Hikäyä
Vakıyga «Yaña Urengoy–Kazan» poyızdında buldı. Min aña Tabul şähäre vokzalında utırdım, kupedaşımnıñ rähät çeremenä oyıp diyärlek bara torgaç, Tömängäçä yokımsırap ta alganmın. Säfärdäşem uyangaç, anıñ käräzle telefonnar çeltäre «Belayn» incenerlarınnan berse buluın beldem, ul kemlektä dä söbhanallah kına äfände ide. Anıñ töşep kalır aldınnan gına minem belän oyıştırgan cılı äñgämäsennän küñelem saflık taptı. Tizdän kommunizm citmägäye digän hıyal kaynarında tärbiyälängän bezneñ buınga käräzle telefon bäräkäte häm anıñ dönyanı tagın ber kat äyländerep taşlayaçagına ömet uyatkan çakları ide disäk tä hata bulmas. Şırpı kabı qadär genä ber nämärsäne kesädän çıgarasıñ da cankay-canaşlarıñ belän gäpläşep alasıñ. Räsäyneñ borma avır yulları turayıp-turılanıp häm dä ciñeläyep kitä inde menä.
Kupedaşım, yalgızımnı kaldırıp, kışkı koyaşnıñ soñgı nurları belän bergä, bozlı-karlı suık Tömän vokzalınıñ cir astı yulına töşep yugaldı. Anıñ yulı şuşı şähärgäçä genä ide. Hava alıştırıp algaç, min dä üz yatagıma çumdım. Yuldaşlı bulsın äle dip yanıma ber genä keşene dä utırtmadılar. Şulay Käterinä şähärenäçä yalgızım gına bara birdem. Hoday täğalä miña da yal nasıyp itkänder inde, «Älhäm»yemne ukıp, tagın yokıga kitelgän. Ul arada Käterinä şähärenä dä citelgän.
Şaulaşıp ike mucik kilep kerdelär. Kupeda yalgızım gına buluga söyenep, tizdän üzläreneñ hucalıkların cäyelderep, soltanlık ğalämätenä bireldelär. Min karşı tügel idem.
— Köne buyı eşlädek, brat! Eştän soñ gına. Avızga kaynar şulpa kabarga ölgergändä genä şaltırt — telefon. Hatın häzinädä barın töyäp ozatırga çak citeşep kaldı...
Süzläreneñ küplege mäğnä tiränlege belän ülçänergä tiyeşle vakıt tügel ide. Ä häzinälärendä barları mul bulıp çıktı. Östälgä tozlangan kıyar bankaları açılıp tezeldelär, pomidorı, ite, kazılıgı häm başkası. Urıs duñgız mayınnan başka yäşi almagan kebek, arakısız da yulga çıkmıy ikänlegen beläm. Alar, kupedaşlarım, şul kavem ähele bularak, üz millätlärendä mökatdäs sanalgan goref-ğadätlärgä hıyanät itä almıy idelär. Bu sıyfatlarına, mondıy bulularına minem ni karşılıgım kilsen di?
Vagon täräzäsennän karap torganımda ber yulçıga iğtibar itelde: ul, ere kıyafätendä, elektriçkaga utırırga dip aşıkmıyça gına baruında ide. Ä bezneñ poyızd älegä kuzgalırga aşıkmadı. Ä säfärdäş itep nasıyp kılınuçılar ul arada kupenı üzläşterep ölgerdelär. Du kubıp, käräzle telefonnarınnan äle beräülärgä, äle ikençelärenä şaltırattılar.
Komandirovkaga baralar ikän, Yar Çallı şähärenä ük, bezneñ Tatarstanga. «KamAZ» maşinaların yörtep alıp kaytırga.
Alar mäş kilgän arada bezneñ poyızd da yulın dävam itterergä kiräk taptı. Adımlap başlagan yöreşen yögerügä häm çabuga küçerde. Şulay berär säğatläpter barıldı. Karañgılık eçenä çumarga ölgergän dönyalık buylap güyäki bez genä säyähättä idek. Yırakta kürenep kalgan şähärçek häm avıllarnıñ utları gına yalgızlık toygısın boza. Küñeldä şundıy cır tua: «Küktä dä yoldız küzläre, cirdä dä yana ikän!»
