Latin

Курай Тавышы - 1

Общее количество слов 4514
Общее количество уникальных слов составляет 2058
39.1 слов входит в 2000 наиболее распространенных слов
54.0 слов входит в 5000 наиболее распространенных слов
61.4 слов входит в 8000 наиболее распространенных слов
Каждый столб представляет процент слов на 1000 наиболее распространенных слов
Мин ата-анамны белмим.
Аларны бик шәп киенгән сурәттә фараз кыла идем.
Гүя алар бик шәфкатьле, бик матурлар... Тик икесе дә хәлсезләр... Әллә нинди, караңгылы-яктылы бүлмәдә бик әкрен, бик көчкә генә сөйләшәләр, сүзләре аңгарылмый... Морҗада җил сызгырып тора, һәм куркынычлы, һәм моңлы курай уйнаган тавыш ишетелә... Яисә алар әллә кайда кырда, бер-берләреннән ерак яталар. Тагын ук хәлсезләр... Өсләренә нечкә чаршаулар ябылган, күтәрелеп, өрелеп торалар... Чаршауларны җил селкетә, җил сызгыра... Караңгы... Курай тавышы ишетелә, кем уйнаганы күренми...
Үлем миңа шулай тоела иде.
Артыгын уйлый алмый, курка гына идем.
Дәдәм мине яратмый иде.
Аның берничә мәртәбә:
– Син, малай, яхшы булмассың! – дигән сүзләре хәтеремдә.
Мин моңар бик борчыла идем. Аулакка китеп елыйдыр идем. Башкаларның яхшы булып та, үземнең начар булачагыма күңелем әрни иде.
Минем яхшы буласым килә иде. «Яхшы» булыр өчен нишләргә кирәк икәнлеген төрлечә уйлый вә аңларга тырыша идем.
Хезмәтче Фәйзулла агайны дәдәм бер дә орышмый иде.
Мин аны: «Яхшыдыр ахрысы...» дип уйлыйм, ләкин нәрсәсе яхшы икәнлеген белә алмый аптырыйдыр идем. Куллары яргаланган, бер бармагы кәкре, бер күзе аклы, үзе һәрвакыт атларның аналарын сүгә...
Шулай да мин аның турысында начар дип хөкем йөртә алмый идем: начар булса, әлбәттә, дәдәм орышыр иде.
Без чәчү вакытында аның белән кырга, чәчәргә йөридер идек.
Җиңгәем мине бик иртә уята торган иде. Ул миңа ачуланмыйча гына:
– Тор, балакаем... тор, – ди иде.
Мин аны сөядер идем; күзләремне көчкә булса да ачып, тизрәк торырга тырыша идем.
Күп вакытта, без кырга чыккач кына, урман артыннан кояш күренә башлый иде. Бу вакытта инде йокым ачыла, рәхәтләнеп китәм...
Кайчагында Фәйзулла агай миңа аклы күзен генә әйләндереп, калын тавышы белән:
– Нихәл, чәүкә? Йокы ачыламы? – ди.
– Ачыла, – дим.
– Анаң булса, мондый иртә уятмас иде шул. Әнә ничек үзенең кызлары рәхәтләнеп йоклап калдылар! – ди.
– Алар бит кызлар, – дим. Ул басып кына:
– Кызлар шул! – ди дә, көн буе минем белән бер сүз дә сөйләми... Ул сукалый, мин аның артыннан тырмалыйм... Аның киң вә керле аркасы белән кара җилкәсе көне буена минем күз алдымда йөрсә дә, минем аңар эчем пошмый иде. Бәлки көчле вә зур бер кешенең мине бер дә борчымый гына алдымнан йөрүе мине тынычландыра иде. Бу вакыт мин курыкмый идем. Атлар йомшак туфрак өстеннән һаман атлыйлар, һаман баралар. Берсенең камыты бик нечкә ыңгырашкан төсле тавыш бирә, шыгырдый...
Төрле якта кешеләр безнең кебек үк җир каера, мыжгып хәрәкәтләнеп торалар, аннан-моннан тавышлар ишетелгәли, кеше кычкыра, ат кешни... Мондагы тавышлар бере дә эч пошу тавышлары түгел; уйнау, күңел ачу тавышлары да түгел, уй вә өметләр арасыннан чыккан эш тавышлары.
Җиребез башыннан узган кайсы кеше, сүз кушмый үтмәс өчен, Фәйзулла агайга:
– Малайны арытма! – дип кычкыра.
Ул миңа әйләнеп карый да:
– Малай егет ул, – ди. Янә тегеңәр карамый, атларны әйди...
Мин азрак шатланам. Фәйзулла агайның керле аркасы, кара җилкәсе миңа тагын сөйкемлерәк күренә. Байтак эшләгәч инде, ул миңа:
– Чәүкә! Ашыйсы киләме? –ди.
Мин ни дип әйтсәм дә, ул аңар әһәмият бирми – тынарга туктыйбыз.
Ашаганда мин аның кәкре бармагына карамыйм; үзе күрердән оялам. Ашап туйгач, икебез дә дога кылабыз, Фәйзулла агай: аллаһым бәрәкәт, дип бит сыпыра, мин дә аның артыннан шулай әйтәм.
Бәгъзе вакыт ул дога кылгачтын миннән:
– Нихәл, армадыңмы? – дип сорый.
Мин арганлыгымны аңар әйтмим, һәрвакыт:
– Юк, армадым, – дим. Шуннан соң ул артык сөйләшми:
– Атлар солыларын бетергәч, мине уятырсың... – ди вә озын гына киерелеп сузыла да, тиз арада ук хырылдап йокыга китә... Мин ялгыз утырып калам. Бу вакыт миңа бик күңелсез була.
