äydä, beraz fälsäfä satıp alıyk. Sin üzeñneñ soñgı hatıñda kaynar akıllı başlar kütärgän yaña ideyalär turında yazasıñ. Läkin, düresen äytim, min alarda bernindi yañalık kürmädem. Alarnñ hämmäse dä küp märtäbälär çäynälgän närsälär, häm, bigaybä, min alarnı inde küptän onıtıp beterdem. Añla şunı: narodniklık häm sotsialistik ideyalär belän sataşular sineñ belän miña hiç kileşä torgan eş tügel. Üzeñneñ borıngı morzalar näselennän ikeneñne onıtma. Bu – berençedän. İkençedän, üç men disätinä cire, urmanı bulgan Kuş Yılganı üz kesäñdä dip sanıy alasıñ. Ä üçençedän... üçençedän – min sineñ üteneçeñne ütädem: küptän tügel okrug mähkämäse räise Viktor İvanoviç belän süyläşkän idem. Küzen Saratov şähäreneñ hükem palatasında keçe prokuror urını buşayaçak ikän. Viktor İvanoviçnıñ ministrlıkta hezmät itüçe tuganı bu turıda üzeneñ hatında yazıp cibärgän häm yaraklı kandidatura tabıp kuyarga soragan. Viktor İvanoviç bu urınga sine täqdim itärgä ışandırdı, gärçä, anıñ äytüençä, täcribäsez yäş keşene andıy urınga urnaştıru bik kıyın bulaçak ikän. Läkin min üzem barısı da caylanır dip uylıym (üzeñä genä äytäm – Viktor İvanoviçnıñ karta uyını buyınça miña şaktıy zur burıçı bar). Büten eş häzer anıñ ministrlıkta süze ütü-ütmäü mäsäläsenä häm anda eşläüçe tuganınıñ türälär aldında totkan abruyına kilep terälgän. Sin üz fakultetıgızda eşläüçe häm yugarı dairälärdä ihtiram itelüçe, kürenekle professor belän tanışuıñ turında yazasıñ. Min bu eşeñne huplıym – andıy keşeneñ siña kiläçäktä bik tä kiräk buluı ihtimal. Anıñ ışanıçın kazanırga tırış. Tik, kara anı, anıñ aldında soñgı hatıñda yazgan tege süzlärne lıgırdıy kürmä. Yuksa büten karyerañnı harap itärseñ. Sineñ kiläçäk yazmışıña komaçaularday tagın bernärsä bar, ul da bulsa – sineñ müselmanlıgıñ. Läkin, ahır çiktä, monı ciñel genä häl itärgä mümkin bulır dip uylıym. Ägär karyerañ taläp itsä, uylap-nitep torma, tot ta pravoslaviye dinenä küç. Bez maman belän bu turıda berni işetmägän-belmägän bulıp kürenergä tırışırbız. Häyer, sin üzeñ dä añlıysıñdır: mindäy ätiyeñ aldında siña üz ateizmıñnı yäşerergä hiç kiräk tügel. Din mäsäläsendä min härvakıt tulı irekne yakladım häm yaklıym. Kotılgısız häl kilep çıkkanda, monı bernindi ikelänüsez eşlärgä kiräk. Älbättä, Sara tutaş belän aldan süyläşep kuyu mäslihät. Ul akıllı kız, bu adımıñnıñ kotılgısız ikänlegen añlamıy kalmas. Ä menä kart morzanı künderü çitenräk bulır. İşetkäç pır tuzaçak, kart alaşa! Läkin niçek kenä uylama, bu mäsälälärneñ ikese dä ber-bersenä torırlık: üç meñ disätinäne kulga tüşerü nikadär yahşı bulsa, prokurorlık urının alu da şulkadär yahşı. Bilgele, bu ike kuyan artınnan kuganda, iñ elek berençesen eläkterü turında kübräk kaygırtırga kiräk. Berençese eläksä, ikençese anıñ kulga üzennän-üze kilep keräçäk. Noblesse oblige – «dvoryanlık taläp itä» – menä şul kagıydäne tagın ber kat iseñä tüşerer üçen yazam min bolarnı, İlderhan! Sin morzalar näselennän çıkkan keşe, onıtma monı. Sotsializm häm. liberalizm yünäleşendäge yäşlek hıyallarıñnı häzergä başıñnan çıgarıp taşla. Alar kaçmas, vakıtı belän citeşerseñ äle. İñ berençe burıç – karyera häm cämgıyättä ışanıçlı urın yaulau. «Kahärlängän, izelgän halık» faydasına eşlärgä, aña yärdäm kulı suzarga soñınnan da ülgererseñ. «Keçe tugannarga» karata bulgan can ärnetkeç ul kızganu hisen küptän tügel minem üzemä dä kiçerergä turı kilde. Distälägän keşe, yärdäm itärdäy berdänber yaklauçıların tapkanday, yalvarulı küzlären miña tübägän ide. Niçek inde şul keşelärgä yärdäm kulı suzudan baş tartmak kiräk? Min siña okrug mähkämäsendä karalgan aktıkkı eşem turında äytäm. Äye, äye, perepiska karşı bunt kütärgän uncide mucik – yarım hayvan hälendä yäşäüçe, kara, nadan uncide mucik – soñgı ümetlären baglap, yalvarulı küzlären miña tübägän ide. Namusıma hilaf kitermiçä äytä alam – meñ sumlık gonorarı da tügel (gärçä, meñ sum – eçne tişmi), ğayeplänüçelärneñ, oçraklı räveştä hämmäse müselman buluı da tügel, ä nindider aşkınulı eçke ber ilham miña sudyalarnı ciñep çıgarga küç birde. Prokuror ğayeplänüçelärgä ülem cäzası taläp itte, ä min üzemneñ yalkınlı, teträtkeç çıgışım belän alarnıñ gomerlären saklap kaldım. Ägär dä bezneñ matuşka Rossiyädä Evropa illärendäge kebek mäşhür advokatlarnıñ notıkların stenografiyä yulı belän yazıp ala torgan bulsalar, ul çakta, başımnı kisärgä biräm, minem bu çıgışımnı, Demosfen yäki Tsitseron äsärlären üyrängän şikelle, mäktäplärdä üyränerlär ide. Häyer, buntta katnaşuçılarnıñ bersen sud şulay da asarga hükem itte. Läkin bu oçrakta sudyalar haklı ide.. Üz gomerendä berniçä tapkır keşe ütergän, tüse-kıyafäte belän dä bernindi kızganu hise uyatmıy torgan, yırtkıç sıman ber adäm ide ul. Häterdän çıga yazgan: Reks tagın avırıy. Mari, başı betkere, işekkä kısıp anıñ ayagın sındırdı. Veterinar çakırtıp dävalarga turı kilde. Marinı, älbättä, şunduk üydän sürdem. Gomumän, bäla buldı ul asrau kızlar. Küptän tügel yañasın yallagan idek tä, torıp kitä alırmı, yukmı – bilgesez äle, sin äniyeñneñ holkın beläseñ bit. «Çibärme soñ?» – dip sorıysıñ kilä inde sineñ. Tınıçlan – Maridan çibärräk! Yarıy, siña isänlek-saulık, uñışlar telim, hatnı yışrak yazıp tor, maman borçılmasın! Sine yaratıp kaluçı ätiyeñ Ähmätgäräy Altınbayıv». Borıngı tatar morzaları näseleneñ soñgı buın väkile, Peterburg universitetınıñ hokuk fännäre fakultetı studentı İlderhan Altınbayıv holkı-ğadätläre, dünyaga karaşı belän üzeneñ cilkuar tabiğatle ätisennän nık ayırılıp tora ide. Monıñ şulay ikänlegen İlderhannıñ ätisenä yazgan cavap hatınnan da açık kürergä bula. İlderhan Altınbayıvnıñ ätisenä yazgan hatı. «Qaderle papa*! Hatıgıznı alıp bik şatlandım. Tik mamannñ migren belän avırıp kitüe genä mine berkadär borçuga saldı. Läkin ul inde terelgänder dip uylıym häm yakın künnärdä miña – üzen härvakıt ihtiram itüçe, yaratuçı ulına – mähäbbät hisläre belän tulı, nazlı ber hat yazıp cibärer dip ümet itäm. *[Papa – äti (frantsuzça).] Kızganıçka karşı, sezgä karata, qaderle, papa, ul däräcädä ük ihtiram saklarga turı kilmäster. Ni üçen disägez, säbäbe şul: sezneñ küp kenä fikerläregez miña bähäsle toyıldı, ä kaysıber kiñeşläregezne isä min açıktan-açık kabul itä almıym. Gomumän, soñgı hatıgız belän sez mine bik nık gacäpkä kaldırdıgız. Uñışlı tämamlangan nindider ber hükem protsessı gına Ähmätgäräy Altınbayıv şikelle ütä azartlı karta uyınçısın yäşel postau yabulı üstäldän ayırıp, anı Bismark şühräte artınnan kuuçı ber filosofka, säyäsätçegä ävereldergänder dip hiç tä ışanası kilmi. Yuk belän baş vatıp mataşmıysızmı ikän sez, qaderle rara... Üzegez uk bit hatıgızda: «kup märtäbälär çäynälgän närsälär häm min alarnı inde küptän onıtıp beterdem», – dip yazıp kitäsez. Ä çınlıkta ul närsälär, yağni narodniklık, sotsializm turındagı mäsälälär şaktıy katlaulı bit, alarnı nindider «kaynar akıllı başlar» uylap çıgargan dip kenä karau zur yalgışlık bulır ide. Sez zamannan artta kala barasız, qaderle papa. Häm ägär sezne hürmät itüçe ulıgızga, üz näübätendä, faydalı kiñäş birü hokukı tapşırılsa, ul sezgä häzerge ädäbiyättan