Häyät

1. Ah, Häyät, nindi matur sin!..

Maynıñ ber yakşämbese, köndezge säğat öçlär ide. Ber säğat kenä monnan äüväl yavıp kitkän ciñel yañgır şähär uramnarınıñ tuzanın baskan häm, havadagı kızulıknı ciñelçä yazgı cılılık belän almaştırıp, könne yämle-lekneñ çigenä ireştergän ide. Äle haman havadan cuyalıp betmägän yaz cile koyaş batışı yagınnan ayırım ber akrınlık häm tınıçlık belän isä dä dönyaga yañaru häm yäşärü isläre çäçä häm böten canlı häm cansız närsälärne üzlärenä ber törle tereklektä koyındıra ide.

N şähäreneñ urtarak ber uramındagı Gıymadovlar yortınıñ kapkası töbenä kilep tuktagan keçeräk kenä tarantastan gimnaziyä formasında kiyengän unaltı-uncide yäşlek çandırrak (yabıgrak) kına gäüdäle, urtaça buylı, zäñgärsu küzle, kıskarak, läkin bik kuyı sarı çäçle ber kız töşte dä ciñel adımnar belän, aşıkmıy gına, kapkadan kerep kitte häm, işegaldına kergäç tä, karşısına oçragan, iskeräk häm şapşagrak kiyengän, kalın yözle asraunı tuktatıp:

— Bibi, Hayıçka doma? — dip soradı.

Bibi, ni öçen ikänen üze dä belmiçä, bik kiñ itep yılmaydı häm, cähät kenä adımnar belän işegaldı türendäge bakçanıñ çeltärle koyması yanına kilep:

— Häyät apa, Liza kilde! — dip kıçkırdı.

Ber minuttan soñ bakçadan Häyätnıñ yögerep çıkkanlıgı kürende. Matur bu kıznıñ ozın kerfekle kara küzläre alsurak yözenä moğcizalı yakutlar şikelle nur çäçep torganlıktan, güzäl başı, hätta böten buyı nurda yözä şikelle kürenä ide. Ul:

— O, Liza! Menä gakıllı, dustın onıtmagan! — dip, şatlıklı yögerep, gimnazistka yanına kilde. Duslar, bik küptän küreşmi torgan şikelle, übeşep küreştelär dä öygä kerep kittelär.

Lizalar monnan un kön äüväl N şähärennän ike-öç çakrım yıraklıktagı ber cirgä daçaga çıkkannar häm anıñ bügenge kilüe, daçaga çıkkannan soñ, äüvälge kilüe ide.

Kunak kız Häyätnıñ anası Gazizä abıstay belän ike kullap küreşte dä häzer Häyätnı üzlärenä kunakka alırga kil-

tänlegen söyläde. Gazizä abıstay Lizanı bik hörmätläp kabul itte, läkin vatık kına rusça tel belän, Häyätnı atası röhsätennän başka, andıy «yırak» cirgä cibärergä yahşısınmıy ikänen añlattı. Liza Gazizä abıstaynıñ ber dä ay-vayına karamadı:

— Borhan Ahmedoviç açulana başlasa, mine ğayeple itep kürsätersez; min annan üzem gafu ütenermen,— dip, Gazizä abıstaynı, yarım köçläp, röhsät birergä ireksez itte.

Kızlar Häyät bülmäsenä kerdelär. Häyätka östen alıştırırga häm çäçen priçeskalarga kiräk ide. Ul ozın, kuyı häm üz-üzlärennän küperenep tora torgan, kara yıfäk költäse şikelle çäçlären taraganda, Liza daça hällären söyli tordı. Başkalar arasında, daçada yegetlärneñ küplegen, häzer inde alarnıñ hämmäse belän üzeneñ tanışıp citkänlegen Liza üzenä bertörle käyefläp söyläde.

Häyät priçeskasın yasap betergäç, duslar niçek kiyenü turısında kızu gına söyläşep aldılar da, Häyät kiyenergä, Liza aña bulışırga totındı. Häyät äle barı unaltınçıda gına bulsa da, bıyıl kış ul, kinät üsep kitep, buyı-sını belän inde citkän kızlardan ayırmasız bulgan ide. Anıñ yäş ikänlegen kürsätä torgan ber bilge bulsa, ul da, bu yäştä kinät üsep kitkän kızlarnıñ hämmäsendä bula torgança, äğzalarnıñ gomumi küreneşe belän bik ük turı kilmägän neçkälek kenä ide. Anıñ bıyıl tektergän al yıfäk dekolte1 külmäge inde citkän kızlar kiyä torgan modalarnıñ iñ soñgısı belän tegelgän ide.

Häyät Lizalarga barırga şul külmägen kide häm, dustınıñ kiñäşe buyınça, külmäge belän ber töstäge keçkenä genä kalfagın da priçeskalı çäçläre arasına kadap kuydı. Bu kalfak, yıfäk költäsenä çolgangan göl çäçäge (roza) şikelle, kölep tora ide.

Al kiyem bezneñ Häyätka bik kileşä: ul anıñ eçendä al färeştä şikelle bula. Bügen dä ul şulay uk buldı. Monı kürgän berkatlı (sadä) Liza:

1 Dekolte — muyın, beläklär häm kükräkneñ ber öleşen açık kaldıra torgan külmäk.— F. Ä.

— Ah, Häyät, nindi matur sin! Sin bähetle, bik bähetle! — dimi çıdıy almadı.

Duslar kittelär... Koyaş, alar östenä ak bolıtlar arasınnan karap, oyalçan gına kölep tora ide.

2. İke tormış

>

Häyät belän Liza bala vakıtlarınnan uk bergä uynap üskän duslar ide. Häyätnıñ atası Borhan abzıy Gıymadov kübräk rus kupetsları belän eş itä torgan säüdägär bulganga, Gıyma-dovlarnıñ yortı rus uramında ide. Şunlıktan Häyät bik yäş vakıttan uk rus balaları belän uynap üste häm yäştän ük bik yahşı rusça söyläşergä öyrände.

Liza Gıymadovlar belän ber ük uramda toruçı Myasnikov familiyäle ber ğaskäri kızı bulıp, bu ike kız, keçkenä vakıttan uk bergä uynap üskängä kürä, ber-bersenä bik iyälängännär ide.

Borhan abzıy üze dä härbi oyışmaga ğaskär kiräk-yaragınnan kayber närsälär häzerlätterüçe häm Myasnikovnıñ yahşı beleşe-priyätele bulganlıktan, bu ike yäş kıznıñ duslıkları ğailälär arasındagı katışu belän tagın ber kat nıgıgan ide. Şulkadärese bar: duslarnıñ algan tärbiyäläre ber-bersenekenä ohşamıy idelär.

Liza, sigez yäşennän bıyılga qadär gimnaziyädä ukıp, häzer urta belemne tämam itä ide. Häyät, cide yäşennän undürtkä qadär Mälihä abıstayda ukıp, ütkän kış «Dörräten-näsıy-hin»1neñ yartısın tämam itep, sabak abıstayına yörüdän tuktagan ide. Häyät üskän bu çorda äle tatarlar az tora torgan mondıy şähärlärdä kızlar öçen yaña ısul mäktäpläre dä yuk ide.

Gimnaziyä Lizaga, ber yaktan, rus millätçelege ruhı birep çıgarırga tırışsa, ikençe yaktan, rus ädäbiyätı belän tanıştırıp, anıñ canına närsäder ezlänü oyıtkısı sala ide.

Mälihä abıstay Häyätnı bötenläy ikençe yul belän tärbiyä itte. Äüväl ul añar bik ozaklık häm çitenlek belän yazu tanıttı, annan soñ möselman keşe tormışı öçen borıngıdan

1 «Dörräten-näsıyhin» — XIX ğasırda halık arasında bik populyar bulıp yörgän dini-ählakıy kitap.

eşlänep kilgän berniçä kagıydälär öyrätte. Bolarnı kat-kat öyrätte, törle yaklarınnan öyrätte. Mälihä abıstaynıñ tırışlıgı buşka cuyalmadı: Häyätka karşı söyläü häm şik itüne kütärmi torgan, dini häm dönyavi ber karaş birde dä şuşı närsädän döres, bolardan turı häm bolardan kiräkle närsälär dönyada yuk inde digän fiker urnaştırdı. Häyätnıñ iñ soñ ukıgan kitabı, «Dörräten-näsıyhin», abıstaynıñ bu tärbiyäsen bigräk nık berketä bara ide. Bu kitapnı şäkert tä, mögallimä üze dä yarım-yortı gına añlap barsalar da, añlangan qadäresennän kiräkle näticäne çıgaru Häyätka artık çiten bulmadı. Ul bu kitaptagı izgelär häm alarnıñ tormışları hakında yazılgan hikäyälärne çın ber därte belän ukıy, cännät rähätlären, cähännäm gazapların yazgan cirlärne ihlas belän küñelenä salıp kala ide. Aña bu kitap nık ber ideal (gayate hıyalıya) yasap birde: ul izgelärne häm alarnıñ tormışların iñ zur maksut itep kürä, «yavızlar» häm alarnıñ eşlärennän bik kurka torgan buldı. Şulay itep, anıñ karaşında adämnär ike, ber-bersenä ber dä ohşamıy torgan, ayırmaçık bilgele büleklärgä ayırıldılar: tegeläre — cännättä, boları — cähännämdä!..

Läkin algan tärbiyäneñ bolay ber-bersenä kapma-karşı buluçılıgı da yäş kızlarnıñ yakınlıgın boza almadı: Häyät belän Liza hiçber vakıtta artık çınlıklı (citdi) mäsälälär turısında söyläşmilär, ber-berseneñ tormışka karaşların tikşermilär ide. Häyätnıñ rus telen bik yahşı belüe häm, keçkenädän ük rus ğailälärenä, häm, bigräk tä Myasnikovlarga katışıp kilep, rus cämgıyatendäge goref häm ädäplärne yahşı uk öyrängän buluı da tärbiyälär arasındagı bu zur ayırmanı kaplap tora ide.

Gıymadovlarnıñ ğailä tormışları da Myasnikovlar-nıkına ber dä ohşamıy. Borhan abzıy gadi ber tatar säüdägäre häm gadi tatar bayı tormışı belän tora torgan keşe ide. Şuña kürä anıñ yortındagı här keşe, üz teläge häm üz toygılarına buysınudan bigräk, borıngıdan eşlänep kilgän kagıydälärgä buysınırga häm şular bilgeläp kuygan yuldan çıkmıy barırga tiyeş ide. Ämma Myasnikovlar ğailäsendä berniçä genä närsäne isäpkä almaganda, härkemneñ üz teläge, üz toygıları bik küp urında, bik küp närsälärdän alda totıla ide.

Şulay itep, bezneñ Häyät ike, ber-bersenä bötenläy karşı tormış agımnarı urtasında üste. Rus cämgıyateneñ küñelle tormışı anıñ yäş yörägen üzenä tarta da, ul Myasnikovlar häm başka kayber rus ğailäläreneñ küñelle veçerlarında tönge säğat öçkä qadär tantsevat itä ala ide. İkençe yaktan, üz ğailälärendäge tormış häm keçkenädäge tärbiyä anıñ canın çolgap ala da, ul, şundıy kızıklı veçerlardan arıp-talıp kaytıp urınına yatkaç, ikeşär säğat totaş törle dogalıklar häm salavatlar ukınıp ta yata ala ide. Häyät tormışnı ike törlegä ayıra: möselman tormışı — monısı üzläre (Gıymadovlar)nekeçä bulırga tiyeşle; rus tormışı — monısı Myasnikovlarnıkıça bulırga kiräk dip ışana ide. Menä şul ışanu näticäse — Häyät bu ike tormışnıñ ikese belän dä torsa da, alarnıñ ber-bersenä kuşılıp, ürelep kitülärennän kurka, ikesen yörägeneñ ike poçmagına yäşerep, aralarına kalın ber pärdä korıp kuya ide.

Myasnikovnıñ kiñäşe buyınça, Borhan abzıy bıyıl kış Häyätnı biş-altı ay rusça da ukıttı. Ziräk, läkin beraz yalkaurak Häyät, rusçanı bik yahşı söyläşä belüe arkasında, şuşı az vakıt eçendä rusça ukıp añlarga, berkadär yazarga öyränep häm berkadär hisap başlangıçları belep ölgerde. Kiräk Borhan abzıyga häm kiräk Häyätnıñ üzenä şulkadär närsä bötenläy citä ide...

3. Häyät, kaç, möselman kilä

Lizalar tora torgan daçaga baru öçen, tatarlar kübräk tora torgan berniçä uramnarnı da kiçep, şähär yanındagı ber kırga çıgarga kiräk ide. Şähär uramnarı yañgırdan soñ tuzansız, yörüçeläre dä yañgır belän üsep, tazarıp, yäşärep kitkännär şikelle bulganlıktan, Myasnikovlarnıñ matur yöreşle atları belän bu uramnar buyınça baru küñelsez tügel ide. Barı bezneñ Häyät bu uramnarda irkenläp bara almadı: yış-yış oçragan tatarlardan ul yözen kaçıra barırga tiyeş ide. Häyer, bu eş öyrängän Häyät öçen ällä nikadär avır eş tügel; anıñ kulçıgı, küzlär ber tatarnı kürü belän, häzer üzennän-üze kütärelä dä şälneñ ber çite belän yözeneñ öç

çirek öleşen kaplıy bara; hätta küp vakıtta Häyät üze kulınıñ bu eşne eşläp ölgergän ikänen sizmi dä kala ide. Şulay bulsa da, can, üzen ber törle kısınkılık astında kürep, tarsına, barı bu kısınkılıknı beterä alu bändä kulınnan kilä torgan eş tügel dip uylaganlıktan gına sukranmıy buysına ide.

Häyätnıñ bolay tatar irlärdän kaçuına Liza da küptän öyränep citkän ide inde. (...)

Kırga çıktılar. Monda çıkkaç, Häyät ta irkenläp utıra ala başladı. (...)

Kır, yaña baş kütärgän oçsız-kırıysız çäçäklärgä batıp, yırak tügel genä agıp tora torgan İdel yılgası kütärgän saf häm beraz yüeşräk havaga ber-bersennän huşrak yöz törle is çıgarıp tora ide.

Dönyanıñ cılı taraflarınnan Häyät tugan ilgä cäy , ütkärep kenä kitärgä kilgän qaderle kunak — vak-vak koş-1 çıklar, tabiğatneñ bu küreneşenä taptıyk bulgan şikelle, mäğnäsen üzläre genä belä torgan muzıkaların yañgıratalar; vak kına kanatları meñ törle tös belän çuarlangan yuaş / kübäläklär dä köläç yözle çäçäklär belän kızu-kızu übeşep yörilär ide. ~-

Duslarnıñ häzergä qadär kızıp kitä almagan söyläşülärenä dä can kerde. Liza kürşe daçalarında tora torgan Yevgeniy isemle ber yäş ofitser belän üze arasında bulıp ütkän vakıyganı bik ozaytıp, bik çuarlap söyläde. Öçençe kön Yevgeniy Lizaga, üzeneñ anı söyüen äytep, ber hat yazgan ikän; duslar, Lizanıñ keçkenä sumkasınnan alıp, anı da ukıdılar.

Lizanıñ kiräk söyläü räveşennän häm kiräk yözeneñ yaktılıgınnan Häyät närsä añlarga kiräklegen turı çamaladı da kuçerga işetelmäslek şıpırtrak tavış belän:

— Lizoçka, döres tügelme, Yevgeniy sineñ üzeñä dä oşagan bulırga kiräk? — dip soradı.

Lizanıñ yöze ber genä sekundka alsulanıp kitte. Ul, dustınıñ soravına turı cavap birmiçä:

— Kürsäñ, sin dä oşatırsıñ äle anı... bik mähäbbätle yeget ul,— dide.

Bezneñ mösafirlarıbız bu vakıtta inde daçanıñ urmanına kilep citkännär ide. Liza üzeneñ keçkenä, läkin

mähäbbätle sopranosı belän ber romansnıñ başın cırlap

cibärde:

Yışe toboy polnı vospominaniyä!

Kuyı agaçlı kart urman şul uk süzlär belän cavap kaytardı:

Yışe toboy polnı vospominaniyä!

Läkin urmannıñ tavışı Lizanıkına karaganda kiñräk, tiränräk, kalınrak häm kartrak şikelle toyıla, kolaklarda tupasrak, läkin mähabäträk toygı kaldıra ide...

Kilep cittelär.

. . • 4. Mäcles küñelle ide

Myasnikovlar tora torgan daça bik bizälep, ällä niçä cirenä vak kına, cıynak kına balkonnar çıgarıp, tübäseneñ dürt poçmagına keçeräk-keçeräk dürt manara utırtıp salıngan, ällä kay cirlärenä hätle törle räveştäge, törle pıyalalı täräzälär belän bizälgän cäylek öy ide. Dürt yagınnan kaplap algan kuyı botaklı, zurlıklanıp, başların yugarı kütärep tora torgan agaçlar, bu binanı üzläreneñ çeltärle külägäläre belän koyaşnıñ başka kaba torgan essesennän saklap, ciñel häm rähät salkınlık häm yal itü urını yasıylar ide.

Kızlar öy eçendä ozak yuanmadılar: bakçaga çıktılar.

Urmannıñ ber kisägen koyma eçenä alıp yasalgan bu bakçanıñ kart-kart agaçlar belän ber buydan tezelgän topolläre añkıtıp is çıgaralar; çitlärenä çäçäklär tezelgän yulları yörüçelärne üzlärenä çakırıp toralar, türe İdel yılgasınıñ näq kırıyına, biyek ber yarga çıga ide.