Тирә-яктагы чәчүчеләр дә һәммәсе эштән тукталган. Аяк өстендә кем дә күренми. Анда-монда атлар гына икәү-өчәү бергә киңәшеп, серләшеп торган кебек күренәләр. Табигать терелеп бетмәгән. Кошлардан чыпчык яисә сыерчыклар гына чырылдашкалап үтәләр яисә ала карга ачы тавышы белән каркылдап уза. Аның сөйкемсез ачы тавышына атлар ашаган җирләреннән туктап караналар, мин искәртмәстән, ни булды дип аптырап, Фәйзулла агайга карыйм... Ул хырылдап ята, йоклый ахрысы. Ләкин керфек араларыннан күзләре күренә, икесе дә аклы кебек, хәрәкәтләнәләр. Мин тагын куркам... Бервакыт мин шулай аңар таба карап тора идем, ул кинәт авызын ершайтып, чырае көлгән рәвештә булды. Аһ, бу сөйкемсез көлеш! Мине бөтенләй изде, чәчләрем үрә торды, түбәмнән бозлы су коелган кебек булды. Курыкканымнан торып бер читкә китеп утырдым.
Моннан соң ул йоклаганда мин аңар карамый бер читтәрәк, авыл якка карап утырадыр идем. Авыл янындагы тау өстендә ике җил тегермәне бик ерактан күренә иделәр. Алар минем зиһенемне адаштыралар... Миңа алар җанлы кебек тоела иделәр. Кайчагында мөгезләрен сузып, нидер тыңлаган төсле, тик кенә торалар. Бу вакытта әллә нинди кодрәт кәҗәләре төсле җанварларга ошыйлар. Яисә бер урында җиңнәрен селкетеп, кулларын бутап-бутап шаярган балалар төсле котырып чыгалар... Аһ, бу шаярган "дию балалары" ерактан нихәтле минем эчемне пошыра иделәр. Бу вакытта атларның бер көйгә кыштырдашып ашаган тавышлары, Фәйзулла агайның хырылдавы, коры җилнең ыжгыруы арасыннан курай уйнаган тавыш ишетелә иде, анам-атам да шунда булган кебек тоела иде. Тик күрми генә идем...
Фәйзулла агай йоклап торгач:
– Әйдә, бетерик тә, кайтырбыз... – ди торган иде. Ул мине күңелләндерер өчен моны әйтә иде. Тагын кичкә хәтле бер дә сөйләшмичә эшлидер идек.
Тик бу вакытта борын үтә генә көй чыгаргалап йөри иде ул. Бу чакта миңа күңелле буладыр иде.
Без авылга кайтканда, кояш түбәнләнеп кызарган була иде. Тегермәннәр яныннан үткәндә, мин инде тынычсызланмый идем: Фәйзулла агай әкренләп җырлый, мин тыңлап кайтам. Аның җырларына мин әллә нинди мәгънәле, серле сүзләр, хакыйкатьләр кебек карыйдыр идем.
Ул бер җырында:
“Төннәр уртасында үкереп елый
Буйга гына җиткән кыз бала», – ди. Мин шул турыда юл буенча уйлый киләм: «Ни сәбәптән болай төн уртасында үкереп елый икән? Алар һәммәсе дә шулай төн уртасында елыйлармы?.. Әнкәләре сизәме, юатамы икән? Ачуланмый гына юатасы иде. Алар бит гаепле түгел: Фәйзулла агай да аларны сүкми, кызганып кына җырлый...»
Безгә дәдәм үзе капка ача, җиңгәм дә, Гөлниса белән Фатыйма да шунда булалар.
Җиңгәм ачык йөз белән минем турыда Фәйзулла агайга:
– Хәсәнемне син арыткансыңдыр инде, юләр нәрсә! –ди. Миңа:
– Әйдә юын инде тизрәк, ашыйсың да килә торгандыр, бәбкәм... – кебек сүзләр әйтеп, ягымлы гына каршылый иде. Дәдәм:
– Аздырма, аздырма үзен, Фәйзулла! Ничек, ялкауланмыймы, карышмыймы? Юкса, мин үзен!.. – ди.
Җиңгәм аңа ачулана:
– Я, булыр, саташкан! Баланың күңелен бозып сөйләнәсең шунда... – ди.
Минем күзләремә яшьләр килә, көчкә генә еламый түзәм.
Фәйзулла агай:
– Малай егет, өйләнәсе генә бар... – ди.
Җиңгәй минем аркамнан кагып көлә, мин оялып өйгә кереп китәм.
Минем юынган җиремә килеп, Гөлниса белән Фатыйма бер-берсен бүлеп-бүлеп миңа хәбәрләр сөйлиләр: кайда әнкәйләре белән кунакка барганнар, бәпкәләрне ничек карга ала башлаган, әткәләре ярминкәдән нинди уенчыклар китерергә әйткән, – тиз генә сөйләп өлгерергә тырышалар.
Кич тиз уза, иртән тагын җиңгәм уята, тагын тиз генә торырга тырышам...
Чәчү беткән иде инде... Бер көн Фәйзулла агай хәстәләнеп өенә китте. Шуннан соң аның хатынын бер-ике мәртәбә күрдем. Дәдәмнән акча сорарга килгән иде. Аның хатыны үзеннән биек, үзеннән матур иде, тик киемнәре начар. Менә җиңгәмнең күлмәкләре шәпләр!