kayber närsälär ukırga kiñäş itär ide. Häzerge ädäbiyättan dim, çünki iske klassiklar – Turgenev, Gonçarov – alar inde ütkän däver; ä menä Çehov, Maksim Gorkiy äsärläre belän tanışu sezgä zıyan itmäs ide. İkramovlar mäsäläse – bik çeterekle mäsälä, anı häl itüne tulısınça hatın-kızlar kulına tapşırırga kiräk. Bu mäsälä belän maman şügıllänsen. Tik monda ber küñelsez momentnı gına äytep ütäsem kilä: sez, artık mavıgıp kitep bulsa kiräk, aygır belän minem bulaçak käläşem arasında urınsız çagıştırular yasıysız. Bu mine bik räncette. Andıy çagıştırularnıñ tugan ätiyem hatında kiterelüe genä mine häzer kisken süzlär äytüdän tıyıp tora. İnde üç meñ disätinä cir mäsäläsenä kilik. Monda da min sezneñ fikerlär belän kileşä almıym.. Ul üç men, disätinä bulamı, bulmıymı – anısı artık ähämiyätle tügel. Bulsa – yahşı, bulmasa – häyere belän! Minem üçen iñ mühime – Sara tutaş. Miña ul kiräk, häm kiläçäk yazmışımnı häl itkändä dä ul minem berençe kiñäşçem bulaçak, bilgele. Hezmät urını – anısı inde bütenläy vak mäsälä. Sezdän Viktor İvanoviç belän süyläşep kararga ütenüem – ul barı ğadättäge ber karmak salu gına, Kazan okrug mähkämäsendä vakansiyä bulmasmı diyü genä ide. Ägär şulay bulıp, Sara tutaştan da rizalık alına ikän – min, älbättä, karşı tügel. Äydägez, üz ulıgıznı prokuror yasagız alaysa! Şulay uk min sezneñ karyera belän din arasındagı münäsäbätlärgä kagılışlı fikerläregezgä dä kuşılam. Bu mäsälädä min tulısınça sezneñ yaklı. Läkin minem kiläçäktä prokuror bulıp eşlävem halıkka kulımnan kilgänçä yärdäm itü turındagı omtılışlarıma hiç kenä dä komaçaulamayaçak. Kiresençä, minem räsmi prokurorlıgım sotsializm yulındagı ideyaläremne ğamälgä aşıru üçen zur mäydan gına açaçak. Sizenäm, sez minnän kanäğat tügel, ata keşe bularak, sezneñ miña nindider faydalı kiñäşlär äytäsegez kilä. Şulay da, kaldırıyk bez ul üget-näsihätlärne, papa! Işanıgız – min inde üzem üçen üzem cavap birä alırlık keşe. Ber misal kiterergä rühsät itegez. Küptän tügel miña iptäşlärem aldında «İslamda varislık hokukı» digän temaga doklad yasarga turı kilde. Dokladnıñ ğadättän tış uñış kazanuın häm yurisprudentsiyädäge katlaulı mäsälälärne häl itü yulında yaña perspektivalar açuın yazıp tormıym – hikmät anda tügel. Mäsäläne üyränü ısulları, kullanılgan çıganaklar – iñ mühime menä närsädä, Bayazit ahunnıñ Kazan mädräsäsendä ukuçı şäkert ulı aşa min «Färaiz» digän kızıklı ber kitapka tap bulgan idem. Anda islamnıñ varislık hokukına karata tüp karaşları – kagıydäläre tasvir itelä. Moñarçı bez şäkertlärdän külä genä torgan idek, urta ğasırnıñ berkemgä kiräksez hikmätlären, horafatların üyränügä şulkadär küç, energiyä sarıf itüläre üçen alarnı kızgana torgan idek. Bezneñ berebez dä moñarçı ul serle dünyaga centekläbräk kararga tırışmagan ikän. Ä anda bezneñ küñelne cälep itärdäy närsälär dä bar ikän. Mäsälän, şul uk «Färaiz» kitabı buyınça (süz uñayında äytep ütim: Bayazit ahun ulı belän bez ul kitapnı urısçaga tärcemä ittek) tapkırlau cädvälen üyränergä bula. Mädräsälärdä tugan telneñ grammatikasın üyränügä iğtibar itelmi, anıñ karavı anda garäpçäne yahşı üzläşterergä mümkin. Geografiyä, tabiğat beleme şikelle gimnaziyädä ukıtıla torgan fännär mädräsädä ütelmäsä dä, şäkertneñ kündälek azıgı bulgan sholastikanı üyränü anda tiyeşle yugarılıkka kuyılgan. Nihayät, anda dialektika ukıtıla. Mädräsädä ul mantıyk iseme belän yüri. Anı ukıtuda şaktıy zur citeşsezleklär, sistemasızlık hükem sürä sürüen, şulay da bu çın mäğnäsendä dialektika, ä sezneñ, papa, şundıy fän turında kayçan da bulsa işetkänegez bar ideme? Işanıp äytä alam – yuk. «Dialektika» süze sezneñ üçen «Färaiz» kitabı kebek ük, bezneñ mädräsälärebez, şäkertlärebez kebek ük çit-yat närsä, şulay bit? Ä bezneñ üçen bu mädräsälär – yäşlärne tärbiyäläü urını. Kiläçäktä, tatar dünyası gomumi mädäniyät protsessına kilep kuşılgaç, ul yäşlär tarih sähnäsendä üz rollären uynarlar äle. Hat şaktıy ozınga suzıldı bugay, yalıktırıp betergänmender sezne, qaderle papa. Cibärelgän ike yüz sum üçen zur rähmät. Maman anı, min soragannı da kütmästän, üz beldege belän cibärgän, ämma ul bik vakıtlı kilep citte, çünki tegüçedän yaña mundirımnı barıp alasım bar ide. Sezgä sälamätlek häm ozın gomerlär telim. Tirän ihtiram belän, ulıgız İlderhan». Bu hatnı alganda Gäräy morzanıñ kartada zur akça ottırıp, käyefe bozılgan çagı ide. Hat anıñ käyefsezlegen tagı da arttırıp cibärgändäy buldı. Ul, kabinetı buyınça ärle-birle yürgän häldä, ulı isemenä yarsulı süzlär yaudırırga totındı: – Ah, küçek! Avızınnan ana süte kipmägän, üz ätisenä fälsäfä sata bit... Fälsäfädä minem azau teşem çıkkan inde, balakay, mine üyrätäse yuk. Kayan kilgän sotsialist! Kararbız äle: üç meñ disätinä cir-utarga huca bulgaç, anda nindi sotsializm ürçeterseñ ikän! Bütenläy ikençe küygä cırlarsıñ äle! Ul şulay süylänä-süylänä aş bülmäsenä çıktı, yakın-tirädä hatını-mazar yürmime digändäy, kolak salıp tıñlap tordı, annarı bufettan konyak alıp, ryumkasın mülderämä tutırdı da, açulı ber täväkkällek belän anı avızına kapladı, äflisun kisäge kaptı, asrau kıznı çakırıp, aña: – Mine sorasalar, imeniyesenä kitte diyärseñ, – dide häm kire borılıp kabinetına kerde, divanına çalkan suzılıp yattı da, näfrät tulı küzlären tüşämgä tekäde. XI Taş cäyelgän uram urtasınnan türmägä taba, bogau çılbırların çıñlatıp, çabatalı totkınnar üsterälä. Saf artınnan häm yak-yaktagı trotuar kırıylarınnan çal çäçle kartlar, urta yäşlärdäge irlär, sabıyların kullarına kütärgän hatınnar häm äniläreneñ itäklärenä yabışkan bala-çaga türkeme atlıy. Bolar – totkınnarnıñ yakınnarı, kardäş-ıruları. Alar safta baruçılarga süz katmakçı bulıp äledän-äle totkınnarga yakınlaşalar, ämma kılıçların yalangaçlandırıp totkan soldatlar, açulı süzlär belän cikerenep, alarnı çitkä kua toralar ide. Uram buylap ütep-sütep yürüçelärneñ berişese, gacäyep tamaşa kürgändäy, kinät tuktala da, başın çaykap, totkınnar türkemenä bik ozak karap kala, ä berişese, kiresençä, totkınnarnıñ bogau-çılbırların üzep üstenä taşlanuınnan kurıkkanday, adımın kızulıy, bu urınnan tizräk kitärgä aşıga ide. Ä totkınnar ,äyterseñ, alarga iğtibar da itmilär, başların igän häldä bara birälär. Kün ayaz, matur, kük yüzennän koyaş cılı nurların sibä. Menä alda türmäneñ biyek taş stenası, zur timer kapkası kürende... Totkınnar tuktadılar. Kapka yanında sakta toruçı soldat, salmak adımnar belän ärle-birle yürenüennän tuktap, küz kırıyı belän genä karap kuydı, annarı tagın yürenergä totındı. Konvoyçılardan berse yodrıgı belän kapkanı şakıdı. Kapka timerendäge bäläkäy tişektän sıñar küz kürende, annarı zur bulmagan şakmaklı kapkaç açılıp, anıñ uyıntıgınnan cirän çäçle, sipkel bitle nadziratel başı çıktı. Ul konvoyçı belän närsä turıdadır pışıldaşıp aldı da, tagın kerep yugaldı. Şul uk minutta avır eşermäne şudırgan häm kıñgırau şıltıragan tavış işetelde, kapkanıñ ber yagı şıgırdıy-şıgırdıy iñeläy açılıp kitte. Totkınnar belän konvoirlar eçkä uzdılar. Alar artınnan kapka şapıldap yañadan yabıldı. Läkin totkınnar türmäneñ işegaldına uk kerep