Duslar yullarnıñ bersennän kitkännär ide, karşılarına Lizanıñ agası Mihail oçradı häm, şat yılmaep, Häyätka kulın suzdı:

— Kemne küräm min! Niçä cäylär, niçä kışlar?! Ber kış eçendä sez, Hayat, (Häyät), tanımaslık bulıp üsep kitkänsez, tagı da maturlangansız,— di-di, kızlar belän bergä kitte.

Mihail da, Liza şikelle ük, Häyätnıñ keçkenädän bergä uynap üskän iptäşe ide. Ul, ütkän köz Kazan universitetına kabul itelgänlektän, bu kışnı Kazanda uzdırıp, kiçä genä N şähärenä kaytkan ide.

Alar öçäüläşep yar östennän İdelgä karap tora torgan eskämiyägä kilep utırdılar. İdelneñ kiñlege, irkenlege häm köçle agışı, anıñ östendäge parohodçıklar häm al arga tagılgan barcalar, törle cirlärgä taralgan, ber yaktan ikençe yakka çıgarga azaplana torgan köymälär, ikençe yakta kürenep tora torgan avıl häm anıñ kırı häm kötüe irken häm matur kürenälär ide...

Änä ber keşe yörtä torgan (passacirskiy) parohod, anıñ köpçäk tavışı İdel östen yañgırata, morcasınnan çıkkan kara tötene, artında kalıp, häm havalarga kütärelä, häm dulkınnarga qadär töşä, läkin şul niçä yöz keşe töyägän parohod monnan bik keçkenä kürenä, östendäge keşeläre çıpçıklar qadär genä... Koyaş, şul biyek koyaşnıñ küz çagıldırgıç şäüläse, parohodçık kaldırgan dulkınçıklarda sikerenep, çumıp, şayarıp yöri.

Küptän küreşmägän duslarda söyläpter süzlär küp tabıldı. Mihail Kazan hällären, anda niçek torganlıgın söyläde. Häyät mondagı kışkı hällärne hikäyä itte. Liza süzgä az katışa, kübräk tıñlap utıra ide. Mihail Häyätka turı gına karap utıra, urını kilgändä maktau süzläre äytep kitärgä dä onıtmıy häm bu eşe belän Häyätnı kaysı vakıt kızartıp ta cibärä ide.

Bervakıt Mihail:

— Karagız äle, Häyät, sez äle min kitkändä genä bala idegez, cide-sigez ayda inde bötenläy citkän kız bulıp ölgergänsez: sez üzegez belmi torgansız, sez häzer şähärebezneñ berençe güzäle bit...— dip, tagı maktau süzlären äytä başlagan ide, Häyät kızarınıp kitte dä küzlären cirgä töşerde häm:

— Fu, çerkiläregez nindi usal... Şulkadär rähimsez teşlilär,— dip, odekolonga mançılgan yaulıgı belän mañgayına häzer genä kilep kungan çerkine kuıp cibärde dä bu keçkenä «yavızlardan» zarlanırga totındı. Annan soñ urmannar, yılgalar, säyähätlär turısında süzlär başlanıp, ber-ber artlı koyıldılar. Mäcles küñelle ide.

«Kunaklar kilä» dip häbär birelgäç, Liza häm anıñ belän bergä Häyät ta kunaklarga karşı kittelär. Mihail utırgan cirendä kaldı.

5. Tupas Mamaynıñ1 tupas näselendä...

Kızlar kitkäç, Mihail urındıknıñ arkasınarak yata töşte dä ayakların kiyerebräk alga suzdı häm, ak yıfäk külmäge östennän bäylängän zäñgär yıfäk bilbavınıñ zur-zur çukları belän uynap:

— Şulay uk bu kızçık minem başnı äyländerermeni? Maturlık! Menä maturlık! — dip uylandı.

Bıyılga qadär Mihailnıñ Häyätka mönäsäbäte korı duslık kına ide. Häm şulay bulmıy häle dä yuk, Häyät moña qadär bala ide bit äle ul. Şulay da ütkän köz, Kazanga kitär aldınnan, Häyät belän ahırgı küreşüendä Mihail üze añlamıy torgan ber toygıdan äsärlängän ide. Läkin bargan yaña şähäre, äüväl busagasın atlagan yugarı mäktäbe häm yaña beleşlär, Mihailnıñ ul belemsez toygısın tiz onıttırıp, Häyätnıñ suräten anıñ fikerennän kaçırgannar ide.

Martnıñ soñgı könnärennän bersendä Mihail Lizadan ber hat häm hat eçendä anıñ Häyät belän bergä töşkän portretın aldı. Hatta Häyätnıñ bıyıl kış kinät üsep kitkänlege häm tagı da maturlanganlıgı yazılgan ide. Mihail, portretnı bik yahşılap karap, bu süzlärneñ döreslegenä küzläre tanıklıgı (şähadäte) belän ışandı.

Portretta inde Häyät bala tügel, bötenläy citkän kız ide. Bu Häyät inde Mihailnıñ bala çagınnan birle ük belep kilä torgan, dus itep kenä yaratılırga mömkin kızçık tügel, bälki kız itep söyelergä mömkin ber matur ide.

Mihail räsemgä bik ozak karap tordı da añar hıyalıy ber tereklek birde häm Häyätnıñ böten kıylanışların: küz yörteşlären, gäüdäsen totışın, ozın kara tolımnarın selketep çabıp kiteşen, matur kıygaç kaşların ciñelçä genä sikertep söyläşen... küz aldına kiterergä totındı. Ul Häyätnıñ bu kıylanışların moñar qadär dä yarata ide. Läkin ul yaratu söykemle bala, söykemle dus balanıñ gönahsız kıylanışların yaratudan gına gıybarät ide. Häzer anıñ küz aldında bu kıylanışlar bötenläy ikençe mäğnä añlata başladılar. Alar ber-berse yanına tezeldelär dä

1 Tupas Mamay — Altın Urdada idarä itkän tatar hannarınnan berse.

dönyadagı iñ matur, iñ şagıyranä küreneşlärneñ berse bulıp kittelär. Alar kinät üzläreneñ balalık larınnan çıktılar da kızlar kılanuınıñ iñ matur, iñ köçle yakları bulıp kittelär. Mihailnıñ yöräge yışrak-yışrak, kau-şabrak-kauşabrak, ällä nindi gazaplı ber läzzät belän tibä başladı.

Şul könnän bu köngä qadär Häyät Mihailnıñ fikerennän çıkmadı. Ul qaderle räsem dä Mihail östäleneñ iñ qaderle urınına barıp bastı da kitap karap argan küzläreneñ yal itä torgan berdänber käğbäse1 bulıp tordı.

Häyätnıñ bügenge küreneşe Mihailda tagın tege toygını uyattı häm bu yulı inde kiskenräk häm bilgeleräk itep uyattı.

Mihail, borılıp, kızlar kitkän yulga karaganda, alar inde yulnıñ argı başına barıp citkännär ide. Häyätnıñ, keçkenä ayakçıkların ciñelçä genä ike tarafka karatıp, neçkäräk, läkin bik zifa buyın (figurasın) irkä totıp barışın karap torganda, Mihailnıñ yöze ber törle serle cıyırılıp kitte:

— Tupas Mamaynıñ mongol yözle näselendä şundıy kız!..

6. Häyät, min sezne söyäm!

Myasnikovlar daçası bu urmanda yalgız gına tügel ide. Bu urın, şähär tiräsendä iñ matur urın bulganga kürä, küptän ük inde üzenä şähärneñ bik küp bayların kitergän häm bik küp kupşı cäyge yortlar (daça binaları) belän tulgan ide. Bu daçalarda toruçı yäşlär dä inde, ber-berse belän tämam tanışıp, barısına urtak ber tormış yasap ölgergännär... Vakıt küñelle, rähät häm ahırdan iskä töşerer öçen, törle-törle sagındırgıçlar kaldırıp ütä ide.

Yakşämbe bulganlıktan, bügen daçniklarnıñ hämmäsenä dä kunaklar kildelär. Myasnikovlarga da şähärdän Lizanıñ ike iptäş kızı agaları belän kilgännär ide. Säğat altı-

1 Käğbä — Käğbä Mäkkä şähärendä borıngı ber gıybadäthanä bulıp, möselmannar gıybadät kılganda, yözlären şunda taba yünältälär. Avtor Mihailnıñ Häyät räsemenä yış karap toruın enä şul tabınu belän çagıştıra.

lar bulganda, Myasnikovlar bakçasında yegetlär häm kızlardan undürt-unbişläp keşe buldı. Bolar arasında Yevgeniy da bar ide. Liza Häyätnı mondagı keşelärneñ äüväldän tanış bulmagannarı belän häm şular arasında Yevgeniy belän dä tanıştırdı. Kargılt yözle, ozın buylı häm kalın cilkäle bu taza ofitser, Yevgeniy, Häyätta bilgele ber toygı kaldırmadı diyärgä yarıy; barı anıñ kalınrak häm bik kızıl irennäre ällä niçek yatrak närsä şikelle kürendelär.

Häyät, Lizanıñ bu serle übüennän häm yögerep kitüennän aptıraşta kalıp, närsä dip uylarga belmi barganda, üz artında Mihailnıñ adımnarın işette. Yañadan ber-ike adım — ul kilep tä citte. Häyätnıñ küreneşennän kurkıp kitkän sıman karanıp, yomşak hom poşıngan tavış belän:

— Duskayım, bu qadär üz-üzegezdän yugalıp, ni uylıysız? — dip soradı da, cavap kötmiçä, kulındagı çäçäklär bäylämen

Häyätka suzdı. Bu bäyläm, häzerge vakıtta üsä torgan çäçäklärneñ här törlesennän oyıştırılıp, kileşle tezelgän, matur bäylängän ide. Häyät çäçäklärne alıp, yözenä yakınrak kiterde dä küzläre belän Mihailga rähmät belderde. Çäçäklär Häyätka karap kölälär häm ällä kay cirlärennän genä anıñ borınına berniçä isne beryulı sirpep toralar ide.

Mihail, sının iyä töşep, Häyätka kultıgın birde. Alar aldagılar artınnan kitmädelär: çitkä ayırılıp kitkän ber yulga çıktılar. Tarrak kına, kızıl kom belän tüşälgän bu yulnıñ yak-yaklarında ozın häm ere agaçlar tezelep, batıp bara torgan koyaşnıñ kızgılt nur tamçıların çeltärländerep tekterälär, çit-çitkä utırtılgan rezedalar köçle isläre belän yul östendäge böten havanı añkıtalar; yafraklar arasına yäşerengän koşçıklar adämnär añlamıy torgan cırların köylilär dä böten bu yul, bu kızıl tamçılı nur häm bu rezedalarnıñ tormışlarına ber serlelek birälär ide.

— Häyät, sez baya gına nindi şat idegez, häzer ällä nindi bik tirän uyga batkansız, koyaşta sulgan çäçäk şikelle bulgansız,— dip, Mihail Häyätka tabarak bökräyde. Anıñ uyçan tavışı küñeleneñ tirän cirennän çıkkan şikelle ide.

Häzergä qadär cirgä karap kilgän Häyät, kütärelep, Mihailnıñ yözenä karadı. Bu yözdäge matur koñgır küzlär

uyçan karıylar, küzlärgä karaganda kargıltrak kiñçä genä kaşlar da, bik kiräkle berär närsä uylagandagı şikelle, eşlekle cıyırılıp toralar ide. Häyät uyçan gına yılmaydı häm, köçlänep, ciñelçä häm neçkä genä itep tamak kırdı da:

— Yuk, bernärsä dä uylamıym. Ozak koyaşta yörsäm, min aram bugay, ahrı,— dide. Üze Mihailnı äüväl märtäbä kürgän şikelle: «Kara, mähäbbätle genä bit bu urıs malayı»,— dip uyladı.

Yul östendäge eskämiyälärneñ bersenä kilep utırdılar. Süz ällä niçek canlanıp kitmi ide. Başka vakıtta şulkadär süzçän Mihailnıñ häzer genä şulay süz taba almıy utıruı Häyätka sizelmi kalmadı:

— Sez mine uyga batkan disez, ämma üzegez häzer uyga batkansız,— dip, Häyät küzlären Mihailga töşerde. Mihailnıñ küzläre oçkınnar çäçep toralar ide. Ul salmak kına yılmaydı da, Häyätka tup-turı karap:

— Min uyga çumgan? Anıñ säbäbe bar... Sez ğayeple anıñ öçen...— di başlagan ide, Häyät, añar süzen beterergä irek birmiçä:

— Mihail Alekseeviç, Kazanda torgan yortıgıznı bik sagınasızdır, äyeme? — dip, süzne ikençegä bordı.

Mihail (...) çäçlären kiregä sıpırıp kuydı da yeget sıman gına tavış belän:

— Berençe: min sezgä Mihail Alekseeviç tügel, Mişa gına, çönki yäştän birle Mişa gına idem, şulay gına bulıp kalırga telim dä. İkençe: Kazanda torganda, yortım isemä dä kerep çıkmadı, barı sezne genä sagındım,— dip, sının Häyätka tabarak bökräytä töşte. Häzer anıñ yöze Häyätnıñ yözenä yakın uk kilgän ide. Häyätnıñ küzläre bu, üzlärenä yakın uk tora torgan söykemle yöz häm oçkınlı, uyçanrak karıy torgan koñgır küzlärgä töştelär. Küñelendä nindider ber toygı kabındı da elektrik toklar sıman böten barlıkka taraldı. Bu toygını Häyät üzendä äüväl märtäbä sizä ide. Ul Mihailnıñ yözeneñ bu qadär yakın toruınnan kurıkkan sımanrak itep çitkäräk kagıldı häm sul ayagın, beraz kiyerelderä töşep, cirdän kuzgattı da, küzlären botinkasınıñ oçlı başına töbäp, süzsez häm selkeneşsez kaldı.

Häyät Mihailnıñ üzenä närsäder, bik kiräkle ber närsä äytergä teläp tä, äytep beterä ayamaganlıgın tomanlı gına sizenä, läkin nikter ul kiräkle närsäneñ äytep beterelmi kalganlıgın telägän şikelle bula ide. Kulındagı çäçäklär bäylämen borını yanınarak kiterde dä, şul çäçäklärgä äytkän şikelle itep, ul:

— İşetegez äle, sez äüvällärdä bik matur cırlıydır idegez. Cırlagız äle berär närsä,— dide.

Mihail çäçäklärgä karap äytelgän bu süzneñ üzenä äytelä ikänen belä ide, nazlanıp tormadı: uñ kulın çalbar kesäsenä tıktı, yomşak kına tamak kırdı da zägıyf, läkin söykemle tenor belän:

V temnoy allee zaglohşego sada, Sidya vdvoyım na dernovoy skame1,—

dip başladı da, üz-üzennän kölep cibärep, cırın kiste häm:

— Yuk, Häyät, mondıy tavış belän cırlagannı tıñlap utırgançı, änä ul agaçta sayrıy torgan koşçık sayravın tıñlagız. Ul sezneñ öçen sayrıy häm sezneñ maturlıgıgızmı maktap sayrıy,— dide.

Çınlap ta, nindider ber koşçık, başkalarınnan ayırım ber ostalık häm ayırım ber därt belän, bolar utırgan eskämiyä karşısındagı agaçnıñ yafrakları arasına yäşerenep sayrana ide. Soñgı süzlärne äytkändä, Mihailnıñ tavışı bik çınlıklı häm beraz kauşankırak çıga ide. Häyätnıñ yöräge tıpırçıngan şikelle itep tibä başladı: Mihailga äytergä anıñ telenä cavap kilmi ide. Ber minutlık tik torıştan soñ Mihail, uñ kulı belän Häyätnıñ sul kulınnan yomşak kına totıp, uyçan gına tavış belän:

— Açulanmagız, Häyät, min sezne söyäm... Minem küñelemdä sez genä...— di bantlagan ide, Häyätnıñ kulınıñ üz kulınnan ıçkıngan ikänen sizde.

Häyät bolay itep äytelgän «söyäm» digän süzne äüväl märtäbä işetä ide. Ul, äle küptän tügel genä ukıp çıkkan rusça ber romanda söyü, söyelü digän süzlärne kürgän häm hätta üzen şul romanda yazılgan kızlarnıñ berse itep uylap ukılgan bulsa da häm mondıy eşlärne üzennän zurrak iptäş marca

1 Tın bakçanıñ karañgı yulında ikäü genä utırıp... eçtälegendä.— F. Ä.

kızlarınnan ällä niçä märtäbälär işetkän bulsa da, häzer aptıraşta kalgan: kiräk ukıgan romanındagı kıznıñ häm kiräk üzeneñ iptäş kızlarınıñ üzlären mondıy vakıtlarda niçek totkanlık ların häterennän çıgargan ide. Mihailnıñ «söyäm» digän süzen işetkäç tä, ul işeteler-işetel-mäs kenä tavış belän:

— Sez bik mähäbbätle!..— dide dä, yözen kulları belän kaplap, olı yulga taba yögerde.

Mihail da anıñ artınnan kitte. Anıñ kolagında Häyätnıñ süze şatlıklı yañgırıy ide:

— Sez bik mähäbbätle!

Häyät üzeneñ kızarganlıgın belä, kolaklarınıñ yalkınsız yanganlıgın da sizä; häm häzer genä bulıp uzgan eş anıñ aldında toman eçennän karap, şatlıklı yılmaep torgan şikelle bula da, yözdäge kızıllık, kolaklardagı yanu tagı da köçäyä ide.

Yañadan ber minut — Häyät küñelendä kurkugarak ohşıy torgan ber kiteklek sizde: kinät bu bik küñelle häm beraz oyaltkıçrak eşneñ ber çite cimerelep töşte. Kay cire citeşmi? Kay çite kitek? Anısın Häyät äle belep citkermi ide. Läkin sizger yäş yöräk bu kiteklekne toydı. Barı akıl gına äle anıñ kay cirdä ikänen anık bilgeläp ölgerä almadı.