Без бервакыт җомга көнендә җиңгәм, Гөлниса, Фатыйма урманга җиләккә бардык. Җиңгәм миңа яңа күлмәк-ыштан, күк кәләпүш кидерде. Гөлниса белән Фатыйма да бик киенгәннәр иде. Көн бик һәйбәт, аяз, урман тәбәнәк, яфрак вә чәчәккә күмелгән, күз камашырлык якты, эссе. Агач, чәчәк исләре мигә үк тула, рәхәтләндерәләр; төрле сандугачлар, Гөлниса белән Фатыйманың мин кырдан кайткач ашыгып-ашыгып хәбәр сөйләгәннәре кебек, әллә ничәсе бердән сайрый, иң нечкә кылдан алып төрле көй, төрле тавыштан гаҗәепле бер матур гөрелте чыга: әллә кайларда чылтырап аккан елга тавышлары, әллә нинди хатын-кызның бик нечкә, бик матур каһкаһәләре, бишек тирбәткән көйләр, әллә кайлардан ишетелгән көтүче кычкырыклары, күктә уйналган әллә нинди шатлык көйләре, курай тавышлары, чиксез-кырыйсыз матурлык, сафлык, югарылык көйләре... Бу вакытта атам-анам да гүя әллә кайда, бик еракларда шатланалар...
– Хәсән, Гөлниса, сез миннән ерак йөрмәгез, адашырсыз... – ди җиңгәм. Ул үзенең ал күлмәге, матур чырае белән бик зур гөл чәчәгенә ошый, ифрат та сөйкемле!.. Кайбер җирләрдә агач ботаклары аңар тимәсен өчен, ул үткәнче тотып торам, аңар күрсәткән шул кечкенә хезмәтемә җаным белән рәхәтләнәм... Аның аяк астына чәчәкләр түшисем килә...
Без өйгә кайтканда, көтүләр килә иде. Дәдәм капка алдында күңелсез генә тора, – безнең җиләкләргә дә бер дә исе китмәде. Гөлниса белән Фатыйманы да бер дә мактамады, сөймәде. Җиңгәм белән сөйли калдылар, без өйгә кердек. Ишек ачык иде. Соңыннан җиңгәмнең:
– Үлгән икән мескен!.. – дип кайгырып кергәнлеген ишеттем.
Ул өйгә кергәч:
– Фәйзулла агагыз үлгән икән... – диде. Гөлниса белән Фатыйма икесе бердән:
– Әни, чынмы үлгән? Әни, ник үлгән, ә? – диештеләр.
Мин дә, җиңгәм ни әйтер икән дип, аларның болай сорауларыннан разый булдым. Җиңгәм:
– Чын булмый ни... Юкларны сорашмыйлар... – диде.
Артык алар да сорашмады, җиңги дә ул турыда безгә бер сүз дә сөйләмәде. Шулай да минем урман рәхәтләрем тузанга тузды, күңелемә Фәйзулла агай килеп утырды...
Моннан соң байтак вакытларга кадәр әлеге караңгылы-яктылы бүлмәдә ике кеше түгел – өч хәлсез кеше ята башлады: өчесе дә аңлашылмаган тел белән бик әкрен, көчкә сөйләшәләр, морҗадан җил сызгыра, тәрәзә төбендә һәм куркынычлы, һәм моңлы курай уйнаган тавыш ишетелеп тора... Яисә, мәгълүм булмаган әллә кайлардагы кырда, бер-берләреннән ерак яткан хәлсез кешеләр дә икәү генә түгел – өчәү. Өсләренә нечкә чаршаулар ябылган, күтәрелеп, өрелеп торалар... Җил селкетә, җил сызгыра. Караңгы... Курай тавышы ишетелә, – кем уйнаганы күренми...
1912.
КОЗГЫННАР ОЯСЫНДА
Ничек сәгать алты, гудок янә үзенең гадәтенчә дәҗҗал кебек акыра, – янә хәрәкәт, янә мәхшәр кебек кайнашу... Шахтерлар, әллә ничәшәр хокыб* тәмугта янып чыккан гөнаһлылар кебек, кара кисәүгә әйләнеп, арыган, күңелсез хәлдә, заводтан казармаларга кайтып киләләр. Казармалардан шундый ук, яисә аз гына ким кара кешеләр, үз чиратларында әкрен, күңелсез генә заводка җыелалар иде. Алар бу вакытта гадәтчә салкын, күңелсез булалар. Гудок тавышы да аларга яхшы тәэсир итми. Җир өстендәгеләре әле йокыда булалар, – беренче гудок ике минут кадәр ачы тавыш белән акыра, алар йокыларыннан уяналар, – «бет, дәҗҗал!» – ди кайберсе.
*Xокыб – 80 мең ел.
Шахтер җир шарының корты; аңа көн юк, төн юк, – казый, тишә, җирнең эченә керә... Ни өчен? Билгеле, гадәти корт кебек үк, ашар өчен.
Табигать матурлыклары, иртәнең саф һавасы, урман, кырларның гүзәл манзарасы*, кояшның ул алтынлы-көмешле нурлары һәм башкаларның һичберсе белән дә шахтер ләззәтләнә алмый. Бервакыт чынлап итеп боларның барлыгына да ышанасы килми, бары болар хыялга кереп чыга торган буяулар гынадыр дип буталчык бер хөкем бирә башлый. Чөнки аның эшлекле тормышы җир өстеннән, матурлык, мәйданыннан йөзләрчә сажин төптә, туфрак астында үтә.
*Манзара – күренеш.
Җәнүби* Россия губерналарыннан, башлыча җир күмере оясы булган Екатеринослав губернасында 1829 елдан бирле бер француз компаниясе тарафыннан эшләтелә торган «Ширбинский күмер учакларында эчке Россиядән барган татар эшчеләре дә байтак бар иде. Боларның күп өлеше Казан белән Сембер, калганы да Вятка белән Нижегород губерналарыннан барган кешеләр иде. Монда барлыгы җиде-сигез йөзләп эшче булып, күбесе украинец, аннан калганы Россиядән барган һәм кайтмый торып «бозылган» халык...