citmägännär ide äle. Alar kilep kergän cir taş bina astındagı gümbäzle tar aralık bulıp, anıñ ikençe başında tagın ber bikle işek bar ide. Künnär cılı, korı toruga karamastan, monda şaktıy yüeş häm çerek ise añkıy ide. Yugarıdan keçkenä genä elektr lampası sirpegän tonık yaktıda totkınnar aralıknıñ ber oçında dähşätle kıyafättä ike rätkä tezelep basıp torgan korallı nadziratellärne kürdelär. Berazdan sul yaktagı yan işektän ozın gäüdäle, aksıl çäçle, eçkä batkan zäñgär küzle, sakal-mıyıgın çista itep kırgan ber naçalnik çıktı. – Alıp kayttıgızmı? – dip soradı ul, kayadır tüşämgä karap äytkändäy. Bayagı soldat furackası eçennän ber käğaz çıgardı da, naçalnikka suzdı. Tegese, yaktıga taba borılıbrak basıp, käğazgä küz yürtep çıktı, annarı: – Tacetdin Miñlebayıv! – dip kıçkırdı. – Min! – İke adım alga! Taci alga çıgıp bastı. Anıñ mähabät, taza gäüdäse türä keşeneñ iğtibarın berazga cälep itkändäy buldı. «Mondıy taza adämgä baunıñ tazaragın saylarga turı kiler, ahrı, dar agaçınıñ da arkılı borısın alıştırası bulır», – digän kebek, ul beraz uylanıp tordı häm bütenesenä işetelerlek itep: – Monısın yalgız kameraga, kalgannarın – elekkege urınnarına! – dip boyırdı. Eşermälär tagın şaltır-şoltır şudırıldı häm eçke kapka açıldı. Ber kütü nadziratellär sagı astında totkınnar türmä işegaldına kerdelär. Timer räşätkäle keçkenä täräzä uyıntıklarında sakal baskan kakça yañaklı yabık yüzlär küzgä çalındı. Räşätkä timerenä kulları belän çıtırdap yabışkan kileş, alar yaña katorcannardan küzlären almıy karap toralar ide. Kaysıdır kameranıñ täräzäsennän totkınnarga endäşep kıçkırgan tonık tavış işetelde. Taci aña cavap birergä dip başın kütärgän ide dä, yänäşädä atlagan äzmäver nadziratel anıñ bu niyäten sizep alıp, timer yodrıgı belän Tacinıñ iyäk astına suktı. Taci, tüzemen cıyıp, ber süz däşmästän, yulın dävam itte häm taş baskıç buylap üzenä bilgelängän kameraga kütärelä başladı. Meneşli ul avız eçenä cıyılgan kannı laç itep idängä tükerde, şul eşe üçen nadzirateldän tagın ber tipke aldı. Avız-borınnan sarkıgan kan iyäge buylap kiyemenä agıp tüşte. Taci kameraga kerde, bitendäge kannı külmägeneñ yırtık ciñe belän sürtkäläde dä, üzeneñ yatagına gürseldäp audı. Bogau-çılbırlar çıñı häm şapıldap işek yabılgan tavış anıñ yürägenä enä bulıp kadaldı. Katorgaga hükem itelgännärne tulay kameraga kertep yaptılar. İşek tıştan çıkıldap biklängäç tä, türle yaktan soraular yava başladı. – İrektä rähätme soñ? – Tugannarıgız sudta buldımı? Alar belän süyläşä aldıgızmı? – Niçä yıl birdelär? Soraularnıñ kübesenä cavap bulmadı: kaysıları, nigä sorap torırga inde digändäy, kul gına selekte, ikençeläre avız eçennän nider mıgırdap yataklarına kilep utırdılar da, başların igän häldä häräkätsez kaldılar. – Sezneñ üçen bügen ipi birmädelär. – İrtägägä hätle sezgä aç torırga turı kiler, ahrı, – dip, nikadär genä süyläşterergä tırışıp karasalar da, fayda bulmadı. Alar äyterseñ lä torataşka äverelgännär ide. Bu minutta alarnıñ kolak tübendä ike genä süz – «gomerlek katorga» digän kotoçkıç, rähimsez süzlär genä yañgırap tora ide şikelle. Yatagına yüztübän kaplanıp yatkan Fähri yanına gomeren karaklıkta uzdırgan ber totkın kilep utırdı. – Ul qadär beterenmä äle sin, yeget. Yäşärgä kayda da mümkin läbasa. Türmä tormışı ciñeldän tügel tügelen, şulay da aña da iyäläşep bula. Ber künekkäç, ata-ana yortınnan ber dä kim tügel ul... Hätta kayber keşegä anıñ faydası da bar... Küp närsägä üyränergä bula monda... Kıskası, küpne tüzgän – timerne dä üzgän... Açulı kıyafättä kamera buylap ärle-birle kiläp sarıp yürüçe ikençe ber totkın – at karagı – kinät tuktadı da, älege keşene süzennän bülderep: – Sin närsä yalgan satasıñ anda, kart cen! – dip kıçkırdı. – Bu taş kapçıkta alay çerep yatasıñ bik kilä ikän – yata bir, anısı sineñ eş! Tik bütännärneñ saruın kaynatma, yäme! – Ä sin nik tıgılasıñ äle? Min üz uylaganımnı äytäm. – Tik torsañ yahşırak bulır!.. Türmäne maktaganıñ üçen akça tülämilärder iç siña?! Alar yanına tagın ber totkın kilep tuktadı. – Ülep tartası kilä... Abdul, sindä ber çemetem genä bulsa da tämäke tabılmas mikän? – dip soradı ul at karagınnan. – Ber çemetem tämäke üçen üzem dä canımnı birer idem... Bürtege dä kalmadı. Bütän keşedän sora... Läkin bütän totkınnarda da tämäke yuk ide. Tartası kilüdän cen açuı çıkkan Abdulla kinät timer işekkä taşlanıp, yodrıgı belän anı tüyärgä totındı. İşek küzennän nadziratelneñ: – Sin närsä, tilebärän orlıgı aşadıñmı ällä? Ya bulmasa kartsernı sagındıñmı?! – dip cikerenep kıçkırgan tavışı işetelde. – Tämäke bir... Ber genä suırırlık! – dip yalvardı Abdulla. İşektäge küzçek şapıldap yabıldı. Yarsuı artkannan-arta bargan Abdulla isä büten küçenä ayagı belän işekkä tipte dä, närsädän üç alırga inde digändäy, beravık yak-yagına karanıp tordı, annarı can-färmanga çabıp kilep täräzä timerenä sikerde häm şunda kulları belän asılınıp kaldı. Kamerada şau-şu kuptargan häm tärtipsezlek tudırgan üçen nadziratellär soñınnan Abdullanı alıp kitep bik katı kıynap kaytardılar. Kıynauga ul tüzde, ämma kameraga kaytkaç, kara çuklı yäşel tübätäyen başınnan alıp idängä bärde dä, küñel tübennän urgıp çıkkan ber sızlanu belän: – Ägär monnan taban yaltıratmasam, baskan urınımda cir upsın menä! – dip karganırga totındı. – Bu zindanda ber säğat artık utıruga karaganda ülüeñ häyerleräk! Şuşı şau-şu eçendä äbät citkänne belderep şaltıragan kıñgırau tavışı bütenläy kümelep kaldı diyärlek. Açkıç-yozaklar şıltıradı, häm sakçı nadziratel işektän başın tıgıp: – Äbätkä äzerlänegez! – dip kıçkırdı. Äbät aşagannan soñ totkınnarnı işegaldına yürergä çıgarga çakırıp tagın ike tapkır çañ suktılar. Fähri urınında yatıp kaldı. Abdullanı nadziratel çıgarmadı. Bütän totkınnar az gına bulsa da saf hava sulap, koyaş nurında cılınıp kerü niyäte belän tışka aşıktılar. İşegaldındagı keçkenä takır mäydançıknı türle yaktan ber-bersännän ikeşär adım çaması yıraklıkta torgan nadziratellär safı çolgap algan ide. Şul mäydançıkta ber-ber artlı tezeleşep äkren genä totkınnar äylänä. Üzara süyläşü, süz katu tıyılgan. Ägär saftagı berär totkın adımın äkrenäytsä yäki cähäträk atlıy başlasa, şunduk: – Tigez atla! Kaya aşıgasıñ! – digän açulı tavış işetelä. Totkınnardan beräü ayak astında nindider yaltıravık närsä yatkanın kürep tübän iyelde. Läkin ul anı alırga ülgermäde, yänäşädä küzätep toruçı nadziratel avır itekle ayagı belän tibep totkınnıñ berniçä teşen sındırdı. İşegaldında tagın şau-şu kütärelde. Havada yürü vakıtı äle uzmagan bulsa da, totkınnarnı kire bordılar häm türtkäli-türtkäli kire kameraga kertep yaptılar. Tagın ike tapkır çañ suktılar. Monısı havaga çıgu üçen başka kameralarga näübät citkänne belderä ide. Türmä kapkası yanındagı türkem äle bulsa taralmagan ide. Sakçı soldatnıñ äledän-äle kualap toruına karamastan, alar yarsulı ber ücätlek belän haman kapkaga yakınrak kilergä tırışalar. Aradan ber ülgerräge, kapka yanına uk kilep, keçkenä timer işekne äkren genä düberdätte dä: – Äy, dus keşe, äyt äle, tuganımnı kürergä bulır mikän? – dip soradı. – Kit!! Sezneñ işelär