Häyät cähät kenä adımnar belän olı yul östendäge ber ozın eskämiyä yanında törkemlänep tora torgan kunaklar yanına kilep citte. Anıñ artınnan uk Mihail da kilep citte häm läzzätle kauşavın köçlänep basıp:

— Ämma katı yögeräsez ikän soñ, Häyät, sezneñ arttan yögerep älserädem, şulay da citä almadım,— dide.

Eskämiyädä utırıp tora torgan ber student Häyätka urın birde...

7. Häyät kızlık vakıtın küñel açlıgı belän ütkärde

Tönge säğat öçlärdä Myasnikovlarnıñ atı Häyät häm anı ozatırga kilgän Mihail belän Lizanı Borhan abzıylarnıñ kapka töbenä kiterep citkerde. Mihail, zvonok birep, işek açtırgaç, Häyätnıñ kulın katı gına kısıp küreşep, şıpırt häm yäşeren genä tavış belän:

— Min cavap kötäm,— dide häm, şuñar uk yalgap, açık häm şatlıklı tavış belän: — Häyerle kiç, matur töşlär, küñelle uylar, rähät yokılar,— dip, berniçä teläklär teläde. «Min cavap kötäm» digän süzneñ ber törle äytelep, bu soñgı teläklärneñ bötenläy başkaça äytelüläre äüvälge süzne tagın da mäğnäleräk yasıy ide.

Ozatuçılar kaytıp kittelär. Berär kvartal cir kitkäç, Liza, küzlären kükkä kütärep, yoldızlarga söylägän sımak kıyafät belän:

— Häyät, häzer äüvälge Häyät tügel, yegetlär aldında çıtlıklanırga bik yarata başlagan,— dip kuydı.

Häzergä qadär uyga çumıp kilgän Mihail da, yokısınnan uyangan şikelle uyanıp kitep, tupas kına:

— Döres tügel! Sin Yevgeniy açuın Häyättan alasıñ. Bu — yalgan,— dide häm üze avızın bik zur itep açıp isnäde. Liza, açulanıp, yañadan berniçä katı-katı süzlär äytsä dä, Mihail cavap birmäde; şulay itep, agalı-señelle yul buyı küñelsez genä tik kayttılar.

Häyät, işek açarga töşkän asrau kızga kulındagı çäçäklär bäylämen birep:

— Suga utırtıp, minem bülmägä kerterseñ,-— dide dä, üze ayaklarınıñ oçları belän genä basıp, yögerep menep kitte häm bülmäsenä kerep, tiz genä öske kat kiyemnären ırgıttı da karavatına taşlandı. Böten tändä rähät arganlık toyıla, bit urtaları yanalar, äle genä uzıp kitkän küñelle kiçneñ törle-törle toygıları başta çualışıp betep kaynaşalar, Mihailnıñ «min cavap kötäm» digän süze yäşeren tavış belän kolaklarnı culatıp tora ide. Tañ havası suıgı belän salkınlangan matur barmaklarınıñ arkaların bit urtalarına kuydı da ul, kükrägen ber kütärep, ber töşerep yış-yış sulap, küzlären tüşämgä töbäp, ike-öç minut yattı. Bu vakıtta Bibi çäçäklär bäylämen ber vazaga utırtıp kertkän ide. Häyät:

— Bibi, akıllım, minem botinkalarımnı gına çiş äle. Üzem bik irenäm,— dip, sul ayagın beraz kalkıta töşte. Kısınkı botinkalardan yuka, sargılt oyık eçendäge keçkenä genä näfis ayaklar kilep çıktılar. Monnan soñ asrau Häyätnıñ salgan kiyemnären elep kuydı da, ber süz söylämiçä, avır häm yalkau gına atlap çıgıp kitte.

Häyät, yalkau gına urınınnan torıp, bakçaga karagan täräzäne açıp cibärde. Kürşe bakçada, böten havanı yañgıratıp, sandugaç sayrıy ide. Tañnıñ nurlılıgı, söyeklese göl çäçägeneñ maturlıgı sandugaçnı şulkadär canlandırgan ide ki, ul üze belgän köylärneñ iñ maturların sayrıy häm şul keçkenä gäüdäseneñ ällä kay cirlärennän meñär törle notalar çıgara häm vakıt-vakıt üz-üzen häm, göl çäçägennän başka, üzen çolgagan böten dönyanı onıtkan şikelle, üz tavışında üze cuyala idek. Häyät ber minutka bötenläy tik kaldı, tın da almadı. Anıñ häterenä Mihailnıñ «ul koş sezneñ öçen sayrıy häm sezneñ maturlıgıgıznı maktap sayrıy» digän süzläre kilde. Annan soñ keçkenä kulçıkları belän täräzä busagalarına tayanıp, gäüdäseneñ yartısın tışkı yakka çıgardı da läzzätle ber därt belän, sandugaçnı ayırım ber birelü belän tıñlarga totındı.

Sandugaç, çınlap ta, Häyät öçen sayrıy, anıñ maturlıgın maktıy, ul maturlıkka ällä nindi yaktı bähetlär, küñelle kiläçäklär väğdä kıyla şikelle ide.Böten barlık nindider ber rähät onıtıluga çumdı; allı-gölle nurga çolgangan bähet, yäş kanga aralaşıp, iñ vak tamırlarga qadär ütte; böten yöräkne şundıy ber läzzät çolgap aldı ki, andıy läzzätne därtle, moñlı, yugarılıklı, läkin täcribäsez yäşlek kenä tatıy ala häm anıñ gına äle ber dä aldanu açısın belmägän gaklı ışanıç belän karşı ala ala. Häyät berniçä minutlar şul hälendä kalgannan soñ, häterenä kinät ber närsä kilep töşkän keşeneñ aşıgıçlıgı belän, täräzä yanınnan kitte dä ridikyulennän zur törgäk hatlar çıgardı. Bu hatlar uzgan kiçtä uynalgan «poçta» uyını vakıtında alıngan hatlar ide. Bolarnı Häyät, vakıtında berär, hätta ikeşär kat ta ukıp çıkkan bulsa da, hämmäsen bik tikşerep, yañadan berär kat ukıp çıgudan üz-üzen tıya almadı. Hatlarnıñ bersennän başka hämmäse komplimentlar belän genä tulı idelär. Ber hatta: «Sez matur, sez şärık hikäyälärendä oçrıy torgan päri padişahlarınıñ moğcizalı güzäl kızlarınnan da matur; kızganıç ki, miña sezne kürergä bik siräk turı kilä»,— dip yazılgan ide. Häyät vakıtında bu hatnıñ kemnän ikänen belmäsä dä, uyın betkäç, bakçada üzenä urın birgän studenttan ikänen belgän ide.

Hatlarnıñ bersendä: «Sezneñ şikelle matur kıznıñ mondıy açuçan bulganın kürgänem yuk ide. Häyer, min monı bolay gına äytäm: göl çäçäge bik matur da, sabı bik çäneçkele bit. Sez miña bik salkın bulsagız da, min sezgä bik mähäbbät itäm»,— dip yazılgan ide. Häyät bu hatnıñ Yevgeniy hatı ikänen başta uk añlagan, läkin ni dip cavap yazarga da belmägänlektän, cavapsız kaldırgan ide. Hatlarnıñ berse häm iñ ozını Mihail hatı ide. Mihail bu hatta üzeneñ Häyätka mönäsäbäte başkaru — duslıktan küçü tprihın ozın yazgannan soñ: «Häyät! Sez mine bolay açıktan-açıkka üz toygılarımnı yazgan öçen ğayeplämägez. Sez mine yäştän beläsez, min bolay üz-üzen dä tota almıy torgan keşelärdän tügel idem. Läkin sigez ay kürmi torıp, yatspdan sezne kürgäç häm şundıy iskitkeç söykemle häm matur itep kürgäç, min iske Mihaillıgımnı yugalttım, yaña Mihail, goyu digän köçle han kulında äsir bulgan Mihail bulıp kaldım. Sez, bälki mine rus bulganga kürä, ümogomgo ya rak l 1,1 kürmässez, läkin, duskayım, söyü digän närsä millät ayırmalarım belmi torgan köçle närsä ikän ul. Min iim tatıp bsldom. Minem bähetem häzer sezneñ kulda, tuña kür,> min sezdän ber hökem kötäm. Ul hökem miña yä çiksen kaygı, yä çiksez şatlık kiterergä tiyeş»,—dip yangan. Häyät, hatnı ukıp çıkkaç, küz aldına Mihailnı kiterde. Mihailnıñ koñgır küzläre haman oçkın çäçep tora-lar, ul üze «cavap kötäm» dip, ozın häm matur sının näfis bökräytebräk tora ide. Häyätnıñ uyına bakçadagı tege yul häm anda bulıp ütkän eş kilde; üzeneñ yögerep kaçıp kitkänlegen uyladı da, yözenä kan sikerep mengänen sizep, ni öçen ikänen üze dä belmiçä, cähät kenä utırgan urınınnan tordı häm karşında elenep tora torgan stena közgesennän üzeneñ kıp-kızıl kızargan yözen kürde, üz-üzen-P.Ç1 oyaldı, yözen kulları belän kaplap, tiz genä yañadan urınına utırdı. Fikergä cähät-cähät almaşına torgan surätlär kildelär: Mihailnıñ cırlıy başlavı, söyäm dip, Gyumptk kına itep kulınnan totuı, üzeneñ aptırap ka.muı, kızarınıp yögerep kitüe... Kızarınıp yögerep kitüe... Bu soñgı surät uyga kat-kat kilde; soñgı katta ällä piçek kileşsez bulıp kilde dä Häyätnıñ eçen poşırdı.

«Soyam» digän süzgä yögerep kitü belän cavap birü ällä

niçek kileşsez çıkkan, mantıyksız çıkkan, başkalarnıkına ohşaşlı çıkmagan şikelle ide.

Aradan ber hatnı Häyät, yañadan ukıp ta çıkmıyça, yırtkalan täräzädän ırgıttı. Bu hat irlär yazuına ohşatıp yazılgan bulsa da, kızlar yazuı ikänen belgertep tora ide. Mäğnäse dä kıska: «Süz yuk, sez matur, läkin üzegezneñ möselman kızı häm mondagı yegetlärneñ rus yegetläre ikänen onıtuıgız gına kileşmi»,— diyüdän gıybarät ide. Vakıtında bu hat Häyätnıñ beraz açuın kitergän ide dä tiz onıtılgan ide. Häzer şul açu yañadan kuzgaldı häm, äüvälge eçen poşırgan surätkä kuşılıp, yaña ber surät, belemsez, käyefne cibärgeç surätkä äylände. Ul, hatlarnı cıyıp, komodnıñ ber tartmasına saldı da ber närsä dä uylamaska tırışıp kına, yalkau gına çişenergä totındı häm, çişenep, eçke külmäktän genä kalgaç, közge aldına barıp, tolımnarın sütte dä kuyı, ozın, tärtipsez, läkin matur tarkalgan çäçlären al yakka, kükräge östenä çıgarıp kuydı häm, közgedän karap, üz surätennän üze käyeflände; eçke külmäktän häm kuyı kara çäçlär arasınnan kürenä torgan ciñelçä genä alsurak ak muyın, urta gına, läkin bik belenerlek kalkıp tora torgan kükräk, çeltär arasınnan çıgıp tora torgan, koyıp kuyılgan şikelle matur iñnär, tulırak kına, läkin arıklıktan yırak tügel kulçıklar — közgedän kürengän matur yözneñ güzäl kuşımtaları ide. Eç poşıra torgan surät onıtıldı. Uyda barı şulkadär küp bähet väğdä itkän şikelle kürenä torgan üz maturlıgın sizü toygısı häm şunnan kilgän şatlık kaldı.

Berär minut közge aldında torgaç, ul akrın gına täräzä yanına kilde. Tañ atıp, agaçlarnı beräm-beräm kürsätä başlagan, sandugaç äle haman üzeneñ söyeklese aldında cırlap armagan ide. Häyät akrın häm tavışsız gına täräzäne yaptı. Sandugaç: «Çut, çut, çut, çerrrr...» dip, betmäs-tökänmäs söyüen böten dönyaga faş itä kaldı. Häyätnıñ kolagında yañadan: «Ul koş sezneñ öçen sayrıy häm sezneñ maturlıgıgıznı maktap sayrıy»,— digän süzlär yañgıradı.

Akkoş mamıgınnan yasalgan şikelle ciñel oçınıp tora torgan gäüdä, kemneñder bik söyekle, bik küñelle, çiksez rähät birä ala torgan koçagına atılgan şikelle, karavatka atıldı da, ciñel odeyalga yartılay kerep, äguze-bismilla äytep,

beraz bögärlänebräk kenä yattı. Öyrängän tel üz-üzennän «amä-näte billahi...», «allahemmä inni äguze bikä...»lärne ukıp kitte häm alar yanına «Ayatelkörsi», «Suräi ihlas»lar1, ällä nikadär salavatlar da kuşıldı... Tän häm uydagı rähät arganlık häm ğadätendäge yoklar vakıtnıñ uzıp kitkän buluı Häyätnı yokıga yakınaytkanlıktan, ul, tärtipsez bulıp böten gäüdäse östenä tarkalgan çäçlären yañadan ber kat ipläp kenä költäländerep kuyıp, menä inde çınlap yoklıym digän şikelle itkän genä ide, Mihailnıñ küzgä kürenmi torgan suräte Häyätnıñ kolagınıñ näq yanına gına bökräyde dä akrın häm uyçan tavış belän:

— Min kötäm,— dide. Ber sekund eçendä uy yañadan eşkä kereşte: «Çınlap ta, Mihailga ni dip cavap birergä kiräk inde?.. Mihail matur bit, Mihail söykemle bit... Ul, ul bik söykemle, bik çibär bit. Anıñ kalınrak kına kaşları, matur gına itep karıy torgan koñgır küzläre... tagı ällä kaysı töşläre bik kileşle bit. Ul mine söyä, çınlap ta söyä, ul minem kulımnı da üpmäkçe buldı. Söyä inde, söyä... Min anı söyämme? Min... Mihailnı?.. Mihail urıs malayı bit ul!» Menä başka şuşı soñgı uylar kilgändä, Häyät kinät Mihail belän üz arasında ütep bulmıy torgan çokır barlıgın sizde. Niçekter, monı äüväl ber pärdä belän kaplap torgannar da, kinät ul pärdäne tartıp alıp, anıñ artında kaplanıp torgan salkın häm kurkınıç närsäne kürsätep kaldırgannar şikelle itep kinät sizde. Bakçada, Mihaildan yögerep kaçkanda, küñelenä kilgän kiteklekne ul häzer genä añlap citte: «Mihail möselman tügel bit, ul kyafer bit». Häyätnıñ küñelendä ällä nindi ber salkınlık, sızlavıklıga ohşaşlı salkınlık tudı da, ul, yörägen cılıtırga telägän şikelle itep, kükrägen keçkenä mendärgä bastırıp, yöztübän yattı: ul möselman tügel, «kyafer»2 bit! Yöräkne häzer genä cılıtıp torgan söyekle Mihail suräte ällä kaya kitte dä anıñ urınına «kyafer» Mi-

1 «Ayatel körsi» — Koränneñ «Sıyır» süräsennän ayät. «Suräi ihlas» — Korändäge sürä. Alar halık arasında doga itep ukılıp yörtelgännär.

2 Kyafer — Allanı ber dip tanımauçı, möselman bulmagan keşe, Allasız.

hail suräte kilep bastı. Bu surät salkın häm kurkınıçlı ide. Bu surätneñ tiräsendä cähännämnär, çäneçkele avır çukmar başlı tayakların kütärgän gazap färeştäläre yöri başladılar...

Yöräktäge salkınlık häm sızlanu artkannan-arta häm kurkınıçlangannan-kurkınıçlana başladı. Häyät, bu kurkınıç surätne küñelennän çıgarır öçen, bakçada urın birgän studentnı, kalın häm kızıl irenle Yevgeniynı, nindider ber uyın uynalganda, berär kıznıñ kulın übü cäzası kuyılgaç, Häyätnıñ kulın kilep üpkän ber yäş ofitsernı, tagı ällä kemnärne uylap karadı. Läkin küñeldäge belemsez kurku haman betmäde genä tügel, bälki köçäyde genä: student ta «kyafer», kalın häm kızıl irenle Yevgeniy da «kyafer», yäş ofitser da «kyafer», ällä kemnär dä «kyafer«lär — hämmäse kyafer, kyafer, kyafer.

Häyät üzen «kyafer»lär arasında çolganıp kalgan itep kürä başladı. Yöze belän mendärgä kaplandı, tın da alıp bulmaslık itep kaplandı da:

— Ästäğfirulla, ya Rabbem, ästäğfirulla,— dip uyladı, bu yalvaru astında «kyafer »dän häm «kyafer »ne söyüdän Allanıñ kodrätenä sıyınu yäşerenä ide... Bu yalvarulardan soñ tege «kyafer surätlär» cuyalıp torgan şikelle buldılar.

