Мөһаҗирләр - 9

  Гомумән, соңгы хатыгыз белән сез мине бик нык гаҗәпкә калдырдыгыз. Уңышлы тәмамланган ниндидер бер хүкем процессы гына Әхмәтгәрәй Алтынбаев шикелле үтә азартлы карта уенчысын яшел постау ябулы үстәлдән аерып, аны Бисмарк шүһрәте артыннан куучы бер философка, сәясәтчегә әверелдергәндер дип һич тә ышанасы килми. Юк белән баш ватып маташмыйсызмы икән сез, кадерле рара... Үзегез ук бит хатыгызда: «куп мәртәбәләр чәйнәлгән нәрсәләр һәм мин аларны инде күптән онытып бетердем», – дип язып китәсез. Ә чынлыкта ул нәрсәләр, ягъни народниклык, социализм турындагы мәсьәләләр шактый катлаулы бит, аларны ниндидер «кайнар акыллы башлар» уйлап чыгарган дип кенә карау зур ялгышлык булыр иде. Сез заманнан артта кала барасыз, кадерле papa. Һәм әгәр сезне хүрмәт итүче улыгызга, үз нәүбәтендә, файдалы киңәш бирү хокукы тапшырылса, ул сезгә хәзерге әдәбияттан кайбер нәрсәләр укырга киңәш итәр иде. Хәзерге әдәбияттан дим, чүнки иске классиклар – Тургенев, Гончаров – алар инде үткән дәвер; ә менә Чехов, Максим Горький әсәрләре белән танышу сезгә зыян итмәс иде.
  Икрамовлар мәсьәләсе – бик четерекле мәсьәлә, аны хәл итүне тулысынча хатын-кызлар кулына тапшырырга кирәк. Бу мәсьәлә белән maman шүгыльләнсен. Тик монда бер күңелсез моментны гына әйтеп үтәсем килә: сез, артык мавыгып китеп булса кирәк, айгыр белән минем булачак кәләшем арасында урынсыз чагыштырулар ясыйсыз. Бу мине бик рәнҗетте. Андый чагыштыруларның туган әтием хатында китерелүе генә мине хәзер кискен сүзләр әйтүдән тыеп тора.
  Инде үч мең дисәтинә җир мәсьәләсенә килик. Монда да мин сезнең фикерләр белән килешә алмыйм.. Ул үч мен, дисәтинә буламы, булмыймы – анысы артык әһәмиятле түгел. Булса – яхшы, булмаса – хәере белән! Минем үчен иң мүһиме – Сара туташ. Миңа ул кирәк, һәм киләчәк язмышымны хәл иткәндә дә ул минем беренче киңәшчем булачак, билгеле. Хезмәт урыны – анысы инде бүтенләй вак мәсьәлә. Сездән Виктор Иванович белән сүйләшеп карарга үтенүем – ул бары гадәттәге бер кармак салу гына, Казан округ мәхкәмәсендә вакансия булмасмы дию генә иде. Әгәр шулай булып, Сара туташтан да ризалык алына икән – мин, әлбәттә, каршы түгел. Әйдәгез, үз улыгызны прокурор ясагыз алайса! Шулай ук мин сезнең карьера белән дин арасындагы мүнәсәбәтләргә кагылышлы фикерләрегезгә дә кушылам. Бу мәсьәләдә мин тулысынча сезнең яклы. Ләкин минем киләчәктә прокурор булып эшләвем халыкка кулымнан килгәнчә ярдәм итү турындагы омтылышларыма һич кенә дә комачауламаячак. Киресенчә, минем рәсми прокурорлыгым социализм юлындагы идеяләремне гамәлгә ашыру үчен зур мәйдан гына ачачак. Сизенәм, сез миннән канәгать түгел, ата кеше буларак, сезнең миңа ниндидер файдалы киңәшләр әйтәсегез килә. Шулай да, калдырыйк без ул үгет-нәсихәтләрне, papa! Ышаныгыз – мин инде үзем үчен үзем җавап бирә алырлык кеше. Бер мисал китерергә рүхсәт итегез. Күптән түгел миңа иптәшләрем алдында «Исламда варислык хокукы» дигән темага доклад ясарга туры килде. Докладның гадәттән тыш уңыш казануын һәм юриспруденциядәге катлаулы мәсьәләләрне хәл итү юлында яңа перспективалар ачуын язып тормыйм – хикмәт анда түгел. Мәсьәләне үйрәнү ысуллары, кулланылган чыганаклар – иң мүһиме менә нәрсәдә, Баязит ахунның Казан мәдрәсәсендә укучы шәкерт улы аша мин «Фәраиз» дигән кызыклы бер китапка тап булган идем. Анда исламның варислык хокукына карата түп карашлары – кагыйдәләре тасвир ителә. Моңарчы без шәкертләрдән күлә генә торган идек, урта гасырның беркемгә кирәксез хикмәтләрен, хорафатларын үйрәнүгә шулкадәр күч, энергия сарыф итүләре үчен аларны кызгана торган идек. Безнең беребез дә моңарчы ул серле дүньяга җентекләбрәк карарга тырышмаган икән. Ә анда безнең күңелне җәлеп итәрдәй нәрсәләр дә бар икән. Мәсәлән, шул ук «Фәраиз» китабы буенча (сүз уңаенда әйтеп үтим: Баязит ахун улы белән без ул китапны урысчага тәрҗемә иттек) тапкырлау җәдвәлен үйрәнергә була. Мәдрәсәләрдә туган телнең грамматикасын үйрәнүгә игътибар ителми, аның каравы анда гарәпчәне яхшы үзләштерергә мүмкин. География, табигать белеме шикелле гимназиядә укытыла торган фәннәр мәдрәсәдә үтелмәсә дә, шәкертнең күндәлек азыгы булган схоластиканы үйрәнү анда тиешле югарылыкка куелган. Ниһаять, анда диалектика укытыла. Мәдрәсәдә ул мантыйк исеме белән йүри. Аны укытуда шактый зур җитешсезлекләр, системасызлык хүкем сүрә сүрүен, шулай да бу чын мәгънәсендә диалектика, ә сезнең, papa, шундый фән турында кайчан да булса ишеткәнегез бар идеме? Ышанып әйтә алам – юк. «Диалектика» сүзе сезнең үчен «Фәраиз» китабы кебек үк, безнең мәдрәсәләребез, шәкертләребез кебек үк чит-ят нәрсә, шулай бит? Ә безнең үчен бу мәдрәсәләр – яшьләрне тәрбияләү урыны. Киләчәктә, татар дүньясы гомуми мәдәният процессына килеп кушылгач, ул яшьләр тарих сәхнәсендә үз рольләрен уйнарлар әле.