*Җәнүби – көньяк.
Татарлар үзләренә аерым, шахтаның төшлек ягындагы казармаларында тора иделәр. Соңгы елларда болар өчен бер имам (мулла) билгеләнде; аның турында түбәндә берничә сүз язылачак.
Бу төшлек казармаларның көнбатыш ягыннан иң читтәгесендә байтак кына кеше урнашырлык булса да, соңгы елларда монда торучылар унбиш-егерме арасында гына була иде. Җәй вакытларында болар тагын азая иделәр. Башка казармаларда урын табылганда, ни өчендер монда керергә берәү дә теләми, керсә дә башка җирдә урын эзләп, тизрәк моннан күчү җаен карый иде. Бу казарманың ишеген ачкач ук, ни өчендер һәркем үзендә сүз белән аңлатуы мөмкин булмаган бер күңелсезлек сизә иде. Күрше казармаларда торучылар бу казармага «Козгыннар оясы» дип әйтә иделәр, һәрбер яңа ишеткән кеше дә бу казарма өчен шул ук яисә шуңар бик якын бер исемнең үзенең дә тел очында ук торганлыгын хис итә иде.
Бу казармада җәен, кышын, һәм дә күп еллардан бирле тора торган берничә кеше бар иде. Казармага гадәтчә болар ия иделәр.
Насрый Гомәрев – дүрт ел инде китми тора иде. Ул кырык биш яшьләрдә, шактый озын буйлы, шуның белән бергә туры сынлы, нык гәүдәле бер кеше иде.
Гадәттән тыш яссы һәм кансыз йөзенең урта бер җирендә биек һәм бераз бөкре борынының төбе һәрвакыт бераз юешләнеп тора; тирәләре канлы, зур һәм акаюлы күзләреннән һәрвакытта бите буенча яшь ага. Авызы тик торганда хәзер еларга торган төсле, ирен очлары түбән иелеп торалар. Мыек һәм сакалы, корылыктан үсә алмыйча җиргә сырышкан үлән төсле, бары берничә бөртек кара кылдан гыйбарәт иде. Йөргән вакытта бер иңбашын төшеребрәк, озын һәм каба кулларын һич хәрәкәтләндермичә ике ягына аскан күсәкләр кебек салындырып, акрын һәм эре генә атлап йөри иде. Якшәмбе һәм башка эшсез көннәрдә, әгәр эчмәсә, көне буе теш арасыннан ыжылдатып әллә нинди, күңелгә кайгы сала торган көйләр тартып, һаман шул берничә төк сакалын бармак очлары белән кармаштырып, казарма эчендә тәрәзәдән тәрәзәгә туктап йөри. Кич булса, күп вакытта казарманың көнбатыш ягында кирпеч стенага аркасы белән сөялеп тезләрен кочаклый һәм казармадан йөз сажиннар читтә ялпакланып киткән чокырдагы буада су коенучыларны сәгатьләр буенча карап көй тартып утыра... Бу күренеш аның күңелен моңландыра. Кояшның кызыл нурлары чагылып кан төсенә кергән буа суына яшь эшчеләр ялангач көенчә йөгереп килүләре белән ничек итеп сикереп төшә һәм чумып китәләр... Чокырдан ары ике-өч чакрым ераклыкта тау аркылы сузылып торган берсе биек, берсе тәбәнәгрәк ике данә завод морҗасы янына кояш ничек итеп кызарып яшеренә һәм ничек итеп караңгы төшә... Насрый бу күренешләрне карап уйланып утыра иде. Күп вакытта ул монда бик озак утыра, ул казармага кергәндә, башкалар инде йоклаган була, ул да чишенмичә генә ятып йоклый иде.
Ул кайчагында атналап эчеп ята иде. Андый вакытта ул, бөтенләй эшкә кул селтәп, гүяки кояшка да: «Әйдә, беразга миннән башка гына буаны кызартып-кызартып батып кара», – ди торган иде. Чөнки эчкән чагында ул казармадан да чыкмый, хәтта көй тартуны да ташлый иде. Аракыны дару эчкән төсле җитди һәм тыныч кына эчә-эчә дә, авып йоклый иде. Тора – тагын шул эшендә...
Күрше казармада торучыларның күбесе Насрыйга кырын карый иделәр.
Кайчагында аның моңланып көй тартканын ишеткәч, ачу белән:
– Бетми дә зөбани! Кайчан бетәр икән шул шыңшуы! – ди иделәр.
Ләкин «Козгыннар оясындагы» кешеләр алай түгел. Аларга Насрый сөйкемле күренә. Алар арасында Насрый шактый игътибарлы иде; бәлки шуның өчен дә башка казармаларның халыклары арасында боларның игътибары юк, һәммәсе «ташландыклар» дип хисаплана иделәр. Аның үзалдына бертөрле ир табигатьле икәнлеге искә алынса, үзе белән бер шешәдән эчә торган иптәшләренең аңар хөрмәт итүләренә гаҗәпләнергә дә урын юк. Хәтта эчке белән артык чуалмый торган Госман карт та Насрыйга бер атаның үз баласына караган күзе белән карый иде. Кайчагында Насрый берничә көннәр эчеп изелгәч кәефсезләнеп утырганда, ул:
– Их, Насрый энем, Насрый! Бетерәсең инде башыңны!.. – дип кайгыра иде.