Häyät, çalkan äylänep, ber belägen mañgayı östenä kuyıp yattı da: «Üzegezneñ möselman kızı ikänegezne, mondagı yegetlärneñ rus yegetläre ikänen onıtuıgız kileşmi»,— dip yazılgan hatnı isenä töşerde. Üzeneñ, niçek bu hatnı algaç ta, häzer uylagan närsälären uylamagan ikänlegenä tañ kaldı (gacäplände). «Kyafer surätlär» tagın başnı kapladılar. Häyät, odeyalı belän kaçınıp:

— Ästäğfirulla, ilahi, üzeñ sakla,— dip, tagı Allaga sıyındı. «Kyafer surätlär» tagı cuyalgan şikelle buldılar. Monnan soñ Häyät: «Rabbem, soñ möselman yegetlär betkänmeni?»— dide dä odeyalın yañadan açıp cibärde. Uyga möselman yegetlär kilä başladılar, läkin ni öçender bolar hämmäse malahay (täväkkäl) bürek kigännär ide. Malahay büreklären salıp cibärälär dä, eçennän çäçsez, cirängeç ak baş çıga, malahaydan par kütärelep, bik naçar is çıga ide. Häyät köç-häl belän küz aldınnan bu naçar kartinanı kuıp cibärde dä üz-üzenä:

— Hämmä möselman malahaylı bulamıni? — dip söal birde. Cavap urınına fikergä üze belä torgan un-unbiş yäş baylar (baybätçälär) kildelär. Bolar hämmäse ak yakalı ide, läkin hämmäse isereklär, hämmäse kaçırıp tora torgan söyärkäläre yanınnan kaytıp baralar şikelle ide. (Häyät süz añlıy başlagan zamannan uk üzlärenä gaybät satıp utırırga kerä torgan hatınnardan şulay işetep kilä ide.) Anıñ östenä bu yegetlär hämmäse: «Bez möselmannar bit, bezdän möselman kızları kaçarga tiyeşlär bit»,— dip torgan şikelle toralar ide... Tagı «kyafer surätlär» kilä bantladılar...

Bervakıt Häyätnıñ başına Mihailnıñ möselman bula aluı uyı kilep, küñelenä läzzätle cılılık çäçä başlagan ide, kinät cuyaldı: ul yäş vakıtında anasınnan möselmanlıkka çıkkan ruslarnıñ asılıp üterelälär ikänlegen işetkän ide.

Bu kara fikerlär bik ozak vakıtlar Häyätka tınıçlık birmädelär. Bu fikerlär arasında berse bigräk kurkınıç ide: Häyät yäşräk zamanında bervakıt Gazizä abıstaydan ällä kaysı möftineñ urıska ğaşıyq bulıp, çukıngan kızları turısında işetkän ide. Gomereneñ ber genä vakıtında, ber genä märtäbä işetep kalgan bu kızlar häzer surätläre belän anıñ aldına kildelär: alar äüväldä bik matur bulgannar da, çukıngaç, yözlärennän iman nurı kitep, zäñgärsu aklanıp kalgannar şikelle; alar äüväl bik yäş bulgannar da, çukıngaç, karçıklanıp, duñgız ite aşap utıra başlagannar tösle; alarnıñ küñellärendä äüväl şatlık kına bulgan da, çukıngaç, açı kaygı, äüvälge zamannarnı, ata-anaların sagınıp, açınu gına kalgan şikelle toyıla ide.

Bu närsälär Häyätnıñ başın soñ däräcädä avırttırdılar häm nervların tiz tözälmäslek itep köysezländerdelär. Ul, yoklap kitkäç tä, tiz genä tınıçlap citä almadı: yomşak kına yomılgan ozın kara kerfekle küzlärneñ askı kapkaçları äledän-äle borçılıp kaltıranıp alalar ide.

Bu vakıtta ike färeştä koyaşnı altın çılbırlar belän Kaf tavı artınnan österäp çıgardılar; dönya nurga mançıldı; uramnarda tereklek kaynıy başladı.

Şulkadär aptıraş, şulkadär uylanu belän ütkärelgän bu tön Häyätnıñ üzen çolgagan rus cämgıyatenä karaşın böten-

läy üzgärtte. Ul bu cämgıyät birä ala torgan rähät häm küñellelekkä kul selki almıy, läkin añar äüvälge şikelle ber ışanıç, eçkersez talımsızlık belän dä karıy almıy ide: näq äüvälge şikelle ük tışkı küreneş astında zur ber ışanıçsızlık, ihlassızlık yäşerenep tora başladı.

Ul, yäşlek teläve buyınça, bu cämgıyätneñ söykemle yegetlären çitkä kagıp cibärä almasa da, alar belän katışuın bik gadi ber däräcädän uzdırmaska, artık ber mäğnä kürsätä torgan ittermäskä, barı tışkı yaktan (...) gına yasap, küñelgä hiçber törle itep katıştırmaska tırışa ide.

Üz-üzenä yasap kuygan bu ramkası bäğze vakıtlarda anı bik katı kısa, bik küp uñaysızlıklarga säbäp bula, läkin ul şulay da birelmi, nindi avırlık belän bulsa da ciñep çıga ide.

Bik küp vakıtlarda añar yäş yörägendä yaña gına tuıp kilä torgan bik matur toygılarnı buıp taşlarga turı kilä dä, soñınnan küñelne ällä nindi ber buşlık, ber eç poşu kaplap ala ide. Läkin ul haman üze bilgeläp kuygan ramkadan çıga almıy, çönki ul ramkanıñ yak-yagın kotoçırgıç sakçılar: ällä kaysı möftineñ çukıngan kızlarınıñ surätläre saklap toralar ide. Ul kızlarnıñ äle haman bitlärennän nur suırılıp çıgarılıp tora; alar äle haman duñgız ite aşap utıralar; alar äle haman ata-anaların sagınıp yılaşalar şikelle bula da, Häyät yörägeneñ kapkaçların bik nıgıtıp yabıp häm bikläp kuya ide.

Menä bu yasalma biklänü Häyätnıñ böten kızlık vakıtın küñel açlıgında ütkärde.


8. Namaznı ul buldıra algan hätle tiz tottı

Kışnıñ ozın kiçläre, härber urtaça tormışlı urta tatar öylärendäge şikelle, Borhan abzıy öyendä dä bik akrın häm eçpoşırgıç uza ide. Şulay bulmaska mömkin dä tügel: Borhan abzıy alış-bireş eşlären häm anıñ hisapların bazarda eşläp beterep kayta, kiräk Gazizä abıstay häm kiräk Häyät ul eşlärne añlamıylar da, alar belän kızıksınmıylar da, şuñar kürä Borhan abzıy da ğailäsendä ul turıda söyläşergä dä kiräk tapmıy ide. Tatar yortlarında

muzıka-fälän digän şikelle närsälär belän şöğıllänü dä, iñ kimendä, eşsezlär eşe hisaplana. Äle bu min yaza torgan çaklarda tatarça kitaplar da ber dä yuk diyärlek däräcädä az, bulgannarı da inde berär genä kat tügel, ikeşär kat ukılıp

betkän...

Dekabr kiçlärennän ber kiç, säğat altılar ide. Borhan abzıy belän Gazizä abıstay yästülären1 ukıp aldılar da, köndägeçä Gazizä abıstay kuhnyaga aş ölgerteşergä çıgıp kitte; Borhan abzıy känäfigä (divanga) utırdı häm, kul barmakların aralaştırıp eläkterep, baş barmakların ber-berse tiräsendä äyländerep, aş ölgergänen kötep tora başladı.

Häyät bu kiç tuganımnarına çakırılulı ide. Ul, ozaklap häm bik pöhtäläp kenä yuınıp beterep, ayagındagı kayulı çiteklären botinkalar belän almaştırırga gına totıngan ide, anıñ yanına Gazizä abıstay kerde häm, kızınıñ kiyenä başlaganın kürep:

— Häzer aş buldı, Häyät. Aşap, namazıñnı ukıp barırsıñ,— dide. Häyät tuganımnarında kiçke aş bula ikänen häm namaznı da anda bargaç ukıyaçak ikänen söyläp karasa da, Gazizä abıstay:

— Öyeñdä aç torgan keşe şikelle, anda bargaç, yotlıgıp aşap utıru ber dä kileşkän eş tügel ul. Namazıñnı da monnan ukıp kitärseñ, üz öyebezdä ukımagannı, keşegä bargaç, ukıp yöriseñ barmı soñ sineñ? — dip, Häyätnı bik kıska tottı. (...)

Şulay itep, Häyät, teläsä dä, telämäsä dä, aş aşarga häm namaz ukırga ireksez ide. Ul tiz-tiz genä ber tärilkä aş aşadı. Tiz-tiz genä täharät aldı häm ayakların yudı, öydäge färeştälärgä kürsätmäs öçen, zur ber yaulık belän çäçen kapladı häm öydä kiyep yöri torgan laptırdık külmägeneñ ciñnären barmak oçları gına kürenep kalırlık itep töşerde dä, ataları küz aldına kilep, namaz ukırga totındı.

Namaznı ul buldıra algan hätle tiz tota: süräi fatihalar yanına bik kıska sürälär genä kuşa häm alarnı da citeşä algan qadär cähät ukıy ide. Şulay da añar ul çiksez

1 Yastu — koyaş bayıgannan soñ, şäfäq süngäç tä ukıla torgan bişençe namaz.

ozakka suzılgan şikelle, monnan soñ da äle tiz betmäs şikelle toyıla ide. Bu aşıgıçlık arkasında ul, namaz eçendä, törle uylarga da töşep bette. (...) Ahır tämam buldı! Häyät tiz-tiz genä sälam birde1. Cähät kenä namazlıknı alıp ber cirgä attı da üz bülmäsenä çıktı.

Monnan soñ ul kiyenergä totındı. Namaz ukır öçen bäylängän ak yaulık anıñ priçeskasın da beraz vatkan ide, anı da tözätep alırga kiräk buldı.

Häyät üzen kötep tora torgan atka çıgıp utırganda, yaña gına çıkkan yartı ay kuçernıñ sakal häm mıyıklarına katkan bäsne yäşkelt sıman itep yaktırtıp tora ide.

9. Alar bezgä, bez yalarga bulası tügel

Häyätnıñ tuganımı Äminä N şähärendäge iñ bay tatar Mostafa Rähimov kızı ide.

Gıymadov häm Rähimov ğailäläre bıyıl cäy köne genä yöreşä başlagan idelär. Mostafa abzıy üze yılnıñ kübräk vakıtında şähärdän altmış çakrım yıraklıktagı sukno fabrikasında tora; hatını Rähimä abıstay ike kızı häm öç ir balası belän kübräk vakıtta şähärdä toralar ide.

Häyät barıp kergändä, Rähimovlarnıñ yaltıratıp yaktırtılgan yortı här vakıttagı şikelle şau-şulı, ıgı-zıgılı ide. Marca asrau koridor buyınça, çäy dirbiyäsı (cihazı) kütärep, cähät kenä aş bülmäsenä taba bara; koridornıñ argı başında cide-sigez yäşlek ber ir bala, du kilep, kulga öyrängän kuyan balasın kuıp yöri; küp sanlı elektr lampoçkaları kuyılgan zur şämdällär belän yaktırtılgan zaldan kemnärneñder tigez häm açık tavış belän rusça söyläşkännäre işetelä ide. Tuganımın karşılarga çıkkan Äminä anı:

— Nik bu qadär soñga kaldıñ, tuganım? — dip karşı aldı.

Häyät, közgegä karap, priçeskasın tözätä-tözätä:

— Äni yästüeñne ukıp kit dide dä, täharätlär alıp, namazlar ukıp kiçektem,— dide häm kölemseräp Äminägä kulın suzdı.

1 Sälam birde — namaz uku kagıydäläreneñ ber atributı.

Äminä:

— Şul änilär üzläre bezneñ şikelle yäş vakıtta ber namazların yünläp ukımagannardır äle,— di-di, Häyätnıñ koftoçkasınıñ art yagın rätläde dä: «Min abıyga äytim, zaldan çıksın»,— dip, tuganımınnan aldarak kitte.

Häyät, Äminäneñ agası Sägıyttän gadi tatar kızları şikelle ük itep kaçmasa da, anıñ belän ber mäclestä utırmıy ide.

Häyät zalga kergändä, Sägıyt anı borılıp karıy-karıy çıgıp kitte. Zalda Äminäneñ apası Rökıya, bolarnıñ mögallimäläre Anna Petrovna, cäy köne keçkenä ir balaların ukıtıp torgan, häzer ukıy torgan şähärennän bäyrämnär uzdırıp kitärgä kaytkan student Nikolay İvanıç häm Häyätka tanış tügel, sakal-mıyıkların bötenläy kırgan, bik kupşı kiyengän ber yäş yeget utırıp toralar ide. Häyät bolar belän küreşte; tege kupşı yeget belän dä tanıştı. Ul yeget küptän tügel genä Moskvadan keçkenä ir balalarnı tärbiyälärgä kilgän frantsuz ikän. Rökıya studentka närsäder söyli, student ta ihlas belän tıñlap utıra; Anna Petrovna belän kupşı yeget frantsuzça söyläşep toralar ide. Häyät kergäç, Rökıya süzen kiste dä annan kiçegüeneñ säbäben häm Gazizä abıstaynıñ saulıgın soraşıp aldı. (...)

Zur ike täräzäle, cıynak kına bu bülmä, tuganımnar kergäç tä, elektr lampaları belän yaktırtıldı. Bülmäneñ böten kresloları häm divanı yäşkelt hätfä belän tışlangan, täräzä häm işek pärdäläre dä şul uk töstäge plyuştan yasalgan ide. Mondagı ike östälneñ berse bizäü östäle, ikençese yazu östäle — här ikese üzlärenä kiräkle närsälärneñ iñ yahşıları belän cıyıştırılgan; yazu östälenä Äminäneñ Anna Petrovnadan ukıy torgan kitapları (...) häm ber-ike surätle curnal da salıngan ide.

Bülmäneñ sul stenasına elengän kıymmätle urman räsemenä karşı, uñ stenaga bik yahşı ram eçenä tıgılgan (...) «Ayatelkörsi» kuyılgan ide. (...)

Kızlar, bülmägä kergäç tä, tege frantsuz turısında söyläşep aldılar. Häyät anı urtaça gına yegetlärdän berse sanıy, bigräk tä mıyıgın bötenläy kırganlıgın oşatmıy, avızı äbilär avızı şikelle bulıp tora, di ide. Ämma Äminä monıñ kiresençä, frantsuznı bik çibärgä kuya, bigräk tä mıyı-

gın bötenläy kırganlıgın bik kileşle taba ide. Äminä bu süzlärne söylägäç, Häyät, matur gına kölemseräp, añar barmak selkede dä:

— Stepanov mıyıgın kırıp yöri şul,— dide. Äminäneñ bit urtaları alsu nur belän yaktırıp kitte, ul

yalkınlı tavış belän:

— Stepanov digännän, bügen tagı küräm bit min anı. Bügenge spektakldä ul da uynıy bit,— dip, Häyätnıñ yanına uk kilde dä, kulların anıñ iñbaş larına kuyıp: «Ah, kakoy on oçarovatelnıy, tuganım, ah, kakoy on milıy!» —dide. Äminäneñ ütken karıy torgan sorı (serıyı) küzläre, yalkınlanıp, töşkän cirlären yandırırlık şikelle kürenälär ide.

Häyät Äminäneñ şundıy yalkınlanuın ğaşıyq bulıp yarata; kaysı vakıtlarda üze dä tuganımı şikelle yalkınlanırga tırışıp karıy da, buldıra ayamaganlıgın sizenep, ällä nindi bik kiräkle ber närsäse citeşmägän keşe şikelle, käyefsezlänä ide. Bu yulı da Häyät tuganımınıñ yalkınlanganın rähätlänep häm söyep karap tordı; annan soñ kaşların uyçan gına kütärde dä:

— Sin, tuganım, äle haman beleş tügel bugay anıñ belän? — dip soradı.

Bu sorau, utlı kümergä sibelgän su şikelle, Äminäne siskänderde. Ul niçek tiz yalkınlangan ide, şulay uk tiz sünde dä; yalkaurak kına çigenep, kreslosına utırdı, askı irenen yomşak kına teşläde dä berär minut cavap birmi tordı; annan soñ tigez genä tavış belän:

— Yuk, beleş tügel; bäleşlänergä telämim dä: andıy yegetlärne çittän torıp söyärgä genä yarıy... Söy, söymä, barıber, tuganım, alar bezgä, bez al arga bulası tügel bit inde,— Dide.

Ahırgı süzlärneñ nikadär döres ikänlegen Häyät toygısı belän añlıy ide. Şuñar kürä tuganımınnan dälil-fälän sorap tormadı, yözenä yalgış häm salkın ber açıklık çıgarıp, ciñel genä başın selkep, tuganımı süzenä ışanganlıgın belgertte. (...)

Koridordan cähät kenä Sägıyt kilep kerde, Häyät salmak kına añar arkası belän äylände. Äminä dä:

— Bire kerergä yaramıy! — dip kıçkırdı.

Sägıyt, Häyätnıñ monda ikänen bik yahşı belep kergän bulsa da, yalgış kergän bulıp kürener öçen:

— Ah, vinovat! — digän bulıp çıgıp kitte.

Monnan soñ Häyät, yalkau gına östäl östendäge surätle curnalnı alıp, surätläre östennän tiz-tiz genä küz yörtep çıga başlagan ide, Äminä anı ber kız surätenä tuktattı da:

— Kara äle, tuganım, menä häzer şuşındıy koftoçka modaga kergän inde. Min Mäskäüdä ällä niçä marcada kürdem şundıynı,— dip, tege kıznıñ koftoçkasın kürsätte. Bu räsem, bıyıl gına yüridiçeskiy fakultet tämam itep, hatın-kız törkemennän böten Aurupada äüvälge däğva väkile1 bulgan kıznıñ räseme ide. Häyät mondıy koftoçkanı berençe märtäbä kürä ikän. Duslar anıñ turısında şaktıy gına uy yörttelär...

Ozaklamıy kızlarnı çäy eçärgä däştelär.

Kızlar, kultıklaşıp, koridorga gına çıkkannar ide, alarnıñ karşısında ozın gına, neçkä buylı, cilkäsen beraz çıgargan fäsle yeget oçradı. Bu — Rähimovlarnıñ keçkenä balaların yaña ısul belän tatarça ukıtuçı mögallim här könne, şuşı vakıtta, balalarga sabak birergä kilä ide. Mögallim äfände kızlarnı kürgäç kauşap kitte häm ber dä säbäpsez kızarındı da küzlären idängä töşerde. Kızlar añar karamıy gına, oçraşularınnan ber dä riza tügellek kürsätep uzdılar. Beraz kitkäç, Äminä şıpırt kına:

— Tuganım, artıña äylänep kara äle,— dide.