küp bulır monda! – dip cavap birde eçtän kemder. Ä cıyılgan halık barıber taralışırga uylamıy ide äle. Beräülär uramnıñ karşı yagına küçep täbänäk taş koyma buyına tezeleşep utırdılar da, biştärlärennän ipi, sugan işe barlı-yuklı aşamlıkların çıgarıp, tamak yalgarga kereştelär. Tünne yokısız uzdırgan ikençe beräülär isä beraz yal itep almakçı bulıp cirgä suzılıp yattılar. Ämma tegeläreneñ tamagına azık ütmi, bolarınıñ küzenä yokı kermi ide. Fährineñ hatını Mäftuha da şuşı türkemdä ide. Ul baş yaulıgınıñ küz yäşenä çılangan ber poçmagı belän yüzen kaplap trotuar kırıyına utırgan da, tirän uyga batkan ide. Bäläkäy kızınıñ: – Äti nik çıkmıy inde? Anı äle ozak kütärbezme? – dip yüdätüen ul äyterseñ işetmi dä. Häyer, işetsä dä, närsä dip cavap birsen? Ul arada türmä işegaldında tagın kıñgırau şıltıradı. Kapka tübendä toruçı sakçılar inde berniçä märtäbä alışıngan ide. Yıraktan zavod gudogı işetelde. Kiçke gıybadätkä çakırıp çirkäü çañı suktı. Koşlar oyalarına kerep postılar. Eñger kuyırgannan-kuyıra bara ide. Nihayät, kün betep, tünge karañgılık iñde. Trotuarda üeleşep utırgan krästiännär yanınnan kart ber nadziratel uzıp kitte, kiteşli ul alarga: – Monda yatıp sez bernigä dä ireşmässez. Küreşü üçen atnaga ike genä kün bilgelängän. Postoyalıy dvorga barıgız da yal itegez... Ä şimbä künne kilersez, şul çaknı kerterlär, – dip äytep uzdı. Arıp, cäfalanıp betkän keşelär üçen bu bügen işetelgän berdänber yuanıçlı süz buldı. * * * Cirgä tünge karañgılık iñde. Türmä kameralarında barısı da yoklıylar. Hätta yoklamaganı da yüri yoklaganga sabışıp yata. Tik koridorda nadziratellärneñ yütälläve, açkıçlar çıkıldavı, sakçılarnıñ taş idängä düp-düp basıp yürüläre genä ara-tirä bu tınlıknı bozıp kuygalıy. Fähri dä, küzen yomgan buluına karamastan, yoklıy almadı. Anı tıngısız uylar biläp algan ide. Ul, üzeneñ büten tormış yulın başınnan kiçerep, anda bulgan türle hällärne añlarga, şul hällärdän üze üçen faydalı näticälär çıgarırga tırışa ide. Menä anıñ sabıy çagı... Katıkka buyalgan üçen änise yüri genä ärlägän bula... Menä ul uramga – iptäşläre yanına kuzna uynarga aşıga... Yäki menä, yazın karlar eri başlagaç, gürlävek suında taktadan yasagan küymä, korablar agızıp uynıy... Saban tuyı vakıtlarında üy borınça yürep kükäy cıya... Kayçaknı cirgä keçkenä çokırlar kazıysıñ da, kükäylärne şul çokırlarga salasıñ. Alarnı annan tupçın belän yıraktan bärep çıgarırga kiräk. Ägär kükäy vatılsa, iseñ kitmi: şunduk balçıgı-niye belän alıp avızıña kabasıñ. Tupçınnı alar iske tübätäy eçenä çüpräk tutırıp yasıylar ide. Andıy tupçın belän uramda atışıp uynavı bik küñelle bula torgan ide... Saban tuylarında küräşülär, at çabışlarında katnaşular – azmıni bala çakta andıy küñelleleklär... ...Yäki menä çäçü vakıtı... Fähri tırmaga çıga, tünnären at saklarga yüri... Tünge uçaklar, küldä peşkän tämle bäräñge... ...Künnär cılına tüşkäç, su koyınular başlana. Annarı ciläk-cimeş peşä... Olılar belän bergä peçän çabarga, urakka yürülär dä küñelle! Küzen Fähri şaralı uynıy, uramnıñ ber oçınnan ikençe oçına käşäkä tayagı belän agaç şara kua. İrtälären kultık astına utın agaçı kıstırıp Äkräm karıy üenä sabakka yügerä. Annan kaytkaç zırıldavık yasap, anı saray kıyıgına mengerep kadaklıy da, soklanıp karap tora: cil çıktımı – zırıldavık äylänergä, zırıldarga totına! ...Kaz ümäsenä cıyılgan kızlar üçen dä berär şuklık äzerläp kuya ul: tazartılgan kaz kuıkların ürep tutıra da, keşe kürmägändä genä alarnı säkegä cäygän kürpälär astına tıgıp kuya. Kızlar anı-monı uylamastan utırışa başlıylar, häm şul vakıt şart-şort itep kuıklar şartlarga totına. Kızlar oyalularınnan kızaralar, büten tirä-yakta şayaru, külü tavışları yañgırıy başlıy... Tik menä, Fährineñ ätise ülep kitte, şunıñ belän bergä vayımsız balaçak ta artta kaldı. Tormış bermä-ber avırlaşıp, ul batraklıkka yallanırga mäcbür buldı. Şulay da yäşlek – yäşlek inde ul, haman üzeneken itä... Eştän nikadär genä arıp kaytmasın, Fähri barıber uramga – iptäşläre yanına aşkındı, talyan moñına kuşılıp cırlar cırladı, aulak üylärgä yürde... Annarı kaçıp-posıp kına kızlar belän oçraşa başladı... Malaylar aşa alar belän hatlar alışu... Sacidägä küze tüşü, aña bulgan berençe mähäbbäte häm küñel kaytu. Sacidä anı yaratmadı, Safanı sayladı... Şunnan Mäftuhaga iyäläşü... Tuy, yort salu mäşäqatläre... Annarı kotoçkıç afätle açlık yıl kilde. Büten küç-gayrät yäşäü üçen, bülgän hucalıknı torgızu üçen sarıf itelde... Açlıknı uzdırıp, tormışnı inde cayga salam gına digändä, tagın bäla kilep çıktı – bunt, çualışlar kuzgaldı... Türmä... Hükem zalı., häm menä näticäse – katorga, bogaular... Kızı belän Mäftuha irektä, ä ul monda – türmädä... Ä Tacinı, änä, ülem ük kütä inde... Bolıtlar arasınnan ay kalkıp çıktı da, kümeş nurların täräzä aşa kamera eçenä sirpede. Şul vakıt işegaldında nindider ıgı-zıgı başlandı. Kemnärneñder üzara süyläşkän tonık tavışları işetelde. Koridordan taş idängä düp-düp basıp nadziratellär çabıp uzdı. Kürşe kamerada stena tüep kıçkırgan açulı tavışlar yañgıradı. Tavışka yokıdan uyangan Abdulla başın kütärde dä, Fährineñ uyau yatkanın kürep: – İşetäseñme? İşegaldında nider bar, – dip pışıldadı. – Äydä, täräzädän ürelep karıybız. Sin cilkäñne kuyıp torırsıñ, bogaulı kileş barıber üzeñ menä almıysıñ bit... Fähri, bogau çılbırları şaltıramasın üçen ayak oçlarına gına basıp, täräzä karşına kilde häm gäüdäsen iyä tüşte. Abdulla, anıñ cilkäsenä menep basıp, kulları belän täräzä räşätkäsenä totındı da, salkın ay nurı yaktırtkan işegaldına karadı. – Kemneder asarga alıp baralar bugay, – dide ul, läkin süzen äytep beterä almadı, astan katı itep kıçkırgan tavış işetelde: – Huşıgız, duslar! Ülemgä baram! Huş, Fähri, sau bul! Bu Taci ide. Tavışka büten türmä uyandı, totkınnar dulkınlana, şaulaşa başladılar, Abdulla, akıldan şaşkan keşedäy kızu-kızu atlap, kameranı aykap yürenergä totındı. – Äy, sin, urınıña yat, sukin sın! – dip kıçkırdı aña nadziratel, işek täräzäçegennän borının kürsätep. Läkin Abdulla, anıñ cikerenüenä iğtibar itmästän, haman kiläp sarıp yürüendä buldı. Ä Fähri borgalana-üzgälänä idändä aunıy häm yılıy ide. * * * Taci, soldatlar sagı astında türmä işegaldı aşa uzıp, türdäge taşlandık agaç sarayga yakınlaştı da, eçkä kerde. Kerosin lampası belän yaktırtılgan saray eçendä şaktıy salkın häm tınçu ide. Tacinıñ küze dar agaçınıñ aratasına bäyläp kuyılgan bauga tüşte. Bau, yaña häm äybätläp sabınlangan bulganga, şop-şoma ide. Yarım karañgı poçmakta berniçä keşe basıp tora, alarnıñ gäüdäläre toman aşa kürengän şäülä sıman ber täesir kaldıralar ide. Tacinı dar agaçı yanına kiterep bastırdılar. Ul üzen tınıç tottı, kuşılgannıñ hämmäsen ütäde. Şul çaknı nindider totkarlık bulıp aldı... Taci, başın borıp, külägädä basıp toruçı keşelärgä centekläbräk karadı. Türmä naçalnigı belän prokurornı ul bik tiz tanıdı. Ä menä altın kısalı küzlek, eşläpä kigäne kem ikän? Anısın Taci hiç kenä dä häterenä kiterä almıy ide. Şunda, yänäşädä ük, korallı soldatlar baskan. «Soldat bulsam, miña da şulay keşe askannı karap torırga turı