Госман карт та шахтага Насрый белән бер елда килеп, ярты ел торганнан соң хатынын чакырткан иде. Аның буе кыска, аркасы тиешеннән артык бөкрәеп тора иде. Казарма халкы аны "карт" дип кенә йөртә иделәр: вакыйгда да* яшь түгел иде: илле биш, алтмышларда булгандыр. Ул йөргән чагында сул аягын бераз сөйрәп ала иде: шунлыктан, барырга да, бармаска да уйлап икеләнеп барган төсле күренә иде. Эш турысьнда ул үзен артык көчләми иде. Икенче дәрәҗәдә пласт кисәрлек көче була торып, забой астыннан күмер тартуны да авырсынып эшли иде; чөнки ул инде нык алҗыган иде. Эшләп чыккач, хатыны су коеп битен-башын юдырган чакта:
*Вакыйгда да – чыннан да.
– Бөтенләй тәкатьтән калды кеше... – дип сөйләнә иде. Аның болай сөйләнүе башкаларга кызык тоела. Арадан берсе: «Менә карт лудыр», – ди дә, һәммәсе кычкырып көлеп җибәрәләр. Карт шул арада:
– Нәрсә генә әйтә идем әле, Мәрьям... – дип, гүяки әйтергә теләп тә хәтереннән чыккан берәр сүз эзләргә керешә, ләкин сүзен таба алмый иде. Ул сүзне кызу сөйли һәм «инде»ләрне күбрәк ычкындыра иде. Мәрьям белән аларның никахларына алты гына ел иде. Бу никах картның беренче никахы, әмма Мәрьямнең, элекке ире аергач, берничә еллар тол булып торганнан соң булган икенче никахы иде. Мәрьямнең яше утыз бишләр тирәсендә генә булса да, карашта байтак өлкән күренә иде. Битләре яхшук зур, борын уртасы батыграк, иреннәре калын, күзләре кечкенә иде. Күзеннән түбән сул битендә төзәлгән бер җәрәхәт эзе дә бер карашта ук күзгә ташлана иде. Гәүдәсе тупасрак, аяк-куллары да аю тәпиләренә охшый төшә иделәр. Аның гадәттән тыш оялчанлыгы аңар ниндидер ягымлылык бирә иде. Казарма кешеләре күп вакытта мыскыл итә иделәр.
Кайчагында Мәрьям, карты белән икәүдән-икәү калгач, болардан зарлана башлап:
– Менә, алла каргаганнар. Мыскыл итәләр, – ди дә, артык бер сүз дә әйтә алмыйча ярсып-ярсып елый башлый иде.
Ул чагында карт, күңелендә уянган нечкә бер шәфкать хисе белән:
– Елама, сабыр ит инде... Тиздән китәрбез... Монда инде торырлык хәл калмады... – ди иде. Ләкин көн көн дә үтә, алар һаман тора иделәр.
Алар бер-берләренә бик нык якынлык хис итә иделәр.
Кайчагында карт, Мәрьямгә:
– Тагын бераз акча эшлик тә, авылга китик... Тегермән корырбыз, – дип куя иде.
Аңар каршы Мәрьям:
– Мин бит иген эшләргә дә бик яратам... – ди иде. Аларның уйлары бер-берләренә ачык билгеле булганга, тегермән кору турында да, иген чәчү турында да артык сүз озайтмый иделәр. Моның шикелле өзелеп җитмәгән карарлар: башланып кына тукталган киңәшләшүләрдән соң, бу ике, кыршылып искергән, изелеп арыган мәхлуклар эчләреннән нәрсә уйлый, тормышның нинди матур күренешләре аларның хыяллары алдында очып йөри иде икән?
Хәлил Моратов монда артелыщик иде. Яше кырыкларда булгандыр. Госман карт белән Насрыйдан башкалар аңар Хәлил абзый ди иделәр. Эчәргә һәм көләргә бик ярата торган кеше иде. Үзе көлкеле сүз сөйли алмаса да, кеше чыгарган көлкегә катнашырга хәзерләнеп кенә тора иде. Числоның берендә һәм унбишендә конторадан алып ике казармада эш хакын ул өләшә иде. Менә шушы акча өләшү заманнары гына аны «Хәлил абзыйлыкка лаек итеп күрсәтә ала иде. Ул бу вакытта көлеп маташмый. Йөзендәге тынлык бик нык җитдилек аңлата иде. Хисабы һәрвакыт туры чыга торган иде. Ул Насрыйдан да монда бер ел элек килеп илгә кайтмый тора иде. Хатынының үлгәнлеген һәм авылда бер кыз баласы калганлыгын сөйли иде. Актыгында:
– Мин бик бәхетсез кеше... – дип авыр сулап куя иде.
Ул болай итеп күңелсезләнгән чагында, аның якташы Габделхәй:
– Дошман бәхетсез булсын! Син нигә бәхетсез буласың? Государственный дума аракы сатуны туктатканы юк бит әле! Бер дә кайгырма! – дигән шикелле сүзләр белән тагы аны ачып җибәрә торган иде.
Габделхәй урта яшьтә, буе кыска, башы зур, колаклары киң, кул-аягы тупас, кечкенә генә сары сакаллы, бала кыяфәтендәрәк бер кеше иде... Кинаяләп, койрыклап сөйләргә һәм үзен бик үткер күрсәтергә тырыша. Бәхәсләшергә бик ярата, сүз көрәштереп кешегә сүз бирмәүдән бик нык ләззәт таба торган иде. Госман карт белән алар еш кына бәхәсләшә иделәр. Бервакыт «мадам» дигән сүз турында берничә көннәр кызып-кызып сүз көрәштерделәр. Госман карт әйтә:
– Мадам дип әйткән сүз безнеңчә абыстай дигән сүз була.
Габделхәй аңар авыз ачарга да бирми.
– Мадам – фахишә ул! – ди.
Габделхәйнең башка бәхәсләре дә шуның төслерәк була иде.