  Хат шактый озынга сузылды бугай, ялыктырып бетергәнмендер сезне, кадерле papa. Җибәрелгән ике йүз сум үчен зур рәхмәт. Maman аны, мин сораганны да күтмәстән, үз белдеге белән җибәргән, әмма ул бик вакытлы килеп җитте, чүнки тегүчедән яңа мундирымны барып аласым бар иде.
  Сезгә сәламәтлек һәм озын гомерләр телим. Тирән ихтирам белән, улыгыз Илдерхан».
  Бу хатны алганда Гәрәй морзаның картада зур акча оттырып, кәефе бозылган чагы иде. Хат аның кәефсезлеген тагы да арттырып җибәргәндәй булды. Ул, кабинеты буенча әрле-бирле йүргән хәлдә, улы исеменә ярсулы сүзләр яудырырга тотынды:
  – Аһ, күчек! Авызыннан ана сүте кипмәгән, үз әтисенә фәлсәфә сата бит... Фәлсәфәдә минем азау тешем чыккан инде, балакай, мине үйрәтәсе юк. Каян килгән социалист! Карарбыз әле: үч мең дисәтинә җир-утарга хуҗа булгач, анда нинди социализм үрчетерсең икән! Бүтенләй икенче күйгә җырларсың әле!
  Ул шулай сүйләнә-сүйләнә аш бүлмәсенә чыкты, якын-тирәдә хатыны-мазар йүрмиме дигәндәй, колак салып тыңлап торды, аннары буфеттан коньяк алып, рюмкасын мүлдерәмә тутырды да, ачулы бер тәвәккәллек белән аны авызына каплады, әфлисун кисәге капты, асрау кызны чакырып, аңа:
  – Мине сорасалар, имениесенә китте диярсең, – диде һәм кире борылып кабинетына керде, диванына чалкан сузылып ятты да, нәфрәт тулы күзләрен түшәмгә текәде.
  XI
  Таш җәелгән урам уртасыннан түрмәгә таба, богау чылбырларын чыңлатып, чабаталы тоткыннар үстерәлә. Саф артыннан һәм як-яктагы тротуар кырыйларыннан чал чәчле картлар, урта яшьләрдәге ирләр, сабыйларын кулларына күтәргән хатыннар һәм әниләренең итәкләренә ябышкан бала-чага түркеме атлый. Болар – тоткыннарның якыннары, кардәш-ырулары. Алар сафта баручыларга сүз катмакчы булып әледән-әле тоткыннарга якынлашалар, әмма кылычларын ялангачландырып тоткан солдатлар, ачулы сүзләр белән җикеренеп, аларны читкә куа торалар иде.
  Урам буйлап үтеп-сүтеп йүрүчеләрнең беришесе, гаҗәеп тамаша күргәндәй, кинәт туктала да, башын чайкап, тоткыннар түркеменә бик озак карап кала, ә беришесе, киресенчә, тоткыннарның богау-чылбырларын үзеп үстенә ташлануыннан курыккандай, адымын кызулый, бу урыннан тизрәк китәргә ашыга иде. Ә тоткыннар ,әйтерсең, аларга игътибар да итмиләр, башларын игән хәлдә бара бирәләр.
  Күн аяз, матур, күк йүзеннән кояш җылы нурларын сибә.
  Менә алда түрмәнең биек таш стенасы, зур тимер капкасы күренде... Тоткыннар туктадылар. Капка янында сакта торучы солдат, салмак адымнар белән әрле-бирле йүренүеннән туктап, күз кырые белән генә карап куйды, аннары тагын йүренергә тотынды.