Häyät äylänep karadı. Mögallim, balalar bülmäse işege töbenä tuktap, bolarnı karap tora ide. Häyätnıñ borılıp karaganın kürgäç, ul tiz genä bülmägä kerep kitte. Äminä, kölemseräp, Häyätka karadı häm:

— Bezneñ arttan karap tora ideme? — dip soradı da, Häyät baş selkegäç: — Ber yaratmıym şul mähäbbätsezneñ arttan karap kaluın. Naman şulay itä ul. Äni belsä, häzrätenä dä äytterer äle,— dide.

Häyät ber süz dä däşmäde.

Bolar stolovoyga kergändä, halık cıyılıp betkän, çäylär yasalgan ide. -------------

1 Däğva vek

10. Bez närsägä äni süzenä karıybız?

Kupetslar klubında bügen «Revizor»1 kuyılaçak, uyın tämam bulgaç, säğat öçkä qadär tanetslar bulaçak ide. Säğat sigez yarımnar bulganda, klubnıñ artık zur tügel zalı halık belän tula başladı. İkençe rät (saf) eskämiyälärdän cidesen Rähimä abıstay kızları häm kunakları belän kilep biläde. Alar kerep utırganda, äüvälge zvonok kına birelgän ide; pärdä açılgançı, şaktıy kötärgä turı kilde.

Äminä, beraz kızarınıbrak, uyın başlangannı kötä; Rökıya sähnä pärdäsendä ber rusalka (su färeştäse) suräte tabıp algan da, küzlären ber dä almıyça, şuñar karap utıra; Häyät, yokısı kilgän keşe şikelle, bik yış isni; kalgannar üzara söyläşep utıralar ide. Pärdä açıldı. Beraz vakıt uzgaç, Bobçinskiy rolen uynauçı Stepanov stsenada kürende. Äminä siskänep kitte dä eskämiyäseneñ aldınarak küçep utırdı häm beläkläre belän aldagı eskämiyäneñ artına tayandı. Anıñ yöräge sikerä häm böten gäüdäse kıtıklangan şikelle bula ide. Häyät akrın gına Äminäneñ botına törtte dä, mäğnäle genä kölemseräp, anıñ küzlärenä karadı. Bu vakıtta stsenada (sähnädä) Bobçinskiy, Dobçinskiy2 belän tartışa-tartışa, söylärgä azaplana ide. Äminä dä ciñelçä genä yılmaydı häm, Häyätnıñ kolagı yanına uk bökräyep:

— Berköngegä karaganda yabıga töşkän, äyeme, tuganım? — dide.

Pärdä töşkäç, Äminä başkalar tuktap betkänçe kul çaptı häm iñ ahırdan neçkä genä, stsenaga işetelmäslek tavış belän:

— Bravo, Stepanov! — dip kıçkırdı. Yöri torgan bülmägä (foyega) çıktılar. Monda halık, şau kilep, bülmä buyınça yörenä ide.

Rähimä abıstaylar törkeme dä, halık arasına katışıp, ul bara torgan yakka yünälde. Rähimä abıstay Rökıya belän studentnıñ urtalarında bara ide. Mondagı ğailälärneñ bayırakları, hämmäse diyärlek, Rähimä abıstay belän beleşlär ikän: annan da, monnan da añar baş iyälär, kaysıları

1 «Revizor» — rus ädibe N. V. Gogol komediyäse.

2 Bobçinskiy, Dobçinskiy — «Revizor» komediyäseneñ personacları.

kilep küreşälär häm kaysıları ozak-ozak söyläşep tä kitälär ide.

Äminä belän Häyät tiräsenä dä ber törkem halık cıyıldı. Bolar yäş ruslar: berniçä student, yäş ofitserlar, yäş çinovniklar ide.

Beraz yörgäç, Rähimä abıstaylar törkeme bülmä kırıylarına tezep kuyılgan eskämiyälärgä utırdı. Yannarındagı ruslarnıñ da kaysıları utırdılar, kaysıberläre ayak östendä kalıp söyläşä başladılar.

Häyätnıñ matur yöze böten uzıp baruçılarnıñ küzlären üz törkemnärenä tarta ide.

Ul üz tiräsendäge rus yegetläre belän söyläşep torganda, bervakıt üz östenä kemneñder bik töbäp karaganlıgın toydı da şul karaş kilgän yakka küzlären töşerde häm yırak tügel genä cirdä utırgan ber studentnıñ üzenä bik turı, läkin yogışlı karap torganlıgın kürde. Student gadi genä, läkin kileşle kiyengän, yabık kına bitle, koñgır çäçle, yaña gına mıyık çıga başlagan yeget ide. Häyätnıñ küzläre studentnıñ küzläre belän oçraştılar da ber genä minut ber-bersenä karaşıp tordılar.

Studentnıñ açıgrak kına zäñgärsu küzläre Häyätta bik matur toygı kaldırdılar; ul küzlär zäñgärsu hätfädän yasalgannar da Häyätnı qaderläp tirbätep toralar şikelle; studentnıñ yözendä şul zäñgärsu hätfä küzlärdän başka ber närsä dä yuk ta, şulay da andıy hätfä küzläre bulgan yöz bik tulı häm bik söykemle şikelle ide. Häyät yañadan ber kat kütärelep karadı. Hätfä küzlär yañadan anı qaderlädelär, yomşak kına tirbättelär...

Ul Äminäneñ kolagına tabarak bökräyde dä:

— Kara äle, tuganım, änä nindi söykemle küzlär,— dide. Äminä, kütärelep, studentka karadı häm, küzlären annan

almıyça gına:

— Bu studentnıñ moña qadär hiç kürengäne yuk ide; çit şähärneke bulırga kiräk,— dide.

Yannarında utıra torgan yegetlärneñ berse, Häyät belän Äminäneñ üzara yäşeren genä tatarça söyläşkännären sizep:

— Ah, min dä möselman tele añlasam ide, tutaşlarnıñ üzemnän ni dip kölgännären beler idem,— dide dä üze kiñ genä itep yılmaydı.

Häyät ta küzlären yılmayttı häm tatarçalatıp:

— Kiç yuk! Bez...— dip ällä närsä äytä başladı.

Bu süzdän böten törkem şarkıldap kölep cibärde. Tege yeget tä:

— Hiç yuk, hiç yuk, mı belmyas,— dip kölde.

Häyät şunnan soñ gına üzeneñ ruslar belän tatarça söyläşä başlaganlıgın añlap aldı da ireksez üze dä köleşte... Bu eşkä yalgap, yegetlär ällä nikadär anekdotlar da söyläp aldılar. Beraz vakıtlardan soñ Häyät üz törkemnärennän kuzgalgan Nikolay İvanıç artınnan hätfä küzle studentnıñ kitkänlegen kürde dä eçennän genä: «Bu student bezneñ belän tanışırga tırışıp yöri inde»,— dip uylap kuydı. Mondıy cirlärdä Häyät belän tanışırga teläüçe rus yegetläre küp bula; alarnıñ kübese, tırışa-tırışa, ällä nindi säbäplär tabıp tanışalar da ide. Şunlıktan bezneñ Häyät soñgı vakıtlarda inde üzeneñ yegetlär küzendä bik yugarı urında torganlıgın açık belä, toya ide.

Bu yulı da Häyätnıñ uylaganı yalgış çıkmadı: hätfä küzle student foyega Nikolay İvanıç belän bergä, anıñ belän närsäder söyläşä-söyläşä kayttı da Häyätlar törkemennän yırak tügel ber eskämiyä yanında gına annan ayırılıp kaldı. Nikolay İvanıç Rähimä abıstay yanına kilde häm:

— Menä şuşı kartoçka iyäse, student, sezneñ belän tanışırga teli,— dip, añar ber vizitnıy kartoçka tottırdı.

Rähimä abıstay kartoçkanı akrın gına oyıştırıp ukıdı. Anda rusça: «Gali Möhämmät uglı Arslanov. Moskva universitetı studentı» digän süzlär yazılgan ide. Ul küzlären olug sımak kına Nikolay İvanıçka töşerde häm kartoçkadan gına añlap betmägän şikelle:

— Ul möselmanmıni? — dip soradı. Nikolay İvanıç:

— Äye! — dip cavap birgäç, salkın häm kıska gına tavış belän:

— Mömkin tügel dip äytegez,— dide. Äminä:

— Möselman bulsa, närsä bulgan soñ inde, äni? Bezne aşamas bit,— dip karışıp karagan ide dä, Rähimä abıstay anı bik kıska tuktattı:

—Sin mine öyrätergä yäşräk äle,— dide.

Häyätka studentnıñ tatar ikänlegen belgän minut — tormışındagı bik sanaulı gına izge häm canga yakın minutlardan berse ide. Bu minutta ul küñele häm toygısı belän gomer itep kaldı: kinät zäñgärsu hätfä küzlär añar gacäp yakın, gacäp üz bulıp kittelär dä yörägeneñ iñ neçkä tamırlarına qadär ütä torgan läzzätle nur çäçrätep tora başladılar. Läkin bu qaderle minut ozakka suzılmadı, Rähimä abıstaynıñ: «Ul möselmanmıni? Mömkin tügel dip äytegez»,— digän süzlären işetkäç tä, Häyät, küñelenä häm toygısına böten köçe belän karşı kilep, eçennän genä: «Çınlap ta, möselman bulgaç, tanışıp bulmıy şul inde»,— dip uyladı. Hätfä küzlär ällä kaya, yırakka, yugarıga kittelär dä, alarga Häyätnıñ yörägeneñ buyı citmi başladı.Alarnıñ nurı da häzer inde Häyät östenä tügel, ällä kaya, çitkä çäçri ide. İzge, canga yakın minut Häyätnıñ küñelenä tiyep kenä kitte dä cuyaldı. Äminäneñ: «Möselman bulsa, närsä bulgan soñ, äni?Bezne aşamas bit!» — digän süze ul qaderle minutnı yañadan tergezä başlagan ide, Rähimä abıstaynıñ: «Sin mine öyrätergä yäşräk äle» — digän süze añar irek birmäde. Hätfä küzlär cuyaldılar: alar Häyät öçen tügel idelär.

Küñel üzeneñ ireksezlegen häm ällä nindi bik tupas bau belän buıla ikänen sizenep poşındı. Häyätnıñ eç poşu eçendä närsäder anıñ üzenä beleş tügel ber närsä küñelneñ poşınuı belän sugışırga totındı...

Häyät tiräsendäge keşelärgä belenerlek bulıp sünde; berazdan keçkenä avızın zur açıp ozak kına ber isnäde.

Ozaklamadı, ikençe pärdäneñ zvonogı da birelde... Rähimä abıstay törkeme kerep üz urınnarına urnaştı.

Pärdä açılgançı, Äminä, yış-yış borılıp, küzläre belän arttagı eskämiyälärdän kemneder ezli-ezli utırdı da, uyın başlangaç, Häyätka:

— Äydä, tuganım, yuınu bülmäsenä barıp kilik,— dide. Tuganımnar, halıknı yırıp, uñaysız gına çıgıp kittelär.

Bolar çıkkan bülmäneñ ber başında bufet işege, ikençe başında yuınu bülmäseneñ işege ide. Äminä Häyätnı bülmäneñ urtarak ber cirendä tuktattı da, ber närsä äytergä teläp tä, kaydan başlarga belmi torgan şikelle itep, beraz vakıt tuganımınıñ küzlärenä tup-turı karap tordı.

Häyät bu karaştan kurıkkan sımak ber tavış belän:

— Nişlädeñ sin, tuganım? — dip soragaç, Äminä, ütken karıy torgan, buldıklı sorı küzlären cähät kenä uynatıp:

— Bez närsägä äni süzenä karap torabız soñ, tuganım? Äydä, barabız da tege möselman studentı belän tanışabız. Anıñ äni belän tanışırga teläve, bilgele inde, bezneñ belän tanışır öçen genä bit... Möselman, imep:! Möselman bulsa, ni bulgan soñ? Möselman bulsa, bigräk yahşı; şulay bit, tuganım? Bigräk yahşı! —dide. Bu vakıtta Äminäneñ tulı gına ap-ak yöze batırlık häm irek söyü kürsätä, yalkınlangan ütken küzläre oçkınnar çäçälär ide.

Häyät aptıraşta kaldı: anıñ da tanışası kilä, hätta bik kilä ide. Läkin nindider ber kurku küñelen kaplıy da böten batırçılıgın häm tanışası kilü toygısın yugalttırırga tırışa ide. Anıñ başına törle-törle uylar kildelär: menä ul hätfä küzle student belän tanışkan da tatarça söyläşep yöri; menä anıñ üzen dä, Äminäne dä Rähimä abıstay karışıp tanışkan öçen bik açulana; Gazizä abıstay häm Borhan abzıy da vakıyganı belgännär, alar bik räncilär, tirgilär; menä möselman student belän tanışkannı şähärneñ böten tatar hatın häm kızları da belgännär; alar kolaktan kolakka gına: «Häyät yar söyä ikän»,— dip söyli başlagannar...

Äminä, Häyätnıñ cavap birä almıy torganın kürgäç, eşkä nıgrak totındı: tuganımınıñ kultıgınnan tottı da bufet işegenä taba kitte. Häyät ta, tartılıbrak kına, annan kalışmıy bardı.

Äminä Galine zalda kürmägäç, bufettadır dip uylıy ide. Bolar üz-üzennän bufet işege aldında öç sekundka tuktaldılar da, annan soñ ireksez atılıp kergän şikelle, bufetka kerep tä kittelär. Bu vakıtta Häyät üz-üzen belmäslek bulıp kauşagan ide: yöräge kükrägennän sikerep çıgarlık bulıp tipte. Häyer, Äminä üze dä kauşamagan tügel ide; ul, bu eşlären buldıra algan qadär tizlek belän ütkärep, üz-üzenä dä sizelmäslek kenä eşläp taşlarga teli ide.

Kerdelär. Gali bufetta yuk ide.

Kızlarnıñ här ikesendä kauşau kayadır kitte. Yöräktä ällä niçek, tınıç häm rähät bulgan şikelle bulıp kaldı. Barı matur yözlärdäge artıgrak alsulık kına äle genä uzıp kitkän hälne iskä töşerep tora ide.

Kızlar bufettan ikesenä ike zur gına alma algan buldılar da çıgıp kittelär. Äminä şıpırtrak tavış belän:

— Kayda kitte soñ ul cäfa? — dip kuydı. Häyät añar karşı:

— Oçramaganı uk yahşı, tuganım. Rähimä abıstay belä kalsa, ikebezgä dä uñaysız bulır ide; minem änigä dä işeteler ide,— dide.

11. Yäşäsennär rus kızları!

Gali Arslanov yüridiçeskiy fakultetta (hokuk şäğbä-se) ukuçı tatar yegete ide. Ul bu şähärgä berniçä könlek kenä eş belän kilgän ide. Şähärdä yahşı beleş-tanışları yuklıktan, ul bu kiçne klubta uzdırırga uyladı.

Bu yeget, kiräk ukıy torgan cirendä häm kiräk ata-anala-rınıñ tora torgan cirlärendä, barı rus ğailäläre belän genä tanıp! bulganga, tatar kızları hakında kaysı ber rus kitaplarında kürgän närsälären genä belä häm şuñar kürä alarnı kabıgına yäşerenep yata torgan äkäm-tökämnär şikelle itep küz aldına kiterä ala ide.

Kinät ul bu şähärdä, bu keçkenä şähärneñ klubında, üz-üzlären rus kızları qadär ük irekle tota ala torgan kalfaklı tatar kızların kürde. Bu minut anıñ öçen onıtılmaslık minut ide... Bu kalfaklı kızlar añar ällä nindi yaktı, nurlı bulıp kürenälär, bolar añar kardäşlär, yakınnar, bolar añar böten möselman hatınnarınıñ kollıktan kotıluınıñ aldıngı ğalämätläre bulıp kürenälär ide. Anıñ canında äle häzergä qadär üzenä dä hiç kürengäne bulmagan ber toygı — milli toygı kuzgalıp kitte. Hätta bu kalfaklı kızlarnıñ berseneñ (Häyätnıñ) şulkadär matur buluçılıgı anıñ canında ällä nindi ber milli maktanıç kuzgattı. Ul, niçek itep bulsa da, bu mökatdäs kızlar belän tanışırga karar birde. Ägär telägenä ireşkän bulsa, ul bu kızlar belän ällä nindi matur häm mäğnäle süzlär söyläş-mäkçe häm, kiräk bulsa, berniçä kön şähärdä artıgrak kalıp bulsa da, alarnıñ ğailäläre belän dä yahşırak tanışmakçı ide. Şulay itep, ul bu kalfaklı, irekle kızlarnı tudırgan şähärdä, mondıy izge şähärdä, beleş-tanışsız yulçı gına bulmıyça, üz keşe bulmakçı ide.