Менә «Козгыннар оясы»нда торучыларның аерымрак урын тотканнары шушылар инде. Калганнарын икегә аерып, яртысын Хәлилнең бер ягыннан Насрыйга, икенче ягыннан Габделхәйгә таба терәп китәргә кала.
Үзенә аерым бер урын тота торган берәү бар икән әле.
Садрый – кечкенә колаклы, яшькелт күзле, чалыш аяклы, утыз бишләр чамасындагы бер кеше. Менә бу кеше турында Госман карт бервакыт: «Шайтандыр бу!» – дигән иде. Шуннан соң һәркем аңа шушы кушаматны әйтә башлады: «Шайтан», вәссәлам.
Ул очы югары күтәрелгән борынының тишекләрен киереп, һәрвакыт көләр өчен ачылган ике кабатлы калын иреннәрен каплап, бөтен көче белән чын-җитди күренергә тырышкан чагында да кәҗә күзләренә охшашлы түгәрәк яшькелт күзләреннән кешене мыскыллау, кешеләрдән шаярып көлү чәчкән төсле күренә иде. Габделхәйне – «Мыкалкүф», Госман картны – «Микиш», Насрыйны – «Җеназа», Мәрьямне «Хава анабыз» дип атый. Башкаларга да шулай, төрлесенә төрле кушаматлар әйтә торган иде. Ул һәр сүздән бер көлке, һәр көлкедән берәр әдәпсезлек чыгара. Госман карт белән Мәрьям аны бер дә яратмый иделәр. Насрый аңар илтифатсыз салкын.
– Әйдә, бабай! Актык гудок...
Бу – Госман картның иптәшләре, салазкачы малайлар, аны чакырып үтеп киттеләр. Ул шахтага төшә торган күмерле киемнәрен кигән, лампасына май салып маташа иде, Мәрьямгә:
– Актык гудок, мин киттем... Кара, яткан чагында ишекне эчтән бикләргә онытма... – дип сөйләнә-сөйләнә көрәге белән лампасын тотып чыгып китте. Мәрьям аны озатып, артыннан карап калды.
Ул вак атлап тиз барырга тырыша иде. Башындагы ертык фуражка (украинецлар мыскыллап йөдәткәнгә күрә, алар кәләпүш, бүрекне казармада гына кия иделәр), өстендәге әллә ничә ямаулы каешланып беткән кыска киемнәр белән ул Мәрьям күзенә үксез бала кебек кызганыч күренә иде. Мәрьям аның бу килеш ашыгып-ашыгып барганын бераз карап торгач, әллә нәрсә оныткан төсле уңайсызланып китте... Картның артыннан куып барып, башыннан сыйпарга, яисә нинди булса берәр ягымлы сүз әйтергә тели иде шикелле. Ул арада Госман карт башка шахтерлар арасына катнашып китте.
Каралып беткән сәләмә шахтерлар рудник тирәсендә дәрья кебек дулкынлана, кайный иделәр. Көннең кызулыгы кайта башлаган булса да, сулыш алырга авыр иде. Гүяки таш стеналардан, җир астыннан чыгарылып өелгән әллә ничә мең вагонлык күмер тауларыннан һәм болытларга таба сузылган морҗалардан көйгән ис – нефть исе белән катыш эсселек чәчелеп тора иде.
Мәрьям, картын күздән югалткач, бераз каранып торды да, үзләренең алачыгына кереп китте.
Урам төсле ике рәт тезелеп киткән казармалар алдында нечкә тактадан эшләнгән һәм һәр казарма өчен бүлем-бүлем итеп ясалган алачыкларның берендә җәй көннәрендә Госман карт белән Мәрьям тыныч кына урынлашып тора иделәр. Бу алачыкта ишектән сул якта түшәм ягалый ук чөйгә эленгән иске бер скрипка белән карават турында кадакка эленгән тәсбихләрдән башка күзгә ташланырлык артык әйбер юк иде. Бары иске-москы, әйле-шәйле...
Мәрьям кереп утырды. Нәрсәдер уйлый иде. Күзләре сөзелгән килеш, скрипкагамы, яисә тәсбихләргәме карый, – аермачык билгеле түгел иде. Байтак кына шул көе утыргач, урыныннан торды. Нәрсәгә тотынырга белмәгән төсле як-ягына каранды да, ишек янындагы керләр корзинкасына күзе төште һәм аны алып чыгып китте.
Ул һәр ике-өч көндә бер тапкыр керләр алып, тыныч вакытта гына елгага төшә һәм берәр сәгать чамасы вакытта керләр чайкап, юып, рәхәтләнеп кайта иде. Бу җирләр аңа бик үз тоела иде. Монда ул саф табигать арасында берәр сәгать булса да, бик күңелле яшәү белән яши иде. Монда аның бала чагында су буйларында уйнап рәхәтләнүләре исенә төшә. Монда бытбылдык, тургай тавышлары аның кыз вакытта үзенең тиңдәшләре белән урак урып, печән җыйнап йөргән заманнарын искәртә иделәр.
Керләр күтәреп бара торган Мәрьямне күрсәтеп, Садрый:
– Карагыз, кара, Хава анабыз, аю анасы бара... Аяк астына эләгә күрмәгез. Алла сакласын, изрәтеп ташлар, – диде.
Алар хәзер эштән кайтып казарма ышыгында, үлән өстенә утырышып, чәй эчәргә керешкән иделәр. Хәлил аякларын бөкләп туры гына утырган, Насрый терсәге белән җиргә таянып уңайсыз рәвештә сузылып яткан иде. Ул гадәтенчә тонык чырайлы күренә; урыны уңайсызлыктан булса кирәк, төрлечә кузгалып маташа иде.
– Аю анасы диген ә... Аның яратылышы шулай... Нихәл итәсең... Бик юаш хатын, бичара... – диде Насрый.