Kupedaşlarım haman da tınıçlana almıyça, telefonnarın kolaklarınnan töşerä almadılar. Kiçke çäygä dip cıyına başlagan idelär, ul niyätlären onıtıp, säğattän artıkka soñartıp kaldırdılar.
Bezneñ poyızd ul arada nigäder tizlegen kimetä başladı, adımlap diyärlek atlavına küçte häm tuktalıp uk kaldı. Perron buylap atlauçı tege Käterinä şähärendä ük küzgä çalınıp uzgan ere kıyafätle adäm, vagonıbızga tınıç kına yakınlaşıp, uzıp barışında täräzägä karap aldı, küzlärebez oçraştı. Anıñ sakalı, taş yöze, üz-üzenä ışanıçı häm min kemlege hätergä uyılıp kalırday salkın ide.
Berazdan poyızdıbız kuzgala başladı. Vagonçıbız yögerep kilep citte, çäygä cıyınuıbıznı bozıp:
— Sezdä ber urın bar bit. Tagın ber passacir utırdı. Äytmi torasız... İnvalid ul, yöklären alıp kilergä yärdäm itegez!— dide.
Añlaşıldı, bezgä ber yuldaş östilär.
Vagonçı artınnan min iyärdem. Bu tege ere kıyafätle ir keşe bulıp çıktı, ike olı çemodanı yanında kuzgalmıy basıp tora. Şuşılarnı iltegez diyäräk, alarga karamıy gına barmak törtep kürsätep, üz märtäbäseneñ sıyfatın cuymıyça miña ämer itte.
Ber çemodanın kupega iltep kuydım. İkençesen üze alırmı ällä digän idem, yuk ikän, anısın da kitermi bulmadı. Häyer, bu ğamälemne avırlıksız gına başkardım. Niçä säğat yulda kilüemdä beraz häräkätlänep alu artık tügel, tän dä yazıla.
Kiçke çäygä utırıştık. Tanışıp ta aldık. Yaña yuldaşıbız izge atakay ikän. Çäy yanında süz kuyırtıp, din mäsäläsendä gäp orıp cibärde bolar häm:
— Hoday üze barsın da birä,— dide atakay.— Adäm balasına hämmä närsäne äzerläp kuygan!
Yuldaşlarımnan bulgan urıslar, güyäki izge süzne berençe tapkır işetüläreder, tämam telsez kaldılar. Atakayga forsat açılgan ide. Şuşı başlagan ezendä süzlären dävam itep, alarnı häyranga kaldıruında buldı bu. Äñgämägä bik alay katnaşır häm katışır isäbem yuk ide, çönki üzemneñ «basurman» ikänlegemne alarga äytergä küptän ölgerdem. Fälsäfäse ber bulsa da, dinnärebezneñ ayırımlıgın yäşeräse itmädem. Atakay, mine biçaralar isemlegendä kaldırıp, üz urısların agartuda buldı:
— Rizıknı da birä!— dide ul.— Başkasın da!
Döres, ildä çıpçık ta ülmi, anısı, hörmät kürsätüçelär tabıla. Menä bit, üzen kıstıy-kıstıy sıylıybız, aşatabız, eçertäbez — boların min uylıym.
Atakay Altaydan uk kilä ikän. Zamanabıznıñ kölke tamaşası artistlarınnan bulgan Mihail Yıvdakimov belän ber avılda, ber uramda diyärlek üsep, ber ük mäktäptä ukıgannar. Ul inde häzer gubernatorları!
— Mişka avıl hucalıgı buyınça belgeç ide. Mehanik. Kümhucnı da berara citäkläde. Mäskäü artistları ul yıllarda bezgä bik yış kildelär. Mihail, alar belän duslaşıp, kümhucıbıznı tayakka kaldırıp, arbalarında kitep bardı da zur artist bularak ilgä tanıldı.
Atakay belep söylärgä tiyeş ide. Yäşermädem, Mihail Yıvdakimovnıñ artistlıgına, kölke ostası buluına soklana idem. Gubernator galicänapları sıyfatın aluın äüväle añlap citkermäsäm, hucalık ölkäsendä täcribäle keşe ikänlegennän häbär işetkäç, şähesenä karata hörmätem bermä-ber arttı. Ämma atakay isä anı önämäven sizdergäç, beraz käyefem kitte.