kiler ide mikän?» – dip uylap aldı Taci häm bu uyınnan şunduk tetränep kitte. Ul, soldatlardan küzen alıp, başın ikençe yakka bordı. Bolarnıñ hämmäsennän çittä, beryalgızı, kızıl sakallı, eçkä batkan avızlı, üstenä çalma-çapan kigän mulla basıp tora ide... Sudta şahitlarnı şul ant ittergän ide... Ä biregä nigä kilde ikän ul? Närsä kiräk ikän aña monda?.. Uyga talgan Taci, nindider mıgırdanu tavışı işetep, başın yugarı kütärde häm başta añlamıyçarak tordı. Hükem kararın ukıylar ikän: «Rossiyä imperiyäseneñ imperator galicänapları ukazı buyınça... Kazan okrug sudı...» Süzläre añlaşılmasa da, kararnıñ mäğnäsenä yahşı tüşende Taci. «Bütenese häl itelgän bit inde, nigä ukıp torırga? Gazabı ozagrak bulsın diyuläre mikänni?» – dip uylap kuydı ul. Şul vakıt kayandır karañgıdan kızıl külmäkle, kuyı küräk sakallı, yüzeneñ yugarı üleşen kara bitlek astına yäşergän palaç kilep çıktı. Palaçnıñ kuşuı buyınça, Taci dar agaçı astında torgan urındıkka menep bastı. Bolarnıñ barısın da ul tıştan bik tınıç kıyafättä, tügäl itep başkardı. Palaç aşıgıç häräkät belän bäz kapçıknı totkınnıñ başınnan kigezde dä, muyınına elmäkle bau saldı häm urındıknı tartıp alırga dip tübän iyelde. Näq şul minutta Taci, büten küçenä talpınıp, palaçnıñ kükrägenä ayagı belän tipte. Palaç çaykalıp kitep cirgä barıp tüşte. Kisken häräkättän ayak astındagı urındık ta ber çitkä taypıldı, häm Taci ike bagana urtasında havada asılınıp kaldı. Soñgı mizgeldä anıñ: – Kaneçkeçlär!.. – dip kıçkırgan gırıldavık tavışı yañgıradı. Annarı ülem gazabı başlandı. Eş tämam bulgaç, başına eşläpä kigän bayagı keşe asılgan gäüdä yanına kilde dä, kan tamırın totıp karadı. – Üle! – dip näticä yasadı ul berazdan. Aldan äzerlängän räsmi akt käğazenä kul kuygaç, hämmäse dä saraydan çıktılar. Barı palaç kına mäyettän çikmäne belän külmägen saldıra kaldı. Katorgaga ozatılır aldınnan Mäftuhası belän küreşkäç, Fähri aña berençe süz itep: – Taci abzıynı astılar! – dip belderde. – Astılar?! – dip kabatlap soradı Mäftuha häm anıñ yılıy-yılıy şeşenep betkän yüze küzän cıyırganday tartışıp kuydı. XII Mäüla Kolı avılı bütenläy diyärlek buşap kaldı. Yırak säfärgä çıgarlık akçası yäki akça yünätü üçen satarday äyberse bulmagan yarlı-yabaga häm kür tormışlı mulla-mäzin, kuştannar gına urınnarınnan kuzgalmadılar, kalgannar äkrenläp hämmäse kitep bettelär. Çıpta-kap suguçılar yarlı-yabaga halıktan bulganga, Sabircan mäzinneñ säüdä eşläre elekkeçä şäp bara, çünki aña yaña çıptaçılar yallau turında kaygırtırga kiräkmi ide. Ä menä Şämsi mulla belän ostabikägä çitenräk turı kilde. Avılnıñ iñ uñgan kızları – ostabikägä kızıl başlı sülge-tastımal, eskäter häm başka şunıñ işe närsälär tukuçılar – hämmäse dä Türkiyägä küçenep kitkänlektän, moñarçı zur tabış birgän käsep kisäk kenä tuktaldı da kuydı. Ostabikä hätta şul kaygıdan avırıp kitep tüşäkkä ük yattı. Şundıy kütelmägän mäşäqatlär, borçulı uylar belän başı katkan Şämsi mulla, uy-fikerlären bilgele ber tärtipkä kiterep bulmasmı dip, künnärdän ber künne basuga çıgıp kitte. İnde sargaya başlagan häm yahşı uñış väğdä itkän igen kırların äylände, ındırga kerep çıktı. Küz aldında cäyelep yatkan bu hozurlık, baylık ğadättä anı tınıçlandıra, uy-fikerlärenä açıklık kertä torgan ide. Ämma bügen küñel tınıçlanmadı, miyendä kaynagan çualçıklık betmäde. Öygä kaytkaç ta ul närsägä totınırga belmiçä aptırap yürde, annarı çarlakka menep, yıfäk palas üstenä üep salıngan kalıp-kalın kitapların aktarırga totındı. Ber kitapnı kulına alıp, küzenä çalıngan berençe cümlälärne ukırga kereşte, läkin ukıganınıñ mäğnäsen añlamadı. Şunnan soñ ul yañadan tübän tüşte, çuar bizäkle bohar qalämdanınnan kamış qalämen aldı, kara savıtına berniçä tamçı su tamızdı da, tez başına kuygan kalın kitap üstenä käğazen caylaştırıp salıp, Boharai şäriftä gıylem estäüçe ulına – Barıy mähdümgä hat yazarga utırdı. «Küptin küp» keşelärdän «çuktin çuk» sälamnär kündergännän soñ hatnı tübändägeçä dävam itte: «Mäğlüm bulsın: kärvançılar belän yullamış mäktubeñne alıp ukıp, sineñ, inşalla, sälamät häbäreñne belep ziyädä mämnün buldık.* Fäqat cavap yazmak hosusında suñga kalındı – äle vakıt bulmıy tordı, äle hatnı birep cibärer keşe bulmadı. Säbäbe – halık arasında zur çualışlar kuzgaludır. Uzgan kışnı padişahı äğzam häzrätläre müselmannarnıñ can isäben alırga dip färman birgän bulgan. Bäğze yaman adämnär, şul färmanga sıltap, bezne çukındırırga cıyınalar dip, täşvişle häbär taratmışlar. Suñra bik hätär çualışlar başlandı, müselman ählenä hilaf yaman eşlär kılındı. Bilahir*, akıldan yazgan muciklar şuña barıp cittelär ki, stanovoy berlän berniçä uretnikne ülterep, boyar utarın yandırdılar, mal-mülkäten taladılar. Azagı häm äybät bulmadı: avılımızga soldatlar kilep tulıp, tärbiyädä yäşägän vakıtlarında anlar halıknıñ bik küp mal-tuarına kimçelek kiterdelär, türle yaman eşlär kılıp yürdelär. Fetnäçelär dä tiyeşle cäzaların aldı, härkayusın çıbık belän suktırdılar, şul cümlädän abzañ Äkräm karıyga da eläkte. Şul kiräk añarga – kuşmagan cirgä tıgılmasın! Ul, şaytan kotkısına iyärep, bezneñ añgıra muciklardan padişahı äğzam häzrätlärenä proşeniye birergä dip, kalaga barıp kaytkan ide... Fetnädä katnaşkan bäğze adämnärne katır sürdelär, ä atamannarı Tacinı darga astılar. Ul dähri* tiyeşle cäzasın aldı. Yaman eşläre üçen Allahı Täğalä anı kıyamättä dä cäzasız kaldırmas äle, inşalla! *[Ziyädä mämnün buldık – bik şatlandık.] [Bilahir – ahırda, nihayät.] [Dähri – dinsez, ateist.] Añgıralıgı ilä şundıy bäla-kazalarga duçar bulgan halık, Allahı Täğaläneñ rähim-şäfkatenä sıyınıp uz yazmışına buysınası urınga, tämam akıldan şaştı, yort-ciren, mal-mülkäten satıp, hälifä ilenä küçep kitä başladı. Yarabbi, Allahı Täğalä üzeneñ bändälären märhämätennän taşlamasın! Bäğdä mäğlüm bulsın: küçenep kitüçelärdän min dä kayber närsälär satıp aldım. Ni disäñ dä, din kardäşlärebez bit, yärdämnän mährüm itep bulmıydır. Anıñ suñında bähane dä kup soramadılar: tugız arşınlı häybät buraga nibarısı unsigez sum tülädem. Yänä ike at, dürt sıgır, yegerme baş sarık ilä käcä, unber baş umarta aldım. Hoday äceren kürergä yazsın! Amin! Välhal*, bezneñ üçen borçulı hällär dä bardır: anaña sülge-tastımal tukuçı iñ mahir kızlar küçenüçelär berlän kitep bardılar. Bunıñ bezgä zur zıyan kiteräçäge mäğlümder. Sabircan mäzin bu hosusta da hatalanmadı – anıñ çıptaçı vä çabataçıları härkaysı avılımızda kaldı. *[Velhal – şul uk vakıtta.] Suñgı mäktübemdä min siña cäditçelär vä bezneñ izge Bolgar cirebezdä tarala başlagan bidgat*, fisık-fücür* tugrısında yazmış idem. Yänä mäğlüm bulsın: oşbu bidgat hämişä cäyeläder, tarafdarları künnän-kün kübäyä baradır. Päygambärebez Mühämmät galäyhissälamneñ: «Sez aldıngı kavemnär artınnan ber adım da artka kalmıyça iyärep barırsız, häm ägär alar tugan anaları belän zina kılalar ikän, sezneñ arada da şularga iyärüçelär tabılır», – diyü süzlären ziker itik*. Oşbu süzlär şul mürtät cäditçelär tugrısında äytelmägänmeni? Alar büten kılgan eşläre ilä dinebezne häqarät itälär*, hätta ki kıyafätläre ilä dä kyaferlärgä