  Конвойчылардан берсе йодрыгы белән капканы шакыды. Капка тимерендәге бәләкәй тишектән сыңар күз күренде, аннары зур булмаган шакмаклы капкач ачылып, аның уентыгыннан җирән чәчле, сипкел битле надзиратель башы чыкты. Ул конвойчы белән нәрсә турыдадыр пышылдашып алды да, тагын кереп югалды. Шул ук минутта авыр эшермәне шудырган һәм кыңгырау шылтыраган тавыш ишетелде, капканың бер ягы шыгырдый-шыгырдый иңеләй ачылып китте. Тоткыннар белән конвоирлар эчкә уздылар. Алар артыннан капка шапылдап яңадан ябылды.
  Ләкин тоткыннар түрмәнең ишегалдына ук кереп җитмәгәннәр иде әле. Алар килеп кергән җир таш бина астындагы гүмбәзле тар аралык булып, аның икенче башында тагын бер бикле ишек бар иде. Күннәр җылы, коры торуга карамастан, монда шактый юеш һәм черек исе аңкый иде.
  Югарыдан кечкенә генә электр лампасы сирпегән тонык яктыда тоткыннар аралыкның бер очында дәһшәтле кыяфәттә ике рәткә тезелеп басып торган кораллы надзирательләрне күрделәр.
  Бераздан сул яктагы ян ишектән озын гәүдәле, аксыл чәчле, эчкә баткан зәңгәр күзле, сакал-мыегын чиста итеп кырган бер начальник чыкты.
  – Алып кайттыгызмы? – дип сорады ул, каядыр түшәмгә карап әйткәндәй.
  Баягы солдат фуражкасы эченнән бер кәгазь чыгарды да, начальникка сузды.
  Тегесе, яктыга таба борылыбрак басып, кәгазьгә күз йүртеп чыкты, аннары:
  – Таҗетдин Миңлебаев! – дип кычкырды.
  – Мин!
  – Ике адым алга!
  Таҗи алга чыгып басты. Аның мәһабәт, таза гәүдәсе түрә кешенең игътибарын беразга җәлеп иткәндәй булды. «Мондый таза адәмгә бауның тазарагын сайларга туры килер, ахры, дар агачының да аркылы борысын алыштырасы булыр», – дигән кебек, ул бераз уйланып торды һәм бүтенесенә ишетелерлек итеп:
  – Монысын ялгыз камерага, калганнарын – элеккеге урыннарына! – дип боерды.
  Эшермәләр тагын шалтыр-шолтыр шудырылды һәм эчке капка ачылды. Бер күтү надзирательләр сагы астында тоткыннар түрмә ишегалдына керделәр.
  Тимер рәшәткәле кечкенә тәрәзә уентыкларында сакал баскан какча яңаклы ябык йүзләр күзгә чалынды. Рәшәткә тимеренә куллары белән чытырдап ябышкан килеш, алар яңа каторжаннардан күзләрен алмый карап торалар иде.
  Кайсыдыр камераның тәрәзәсеннән тоткыннарга эндәшеп кычкырган тонык тавыш ишетелде. Таҗи аңа җавап бирергә дип башын күтәргән иде дә, янәшәдә атлаган әзмәвер надзиратель аның бу ниятен сизеп алып, тимер йодрыгы белән Таҗиның ияк астына сукты. Таҗи, түземен җыеп, бер сүз дәшмәстән, юлын дәвам итте һәм таш баскыч буйлап үзенә билгеләнгән камерага күтәрелә башлады. Менешли ул авыз эченә җыелган канны лач итеп идәнгә түкерде, шул эше үчен надзирательдән тагын бер типке алды. Авыз-борыннан саркыган кан ияге буйлап киеменә агып түште. Таҗи камерага керде, битендәге канны күлмәгенең ертык җиңе белән сүрткәләде дә, үзенең ятагына гүрселдәп ауды. Богау-чылбырлар чыңы һәм шапылдап ишек ябылган тавыш аның йүрәгенә энә булып кадалды.
  Каторгага хүкем ителгәннәрне тулай камерага кертеп яптылар. Ишек тыштан чыкылдап бикләнгәч тә, түрле яктан сораулар ява башлады.
  – Иректә рәхәтме соң?
  – Туганнарыгыз судта булдымы? Алар белән сүйләшә алдыгызмы?
  – Ничә ел бирделәр?
  Сорауларның күбесенә җавап булмады: кайсылары, нигә сорап торырга инде дигәндәй, кул гына селекте, икенчеләре авыз эченнән нидер мыгырдап ятакларына килеп утырдылар да, башларын игән хәлдә хәрәкәтсез калдылар.
  – Сезнең үчен бүген ипи бирмәделәр.
  – Иртәгәгә хәтле сезгә ач торырга туры килер, ахры, – дип, никадәр генә сүйләштерергә тырышып карасалар да, файда булмады. Алар әйтерсең лә тораташка әверелгәннәр иде. Бу минутта аларның колак түбендә ике генә сүз – «гомерлек каторга» дигән коточкыч, рәхимсез сүзләр генә яңгырап тора иде шикелле.
  Ятагына йүзтүбән капланып яткан Фәхри янына гомерен караклыкта уздырган бер тоткын килеп утырды.