Beleşergä cay (mönäsäbät) çıkkannı kötep, Häyätlar utırgan eskämiyälärgä karşı ber urınga utırdı; häm nurı häm färeştälege kimüdän kurıkkan şikelle, bik saklık belän küzlären Häyätka töşerde dä: «Ya Rabbem, nindi maturlık!.. «Meñ dä ber kiçä»däge küz çagıldıra torgan päri patşaları kızlarınıñ maturlıgı bit!»— dip uyladı. Menä näq şul vakıtta zäñgärsu hätfä küzlär belän kara yakut küzlär oçraştılar da ber-bersen qaderläştelär häm tirbäteştelär. Monnan soñ Gali Häyätnıñ Äminä kolagına närsäder söylägänen häm Äminäneñ üzenä kütärelep karaganın kürde. Bu minutlarda Gali üzen çın bähetle itep sizä ide. Ul Häyätnıñ rus yegetlärenä tatarça cavap birä başlaganın häm alarnıñ kölep cibärgänleklären häm berseneñ: «Hiç yuk! Hiç yuk! Hiç yuk, mı belmyas»,— dip, Häyät süzlären kaytarıp äytergä azaplanganın kürde dä ihtıyarsız kölde häm eçennän genä «hiç yuk!» digän süzne äytep karadı. Galineñ dä «hiç yuk» digäne Häyätnıkı şikelle ük çista çıkmıy ide. Şulay da tege yegetnekenä karaganda bik küp turı çıkkanlıgın ul üze sizde häm şuñar kuandı.

Berazdan soñ ul Nikolay İvanıçnıñ urınınnan kuzgalıp kitkänlegen kürde dä anıñ artınnan kitte häm, kuıp citep, tabigıy gına üzen täqdim itkäç, üze dä tatar bulganga kürä, tege tatar ğailäse häm tatar kızları belän tanışası kilgänlegen söyläde häm aradaşçı buluçılıgın ütende. Nikolay İvanıç Galineñ üteneçen ber dä avırsınmıy gına kabul itkäç, bergä zalga kayttılar.

Gali Rähimä abıstaynıñ häm kızlarnıñ üze belän tanışunı kabul itülärendä ber dä şik totmıy ide.

Eskämiyälärneñ bersenä utırdı da äüväl beleşkäç tä söylär öçen süzlär häzerlärgä totındı. Ul Rähimä abıstayga, «irekle tatar kızların kürep, üzeneñ bik şat bulganlıgın häm tatar arasında mondıy kızlarnıñ bula başlavın halkıbıznıñ alga kitüeneñ ğalämäte dip karşı alganlıgın» söylämäkçe, annan soñ tutaşlarnı «yaz citkänne belderä torgan äüvälge karlıgaç buluları belän» täbrik itmäkçe ide.

Nikolay İvanıç kilde... häm ükeneç beldergän sıman ber tavış: belän:

— Sezneñ möselman ikänlegegezne belgäç, tanışırga mömkin tapmadılar,— dide.

Galineñ küñelendä ällä närsä cimerelep töşte. Beraz vakıt anıñ telenä cavap kilmi tordı. Annan soñ ul üz-üzenä kilde dä, salkın häm uñaysız kölemseräp:

— Gacäp! Nu, häyerle bulsın! — dide häm, Nikolay İva-nıçka mäşäqate öçen rähmät äytep, zaldan çıgarga aşıktı. Adımnar ällä niçek avır häm uñaysız atlanalar ide.

Äle küptän tügel genä añar mökatdäs bulıp kürengän bu kalfaklı kızlar häzer inde böten mäğnälären cuydılar. Galineñ zihenendäge törkem-törkem äkäm-tökämnär yanına tagı ike äkäm-tökäm kuşıldı. Şulkadär ayırma bar: Galineñ äüväldän belä torgan äkäm-tökämnäre pıçraklar, ämma bu soñınnan kilep kuşılgannarı ös yaklarınnan çista häm näfislär ide...

Gali, bufetka kerep, ber östäl yanına utırdı. Anıñ östäle yanındagı ikençe ber östäldä untugız-yegerme yäşlärendäge ber kız häm, yegerme biş-yegerme cide yäşlärendä bulır, yäş kupetslarça kiyengän ber yeget çäy eçep utıralar ide.

Gali, östäl yanına kilep utırgaç ta, tege kıznıñ üzenä bik töbäp-töbäp karap utırganlıgın kürde dä üze dä ul kızga bik turı karap tordı.

Kıznıñ gasabilek (nervnıylık) kürsätä torgan yöze, poşınıp häm kararsızlanıp karıy torgan küzläre häm nazlı gına yomılıp tora torgan matur avızı Galigä tanış şikelle idelär. Ul üzeneñ beleş kızları arasınnan ezlänergä totındı... Läkin ayırmaçık tabıp citkerä almıy ide...

Ozaklamadılar, çäy eçüçelär kuzgalıp kittelär. Çıgışlıy kız tagı ber märtäbä Galigä bik turı karadı. Galineñ, bu yulı da inde, monıñ tanış kız ikänendä şöbhäse kalmadı. Läkin isemen häm familiyäsen häterenä kiterä almagaç, süz kuşarga batırçılık itmäde.

Gali urınında kaldı. Anıñ isenä yañadan tege eç poş-tırgıç, açu kitergeç vakıyga kilä başlagan ide dä kinät cuyaldı: ber dä kötelmägän vakıtta matur avızlı kıznıñ isem-familiyäse tabıldı.

— A, Olğa Alekseevka ce! — dip, ul ber barmagı belän üzeneñ mañgayına bärep kuydı. Häm üz-üzenä genä işeterlek tavış belän: «Närsägä miña tatarkalar? Yäşäsennär marca kızları! — dide dä bufettan çıgarga aşıktı.

12. Bez beleşmäsäk tä, beleşüçe tabılgan

Galine antrakt vakıtlarında kürä almagaç, Häyät belän Äminä anı klubtan kitkän bulırga kiräk dip uylagannar ide. Häyät moñar ber yaktan kaygıra häm, ikençe yaktan kuana; ämma Äminäneñ Rähimä abıstayga açuı kilä ide.

Uyın tämam buldı. Halık, zalnıñ tiräsenä tügäräklänep utırgan, tantsılar başlangannı kötep kaldı. Häyät, Äminä häm Rähimä abıstay da ber rättänräk tezelep utırgannar, muzıka häm tantsılar başlangannı kötälär ide.

Bervakıt Häyät söykemle genä ber kız belän kultıklaşıp zalga kerep kilä torgan Galine kürde. Gali yanındagı kızga yılmaep kına närsäder söyläp kilä häm anıñ küptän tügel genä Häyätnı qaderlägän häm anı tirbätkän zäñgärsu hätfä küzläre häzer nindider, Häyätka mäğlüm tügel kıznı qaderlilär häm anı tirbätälär ide. Galineñ yılmayuı da Häyätka yäşeren mäğnäle häm serle şikelle kürende. Tege kızga söyläp bara torgan süzläre dä ällä nindi matur süzlärder şikelle toyıldı. Can korı gına sızlandı; anıñ ällä närsäsen kisep algannar şikelle ide. Häyät, Äminäneñ tezenä törtep, küzläre belän Galine kürsätte dä:

— Bez beleşmäsäk tä, beleşüçe tabılgan äle,— dide häm üze korı gına yılmaydı.

Äminä Galineñ yanındagı kıznı bik nıklap karadı da Häyätka:

— Bu — Vinogradovnıñ Moskvada ukıy torgan kızı Olğa bulırga kiräk. V proçem (häyer), tanıp äytüem tügel, Vinogradovnıñ ulına ohşatıp kına äytäm,— dide. Bu vakıtta Äminäneñ küñelendä bik kuätle usallık kuzgalgan ide: yöze kügelcem töskä kerde. Ul üze açulı küzläre belän Rähimä abıstayga karadı da:

«Anı öyrätergä yaramıy, imeş... Bik şäp eş eşlädeñ inde: kızlarıñnı aşatmıy kaldırdıñ, sin tırışmagan bulsañ, älbättä, ul bezne aşagan bulır ide...»— dip uyladı.

Gali Häyät häm Äminä östenä küz saldı da, alarnıñ üzenä karagaylıkların kürgäç, küzlären tiz genä yanındagı kızga küçerde. Ul kız da, başın beraz kütärebräk, küz oçları belän Galigä karap kölemseräde. Gali, yözendäge matur kölemseräven hätfä küzlärenä küçerep, süzendä dävam itte.

Muzıka vals başlagaç, zal biyüçelär belän tuldı. Bolar arasında Stepanov ta bar ide. Äminä, beraz kızarınıp, anıñ biyegänen karap utırdı. Häyät biyüçelär arasınnan Gali belän Olğanı ezläp taptı da muzıka tuktagançı inde küzlären alardan ayırmadı. Galineñ figurası matur yöri: ayak astınnan eläkterep, tarttırılıp kuyılgan çalbar balakları serle cıyırılalar da äle böten buylarına yılmayalar, äle nazlı gına kaş cıyıralar yäki bik buldıklı kıyafät belän kiyerelälär ide.

Häyätnıñ eçe poşa başladı...


13. Yäşeren yılaş

Tön yaktırak kına, şatırdagan suık tön ide. Bit urtaları suıktan oyalıp kızaralar; ayak astındagı kar da, yörüçelär baskaç, taptalıp kimsetelüdän zarlanıp şıgırdıy ide. Rähimä abıstaylar yortlarına kaytırga çıktılar. Häyät, Äminä häm Nikolay İvanıç — öçese ber atka utırdılar da kuçerga akrın gına alıp kaytırga kuştılar. Nikolay İvanıç äledän-äle kolakların totkalap karıy ide dä, tutaşlar annan: «Şällärebezne birmikme, Nikolay İvanıç?» — dip kölälär ide.

Akrın gına bara torgan at ber çat yanına citte. Monda ber yämşik zur biyäläyle kulların ber-bersenä suktırta häm, ayakları belän tıpırçınıp, al arnı cılıtırga tırışa häm ara-tirä «İh!» dip kıçkırıp kuya ide. Kinät yämşik bu eşlärneñ hämmäsennän beryulı tuktadı da buldıklı gına tavış belän:

Hösnicamal äytä ikän:

«Min kiyäügä baram»,— dip,

Änkäse añar äytä ikän:

« Barmagayıñ, kadal », — dip, —

dip, cırlap ta cibärde. Häyät belän Äminä, monı işetkäç, ber-bersenä karaştılar da çırkıldaşıp köleşep cibärdelär. Nikolay İvanıç, kölüneñ säbäben belmägängä, tutaşlarga aptırap kına karadı da:

— Ägär säbäben belsäm, min dä sezneñ belän kölepter idem,— dide.

1 Kızlar ber-bersenä karaştılar. Häyät:

— Menä Äminä säbäben söyläsen,— dip, üze yañadan ber kat kölde.

Äminä, äüväl tatarçalatıp:

— Äy cäfa, Galigä bulsa, ber dä söyläp torırga kiräk bulmas ide,— dide dä, annan soñ yämşiknıñ cırınıñ tärcemäsen rusça söylärgä totındı.

Häyät ber süz däşmiçä genä uyga çumdı. Anıñ kolagında Äminäneñ: «Galigä bulsa, ber dä söyläp torırga kiräk bulmas ide» — digän süze yañgırıy da küñelen ällä kanlarga, Galineñ zäñgärsu hätfä küzläre yanına österi ide. Kinät añar Äminäneñ bu süzläre bik zur mäğnä beldertä torgan häm bik artık döres, döresneñ argı yagında döres şikelle toyıla başladılar. Nikolay urınında Gali bulsa, ul üze dä tege yämşiknıñ kölke cırınnan kölgän bulır ide; ber dä urınsız bulsa da, tuganımnar ul cırdan häm Galineñ annan kölüennän kızargan bulırlar ide; nik kızarmaska, anda kiyäügä birü digän süz bar bit; ike tuganım här ikese — kızlar, kiyäügä barırlık kızlar. Gali — yeget häm kız alırlık yeget. Şulay bulgaç, bolar kızargan bulırlar ide. Läkin, kızarsalar da, uñaysızlanmagan, bälki käyefle kızargan bulırlar ide... digändä, Nikolay İvanıçnıñ:

— Häyät Burganovnanıñ bik yokısı kilä,— digän süze Häyätnı uyatıp cibärde.

Küp uzmadı, kaytıp ta cittelär. Rökıya, şaktıy aldan kaytıp citkän bulsa da, kapka töbendä kalıp, bolarnı kötkän ikän. Äminä belän Häyät Nikolay İvanıç belän küreştelär dä kerä başladılar. Rökıya bolardan soñgarak kaldı häm Nikolay İvanıç belän şıpırt kına närsäder söyläşte dä aldagılar artınnan çaptı. Anıñ adımnarında, tın alışında, hätta böten kıyafätendä bik zur tınıçsızlık sizelä ide. Äminä häm Häyät kurkışın kına anıñ yözenä karadılar. Suıktan kızargan yözdän ber närsä dä belen-mäsä dä, küzlärdäge yäşeren töşenkelek Rökıyanıñ canında närsäder, bik yäşeren ber närsä barlıgın kürsätä ide. Äminäneñ yöräge «cu» itep kitte. Ul yäşeren genä tavış belän:

—Ni buldı, apa, siña? — dip soradı.

Rökıya beraz tözänebräk: .: ,•. ./««y- ic^-ç^:-.- -:{ ;«»'•;

— Ber närsä dä bulmadı, barı başım avırtıbrak tora bügen,— dide dä üze algarak kitte. Anıñ tavışında ci-ñelçä genä kaltırau häm yasalma zarlanu sizelä ide.

Äminä belän Häyätka yokı urınnarı ber bülmädä häzerlängän ide. Äminä, yartılaş çişengäç, barıp, ber yomşak eskämiyägä taşlandı da:

— Kil äle, tuganım, aldıma utır äle,— dip, çişenep tora torgan Häyätnı çakırdı. Häyät, çişenep betergäç, tarakların alıp, çäçen tuzgıttı da, beraz tuñgan sıman cıyılıbrak, Äminäneñ tezlärenä kilep utırdı. Äminä anı kısıp kına koçakladı häm, küzlären yalkınlandırıp: — Nik Gali bezne ozatırga kilmäde? — dip soradı.

Häyät, uyçan gına kölemseräp:

— Ul ozatırga kilgän bulsa, yämşiknıñ mähäbbätsez cı-ruınnan kölgän bulır ide bit, tuganım? — dip, sorauga sorau belän cavap birde.

Tutaşlar ul «mähäbbätsez» cırdan tagı ber märtäbä kölep aldılar da, Äminä:

— Ul da kölgän bulır ide şul, kölgän bulır ide. Häyer, belep bulmıy tagın: irlär kaysı vakıtta bik kölke närsädän dä kölmilär alar...— dide.

Tutaşlar ozaklamadılar, yattılar. Galineñ zäñgärsu hätfä küzläre häm matur sını şaktıy vakıtlar Häyätnıñ yomılgan küzläre aldınnan kitärgä telämiçä tordılar. Barı basa başlagan yokı gına akrın-akrın ul närsälärne toman eçenä kaçıra ide. Häyät ukına bantladı häm berazdan yokıga da kitte.

Äminäne yokı almıy ide. (...)

Şulay poşınıp yatkanda, anıñ kolagına kürşe bülmädä beräüneñ mış-mış yılagan tavışı kilä başlagan şikelle buldı. Kem yılıy? Nik yılıy? Bu vakıtta nindi yılau?.. Äminä beraz vakıt kolaklarına ışanmıy yattı. Läkin tavış haman basılmadı. Tirän tönneñ tirän tınlıgı eçenä yäşerengän bu yılau ällä niçek serle häm can poşırgıç ide. Äminä citez genä karavatınnan töşte dä, ayaklarınıñ oçları belän genä basıp, tavış kilgän bülmägä yünälde. Häm yalan ayaklar arkılı böten tänenä cäyelgän suıktan häm üze bilgeläp citkerä almagan can tınıçsızlıgınnan çıtayıb-rak kına Rökıya bülmäsenä barıp kerde. Yılauçı Rökıya ide...

Ul eçke külmäktän genä, aldındagı östälgä kulların salıp häm alar östenä başın kuyıp, akrın gına yılıy ide.

Äminäneñ böten barlıgı culap kitte: canı bik kurkınıç ber närsä sizengän şikelle avırtıp sızlandı. Ul ber kulın yomşak kına Rökıyanıñ iñbaşına kuydı da:

— Apa, canım, ni buldı siña? — dip soradı.

Rökıya siskänep başın kütärde häm, Äminägä kilüeneñ säbäben añlamagan şikelle tonık kına karap, kulındagı yüeş yaulıgı belän küzlären sörtergä totındı. Äminä yañadan:

—Apa, canım, äyt, zinhar, ni buldı siña? — dip, Rökıyanıñ yöze yanına uk bökräyde.

Rökıya şıpırt häm töşenke tavış belän:

— Eçem poşa,— dide dä küzlären yañadan yaulık belän kapladı.

Äminä, beraz vakıt närsä äytergä dä belmi torgannan soñ, üzenekenä başka, özek-özek ber tavış belän:

— Başta uk äyttem min siña, apa, ostorocno, ostorocno, didem...— dip söyli başladı da ahırdan äytep betermiçä kiste.

Rökıya cavap birmäde.

Bolar ber-bersen bik yahşı añlaşalar ide.

Äminä barı säğat altı tulganda gına yoklap kitä aldı.

14. Häyät ta modadan kalışmadı...

Rähimovlar ğailäse belän katışu Häyätka berkadär üzgäreş birmi kala almadı. Rähimovlarnıñ kiñ, bizäüle häm bay tormışları Häyätta bolarga karşı zur kürü (täğ-zıym) toygısı kuzgata ide. Kübräk tatar balaları şikelle, Häyät ta keçkenädän ük üzennän bayırak keşe aldında keçelekle bulırga öyrätelgän ide. Häyät, bu ğailägä katışa başlagaç ta, akrın-akrın üz tormışların yarlı, keçkenä häm tar itep kürä başladı. Äminä kiyä algan närsälärneñ hämmäsen kiyä almau, ul taga torgan brilliant kaşlı närsälärne taga almau, üz yortlarınıñ Rähimovlarnıkı şikelle elektrik belän yaktırtılgan bulmavı, asraularnıñ da, marca bulmıyça, Bibi genä buluı şikelle, tormışnıñ vak kına närsäläre kaysı vakıtlarda Häyätnı şaktıy käyefsezländerälär ide. Häyätımnı urınsız räncetü bulma-

sın öçen, min şunı da äytep kitim: ukuçılar bu käyefsezlänüdä Äminädän könläşü-fälän digän ber toygı bar dip uylıy kürmäsennär. Bu käyefsezlänü könläşüdän tügel, bälki Häyätnıñ Äminä faydalana torgan närsälärdän faydalanası kilüdän (...). kızıgudan kilä ide. Mäğlüm yä, kızıgunı «kitap» ta yamanlamıy. Çınlap ta, Häyätta hatın-kıznıñ ber bülegendä bik kuätle bula torgan könläşü toygısı az ide.