ohşarga tırışalar. Kübese turı yakalı, yassı tüymäle bilsez käzäki kiyep yürider, bäğzeläre urıs çalbarı, şiblit kiyep, çäç üsterep yüri, tämäke tarta, arakı eçä, şaşkı-maşkı uynıydır. Kayda ul namus digän närsä? Kayda kartlar süzen tıñlau? Älhasıyl, müselman kardäşlärebez tugrı yuldan barmıydır. Cäditçelär bezneñ hatın vä kızlarıbızga da naçar yogıntı yasıydır. Şular kotkısına iyärep, hatın-kızlarıbız oyat, kündämlek digän sıyfatların yugalta baradır. *[Bidgat – elekkesenä karşı torgan yaña ber eş.] [Fisık-fücur – bozıklık.] [Ziker itik – iskä tüşerik.] [Häqaret itälär – hurlıylar, mıskıllıylar.] Bolar üstenä bazar şiväsendä yazılgan bismillasız kitaplar küpläp näşer iteläder. Bu fisık-fäsatnıñ oyası – Ğalimcan häzrät mädräsäseder. Kahär suksın ide şul mürtätne, yarabbi! Orınburnıñ Ähmät bay ilä Gani bay, Kazannıñ Ähmät İşmoratov ilä Safa Haci Galikäyev baylarnıñ akçaları şunda agıla. Başka cirlärdä dä şundıy ısulı cädidä mäktäpläre işäyä bara. Alarnıñ hämmäsendä şul Ğalimcan häzrät mädräsäsennän çıkkan şäkertlär hälfälek itäder. Bu mäktäplärdä ukuçılar partı digän nindider urıs eskämiyälärenä utırıp ukıylar, täre sıman itep poçmakka kuyılgan kara taktalarga yazalar. Din sabagı vä doga-namazlar türki telendä üyräteläder. Gıylme hisap vä cäğrafiyä kebi hiç zaruri bulmagan sabaklar tädris itelä*. Hätta ki bäğze avıllarda kız balalarga da däres äytä başlagannar, imeş. İzgelärebezneñ häyer-dogası bäräkätendä vä üzebezneñ tırışlıgıbız ilä bez, Allaga şüker, millätebez başına tüşkän bälalärdän saklanıp kaldık. Älegä cäditçelär kotkısına da bireşmäyençä kiläbez. Fäqat Sabircan mäzinneñ astırtın mäkerläre genä beraz şübhä tudıra: ul sineñ akıllı baş, kündäm Äkräm abzañnı mäktäptäge hälfälek urınınnan alıp taşlamagayı diyü kurkam. Añardan inde balalarga qadär külä başladı. Mägär ul hälfälektän alınsa, bezneñ avılda ısulı cädidä mäktäbe vücütkä kiläçäge şübhäsezder. Sabircan mäzinneñ Hivada vä Perovski digän kalada bay kardäşläre tora ikän, alarda akçanıñ isäbe-hisabı yuk di. Alar mine dä ısulı cädidägä ügetläp karagannar ide dä, ämma tugrı yuldan çıgar isäbem yuklıgın kürgäç, kire çigendelär. Ä siña, uglım, soñ bulgançı, mäktäpne uz kulıña alu mäslihät bulır ide... Ata-ana yortına kaytırga bik vakıttır inde. Kaytsañ, häm äniyeñne, häm mine bik şatlandıraçaksıñ. Gıylem – diñgezder, küpme ukısañ da tüben kürä almassıñ. Akılım sau-sälamät çagında sine varislıkka kertep, ata-babadan miras bulıp kilgän vä Allahı Täğalä märhämäte bäräkätendä hezmätem ilä nıgıtılgan mihrabımnı siña tapşırırga diyü ümidem bardır. *[Tädris itelä – ukıtıla.] Bäğdä mäğlüm bulsın, küptän tügel Nägıymä apañ vä ciznäñ Mühämmät kiyäü bezdä kunak bulıp kittelär. Kiyäü ilä bezneñ arada sineñ hakta da mosahäbä* buldı. Ul bezneñ plannarnı bik mäslihät taptı vä sin müdärrislek urının alırga rizalık birsäñ, yaña mäktäp binası saldırırga väğdä itte. Hälfä, mügallimnärne Kışkar vä Kazandagı Kül buyı mädräsäsennän* çakırtır idek. Oşbu mädräsälär bezneñ çın teräklärebezder. Ciznäñneñ säüdä eşläre, Allaga şüker, äybät bara ikän. Ul bezgä üzeneñ Austriyä digän mämläkättä yürep kaytuın süyläde. Anda bezneñ üçen kiräkle närsälärne bik arzanga alıp bula di. Yähüd säüdägärläre şundıy närsälärne cıyıp, üzlärenä zur fayda belän bezgä satalar ikän. Ä bezneñ tovarlar, bigräk tä kızıl başlı sülgelär anda bik kıymmät yüri di. Anañ şul tugrıda işetkäç kiyäüneñ kiläse baruında aña ber üç yüz dücinä sülge birep cibärmäkçe buldı. Alla kuşıp, eşe uñsın inde! Anı suñında, anañ ilä kiyäü tagın ber urtak eş başlamakçı bulıp yürilär. Älege Austriyädä arış anası digän närsäne satu itü bik tabışlı ikän. Şunı bezneñ muciklardan cıydırtmakçılar. Ciznäñ häzer nimes telen ügränä, tel belü çit mämläkättä bik kiräk bula, di. Bu tarafta igennär bik yahşı bulır şikelle. Küçenep kitüçelärdän şaktıy çäçülek cirlär satıp algan idek. Hoday Täğalä goşer dä nasıyp itsä – ber yüz yük çaması cıyılır. Sugılganınnan tış yänä ber altı eskert aşlık kalır tüsle. Anıñ suñında tugız eskert ütkän yılgısı bar. Tik menä kahär sukkırı sıçkannar gına bimazalıydır. Yarar, häyere belän bulsın inde, kalganı citär, Allahı Täğalädän şunı sorıyk. Ahır çiktä, bürtegenä qadär aşap betersälär dä hiçni äytep bulmıydır. Açlık yılnı ni genä aşamadılar – et, mäçelär dä sıçkannar, hätta alarnıñ tizäklärenä tikle aşaldı! [*Mosahäbä – süyläşü, äñgämä.] [Kışkar mädräsäse – Tatarstannıñ häzerge Arça rayonı Kışkar avılında XVIII yüzlärdän 1918 yılgaça yäşäp kilgän mädräsä. Kül buyı mädräsäse – Kazannıñ Kaban küle buyında urnaşkan häm XVIII yüzneñ ikençe yartısınnan 1918 yılgaça yäşäp kilgän mädräsä. XIX yüz ahırlarınnan anı şulay uk «Kasıymiyä» mädräsäse dip tä atap yürtkännär.] Allahı Täğalädän siña isänlek-saulık vä häyer-fatiha teläp kaluçı atañ – Kazan vilayate Mäüla Kolı karyase imamı Şämsetdin mella ibne Mübin äl-Bolgari.» Şämsi mulla hatnı pühtäläp kenä türep konvertka saldı da, tışkı yagına: «Boharai şäriftä Kazıy Gelän mädräsäsendä hätme küteb yatuçı gaziz uglıbız Gabdelbarıy ibne Şämsetdin mähdümgä tapşırırga», – digän süzlärne yazdı. Annarı hatnı forsat çıgu belän cibärmäkçe bulıp, vakıtlıça kalın ber kitap eçenä salıp kuydı. Şunnan soñ ul ostabikäse yanına ikençe bülmägä kerde. – Ya, niçek soñ, anası, baş üyänägeñ betmädeme äle? – Betmäde şul, haman avırta. Ällä, bulmasa, ülçäp karıysıñmı, atası? Faydası timäsme dim! Şämsi mulla üşkerü, tälinkä-çınayaklarga yazılgan dogalarnı çaykap eçerü kebek türle im-tom, äfsennär belän yış kına kara halıknı aldaştırgalasa da, üze alarnıñ şifasın hiç tä tapmıy häm dus-iş arasında üzara süz çıkkanda, andıy yuk-barga ışanuçılarga karata hätta mıskıllı süzlär dä ıçkındırgalıy ide. Ämma häzer, ostabikäsen üpkälätmäs üçen, ul anıñ üteneçen kire kagarga bazmadı. Ber saplam cep aldı da, anı hatınınıñ mañgayı turısınnan başına uradı, annarı kolakları turısınnan cepkä bilgelär yasap, ike üleşkä bülengän şul cepneñ här ike yartısın ber-berse belän ülçäp-çagıştırıp karadı. Äsma abıstay kalkurak mañgaylı keşe ide, şuña kürä cepneñ mañgay üleşe ozınrak bulıp çıktı. – Menä, küräseñme? Başıñnıñ mañgay yagı şeşkän bulırga tiyeş! – dide Şämsi mulla, cepne hatınına suzıp. Ostabikäneñ tämam kotı alındı. – Atası, zinhar üşkerä kür mine! – dip yalvarıp soradı ul, kızganıç tavış belän. Häzrät, ostabikäse başına sülge urap, anıñ oçların katı kısıp bäyläde dä, ber kulı belän hatınınıñ avıru başın selekkäläp, ä ikençese belän äkren genä anıñ mañgay turısına sukkalap, üşkerü süzläre pışıldarga totındı; annarı sülgene çişep aldı da, soraulı küzlären hatınına tübäde. Äsma ostabikä, avırtuı betü-betmäven belergä telägändäy, beraz vakıt mañgayın sıypaştırıp häm başın çaykaştırıp tordı, annarı kıyusız gına: – Häzer beraz ciñeläygän kebek, – dip kuydı, – Äle min, sin monda yatıp torgan arada, Gabdelbarıy uglıbızga hat yazıp taşladım, – dide Şämsi mulla. – Menä anısı äybät bulgan, – dip canlanıp kitte hatını. – Tizräk kayt dip yazdıñmı soñ, ällä onıttıñmı? Ul anda hafalanıp betkänder inde, meskenem... Mäptek turında da