  – Ул кадәр бетеренмә әле син, егет. Яшәргә кайда да мүмкин ләбаса. Түрмә тормышы җиңелдән түгел түгелен, шулай да аңа да ияләшеп була. Бер күнеккәч, ата-ана йортыннан бер дә ким түгел ул... Хәтта кайбер кешегә аның файдасы да бар... Күп нәрсәгә үйрәнергә була монда... Кыскасы, күпне түзгән – тимерне дә үзгән...
  Ачулы кыяфәттә камера буйлап әрле-бирле киләп сарып йүрүче икенче бер тоткын – ат карагы – кинәт туктады да, әлеге кешене сүзеннән бүлдереп:
  – Син нәрсә ялган сатасың анда, карт җен! – дип кычкырды. – Бу таш капчыкта алай череп ятасың бик килә икән – ята бир, анысы синең эш! Тик бүтәннәрнең саруын кайнатма, яме!
  – Ә син ник тыгыласың әле? Мин үз уйлаганымны әйтәм.
  – Тик торсаң яхшырак булыр!.. Түрмәне мактаганың үчен акча түләмиләрдер ич сиңа?!
  Алар янына тагын бер тоткын килеп туктады.
  – Үлеп тартасы килә... Абдул, синдә бер чеметем генә булса да тәмәке табылмас микән? – дип сорады ул ат карагыннан.
  – Бер чеметем тәмәке үчен үзем дә җанымны бирер идем... Бүртеге дә калмады. Бүтән кешедән сора...
  Ләкин бүтән тоткыннарда да тәмәке юк иде. Тартасы килүдән җен ачуы чыккан Абдулла кинәт тимер ишеккә ташланып, йодрыгы белән аны түяргә тотынды.
  Ишек күзеннән надзирательнең:
  – Син нәрсә, тилебәрән орлыгы ашадыңмы әллә? Я булмаса карцерны сагындыңмы?! – дип җикеренеп кычкырган тавышы ишетелде.
  – Тәмәке бир... Бер генә суырырлык! – дип ялварды Абдулла.
  Ишектәге күзчек шапылдап ябылды. Ярсуы артканнан-арта барган Абдулла исә бүтен күченә аягы белән ишеккә типте дә, нәрсәдән үч алырга инде дигәндәй, беравык як-ягына каранып торды, аннары җан-фәрманга чабып килеп тәрәзә тимеренә сикерде һәм шунда куллары белән асылынып калды.
  Камерада шау-шу куптарган һәм тәртипсезлек тудырган үчен надзирательләр соңыннан Абдулланы алып китеп бик каты кыйнап кайтардылар. Кыйнауга ул түзде, әмма камерага кайткач, кара чуклы яшел түбәтәен башыннан алып идәнгә бәрде дә, күңел түбеннән ургып чыккан бер сызлану белән:
  – Әгәр моннан табан ялтыратмасам, баскан урынымда җир упсын менә! – дип карганырга тотынды. – Бу зинданда бер сәгать артык утыруга караганда үлүең хәерлерәк!
  Шушы шау-шу эчендә әбәт җиткәнне белдереп шалтыраган кыңгырау тавышы бүтенләй күмелеп калды диярлек.
  Ачкыч-йозаклар шылтырады, һәм сакчы надзиратель ишектән башын тыгып:
  – Әбәткә әзерләнегез! – дип кычкырды.
  Әбәт ашаганнан соң тоткыннарны ишегалдына йүрергә чыгарга чакырып тагын ике тапкыр чаң суктылар.
  Фәхри урынында ятып калды. Абдулланы надзиратель чыгармады. Бүтән тоткыннар аз гына булса да саф һава сулап, кояш нурында җылынып керү нияте белән тышка ашыктылар.
  Ишегалдындагы кечкенә такыр мәйданчыкны түрле яктан бер-берсәннән икешәр адым чамасы ераклыкта торган надзирательләр сафы чолгап алган иде. Шул мәйданчыкта бер-бер артлы тезелешеп әкрен генә тоткыннар әйләнә. Үзара сүйләшү, сүз кату тыелган. Әгәр сафтагы берәр тоткын адымын әкренәйтсә яки җәһәтрәк атлый башласа, шундук:
  – Тигез атла! Кая ашыгасың! – дигән ачулы тавыш ишетелә.
  Тоткыннардан берәү аяк астында ниндидер ялтыравык нәрсә ятканын күреп түбән иелде. Ләкин ул аны алырга үлгермәде, янәшәдә күзәтеп торучы надзиратель авыр итекле аягы белән тибеп тоткынның берничә тешен сындырды. Ишегалдында тагын шау-шу күтәрелде. Һавада йүрү вакыты әле узмаган булса да, тоткыннарны кире бордылар һәм түрткәли-түрткәли кире камерага кертеп яптылар.
  Тагын ике тапкыр чаң суктылар. Монысы һавага чыгу үчен башка камераларга нәүбәт җиткәнне белдерә иде.
  Түрмә капкасы янындагы түркем әле булса таралмаган иде. Сакчы солдатның әледән-әле куалап торуына карамастан, алар ярсулы бер үҗәтлек белән һаман капкага якынрак килергә тырышалар. Арадан бер үлгеррәге, капка янына ук килеп, кечкенә тимер ишекне әкрен генә дүбердәтте дә:
  – Әй, дус кеше, әйт әле, туганымны күрергә булыр микән? – дип сорады.