Насрый бу сүзләрне әйткән чакта башка нәрсә турында уйлаган кебек күренә иде.
Кояш инде түбән булып, төсе кызыл, күләме шактый зур күренә иде. Көнбатыш як ачык түгел. Кояш шәүләсе кызарткан оешык болытлар фикергә калган төсле күренә иделәр, һава тын, завод торбаларыннан кара төтеннәр, әкрен генә тузылып, кыекланып китә иделәр.
Завод тирәсендә хәзер күп халык кайнашмый, сирәк-мирәк кенә кешеләр күренгәли иде.
Заводтан бу якка таба бер кеше килгәнлек күренде. Кыска гына таяк тоткан, озын гына аксыл җиләнле, кара бүрекле, сирәк кенә сары сакаллы бу кеше Хөсәен мулла иде. Бу кеше Нижегород губернасыннан булып, бервакытлар Кәсим каласында үз алдына гөжләгән бер мәдрәсәдән уртакул бер «моназыйр»* «тәүфыйклы» гына бер хәлфә булып чыккан һәм чиксез зур өметләр белән бәхет эзләргә чыгып, ниндидер дулкыннар белән шушы шахтадан дүрт чакрымдагы тимер юл станциясенә килеп ташланган...
*Моназыйр – бәхәсче, бәхәскә оста.
Станция буфетчысы кәсимле карт белән болар ничектер килешеп китәләр. Йомшак авызлы, тәбәнәк кенә, ачык кына, чалышрак аяклы Кәсим туташы белән таза гәүдәле, шадрарак йөзле «хәлфә абзый» өйләнәләр. Хәлфә өч бала укыта. Хәлфә буфетта утыра. Хәлфә кымыз ясый. Актыгында унбиш сум жалованье белән шахтада мулла була.
Аның мулла булганына хәзер өч ел инде.
Ул башта эшчеләрне коры тотмакчы булды: ник намаз укымыйлар, ник акча уйныйлар, ник эчәләр? Өсләренә күкләр күкрәтә иде. Ләкин тиз арада ул уңышсызлыкка очрады.
Бер бәйрәм көнендә эшчеләрне җыйнап намаз укытты. Намаздан соң бик шәпләп вәгазьгә кереште. Иман, гыйбадәт, «күркәм холыклар» турында озак кына сөйләгәннән соң:
– Җәмәгать! Тыңлагыз сүземне, хата юлдан барасыз... Отыш уйныйсыз, эчемлек белән харап буласыз, күңелләрегез үлә, калепләрегездәге* мөкатдәс нур чаткысы сүнә! Менә сезгә актык сүзем, – дип башлады... Моннан соң мулла абзый:
*Калеп – күңел.
– Тыңласагыз тыңлагыз, тыңламасагыз, мин сезнең мондый бозыклыкларыгызга шаһит булып тора алмыйм, китәм! Әгәр менә бу эшләрне эшләмәскә вәгъдә бирсәгез, китмим, вәгъдә бирмисез икән, бер көн тормыйм, китәм! – диде.
Бу соңгы сүзләре белән ул үзенең тыңлаучыларына бик зур тәэсир ясавына һәм алар: «Китә генә күрмә инде, хәзрәт, ни теләсәң шуны эшлибез, һәммә нәрсә син дигәнчә булыр», – дип әйтәчәкләренә бик нык ышана иде. Ләкин эш ул уйлаганча чыкмады, «җәмәгать» авыр бер мәсьәлә чишү белән мәшгуль булган рәвештә эндәшми утырды. Ул тагын да:
– Я, ни җавап бирәсез? – диде.
Тагын эндәшүче булмады. Җәмәгать арасыннан иң элек тәүфыйклырак дигән берәү, аннан икенче, өченче кешеләр урыннарыннан тордылар.
– Иртән без эштә булырбыз, хәзрәт. Китсәгез, инде хуш иттек... – дип мулла белән саубуллаша башладылар.
Алар шулай итеп бер-бер артлы торып саубуллаша башлагач, мулла абзый йөткеренде, тамагын кырды... Бугазы кысылып, буылган кеше төсле көчләнеп, әллә нәрсәләр сөйләнде... Ул әле иртән үк китмәячәген аңлатып маташа иде.
Мулла китмәде. Ләкин шул, әлеге уңышсыз «китә башлауның» ачы нәтиҗәсе буларак, аның белән эшчеләр арасында кап-кара бер бушлык ачылды. Мулланың йөрәге урынында тормый, бик кызу тибә, эшчеләрнең «бозыклыкларын» күрмәмешкә салыша башлады. Эшчеләр дә, аңар кирәксез, артык бер мәхлукка караган күз белән кырын һәм салкын карый иделәр.
Ул хәзер конторадан эре генә кыяфәттә килә иде. Хәлилләр турысына җиткәч, сәламне дә гадәттәгегә караганда кычкырыбрак һәм сәлам артыннан ук сүз ялгап китә торган тавыш белән биреп куйды. Ләкин ни өчендер сүз кушмады һәм, бу бушлыкны тутыру өчен, сул кулы белән иңсәсен сыйпап бүреген алгарак төртте дә, кулындагы таягын бутап-бутап үтеп китте.
– Акча алып килә, – диде Габделхәй, – эштигерлар белән бергә эшчеләрдән бер көн элек ала бит, нишләрсең...
– Көч куймаган, харам акча! – диде Насрый. – Беләсең аңар ни өчен акча бирәләр?
Габделхәй уйлап-нитеп тормыйча гына:
– Мулла ул, шуның өчен, – диде.
– Юк, белмисең, һәр көн ул бер-ике рәт безгә сәлам бирә, – бары шуның өчен генә.