yazdıñmı? – Hämmäsen yazdım, bersen dä onıtmadım, borçılma zinhar! – Ä hatnı kemgä birep cibärerbez ikän? – Mortaza Bähtiyärov Boharaga cıyına digän ide kiyäü. Añarga kuşarbız inde... – Bezneñ avıl keşelären äytäm äle, kaydadır cähännäm tişegendäge hälifä cirenä barıp yürgänçe, şul Boharaga gına kitsälär soñ, dim. Hatnı da şular artınnan gına cibärgän bulır idek. Süz küçenep kitüçelärgä kagılsa, ostabikä gel şulay zähären çäçärgä totına ide. – Şular arkasında büten eşem-tormışım çualdı, – dip dävam itte ul. – Urakka tüşkänçe ber yegerme biş-utız distä sülge, tastımal tukıtıp almammı digän idem. İnde häzer nişlim? Hämmäse kitep olaktı. Şundıy çista, çeterekle eşne Sabircan mäzin çabataçılarınnan niçek eşlätmäk kiräk?! Sülge-tastımal urınına savıt-saba sürtä torgan çüpräk tukıp birerlär, şul bulır. Annan anı satuga niçek çıgarasıñ di? Şämsi mulla ostabikäne niçek tä tınıçlandırırga tırışa ide. – Eşe bulgaç, eşläüçese tabılır äle, borçılma, anası! – dide ul. – Dünyada bütän käsep tä betmägän iç, Allahı Täğalädän sin änä şul turıda sora. Kiyävebez sülgeläreñneñ bulgan qadäresen Austriyädä satıp kaytsa, azdan da zur tabış alırbız, inşalla. Tik künçe Sabircan gına sizenä kürmäsen. Min äytäm, ällä bezgä dä çıpta käsebenä kereşergä mikän? Çıptaçılar berkaya da kitmädelär, hämmäse avılda kaldı... Ä Austriyädä çıpta-kap işe närsälärne kıymmät bähadän satıp bula dilär. Sin niçek uylıysıñ, anası?.. * * * Sabircan mäzinneñ käyefe şäp, küñele şat. Ostabikä belän üze arasında bargan kiyerenke häm ozakka suzılgan süz küräşennän ul, nihayät, ciñüçe bulıp çıktı. Kul eşenä osta avıl kızlarınıñ kütmägändä küçenep kitüläre ostabikäne tabışlı käseptän mährüm itsä, Sabircannıñ çıptaçıları äüvälgeçä eşli birälär häm hucaların bayıta baralar ide. Östävenä, mäzin küçenep kitüçelärdän şaktıy zur sumalık mal-mülkät tä satıp algan ide. Häzer änä yallangan keşelär şul satıp alıngan äyberlärne rätkä salu belän mäşgul – yortlarnı, munça, kelätlärne sütep, urnaştırıp yürilär: büränälärneñ utınga digännären ayırıp alıp, tazaların ındırga iltälär, härbersenä nomer sugıp, ärdänäläp üyälär dä, üsten salam belän kaplap kuyalar. Läkin şulay da, näfes digän närsä tuymıydır, küräseñ. Mäzinneñ başına yaña ber uy tüşte, anı komsızlık kortı kimerä başladı. Küçenep kitüçelärneñ yortların, karaltıların sütkäç buşagan taşlandık cir bülemteklären niçek kenä bulsa da üz kulına tüşerü teläge belän yandı ul häm şuşı telägen eşkä aşıru üçen sıltau ezlärgä kereşte. Näq şul vakıtlarda Sabircan mäzingä Kazalıda yäşäüçe abıysı Mostafadan hat kilep tüşte. Mostafa Urta Aziyädäge säüdä bazarların, anıñ iqtisatın «tınıç» yul belän yaulap aluda häm buysındıruda patşa hükümätenä çiksez zur bulışlıklar kürsätkän häm üz zamanında üzbäk, kazaq halıklarınıñ yarlı katlavın berençe bularak kapital cäber-zolımı belän tanıştırgan komsız, rähimsez tatar säüdägärläreneñ iñ ataklılarınnan sanala ide. Hatta tübändägelär yazılgan ide: «Sezki gıyzzätlü vä hürmätlü bulıp torguçı enebez mella Sabircan häzrätlärenä kalbän sälamnärebezne vä häyer-fatihalarıbıznı ireştergänem soñında, üzegezneñ dä bez fäqıyrlärne häyer-dogadan kaldırmavıgıznı ümet itäbez. Yänä barça üy cämäğatläregezgä bezdän ayırım-ayırım sälamnär künderdem. Yänä kürşe-kolanga, mäçet kartlarına, häzrätkä – hämmäsenä kup sälam diyärsez vä alarnıñ häyer-dogada buluların ütenersez. Mäğlüm bulsın: bezgä yullagan mübaräk mäktübegez sälamät tapşırıldı. Ukıp, sezneñ, älhämdelillah, sau vä sälamät häbäregezne belep, bik şatlandık. Hoda üze bezneñ barçabızga kürkäm sabırlık birep, ozın gomerlär birep, tiz künnärdä isänlek vä şatlık ilä oçraşırga nasıyp itsen, amin. Avılda kübeseneñ küçenep kitmeş häbären işetep, bik hafaga kaldım. Bu dünyada uk cännät ezlärgä niyät kıldılar mikänni, yülärlär! Kara sakalıñ kaya barsañ da artıñnan kalmas, dip yukka äytmilärder. Şul yarlı-yabaga artınnan bäğze mogtäbär adämnärneñ iyärüe bigräk tä kızganıçtır. Soñı yahşı bulıp betsen inde, dogada bulıyk! İnde sineñ eşlärgä kilsäk, şakkatam min siña, vallahi. Tuplanmış meñnäreñne faydalı eşkä kuşmıyça yançıkta niçek saklap yatkırasıñdır, şunı hiç añlıy almıym. Zamanalar üzgärde bit inde häzer. Akça häzer irek, kiñ mäydan taläp itä. Belep eş kılsañ, yılga ber tiyennän un tiyen tabış yasarga bula. Miña sineñ hämmä eşläreñ mäğlüm bit. Kükäy, çıpta, çabata işe närsälär ilä säüdä kılu naçar käsep bulmasa da, ämma monıñ ilä genä kanäğatlänü hiç kileşerlek eş tügelder. Siña başka zurrak eşlärdä dä küçne sınap kararga vakıttır. Hosusan ındırıñ artına, ineş, buyına nigä ber par tegermäne korıp kuymaska di? Unike at yegärle dvigatelneñ üç taşnı äyländerergä küçe citä dilär. Öçneñ bersen yarma yargıç taş belän alıştırırga mümkin. Par tegermäne sine avılda patşa däräcäsenä mengeräçäk, belep tor. Añarga bit bua-fälän dä kiräkmi, yäşen-yañgırlar da kurkınıç tügel. Künenä berniçä yüz pot ikmäkne hiçber mäşäqatsez tarttırasıñ da torasıñ! Tabışlı käsep bit, ä? Yänä tire säüdäsenä kereşü dä mäslihät eş. Tire eşkärtü zavodı saldırsañ, halıktan çi tire cıyıp, şunı zavodıñda ilätäseñ dä, bazarga çıgarıp sata biräseñ... Şul hakta nıklap uyla äle sin! Faydadan başka zıyanı hiç bulmastır. Kirpeç zavodı saldıru da, bigräk tä sezneñ şartlar üçen, şulay uk mäslihät eşter. Häzer halık niçek eş kıla diseñ? Terlek abzarına-fälängä miç çıgarası bulsa, Arçaga kirpeç alırga çabadır. Nigä siña nindider urıslarnı simertep yatarga? Mäüla Kolıda kızıl balçık az tügelder läbasa? Ällä yagar üçen utını yukmı? Kesägä üze keräm dip torgan şundıy tabışlı eştän baş tartu günah bulır, Sabircan enem. Älegä hävefle häbärlär yuk. Ere zavodlar salınır da, konkurent çıgar dip kurıkma, andıy zamanalar kayçan kilä äle, añarçı härber uñaylı forsattan faydalanıp, tabış yasap kalırga kiräk. Bezneñ bu tarafta hällär yahşı, tormış gürli. Tege min yazgan Sälimcanov digän adäm ilä bergäläp küzen Hivada mamık çistartu zavodı salırga niyätlibez. Kiläçäge bolay bik ümetle kürenäder, belep eş kılganda million sumnar tabış yasarga mümkin bulaçak. Alla nasıyp kılsa, Perovskidamı yäisä Kazalıdamı konserva zavodı açarga da uyıbız bar. Eş fäqat akçada gına tora: räsmi zakon buyınça, hükümät bezgä, monda tuıp üsmägän müselmannarga, fabrik, yort vä cir-su işe närsälär biläüne tıya. Ämma urında yäşäüçe müselmannar iseme ilä yazılsañ, rühsät iteläder. Tiyeşle keşesenä tiyeşle akçanı birep, şul eşne tiz kündä eşlärgä isäp. Annan soñ monıñ balalar üçen dä faydası bar: alar soldat hezmätennän kotılaçak. Tagın şul mäğlüm bulsın: ozaklamıy Orınbur ilä Taşkent arasında yaña çuyın yulı salınaçak ikän. Äytälär, ul çuyın yul Kazalı ilä Perovski yanınnan uzaçak, imeş. Bu häbär düres bulsa, bezneñ säüdä hosusında da kiläçäktä kiñ mäydan açılaçak, çünki ul çakta inde bez üz tovarlarıbıznı Mäkärcägä yäisä Mäskäügä kärvan yulı belän tügel, çuyın yulı belän genä cibärerbez. Tizräk tä, ciñelräk tä – şulay bit? Ugılım Gabdelkärimne Taşkentka ilttem. Maksudı şunda urısça üyränep, soñınnan gimnaziyägä kerüder. İkençe ugılım Ähmätfälähne küzen