  – Кит!! Сезнең ишеләр күп булыр монда! – дип җавап бирде эчтән кемдер.
  Ә җыелган халык барыбер таралышырга уйламый иде әле. Берәүләр урамның каршы ягына күчеп тәбәнәк таш койма буена тезелешеп утырдылар да, биштәрләреннән ипи, суган ише барлы-юклы ашамлыкларын чыгарып, тамак ялгарга керештеләр. Түнне йокысыз уздырган икенче берәүләр исә бераз ял итеп алмакчы булып җиргә сузылып яттылар.
  Әмма тегеләренең тамагына азык үтми, боларының күзенә йокы керми иде.
  Фәхринең хатыны Мәфтуха да шушы түркемдә иде. Ул баш яулыгының күз яшенә чыланган бер почмагы белән йүзен каплап тротуар кырыена утырган да, тирән уйга баткан иде. Бәләкәй кызының:
  – Әти ник чыкмый инде? Аны әле озак күтәрбезме? – дип йүдәтүен ул әйтерсең ишетми дә. Хәер, ишетсә дә, нәрсә дип җавап бирсен?
  Ул арада түрмә ишегалдында тагын кыңгырау шылтырады. Капка түбендә торучы сакчылар инде берничә мәртәбә алышынган иде. Ерактан завод гудогы ишетелде. Кичке гыйбадәткә чакырып чиркәү чаңы сукты. Кошлар ояларына кереп постылар. Эңгер куерганнан-куера бара иде. Ниһаять, күн бетеп, түнге караңгылык иңде.
  Тротуарда үелешеп утырган крәстиәннәр яныннан карт бер надзиратель узып китте, китешли ул аларга:
  – Монда ятып сез бернигә дә ирешмәссез. Күрешү үчен атнага ике генә күн билгеләнгән. Постоялый дворга барыгыз да ял итегез... Ә шимбә күнне килерсез, шул чакны кертерләр, – дип әйтеп узды.
  Арып, җәфаланып беткән кешеләр үчен бу бүген ишетелгән бердәнбер юанычлы сүз булды.
  * * *
  Җиргә түнге караңгылык иңде.
  Түрмә камераларында барысы да йоклыйлар. Хәтта йокламаганы да юри йоклаганга сабышып ята. Тик коридорда надзирательләрнең ютәлләве, ачкычлар чыкылдавы, сакчыларның таш идәнгә дүп-дүп басып йүрүләре генә ара-тирә бу тынлыкны бозып куйгалый.
  Фәхри дә, күзен йомган булуына карамастан, йоклый алмады. Аны тынгысыз уйлар биләп алган иде. Ул, үзенең бүтен тормыш юлын башыннан кичереп, анда булган түрле хәлләрне аңларга, шул хәлләрдән үзе үчен файдалы нәтиҗәләр чыгарырга тырыша иде.
  Менә аның сабый чагы... Катыкка буялган үчен әнисе юри генә әрләгән була... Менә ул урамга – иптәшләре янына кузна уйнарга ашыга... Яки менә, язын карлар эри башлагач, гүрләвек суында тактадан ясаган күймә, кораблар агызып уйный... Сабан туе вакытларында үй борынча йүреп күкәй җыя... Кайчакны җиргә кечкенә чокырлар казыйсың да, күкәйләрне шул чокырларга саласың. Аларны аннан тупчын белән ерактан бәреп чыгарырга кирәк. Әгәр күкәй ватылса, исең китми: шундук балчыгы-ние белән алып авызыңа кабасың. Тупчынны алар иске түбәтәй эченә чүпрәк тутырып ясыйлар иде. Андый тупчын белән урамда атышып уйнавы бик күңелле була торган иде...
  Сабан туйларында күрәшүләр, ат чабышларында катнашулар – азмыни бала чакта андый күңеллелекләр...
  ...Яки менә чәчү вакыты... Фәхри тырмага чыга, түннәрен ат сакларга йүри... Түнге учаклар, күлдә пешкән тәмле бәрәңге...
  ...Күннәр җылына түшкәч, су коенулар башлана. Аннары җиләк-җимеш пешә... Олылар белән бергә печән чабарга, уракка йүрүләр дә күңелле! Күзен Фәхри шаралы уйный, урамның бер очыннан икенче очына кәшәкә таягы белән агач шара куа. Иртәләрен култык астына утын агачы кыстырып Әкрәм карый үенә сабакка йүгерә. Аннан кайткач зырылдавык ясап, аны сарай кыегына менгереп кадаклый да, сокланып карап тора: җил чыктымы – зырылдавык әйләнергә, зырылдарга тотына!
  ...Каз үмәсенә җыелган кызлар үчен дә берәр шуклык әзерләп куя ул: тазартылган каз куыкларын үреп тутыра да, кеше күрмәгәндә генә аларны сәкегә җәйгән күрпәләр астына тыгып куя. Кызлар аны-моны уйламастан утырыша башлыйлар, һәм шул вакыт шарт-шорт итеп куыклар шартларга тотына. Кызлар оялуларыннан кызаралар, бүтен тирә-якта шаяру, күлү тавышлары яңгырый башлый...