Häyät üzenä genä terälep tora torgan eşlärneñ hämmäsen diyärlek Rähimovlar ğailäsennän küçerep eşli başladı. Rökıya häm Äminä möselmannardan yözlären kaçırmıylar, bälki ber mäclestä utırmau häm tanışmau mäğnäse belän genä «kaçalar» ide. Häyät ta modadan kalışmadı: ul da kaplanıp kaçunı taşladı. Bu eş öçen Gazizä abıstay anı ber-ike märtäbä açulanıp karasa da, süzen tıñlata almadı. Häyer, Häyät, dälil itep, Äminä belän Rökıyanıñ kaçmıy yörülären kitergäç, Gazizä abıstay üze dä artık üz süzlänep azaplanmadı. Häyätnı irkenä kuydı.

Rähimovlarnıñ zalında kıymmätle royal tora, häm ul royaldä Rökıya berniçä törle köylärne matur gına itep uynıy da belä ide. Häyät Borhan abzıydan royal aldırtırga tırışıp karasa da, buldıra almagaç, öç-dürt kön atasına karañgı çıray kürsätep yörde dä taşladı.

Äminä belän Rökıya frantsuzça da ukıylar ide. Häyät ta bıyıl kış rus morfologiyäse, sintaksisı häm hisap belän bergä frantsuzça da ukıp çıktı.

Tuganımı ukıy torgan bu telne Häyät kına ukımıy kalsınmıni soñ! (...)

Rus teleneñ morfologiyäse häm sintaksisın da ul yalkau ukıdı: yat härefneñ kullanılışı, iyärçen cömlälär şikelle kaysı närsälär añar ayırım ohşamıylar ide.

Yaz yakınlaşa bantladı. 1

15. Eç poşu

Mart çislosınıñ ber pänceşämbe kiçe ide. Borhan abzıy yästü namazınnan soñ, här pänceşämbedäge ğadätençä, namazlık östendä kileş moñlı häm kart tavış belän kıçkırıp Korännän ber ayät ukıy başladı.

Anıñ tavışındagı kaltıranu häm qaläm belän añlatıp bulmıy torgan ber yañgıraş — bu ukunıñ çın küñel häm ihlas belän uku ikänlegen häm monıñ eçendä ülgännärne iskä töşerü, tereklärne kaygırtu, tagı ällä nindi, ällä nindi yat häm avır toygılar bar ikänen kürsätä ide.

Yortta tavış-tın bette: Gazizä abıstay, namazlık östennän tormıyça, kartınıñ ukuın tıñlıy. Häyät bülmäsendä tın gına utıra. Bibi ayagın buldıra algan qadär yomşak basıp yöri ide.

Tıştagı buran, anıñ täräzägä bärelüe häm cilneñ vıcıldavı yort eçendäge bu tınlıknı beraz boza häm şunıñ belän bergä Borhan abzıynıñ ukuına ällä nindi ber serlelek, tirän ber yäşerendek birä ide.

Ozak ber dogadan soñ kartlar, säğatneñ tugız gına buluına karamıyça, yoklarga da yattılar. Ozaklamadı, Bibi dä yattı.

Häyät, ğadätençä, komod tartmaların aktarıp taşladı da yöz kat kürgän närsälären yöz dä berençe kat küzdän ütkärep çıkmakçı buldı... Läkin tıştagı buran, kuätlängännän-kuätlänä barıp, anıñ tınıçlıgın bozdı.

Ul eşen bülde dä tıñlanıp utıra başladı.

Cil bik açı tavış belän sızgıra, bik kalın tavış belän ükerä, äle ıcgırınıp, büre ulagan tavışlar çıgara, äle cen almaştırgan bala şikelle yılıy da tagı ükerä, tagı sızgıra, tagı ıcgıra başlıy ide... Tübä kalayları kubarga teläp şaltırıylar. Yafraksız agaçlar tagı ällä närsälär şaltırıylar, ıñgıraşalar, kütärelep bärelälär. Täräzälär çatırdıylar. İşeklär yaman häbär kiterüçelär tartkan şikelle, şaltırıylar ide...

Häyät urınına señep kaldı: anı kurku disäñ — kurku gına tügel, eç poşu disäñ — ul gına da tügel, ber toygı kaplap algan ide. Beraz vakıt urınında tın da almıy utırgannan soñ, ul cähät kenä tordı häm: «Lähäülä»1 ukıy-ukıy, bülmäseneñ işege yagına atıldı da, anı açıp, ikençe bülmälärdän üzenä nindider ber cavap kötkän şikelle tıñ-

1 «Lähäülä» — Korän ayatennän. «Lä häülä üä lä kuätä illä billä-hil gäzıym» (böyek Allanıkınnan başka kodrät häm böyek köç yuk) dip äytü.

lanıp tora başladı. Ul bülmälärneñ eçendä ülek tınlıgı tıştagı kurkınıç burannıñ tınıçsız şau-şuı der selketä ide.

Häyät cähät kenä üz bülmäsennän çıga başlagan ide dä kire kayttı. Karañgı bülmälär añar kurkınıç şikelle häm alarnıñ bersendä monnan ber genä ay äüväl ülgän Hälimä abıstaynıñ öräge suzılıp basıp tora şikelle toyıldı. Häyät ukınıp kına lampası yanına kilde dä, ber-ike minutlık aptırap torıştan soñ, anı alıp, bülmäsennän çıktı. Häm, artında bik kurkınıç närsä barlıgın sizgän keşe şikelle atlıgıp, Bibi yoklıy torgan bülmägä taba kitte.

Yulda oçragan bülmälär, poçmaklarına kaçıngan karañgı şäüläläre häm tıştagı kotoçırgıç davıldan bozılgan ülek tınlıkları belän, Häyätka bik eç poşırgıç häm şıksız kürenälär ide. Ahır Bibi yanına barıp citte.

Bibi öste yarım açık kileş, ber dä kaygısız, kulların cäyep yoklap yata. Anıñ yöze härvakıttagıça maylanıp yaltırap tora, borın tişekläre kıyafätsez genä kiyerelälär häm yanınnan bertörle avır tir ise añkıy ide. Bu küreneş Häyätnıñ tagı da eçen poşırdı. Böten bu yämsez bülmä, böten bu Bibi, anıñ mondıy yämsez häm gamsez yokısı, baş astındagı bu keçkenä, iske mendäre häm tirä-yaknı totkan ise — hämmäse bergä kuşılıp, ber tormış bulalar da Häyät yörägeneñ ällä kaysı ciren kırıp toralar ide.

— Bibi, Bibi, tor äle, tor äle! Kara, Bibi, dim, tor, dim! — dip, Häyät ayagı belän Bibineñ ayakların selkette.

Asrau, beraz vakıt añlaşa almıy azaplansa da, ahırdan torıp utırdı häm, äguze-bismilla äytep, küzlären uarga totındı.

Häyät Bibine, urınnarın kütärtep, üz bülmäsenä alıp kitte dä şunda yatarga kuştı. Yokısınnan aynıp citmägän Bibi idänneñ ber poçmagına annan-monnan gına urının tüşäde dä yokıga da kitte. Häyät, tersäkläre belän östälgä tayanıp, başın kulları arasına kısıp utırıp tora başladı. Bülmädä, yoklagan bulsa da, keşe bulgaç, ul häzer inde tıştagı tınıçsızlıktan kurıkmıy bantladı. Läkin anıñ canı äüvälgedän dä artıgrak sızlana, eçe äüvälgedän dä bigräk poşına ide. Başta bu poşınu bilgesez genä, kurku belän katış başlandı da, minutlar uzgan sayın kiñäyep häm

şunıñ belän bergä ük bilgeleräk-bilgeleräk bula barıp, saf eç poşuga äylände häm Häyätnıñ böten barlıgın kaplap aldı. Karañgı bülmälärdän añkıp tora torgan şıksız üleklek; alarnıñ eçendäge unnan yatıp yoklıy torgan keşelärneñ bertörle aga torgan tereklekläre; yämsez yoklıy torgan yämsez Bibi häm anıñ iske, yämsez mendäre — şul närsälärneñ hämmäseneñ, üzen (Häyätnı) çolgap alıp, tereklege belän ürelep baruları Häyätka artık küñelsez, eç poşırgıç, mäğnäsez toyıldılar. Böten tereklek anıñ aldında yämen cuydı: güyä böten tormış şul karañgı bülmälär, alar eçendäge yästülären ukıgaç ta yatıp yoklıy torgan keşelär, yämsez yoklıy torgan Bibilär häm karañgı, kotoçırgıç davıllı tönnärdän koralın yasalgan da şıksız, mäğnäsez bulıp skelet (kadil) sımak basıp tora ide.

Eç poştı, poştı, oçsız-kırıysız poştı...

Uzgan yıl gına äle Häyät mondıy eç poşunıñ dönyada barlıgın da belmi, hätta bıyıl kış başında da äle ul bolay poşınmıy ide. Menä bu soñgı öç ayda inde anda berniçä märtäbä bu häl bulıp uzdı.

Şuşındıy eç poşu vakıtlarınıñ bersendä Häyätnıñ yılaganın kürgäç, Gazizä abıstay da bu hälgä iğtibar itkän ide. Äüväl ul Häyätnı orışıp karadı. «Tigezlektä üsäseñ, zur bulmasa da, däülät eçendä torasıñ, Hodayga Şökereñnän gaciz bulırga kiräk; «eçem poşa», imeş, ni digän süz ul, başıña nindi kaygı töşkän soñ sineñ?»— dip, väğazläp tä karadı. Läkin fayda çıkmadı. (...)

•

16. Barıber kayçan da bulsa ber barmıy häl yuk

— Fu, Hodayım, kay cirennän telgänmen bit,— dip, Häyät kulındagı kayçısın östälgä kuydı da häzer genä ikegä kiskän batistın karap tora başladı. Batist çınlap ta kiräkmägän cirennän telengän ide. Häyät batist kisäklären berniçä törle itep äyländerep karadı, ber-berse yanına kiterep baktı, läkin fayda çıkmadı.

— Kiräkmägän cirennän telengän, häzer inde külmäkneñ iñ kürenä torgan ber cirenä yalgau kerergä tiyeş.

Häyätnıñ käyefe bozıldı, açuı kilä başladı da kayçını beraz arırak törtep cibärde, yalgış kiselgän batistlarnı

karavatı östenä attı. Kayçı yalgış kisüdä, batistlar yalgış kiselüdä ğayeple tabılgannar ide.

Bülmägä kulına nindider ber konvert totıp, Gazizä abıstay kerde. Häyät yözen kıylanışlanıp çıttı da zarlangan tavış belän:

— Kara äle, äni, yakşämbe kön eş totarga ber yaramıy miña, menä niçek telep taşlaganmın,— dip, tege batistlarnı alıp kürsätergä totındı. Gazizä abıstay, mondıy eş bulıp kitkän çaklarda, yözenä käyefsezlek çıgarıp, Häyätnı beraz kızdıra:

— Ber eşne küñel birep eşlämiseñ sin. Üzeñ monda, küñeleñ ällä kayda,— di torgan ide. Läkin bügen, Häyätnıñ gacäplänäsenä karşı, yomşak kına yılmaydı häm Häyätka maturlıgına kızıkkan sıman ber karaş belän karadı da: — Yä, kızım, yukka borçılma. Monısı bozılsa, ikençese betmäs äle,— dide häm ällä niçek uñaysızlanıp kına kulındagı konvertnı Häyätka suzdı da: — Menä şuşı keşene tanıysıñmı dip kürsätergä kergän idem äle min siña,— dide dä, bik kiräkle ber eşe isenä töşkän sımak, cähät kenä bülmädän çıgıp kitte.

Konvert eçennän ber yeget portretı kilep çıktı. Başınıñ artınarak kiyelgän käläpüşe yegetneñ möselman ikänen kürsätep torganga kürä, Häyät anasınıñ bu portretnı kürsätüe tiktomalga tügel ikänen sizende: «Yauçı kilmägändä, ana ketne nişläp üz kızına yegetlär portretı kürsätep yörsen!»

Häyät portretnı bik pöhtäläp kararga totındı. Anıñ yöräkçege uynaklap tibä başlagan ide.

Yegetneñ yöz kıyafäte häm sının totışı, portret kürsätüenä karaganda, bik söykemle idelär: açık mañgay, käkräyebräk kilgän şaktıy kiñ kaşlar, oçları yugarıga karatılıp kuyılgan kuyı häm ozın mıyık häm kükrägen kiyerelderebräk, yeget sımak torış Häyätka mähäbbätle kürendelär.

Yegetneñ käläpüşennän başka böten kiyeme iñ soñ moda belän Aurupaça tegelgän närsälär ide. Portret iyäse bu yaktan da Häyätka oşadı.

Häyät portretnı bik ozaklap, bik neçkäläp karadı, iñ vak närsälärne dä küzennän töşerep kaldırmaska tırıştı. Şulay karıy torgaç, bervakıt añar yegetneñ käläpüşe ar-

tıgrak artka kiyelgän şikelle toyıldı da, ul: «Käläpüşen beraz algarak kiyertäse bar ikän»,— dip uyladı.

Annan soñ Gazizä abıstaynıñ ayak tavışı işetelgän şikelle bulgaç, Häyät portretnı täräzä töbenä taşladı da bülengän eşenä totıngan sıman itte.

Gazizä abıstay, kergäç tä, kızınıñ yözennän karap berär närsä añlarga tırışsa da, buldıra almadı: Häyätnıñ yöze härvakıttagı şikelle matur, tınıç häm açık ide, yaña ber toygı añlatmıy ide. Gazizä abıstay uñaysızrak yılmaydı da:

— Tanıdıñmı, kızım? — dip soradı.

Häyät yözen ber dä üzgärtmäskä häm tavışın iltifatsız yasarga tırışıp kına.

— Ä min cünleläp karamadım da äle anı,— dip, kartoçkanı yañadan kulına aldı häm östän genä ber kat küz töşerde: — Yuk, tanıy torgan keşem tügel,— dip, anasına suzdı.

Gazizä abıstay bu yegetneñ G. şähärendäge Salih Fatihov isemle yäş bay, bik täüfıyklı häm bik obrazovnıy keşe ikänçelegen söyläde häm, bernikadär süzlärdän soñ, şul yegettän yauçı kilgänlegen häm şuşı ber-ike kön eçendä añar ber cavap birergä kiräk ikänçelegen dä äytte. Häyät ükçäläre östendä cähät kenä anasına arkan äylände. Anıñ matur yöze nurlı kızgıltlık belän kaplangan ide. Gazizä abıstay, yañadan ber kat kıska gına, Salih Fatihovnıñ bik bay, bik täüfıyklı häm obrazovnıy yeget ikänlegen söyläp, irtägä açık ber cavap birergä kiräk ikänçelegen añlattı da kartoçkanı Häyätnıñ östälendä kaldırıp çıgıp kitte.

Häyät berniçä sekundlar baskan kileş tordı; annan soñ, yakındagı eskämiyägä avır gına taşlanıp, bik nık yana torgan bit urtaların kulçıkları arasına kıstırdı da tik kenä kaldı. Uy üzenä eşli başlarga vakıt ikänen sizenä, läkin kaydan totınırga kiräk ikänen belmi dä kauşap kala ide: bülmä taraya başladı, taraya, taraya... menä inde ul Häyätnı kısarga uk totındı... Mondıy tar urında niçek itep fikerne eşlätergä dä, niçek itep berär närsä uylap çıgarırga mömkin bulsın!

Häyät iñ äüväl kulına turı kilgän ber kitapnı aldı, eçenä akrın gına kartoçkanı saldı da bakçaga çıgıp kitte.

Bakça kiñ, cäyge koyaş uyınçak häm şat ide.

Häyät, bülmä eçendä kısılıp torıp bik argan şikelle, bakça eskämiyäläreneñ bersenä kilep utırgaç, yal itäse kilü sıman ber toygıga çumdı da, kulındagı kitabın yabık kileş tezläre östenä salıp, küzläre belän agaçlarnıñ yäş yafrakları arasınnan üzenä belemsez ber närsä ezlärgä totındı. Läkin ul närsä tabılmadı. Şul närsäneñ tabılmagan-lıgınnan bulırga kiräk, koyaş, yafraklar arasınnan çeltärlänep, Häyätnıñ küzlärenä töşte dä bik açık itep kölärgä totındı. Koyaş kölä, matur kara küzlär oyalalar...

Häyät ikençe eskämiyägä küçep utırdı. Häzer inde, yal itäse kilü sıman toygı betep, anıñ urınına bik tiz-tiz uylıysı, ällä närsä, bik kiräkle närsä eşlise kilä ide. Häyät kitapnı açtı da yañadan kartoçkanı kararga totındı. Kartoçka äüvälgedän beraz üzgärgän, käläpüş häzer, beraz algarak kilep, kiräkle urının tapkan şikelle ide.

Berazdan soñ Häyät Salihnı söylätep karadı. Salih äüväl bas (kalın tavış) belän söylägän ide dä, Häyät anı kartsıngaç, bariton (açık häm urta kalınlıktagı tavış) belän söyli başladı. Salih, monnan da küçep, näzek tavış belän söylämäkçe bulgan ide dä, Häyät röhsät itmägäç, anı taşlap, yañadan baritonga küçte.