Kazanga Ğalimcan häzrät mädräsäsenä cibärergä uylap torabız, ä üçençe ugılım Gabdelgaziz hämişä fäs, İstanbul ilä sataşa. Üz balalarıma doşman tügel min, teli ikän – äydä, bara birsen İstanbulına. Gomumän, yäşlärebez tugrısında uylarga inde bik vakıttır. Min balalarımnı Barıy mähdüm kebi Bohar mäçese itärgä cıyınmıym. Bohara mädräsälärennän tormış üçen muafıyk keşe tärbiyälänep çıkkanı yuk äle, bezneñ mullalar şunı hämişä añlıy almıylar. Sin dä üz balalarıñ tugrısında äledän ük kaygırta başla, yuksa soñ bulır. Teläsäñ, Salihcanıñnı miña cibär, minem yanda hünärgä üyränep, soñınnan äybät säüdägär bulıp kitär, Alla boyırsa. Ä Tahircanıñnı Arçaga iltep urıs şkolına bir, ükenmässeñ. Zäkyatkä poçta ilä üç yüz sum akça yulladım. Şulardan illese – mäçetkä, yegerme bişe – zirat ihatasın buyatırga, biş sumı – mäktäp ihtıyacları üçen. Kenärdäge ısulı cädidä mädräsäsenä – ille, yänä illese – küperne tüzätü üçen, unbiş sumı – çişmäne çistarttırıp, burasın siplätergä vä ulagın alıştırırga. Tagın avılıbıznıñ, yugarı oçındagı koyıga yaña bau ilä çiläk kuyu kiräkter – bu eşkä unbiş sum citär, şät. Häzrätkä un sum, Äkräm karıyga da ber üç sum üleş çıgarırsıñ, ni äytsäñ dä, balalarıbızga sabak ukıta! Bala çagımda mine batıp ülüdän kotkarıp kalgan Ähmädi babayga da ber sum birerseñ, minem isänlekkä doga kılsın. Hasta yatuçı karçıklarga un keşegä illeşär tiyennän – cämgısı biş täñkä. Artıp kalgan akçanı üz beldegeñçä totarsıñ. İnde Mäüla Kolıdagı mäktäp hosusında şunı äytim: sin äle hämişä anı üz karamagıña alunıñ nihätle ähämiyätle ikänen añlamıysıñ ikän. Mähällä eşlärenä yogıntı yasau cähätennän mäktäp sineñ üçen iñ kulay urın bulaçak bit. Mäktäp eşlären üz kulıña alsañ, siña bernindi mulla-fälän kurkınıç tügel. Fäqat anda tärbiyä-ukıtu eşlärenä islah kılu kiräk. Äkräm karıy işe mügallimnärneñ mäktäpkä hiç kiräge yuktır. Sin bu mäsälädä eşne aşıktıra kür, çünki tege Bohar cimeşe – Barıy mähdüm kaytıp tüşsä, Hoday kürsätmäsen, bütenesennän kolak kagaçaksıñ. Sin menä närsä eşlä: hiçkemnän rühsät-fälän sorap tormastan, mäktäp binasın sütter dä, anıñ urınına üç-dürt bülmäle yaña bina saldır. Akçanı kızganma, meñ sumga tüşäme, ike meñgäme – kiräk qadärese tabılır. Ber üleşen üzem birermen, ä kalgan üleşen Pişpäktä, Vernıyda, Petrapaulda häm dä başka şähärlärdä küpläp toruçı avıldaşlarımnan iganä itep cıynap alırmın. Bu hakta oçraşkaç irkenläp ber mäslihätläşerbez äle, çünki Mäkärcä yärminkäsennän kaytışlıy, nasıyp bulsa, tugan-kardäşlär ilä küreşep, izge ärvahlarga doga kılıp çıgu üçen, tugan cirlärgä kagılıp ütärgä Hodaydan ümetem bardır. Bez fäqıyregezgä daimän häyer-dogada buluıgıznı ütenep, sezlärgä dä Allahı Täğalä karşında şunı teläp kaluçı abzagız Mostafa dip belersez». Bu hatnı ukıgannan soñ, Sabircan mäzinneñ küçenüçelär taşlap kitkän buş cirlärne faydalanu turındagı yäşeren niyäte tagı da nıgıy tüşte. Küñel tübendä pıskıp yatkan tomanlı hıyal häzer kiçekmästän tormışka aşırılırga tiyeşle ber maksatka äverelde. Mäzinne bigräk tä ineş buyındagı berniçä cir bülemtege kızıktıra ide, şuña kürä ul alarnı üzenä birülären sorap kiläse comgada uk kartlar aldında süz kuzgatırga buldı. Ägär eş barıp çıksa, mäzin ul cirlärneñ bersenä kirpeç zavodı, ä ikençesenä tegermän salmakçı ide. Kıskası, mäzin hämmäsen aldan uk isäpläp-çamalap kuydı. Hätta ındırda üelep yatkan büränälärgä dä faydalı urın tabıldı: alar bulaçak yaña mäktäp binasın salu üçen totılırga tiyeş ide. XIII Hacga baruçılarga häm çit ilgä küçep kitüçelärgä yärdäm kürsätüçe Odessa kontorası gürläp eşläp yata ide. Kontoranıñ başında İbrahim Ädigäyev digän gayät häyläkär häm mäkerle ber adäm tora ide. Zamanında kaysıdır şähärdä kafe-şantan totkan ber Kasıym tatarınıñ ulı bulgan bu keşe üzeneñ säüdägärlek käseben timer yul stantsiyäsendä bufetçı hezmätennän başlagan. Ämma älege stantsiyägä yänäşä genä tagın ber üstämä timer yul salınu säbäple, İbrahimnıñ säüdä eşe tizdän sürelgän häm aña bu eşennän kitärgä turı kilgän. Şunnan soñ ul vagon-restoranga bufetçı bulıp yallangan. Läkin bu eş tä aña tabış birmägän. Ul, bütenesen taşlap, Sebergä bähet ezlärgä çıgıp kitkän. Keçkenä genä ber şähärdä tuktalıp, ätise ürnägendä kafe-şantan açkan. Monda da uñışsızlıkka oçragaç, ber urınnan ikençe urınga küçä-küçä, küptürle eşlärdä küçen sınap karagan, ahırda, Odessaga kilep çıgıp, moñarçı hiçkem şügıllänmägän häm küplär üçen bütenläy yaña bulgan käsepkä – hacga baruçılarga hezmät kürsätü eşenä kereşkän. Häzer aña yazmıştan zarlanırlık säbäp yuk. Rossiyäneñ türle poçmaklarınnan Odessaga agıluçı hacçılar hämmäse dä diyärlek İbrahim Ädigäyev kontorası aşa uza häm zur tabış kiterä ide. Hacga baruçılarnı Odessada karşı alalar, torakka urnaştıralar, annarı, pasport häm bilet yullap, parohodka utırtıp cibärälär ide. Azmı-küpme müselman halkı yäşägän zur şähärlärneñ härbersendä İbrahim Ädigäyev üzeneñ agentların tota ide. Bu agentlar, igelek eşlägän bulıp, hacga cıyınuçılarga üzläreneñ yärdämnären täqdim itälär, çit il pasportın alu Odessada ciñelräk dip, alarnı Odessa aşa kitärgä ündilär ide. Berkatlı keşelärne şul räveşçä ışandırgaç, agentlar Odessadagı hucaga ber ük eçtälektäge telegrammalar sugalar: «Fälän-fälän baş kuy ozattım. Miña tiyeşle üleşne vakıtında cibäregez». Mondıy telegrammanı algaç, İbrahim inde närsä eşlärgä ikänen yahşı belä. Odessadagı agentlar poyızdnı karşı alıp, hacga baruçılarnıñ hämmäsen Ädigäyevneñ mäkerle tozagına kiterep kertälär. Ä ul alarnı çınnan da sarık kırıkkanday kırkırga, savım sıyırıday savarga totına. Çit il pasportın biş-altı sum tüläp, bernindi mäşäqatsez härkemgä alırga mümkin. Ä İbrahim Ädigäyev bulışlıgı belän alganda isä, pasportnıñ bähase yegerme biş sumnarga kütärelä ide. Hacga baruçı akçalı da bulsa, anıñ kesäsen buşatu üçen inde barlık häylä eşkä cigelä. Äytik, şıksız gına bülmädä yäki üydä kunıp çıkkanı üçen Ädigäyev bu keşedän üçlätä bäyä tülätep, moña tagın nindider üstämä «mäşäqatlär» hakın da kuşa, hätta parohod biletın da aña niçekter ikelätä artıgrak bäyädän satu cayın taba ide. Cıyılgan akçanıñ mul ber üleşen İbrahim üzeneñ kontora hezmätkärlärenä birä, küpmeder protsentın çit şähärlärdäge agentlarına cibärä, ä şularday kalganın şıpırt kına üz kesäsenä salıp kuya. Hezmät hakın tüläü mäsälälärendä İbrahimovnıñ yumartlıgın, pühtälegen yahşı belgän agentlar, üz näübätlärendä, kontoranıñ baylıgın arttıru yulında küçlären kızganmıy eşlärgä tırışalar. Ä hacga baruçılar, ni hükümät tärtiplären, ni urıs telen belmäüçe keşelär bularak, hämmäse kotılgısız räveştä İbrahim Ädigäyev kuygan cätmägä elägä toralar. Şulay itep, elekkege restorançı, ä häzerge yalgan haci, altınlı mäğdän tapkanday, berkatlı mosafirlarnı çın-çınlap talarga kereşkän ide. Tatar avılların der selketkän fetnä-çualışlardan soñ küp kenä krästiännärneñ Türkiyägä küçep kitärgä teläk belderüe İbrahim belän anıñ yärdämçeläre üçen kütmägändä küktän iñgän ber bähet buldı. Bu häbärne işetkäç, alar moñarçı hiç kürelmägän aşkınulı ber därt belän şunda uk älege forsattan faydalanıp kalırga aşıktılar.