Şunda gına tege ike urıs agayı telgä kildelär:
— Niçek inde Hoday üze birä? Berni dä eşlärgä, tırışırga kiräkmimeni?
— Äye,— dide atakay,— kiräkmi!
— Eşlämägäç, kayan akça kilsen?
— Bändäsen Hoday taşlamıy! Rizıgın da birä, kiyenderä dä!
— Niçek inde?
Atakay kulına tozlı kıyar aldı:
— Menä bu rizık üze genä üsär ideme?
— Yuk, bilgele,— didelär urıs agayları.— Bakçanı kazırga, tütälen äzerlärgä, kıyar orlıgın utırtırga, sunı sibärgä, kararga, tärbiyälärgä kiräk! Küp inde eşe, küp!
— Hoday üsterä anı, ul annan kıyar yasıy,— dide atakay, i tomanalar, şunı da belmisezmeni, imeş.— Tufragın eşkärtep, su sibep kenä dä berni barıp çıkmıy äle.
— Tärbiyäsez üsär siña, bar,— didelär urıslar.— Alay gına da tamanga kilmi äle ul! Cäy buyı eşlämi genä bulır siña, bar!
— Yuk, kiräkmi! Änä agaçlar, ülännär, başkası... Alarnı kem utırtkan? Üsälär bit!
— Tabiğatlärenä karap...— didem, beraz aptırap.— Kıyarnıñ tabigate belän çüp üläneneken butarga yarıymı soñ?
Ämma atakay üz tuksanında buldı häm Hoday, birmim, disä, ni qadär karap üstergän kıyar tütäleñ dä kısır kalır ide diyäse urınga, ber närsä eşlärgä kiräkmi, ul üze bezne tuyındıra da, kiyenderä dä digän fälsäfäsendä adaştı. Gomer buylarına eştän artıgın belmägän häm kürmägän urıslarım, tämam aptırap, hätta aña üpkä belderä ük başladılar. Atakaydan tämam gayrätläre çikte. Üzebez genä kalgan vakıtlarda:
— Äye şul, ul bit çirkäü häm monıstannarnı tözekländerü eşe belän sızımnar sızgalap kına yörim, di. Eşem şuñardan gıybarät dip maktandı. Anıñ häsräte yuk inde, akça köri, bezneñ kebek köne-töne eştä gacizlänmi häm cäfalanmıy,— dip, atakaynı açulana tordılar. Alarnıñ dinne tügel, dinçelärne önämäüläre sizelep tora ide...
İkençe könne Ägercedä bu ike urıs agayı töşep kaldılar. Huşlaşkanda miña: «Keşe hakına yäşärgä öyrängän atakay yokısın simertä torsın! Bez yulda bulıyk äle!»— didelär.
Kupeda atakay belän genä kalındı. Kazangaça süzsez diyärlek kayttık. Min — «basurman», izge atakay öçen iskä kererlek keşelärdän tügel idem. Ul güyäki säfärdäşen kürmi, bar dip tä belmi. Kiçä söylägän fälsäfäsen küñelendä yañartıp uylanadır diyärlek tä tügel, yugıysä. Ä närsä dip yözenä borçılu sızıkları çıkkannar ikän?..
Kazan vokzalına citkäç, üz yökläremne kütärdem dä:
— Min sezgä bulışa almıym inde, gafu itegez!— dip, perronga taba yünäldem.
Halık törkemnäre arasında yökçelär dä yörenä idelär. Alarnıñ bersenä vagonda kalgan atakay hakında äyttem. Anı invalid bulırga kiräk dip belderdem, yöklären kütäreşergä yärdäm itsägez ide, didem. Ämma ayak-kulları isän ikänlege isemä töşte. Ä nigä anı miña invalid dip äyttelär ikän dip uylap aldım. Şunda vagonga borılıp karadım. Atakay anda täräzädän agarınıp karap tora ide. Küñelendä närsä ikänlegen töşendem sıman.
Äye, aña üz urısları birmägän sadakanı min niçek suzıym di? Monıñ öçen «basurman»ga üpkälärgä hakı bar ideme soñ?
Aprel, 2005.