Häyät küzlärgä dä bilgele ber tös birergä tırışıp karasa da, buldıra almadı: alar koñgırlık belän çem-karalık arasında bilgesez kileş kaldılar.

Monnan soñ Häyät Salihnıñ yortın häm yortındagı tormışın küz aldına kiterä başladı: yort Rähimovlarnıkına ohşaşlırak kına ber yort; eçendä royale dä bar; Salih härvakıt ak yakaların kuyıp yöri; kayvakıtlarda, östäl yanına utırıp, sçet sala; tönge ikelär-öçlärsez yoklarga yatmıy; un-unberlärsez tormıy... Teatrlar, kontsertlarga yöri... itep ber surät yasadı. Läkin surätlär ayırmaçık çıkmıylar, ällä niçek toman eçennän genä kürenälär ide.

Häyät üze utırgan eskämiyä yanındagı ber agaçnıñ yäş botagın sındırıp aldı da beräm-beräm yafrakların çäynäp karadı. Yafraklar açı idelär. Annan soñ şul uk botaknıñ kabıgın ärçep karadı. Kabık barmaklarnı yäşkeltkä buyıy: kabıgı ärçelgän ap-ak çıbık, yüeşlänep, taygak bulıp tora ide.

Häyät kartoçkanı kitap eçenä saldı da üzennän yırak tügel ber cirdä koyaşka kızınıp yata torgan mäçe — «Vaska»sın çakırırga totındı. Läkin «Vaska» yalkau gına kütärelep karadı da urınınnan kuzgalmadı. Anıñ Häyätka beraz üpkäse bar ide: bayagınak ul üze, anı sanga tıkmıyça, aldına menep utıram digändä genä açulanıp töşergän ide. Annan soñ Häyät yullarnıñ berse belän kitte dä, koyma yanına kilgäç, beraz tuktap tordı.

Kürşelär bakçasınnan söyläşkän häm köleşkän tavışlar işetelälär ide.

Häyät koyma yarıgınnan ciñelçä genä ber küz saldı häm üz-üzenä genä:

— Marusya belän cenihı ikän äle,— dide dä yañadan agaçlar arasında tulganırga totındı... Başka vakıt bulsa, ul Mariyä häm anıñ bulaçak kiyäveneñ bolay bakçada söyläşep, köleşep yörüläre hakında, Mariyäneñ çıtlıklıgı, bulaçak kiyäveneñ çamadan tış ozınlıgı tugrısında uylamıy gına uzdırmas ide. Läkin bügen anıñ başına ul uylarnıñ berse dä kilmäde.

Uylanmıy ide...

Häyät ber-ike märtäbä yañadan Salih turısında uylarga tırışıp karasa da, anı da inde buldıra almadı.

Yomgaknıñ başı cuyalgan ide...

Kinät Häyät şähär östenä kütärelgän kolak tondırgıç göreltene işetä başladı. Bu görelte, bu şau-şunıñ şähär östennän ber genä minutka da cuyalıp torganı bulmasa da, bayagınak Häyät anı işetmi ide. Ämma häzer tupas yämşik arbalarınıñ tupas şatırdauları, ällä kay cirdäge ällä kemnärneñ ällä närsälär kıçkırınuları, zur adımlı zur atlarnıñ, kupşı çabıp, dagaları belän uram taşların suguları — hämmäse, açık işetelep, Häyätnıñ başına kaba başladı. Ul şaktıy vakıt şul şau-şuga çumıp utırdı. Anıñ başında häzer şul görelteneñ hak häm bar ikänlegennän başka ber närsä dä kalmagan ide.

Änä ber ak bolıt. Ak yıfäk fler1 şikelle ütä kürsätä torgan bolıt. Ul bolıt, artına vak-vak bolıtçıklar iyärtep

—

1 Fler — ütä kürenmäle yuka yıfäk.

tup-turı koyaş östenä bara. Häyät anıñ, tiz genä barıp betep, koyaşnı kaplavın teli.

Bolıt kilep tä citte. Anıñ belän bergä yomşak häm huş isle cil dä kilde häm Häyätnıñ esselektän argan yözenä akrın gına isep häl kertte.

Şau-şu basıla töşkän, baş ta irkenäyep kitkän şikelle buldı.

Häyät yañadan portretnı kararga totınmakçı bulgan ide, läkin bu vakıtta işegaldında Äminä tavışı işetelgän şikelle bulgaç, çabıp añar karşı kitte:

— Bire, tuganım!

Äminäneñ tulırak kına yañak urtaları essedän matur gına kızargannar da, beraz tirlägännär dä ide. Ul, küzlären citez genä uynatıp:

— Äydä, tuganım, kiyen, min sine häzer üzebezgä alıp kitäm. Kiç bergä «Arkadiyä»gä barırbız,— dide.

Häyät uyçan gına kölemseräde dä:

— Min sineñ üzeñne cibärmim bügen, tuganım,— dide häm, Äminäneñ gacäpsenep karavına karşı, añar böten bügenge vakıyganı söyläp, Salihnıñ portretın tottırdı.

Tuganımı kartoçkanı karaganda, Häyät, bik töbäp, anıñ üzen karap tordı. Äminäneñ ozak häm dikqatle karaşında oşatkanlık sizelä ide. Kinät Äminä küzlären yalkınlandırdı häm üze bötenläy yalkınga äylände dä:

— Baramsıñ, tuganım? — dip soradı. Häyät küzlären uyçan gına yılmayttı häm:

— Barıymmı soñ? — dip, sorauga sorau belän cavap birde. Monnan soñ tuganımnar kartoçkanı tagı ber kat bik

täftişläp karadılar häm kartoçkadan gına belenep citmi torgan vak-töyäkne törleçä çamaladılar da baru häm barmau yagına bulgan säbäplärne tikşerergä totındılar.

Häyätnıñ barmau yagına kuya torgan säbäplärennän iñ zurısı: N şähärennän kitärgä, şulay itep, ata-anaları häm dus-işlärennän bötenläygä ayırılırga turı kilü ide. Läkin Äminä, bu säbäpkä ber dä ise kitmiçä, başka törle säbäplär kürä ide: unaltı-uncidelärdä ük kiyäügä çıkkanda, kızlık vakıtı bik äräm kala; bik yäştän balalar belän cäfalanası bula; bolarga iskitmiçä barmakçı bulganda da, holkın, tabigaten belmägän, kürmägän häm tanımagan, ul sine söyäme,

sin anı söyä alasıñmı ikänen belmägän keşegä gomerlekkä hatın bulu kurkınıç dip uylıy ide.

Tuganımnarnıñ här ikesendä baru yagın kuätli torgan säbäp tä yuk tügel ide. Yeget matur, bay, täüfıyklı da, di. Yeget obrazovnıy da: Aurupa kostyumında... Mondıy yegetkä dä barmaganda, Borhan abzıy häm Gazizä abıstaynıñ bik käyefsezlänüläre dä mömkin.

Kızlar mäsäläne tagı berniçä kat uylaştılar. Uylaşkan sayın, barmau yagın kuätli torgan säbäplär beräm-beräm cuyala baralar ide.

Häyätnıñ N şähärennän kitäse kilmäügä, Äminä:

— Karçık bulgançı anañ kuyınında yata almassıñ bit, tuganım,— dip cavap birde.

Anıñ karavı Häyät ta tuganımı kürsätkän säbäplärne vattı:

— Kızlık vakıtım äräm kala, diseñ sin, tuganım. Äräm kala diyärlek, nindi hozurı bar soñ anıñ? Bolay dip, marca kızları äytsälär, ber häyer inde: alar, içmasam, du kilep, ällä nindi istoriyälär yasap gomer uzdıralar. Ämma bezgä närsä?.. Holkın, figılen belmägän keşegä baru diseñ sin. Barıber, kayçan barsañ da, şulay bula bit inde ul...— dide dä Häyät telägän närsäsen äytep beterä almagan şikelle itep süzen kiste.

Äminä uyga batkan ide. Ber-ike minut tik tordılar. Monnan soñ Äminä kinät kenä küzlären Häyätka tözäde dä batır häm katgıy tavış belän:

— Bar, tuganım, bar! Barıber, kayçan da bulsa ber barmıy häl yuk,— dide.

Häyät cavap birmäde, läkin küzlärenä çıkkan salkınça häm korıça ut anıñ da tuganımı süzlärenä ışana ikänen kürsätä ide.

17. Yä äle, sin şäpme?

Şau-şulı ıgı-zıgısı, tınnı kısa torgan kızuı, tärtipsez göreldäve belän köndez mine çualta, tomalandıra häm yalkaulandıra da Häyätnı üzenä kiräkle mäsälädän ayırıp tora ide. Ul bügen köne buyı barı şul mäsälä turısında, Salihka baru-barmau turısında uylap yörsä dä, ber kararga kilep citä almadı. Äminä belän söyläşkän süzlär, hätta

anıñ şulkadär yalkınlanıp äytkän: «Bar, tuganım, bar. Barıber kayçan da bulsa ber barmıy häl yuk»,— digän süzläre dä Häyätka ber kararga kilügä yärdäm itmädelär genä tügel, bälki anı bötenläy mäsälädän yıraklaştırdılar gına. Äminäneñ härvakıttagı süzläre Häyätka bilgele ber karar birä alalar ide. Çönki Äminä üze, äytkän süzlärenä çiksez-kırıysız ışanıp, äytkän minutta gına bulsa da ışanıp äytä häm, binihaya ışanıp, yalkınlana da, Häyätka şik itärgä urın kaldırmıy ide. Läkin bügenge süzlären ul alay itep äytä almadı. Ul ışanıp äytkän şikelle itep tä äytte, hätta ahırgı katgıy süzlären äytkändä yalkınlanıp ta äytte. Läkin bu ışanıp äytü, bu yalkınlanunıñ üzendä Häyät ber ışanmau, ber yalkınlanmau sizä ide. Şulay itep, «baru-barmau» mäsäläse, Äminä belän söyläşkännän soñ, bigräk tä butaldı, bigräk tomanlandı:

— Bar, tuganım, bar... Bik yäştän balalar belän cäfalanası bula... Barıber barmıy häl yuk... Ul sine söyäme, sin anı söyäseñme ikänen belmägän keşegä niçek itep gomerlekkä hatın bulırga kiräk?.. Bar, tuganım, bar... Portretına karaganda bik matur bulırga ohşıy... Portrettan karap ber närsä dä äytep bulmıy, tuganım. Änä tege şadra Varyanı belä torgansıñ, portretında ber närsä belenmi, menä digän matur dip uylarsıñ... Bar, tuganım, bar...

Äminäneñ öç-dürt säğat eçendä äytep ölgergän bu süzläre ber-berse yanına bik tärtipsez bulıp tezelälär dä Häyätnıñ teñkäsenä tiyälär ide.

Häyät şadra Varyanı belä, hätta yomşak häm matur holkı, yahşı häm turı canı öçen ul anı söyä dä, dus ta tota ide. Häyät Varyanıñ yırtlaç-yırtlaç şadrasınıñ portretta bötenläy belenmi ikänen dä, şul karap torırga bik yämsez Varyanıñ portretta çin-çibär çıga ikänen dä häm üzeneñ, Salih şulay bulıp çıga kalsa, söyü tügel, anıñ yözenä turı karıy da almayaçak ikänen dä belä häm şul belüe belän gazaplana ide.

Bervakıt Häyätnıñ zihenendäge Salih çınlap ta şadralanıp kitte. Salihnıñ şadraları näq Varyanıkı şikelle ikän. Häyät, kurkınıp, zihenendäge bu şadra Salihnı kuarga totındı häm, anıñ kitmägänen kürgäç, üz-üzen mıskıllagan tavış belän:

— Bulamı soñ? Kileşmägänne! «Ul» nişläp şadra bulsın? — dide. Bolay digäç, Salih, şadrası betep, portret kürsätkänçä matur bulıp kaldı. Alay da Häyät, äüväl ber kürmiçä torıp, barırga riza bulmaska uylap kuydı da irtägä anasına:

— Üze belän beleşmiçä, ber süz dä äytä almıym,— dip cavap birmäkçe buldı. Monnan soñ Häyät, östendäge ällä nindi kurkınıç häm avır farıznı ütägän şikelle, tınıçlap kaldı. Läkin, Häyätnıñ gacäplänüenä karşı, bu tınıçlık ozakka suzılmadı, cimerelde. Kinät añar yauçılagaç kına, kiyäügä baru öçen genä tanışu oyat tösle, mäğnäsez şikelle kürenä başladı. Kiräk Salihka, kiräk üzenä bolay itep tanışu bik uñaysız, avır häm kileşsez bulır şikelle toyıldı. Beleşkäç tä, söyläşergä süz dä tabılmas, cay da tabılmas ta, tovar karaşkan tösle ber-bersen karaşırlar da, ällä nindi avır toygı belän ber-bersennän ayırılışıp, akrın gına ikese ike yakka kitärlär şikelle buldı: menä Salih añar karıy... Häyät anıñ küzlärendä:

— Yä äle, kızıy, sin şäpme? Miña katın bulırga yararlıkmı? — digän süzlärne kürä dä Salihtan da, üz-üzennän dä oyala, ällä närsädän hurlana. Menä Häyät Salihka karıy... Salih ta, üz çiratında, Häyätnıñ küzlärendä:

— Yä äle, yeget, sin şäpme? Miña kiyäü bulırga yararlıkmı? — digän süzlärne kürä dä Häyättan da, üz-üzennän dä oyala. Häyät anıñ oyalganlıgınnan bigräk oyala. Salih ta, Häyätnıñ bu oyaluın kürep, yañadan, yañadan oyala, kaşların cıyıra, yözlären çıta... här ikese kıp-kızıl kızarışalar...

Bu närsälärne uylaganda, Häyät çın-çınlap kızardı da, kulları belän yözen kaplap:

— Yuk, yuk, bulmas, bulmas, mäñgegä bulmas...— dide. Häzer inde ul Salih belän nikahka qadär tanışunı teläü tügel, Salih üze tanışmakçı bulsa da, riza bula almas ide...

Tön kilde. Böten tabiğat, böten cir yöze, böten yäş yöräklär şikelle Häyät ta yazgı tönnärne söyä ide. Yaznıñ salkınçarak, huş isle tönnäre, bigräk tä ul tönnärneñ şundıy huş isle buluçılıgı Häyätnıñ yörägendä üzenä belemsez ber toygı uyata ide. Bu toygıda ciñelçä genä moñ, ciñelçä genä şatlık, närsäneder ciñelçä genä sagınu, närsäneder ciñelçä genä kötü, närsägäder ciñelçä genä kuanu, tagı ällä nätesä-

lär bar idelär. Häyät yazgı tönnärdä bu toygı belän iserä dä, üz-üzen onıtıp, tomanlı rähätlek eçenä batıp kala ide.

Bügen tön Häyätka,' üzeneñ salkınçarak kına ayazlıgı, yazlıklı huş ise eçenä törenderep, katgıy ber karar da kiterde.

Häyät, här könge ğadätençä, bakçaga açılgan täräzäse töbenä kilep utırdı da, bakçadan kerä torgan salkınça havanı zur-zur yotımnar belän eçep, älege üzenä bilgesez toygınıñ tomanlı rähätlegenä taldı. Häm, şul tomanlı rähätlek eçenä törenep, irtädän birle başın äyländergän mäsäläne salmak häm tınıç kına çişep taşladı.

Karar buldı: Häyät Salihka barırga riza! Salihka bargaç, bu soñgı aylarda bula başlagan eç poşu bälase dä bötenläy betäçäk buldı. Çönki Häyät tormışınıñ toygı belän genä belenä torgan kitek yagın Salih bötenläy tutıraçak...

" Bu vakıtta ay, cir belän kükneñ ber-bersenä totaşkan cirennän az gına kütärelep, Häyätka kürenmiçä genä, anıñ arka yagınnan agaç başlarına kömeş sıman tonık nur çäçep tora ide. Aynıñ kütärelüe belän kıskara bargan agaç külä-täläre Häyätnıñ küñelendä hıyalıy kartina tudırdılar; änä şul külägälär arasında plaşka, (ridaga) törengän, başına zur çitle kara eşläpä kigän Salih kilä! (Häyät kayçandır teatrda, şundıy ber bakça buylap, şundıy ber yegetneñ üzeneñ söyeklese yanına kilgänen kürgän ide. Salihnıñ da kulında, tege yegetneke şikelle, ber dumbrası bar ikän. Ul, şul dumbraga bik matur çiyertep, kıçkırıp cırlap, Häyät utırgan täräzägä taba kilä ikän...

Salihnıñ «Söyäm sine» digän, süzsez cırlana torgan cırı böten bakçanı yañgıratsa da, Häyättan başkalarga: Borhan abzıy, Gazizä abıstay häm Bibigä işetelmi ikän, läkin Häyätka ayırmaçık işetelä ikän.

Bolay yäşeren genä kilgäç, Salih, bilgele inde, Häyät yanına kermäkçe bulıp kilgän. Ul täräzä arkılı kerer... Kergäç, bilgele inde, Häyätnıñ maturlıgın maktap, bariton tavış belän cırlar; annan soñ, üzenä barırga riza bulgan öçen, Häyätnıñ mañgay, yañak, küz häm irennärennän übär; Salihnıñ kuyı mıyıgı Häyätnıñ yözen dä, borının da, mañgayın da kıtıklandırır...

Bolarnı hıyalına kitergäç, Häyät çınlap ta kıtıklanıp

kitte, kızarındı häm, üz-üzennän oyalıp, mendärenä barıp kaplandı da:

— İlahi, mähäbbät bir! İlahi, gomerlek mähäbbät bir inde! — diyende.

Bu teläk kızlık vakıtınıñ iñ ahırgı häm şunıñ belän bergä iñ kuätle teläge ide.

18 iyul, 1911 g