  Тик менә, Фәхринең әтисе үлеп китте, шуның белән бергә ваемсыз балачак та артта калды. Тормыш бермә-бер авырлашып, ул батраклыкка ялланырга мәҗбүр булды. Шулай да яшьлек – яшьлек инде ул, һаман үзенекен итә... Эштән никадәр генә арып кайтмасын, Фәхри барыбер урамга – иптәшләре янына ашкынды, тальян моңына кушылып җырлар җырлады, аулак үйләргә йүрде... Аннары качып-посып кына кызлар белән очраша башлады... Малайлар аша алар белән хатлар алышу... Саҗидәгә күзе түшү, аңа булган беренче мәхәббәте һәм күңел кайту. Саҗидә аны яратмады, Сафаны сайлады... Шуннан Мәфтухага ияләшү... Туй, йорт салу мәшәкатьләре...
  Аннары коточкыч афәтле ачлык ел килде. Бүтен күч-гайрәт яшәү үчен, бүлгән хуҗалыкны торгызу үчен сарыф ителде... Ачлыкны уздырып, тормышны инде җайга салам гына дигәндә, тагын бәла килеп чыкты – бунт, чуалышлар кузгалды... Түрмә... Хүкем залы., һәм менә нәтиҗәсе – каторга, богаулар... Кызы белән Мәфтуха иректә, ә ул монда – түрмәдә... Ә Таҗины, әнә, үлем үк күтә инде...
  Болытлар арасыннан ай калкып чыкты да, күмеш нурларын тәрәзә аша камера эченә сирпеде.
  Шул вакыт ишегалдында ниндидер ыгы-зыгы башланды. Кемнәрнеңдер үзара сүйләшкән тонык тавышлары ишетелде. Коридордан таш идәнгә дүп-дүп басып надзирательләр чабып узды. Күрше камерада стена түеп кычкырган ачулы тавышлар яңгырады.
  Тавышка йокыдан уянган Абдулла башын күтәрде дә, Фәхринең уяу ятканын күреп:
  – Ишетәсеңме? Ишегалдында нидер бар, – дип пышылдады. – Әйдә, тәрәзәдән үрелеп карыйбыз. Син җилкәңне куеп торырсың, богаулы килеш барыбер үзең менә алмыйсың бит...
  Фәхри, богау чылбырлары шалтырамасын үчен аяк очларына гына басып, тәрәзә каршына килде һәм гәүдәсен ия түште. Абдулла, аның җилкәсенә менеп басып, куллары белән тәрәзә рәшәткәсенә тотынды да, салкын ай нуры яктырткан ишегалдына карады.
  – Кемнедер асарга алып баралар бугай, – диде ул, ләкин сүзен әйтеп бетерә алмады, астан каты итеп кычкырган тавыш ишетелде:
  – Хушыгыз, дуслар! Үлемгә барам! Хуш, Фәхри, сау бул!
  Бу Таҗи иде.
  Тавышка бүтен түрмә уянды, тоткыннар дулкынлана, шаулаша башладылар,
  Абдулла, акылдан шашкан кешедәй кызу-кызу атлап, камераны айкап йүренергә тотынды.
  – Әй, син, урыныңа ят, сукин сын! – дип кычкырды аңа надзиратель, ишек тәрәзәчегеннән борынын күрсәтеп.
  Ләкин Абдулла, аның җикеренүенә игътибар итмәстән, һаман киләп сарып йүрүендә булды.
  Ә Фәхри боргалана-үзгәләнә идәндә ауный һәм елый иде.
  * * *
  Таҗи, солдатлар сагы астында түрмә ишегалды аша узып, түрдәге ташландык агач сарайга якынлашты да, эчкә керде. Керосин лампасы белән яктыртылган сарай эчендә шактый салкын һәм тынчу иде. Таҗиның күзе дар агачының аратасына бәйләп куелган бауга түште. Бау, яңа һәм әйбәтләп сабынланган булганга, шоп-шома иде. Ярым караңгы почмакта берничә кеше басып тора, аларның гәүдәләре томан аша күренгән шәүлә сыман бер тәэсир калдыралар иде.
  Таҗины дар агачы янына китереп бастырдылар.
  Ул үзен тыныч тотты, кушылганның һәммәсен үтәде.
  Шул чакны ниндидер тоткарлык булып алды... Таҗи, башын борып, күләгәдә басып торучы кешеләргә җентекләбрәк карады. Түрмә начальнигы белән прокурорны ул бик тиз таныды. Ә менә алтын кысалы күзлек, эшләпә кигәне кем икән? Анысын Таҗи һич кенә дә хәтеренә китерә алмый иде. Шунда, янәшәдә үк, кораллы солдатлар баскан. «Солдат булсам, миңа да шулай кеше асканны карап торырга туры килер иде микән?» – дип уйлап алды Таҗи һәм бу уеннан шундук тетрәнеп китте. Ул, солдатлардан күзен алып, башын икенче якка борды.
  Боларның һәммәсеннән читтә, берьялгызы, кызыл сакаллы, эчкә баткан авызлы, үстенә чалма-чапан кигән мулла басып тора иде... Судта шаһитларны шул ант иттергән иде... Ә бирегә нигә килде икән ул? Нәрсә кирәк икән аңа монда?..