Хәлил көлеп җибәрде:
– Ха-ха-ха!.. Гаетләр укыта ич! Ул гына да түгел әле, үлгән чакта, әйтик, җаның җәһәннәмгә киткәндә мулла кирәк була ич...
– Үлгәндә мулла булды ни, булмады ни, минем өчен бер дә кирәге юк, – диде Насрый.
Хәлил илтифатсыз гына еракка карап:
– Грушовкада забой астында калганнарның унбере мөселман диләр. Гали дә шул арада икән, – диде.
– Нинди Гали? – диде Насрый.
– Тарас...
Хәлилнең бу хәбәре монда утырган кешеләргә шактый нык тәэсир итте. Алар куркынган сыман күз белән бер-берсенә каранып алдылар.
Алар забой астында калган иптәшләре Тарасны кызганып кына түгел, бәлки кинәт кенә үзләрен аның урынына кую хисе белән тәэсирләнеп киттеләр. Ярты ел гына элек моннан Грушовка шахтасына киткән бу кеше арыслан кебек батыр, зур гәүдәле, гадәттән тыш көчле иде. Аңар кушамат итеп «Тарас Бульба» ди иделәр.
– Менә егет иде, мескен! Өч кешегә каршы эшли иде бит ул, – диде Насрый.
– Биш кешегә каршы аракы да эчә иде, хайван, – диде Садрый.
– «Анда» эчә алмас! – диде Габделхәй.
Алар шулай иптәшләрен төрлесе төрлечә искә төшерә иделәр. Ләкин Хәлил эндәшми утыра иде. Ул онытылган бер әйбер исенә төшкән төсле башын күтәрде һәм:
– Карт кайда? Чакыр әле, Габделхәй, азрак каз муенын тартсын иде, – диде.
– Ул эшкә китте. Барма дидем, ял ит азрак. «Якшәмбене сез каршы алыгыз инде», – ди.
– Аңар бит акча кирәк... Авылга кайтырга җыена... – диде Насрый.
Садрый:
– Скрипкасын кулына тоткач та көләсем килә. Чырайларын әллә нишләтеп, еларга хәзерләнгән шикелле кылындыра... Кызык, тик мине бер генә яратмый инде.
– Син һәрвакыт аны мыскыл итәсең бит.
– Садрый, беркөн әйткәнне кайчан эшлисең? – диде Хәлил.
Садрый бераз көлемсерәп:
– Иртән эшлим, – диде.
– Әйдә, бер кызык яса, көлке булыр!
– Кирәкмәс, – диде Насрый. – Кызганыч, мескеннәр... Шул хәтле яратышып торганда араларына әллә нинди салкынлык төшәргә мөмкин. Шайтанлык бит ул. Син аны кем дип беләсең? Аның кушаматы гына Садрый бит, – диде Габделхәй.
Габделхәй шулай дигәч, иптәшләре көлемсерәп Садрыйга карадылар. Садрый моңа әһәмият бирмәде.
– Әйдәгез, казармада карта уйнарбыз... Монда хәзер черкиләр бәрелә башлый, – диде.
Габделхәй чәйнекләрне, Садрый чынаякларны алып казармага керделәр. Насрый тәмәке тартып утыра иде.
– Кызганыч, мескеннәр... Тик торыштан тормышлары бозылырга мөмкин... – диде.
– Әйе шул... – диде Хәлил бераз уйлап торгач: – Юри генә шаяру икәнлеген соңыннан әйтәсең аңар, – диде дә торып казармага китте.
Насрый торып-торып авызыннан чыгарган тәмәке төтененә карап нәрсәдер уйларга тырыша, ләкин һавада берничә секунд салынып, юклыкка чыга барган тәмәке төтене кебек аның фикер-хыяллары да, тәртипкә килмичә чуалып, таралып китә иделәр. Ул бик әкрен генә иреннәре арасыннан сызгыртып «Урман хикәясе»нә охшашлы бер көй тарта башлады.
Мәрьям күл буеннан үзләренең алачыкка кайтып кергәндә, җиргә караңгылык чүгә иде инде. Чөнки ул аннан кайтышлый мулла хатынының юган керләрен кертеп, анда бераз утырып калган иде.
Ул кайтып килгәндә, Насрый һаман казарма янында утыра, казарма тәрәзәләрендә саргылт ут яктысы күренә иде. Һава салкынча һәм болытлырак булып, болытлар арасыннан анда-санда йолдызлар да күренгәли иде.
Мәрьям үзендә бертөрле авырлык, бераз арыганлык сизә иде. Ут алындырмыйча гына гадәттәгедән иртәрәк йокларга ятты. Стенада кадакка эленгән будильник сәгать чыкылдавы, казармада карта уйнаучыларның ара-тирә кычкырышулары арасында матур гына музыка тавышлары да ишетелә: директор квартирасында рояль уйный иделәр.
Вы прочитали 1 текст из Татарский литературы.
Следующий - Курай Тавышы - 2
  • Части
  • Курай Тавышы - 1
    Общее количество слов 4514
    Общее количество уникальных слов составляет 2058
    39.1 слов входит в 2000 наиболее распространенных слов
    54.0 слов входит в 5000 наиболее распространенных слов
    61.4 слов входит в 8000 наиболее распространенных слов
    Каждый столб представляет процент слов на 1000 наиболее распространенных слов
  • Курай Тавышы - 2
    Общее количество слов 2078
    Общее количество уникальных слов составляет 1143
    45.5 слов входит в 2000 наиболее распространенных слов
    59.0 слов входит в 5000 наиболее распространенных слов
    68.0 слов входит в 8000 наиболее распространенных слов
    Каждый столб представляет процент слов на 1000 наиболее распространенных слов