  Уйга талган Таҗи, ниндидер мыгырдану тавышы ишетеп, башын югары күтәрде һәм башта аңламыйчарак торды.
  Хүкем карарын укыйлар икән:
  «Россия империясенең император галиҗәнаплары указы буенча... Казан округ суды...»
  Сүзләре аңлашылмаса да, карарның мәгънәсенә яхшы түшенде Таҗи. «Бүтенесе хәл ителгән бит инде, нигә укып торырга? Газабы озаграк булсын диюләре микәнни?» – дип уйлап куйды ул.
  Шул вакыт каяндыр караңгыдан кызыл күлмәкле, куе күрәк сакаллы, йүзенең югары үлешен кара битлек астына яшергән палач килеп чыкты.
  Палачның кушуы буенча, Таҗи дар агачы астында торган урындыкка менеп басты. Боларның барысын да ул тыштан бик тыныч кыяфәттә, түгәл итеп башкарды.
  Палач ашыгыч хәрәкәт белән бәз капчыкны тоткынның башыннан кигезде дә, муенына элмәкле бау салды һәм урындыкны тартып алырга дип түбән иелде. Нәкъ шул минутта Таҗи, бүтен күченә талпынып, палачның күкрәгенә аягы белән типте. Палач чайкалып китеп җиргә барып түште.
  Кискен хәрәкәттән аяк астындагы урындык та бер читкә тайпылды, һәм Таҗи ике багана уртасында һавада асылынып калды. Соңгы мизгелдә аның:
  – Канечкечләр!.. – дип кычкырган гырылдавык тавышы яңгырады.
  Аннары үлем газабы башланды. Эш тәмам булгач, башына эшләпә кигән баягы кеше асылган гәүдә янына килде дә, кан тамырын тотып карады.
  – Үле! – дип нәтиҗә ясады ул бераздан.
  Алдан әзерләнгән рәсми акт кәгазенә кул куйгач, һәммәсе дә сарайдан чыктылар. Бары палач кына мәеттән чикмәне белән күлмәген салдыра калды.
  Каторгага озатылыр алдыннан Мәфтухасы белән күрешкәч, Фәхри аңа беренче сүз итеп:
  – Таҗи абзыйны астылар! – дип белдерде.
  – Астылар?! – дип кабатлап сорады Мәфтуха һәм аның елый-елый шешенеп беткән йүзе күзән җыергандай тартышып куйды.
  XII
  Мәүла Колы авылы бүтенләй диярлек бушап калды. Ерак сәфәргә чыгарлык акчасы яки акча юнәтү үчен сатардай әйберсе булмаган ярлы-ябага һәм күр тормышлы мулла-мәзин, куштаннар гына урыннарыннан кузгалмадылар, калганнар әкренләп һәммәсе китеп беттеләр.
  Чыпта-кап сугучылар ярлы-ябага халыктан булганга, Сабирҗан мәзиннең сәүдә эшләре элеккечә шәп бара, чүнки аңа яңа чыптачылар яллау турында кайгыртырга кирәкми иде.
  Ә менә Шәмси мулла белән остабикәгә читенрәк туры килде. Авылның иң уңган кызлары – остабикәгә кызыл башлы сүлге-тастымал, эскәтер һәм башка шуның ише нәрсәләр тукучылар – һәммәсе дә Түркиягә күченеп киткәнлектән, моңарчы зур табыш биргән кәсеп кисәк кенә тукталды да куйды. Остабикә хәтта шул кайгыдан авырып китеп түшәккә үк ятты.
  Шундый күтелмәгән мәшәкатьләр, борчулы уйлар белән башы каткан Шәмси мулла, уй-фикерләрен билгеле бер тәртипкә китереп булмасмы дип, күннәрдән бер күнне басуга чыгып китте. Инде саргая башлаган һәм яхшы уңыш вәгъдә иткән иген кырларын әйләнде, ындырга кереп чыкты. Күз алдында җәелеп яткан бу хозурлык, байлык гадәттә аны тынычландыра, уй-фикерләренә ачыклык кертә торган иде. Әмма бүген күңел тынычланмады, миендә кайнаган чуалчыклык бетмәде.
  Өйгә кайткач та ул нәрсәгә тотынырга белмичә аптырап йүрде, аннары чарлакка менеп, ефәк палас үстенә үеп салынган калып-калын китапларын актарырга тотынды. Бер китапны кулына алып, күзенә чалынган беренче җүмләләрне укырга кереште, ләкин укыганының мәгънәсен аңламады. Шуннан соң ул яңадан түбән түште, чуар бизәкле бохар каләмданыннан камыш каләмен алды, кара савытына берничә тамчы су тамызды да, тез башына куйган калын китап үстенә кәгазен җайлаштырып салып, Бохараи шәрифтә гыйлем эстәүче улына – Барый мәхдүмгә хат язарга утырды.
  «Күптин күп» кешеләрдән «чуктин чук» сәламнәр күндергәннән соң хатны түбәндәгечә дәвам итте:
  «Мәгълүм булсын: кәрванчылар белән юлламыш мәктубеңне алып укып, синең, иншалла, сәламәт хәбәреңне белеп зиядә мәмнүн булдык.* Фәкать җавап язмак хосусында суңга калынды – әле вакыт булмый торды, әле хатны биреп җибәрер кеше булмады. Сәбәбе – халык арасында зур чуалышлар кузгалудыр. Узган кышны падишаһы әгъзам хәзрәтләре мүселманнарның җан исәбен алырга дип фәрман биргән булган. Бәгъзе яман адәмнәр, шул фәрманга сылтап, безне чукындырырга җыеналар дип, тәшвишле хәбәр таратмышлар. Суңра бик хәтәр чуалышлар башланды, мүселман әһленә хилаф яман эшләр кылынды. Билахир*, акылдан язган мужиклар шуңа барып җиттеләр ки, становой берлән берничә урэтникне үлтереп, бояр утарын яндырдылар, мал-мүлкәтен таладылар. Азагы һәм әйбәт булмады: авылымызга солдатлар килеп тулып, тәрбиядә яшәгән вакытларында анлар халыкның бик күп мал-туарына кимчелек китерделәр, түрле яман эшләр кылып йүрделәр. Фетнәчеләр дә тиешле җәзаларын алды, һәркаюсын чыбык белән суктырдылар, шул җүмләдән абзаң Әкрәм карыйга да эләкте. Шул кирәк аңарга – кушмаган җиргә тыгылмасын! Ул, шайтан коткысына ияреп, безнең аңгыра мужиклардан падишаһы әгъзам хәзрәтләренә прошение бирергә дип, калага барып кайткан иде... Фетнәдә катнашкан бәгъзе адәмнәрне катыр сүрделәр, ә атаманнары Таҗины дарга астылар. Ул дәһри* тиешле җәзасын алды. Яман эшләре үчен Аллаһы Тәгалә аны кыямәттә дә җәзасыз калдырмас әле, иншалла!
  *[Зиядә мәмнүн булдык – бик шатландык.] [Билахир – ахырда, ниһаять.] [Дәһри – динсез, атеист.]
  Аңгыралыгы илә шундый бәла-казаларга дучар булган халык, Аллаһы Тәгаләнең рәхим-шәфкатенә сыенып уз язмышына буйсынасы урынга, тәмам акылдан шашты, йорт-җирен, мал-мүлкәтен сатып, хәлифә иленә күчеп китә башлады. Ярабби, Аллаһы Тәгалә үзенең бәндәләрен мәрхәмәтеннән ташламасын! Бәгъдә мәгълүм булсын: күченеп китүчеләрдән мин дә кайбер нәрсәләр сатып алдым. Ни дисәң дә, дин кардәшләребез бит, ярдәмнән мәхрүм итеп булмыйдыр. Аның суңында бәһане дә куп сорамадылар: тугыз аршынлы һәйбәт бурага нибарысы унсигез сум түләдем. Янә ике ат, дүрт сыгыр, егерме баш сарык илә кәҗә, унбер баш умарта алдым. Ходай әҗерен күрергә язсын! Амин! Вәлхаль*, безнең үчен борчулы хәлләр дә бардыр: анаңа сүлге-тастымал тукучы иң маһир кызлар күченүчеләр берлән китеп бардылар. Буның безгә зур зыян китерәчәге мәгълүмдер. Сабирҗан мәзин бу хосуста да хаталанмады – аның чыптачы вә чабатачылары һәркайсы авылымызда калды.
  *[Вэлхалъ – шул ук вакытта.]
  Суңгы мәктүбемдә мин сиңа җәдитчеләр вә безнең изге Болгар җиребездә тарала башлаган бидгатъ*, фисык-фүҗүр* тугрысында язмыш идем. Янә мәгълүм булсын: ошбу бидгатъ һәмишә җәеләдер, тарафдарлары күннән-күн күбәя барадыр. Пәйгамбәребез Мүхәммәт галәйһиссәламнең: «Сез алдынгы кавемнәр артыннан бер адым да артка калмыйча ияреп барырсыз, һәм әгәр алар туган аналары белән зина кылалар икән, сезнең арада да шуларга иярүчеләр табылыр», – дию сүзләрен зикер итик*. Ошбу сүзләр шул мүртәт җәдитчеләр тугрысында әйтелмәгәнмени? Алар бүтен кылган эшләре илә динебезне хәкарәт итәләр*, хәтта ки кыяфәтләре илә дә кяферләргә охшарга тырышалар. Күбесе туры якалы, яссы түймәле билсез кәзәки киеп йүридер, бәгъзеләре урыс чалбары, шиблит киеп, чәч үстереп йүри, тәмәке тарта, аракы эчә, шашкы-машкы уйныйдыр. Кайда ул намус дигән нәрсә? Кайда картлар сүзен тыңлау? Әлхасыйль, мүселман кардәшләребез тугры юлдан бармыйдыр. Җәдитчеләр безнең хатын вә кызларыбызга да начар йогынты ясыйдыр. Шулар коткысына ияреп, хатын-кызларыбыз оят, күндәмлек дигән сыйфатларын югалта барадыр.
  *[Бидгатъ – элеккесенә каршы торган яңа бер эш.] [Фисык-фүҗур – бозыклык.] [Зикер итик – искә түшерик.] [Хәкарэт итәләр – хурлыйлар, мыскыллыйлар.]