Ul taza, çıdamlı, uñgan — çın igençe ide. Äkiyätlär söylärgä dä yarata, urını kilgändä mäzäk äytüdän dä kire tormıy ide. Härvakıt şat, küñelle häm därtle ide.
Soldattan kaytkanına uncide köz ütsä dä, anıñ yörägendä äle haman yaz ide. Hezmättän kaytkannan birle avılların şäfkatsez utnıñ ozın-yavız telläre öç märtäbä kazık töplärenä qadär yalap yuk itep kitsä dä, anıñ köçenä, betmäs-tökänmäs därtenä ul gına zarar kiterä almadı. Ul yañadan-yaña yortlar saldı, karaltılar eşlätte, çeltärle kapkalar yasattı. Täräzäläre aldına tallar utırttı. Anıñ tege maktaulı mögezsez sıyırınıñ tizäk avıruınnan, saban tuylarında iñ şäp sölgene eläkterä torgan ak kaşkasınıñ eç avıruınnan ülüläre dä anı ayaktan yıkmadı. Ul mögezle tana aldı, şulay uk atsız da kalmadı. Döres, ak kaşka şikelle oçıp tora torgan ütken, saban tuylarında berençe kilä torgan bulmasa da, ämma saban sörügä kilgändä, ak kaşkaga ak sakallı aga bulırlıgı bar ide.
Häkimcan agaynıñ häle yıldan-yıl yahşıra, ildä iğtibarı arta, zuraya bara ide. Hezmätkä (soldatka) kitkändä rätläp ayagına da basa almagan Şakircanı häzer ırcıktay yeget ide inde. Kiñ cilkälär, yuan beläklär, yanıp torgan taza yöz, şulay uk, äkiyätlärdäge diyulär şikelle, ülçäüsez köç atasınnan añar aldan birelep kuyılgan bik zur miras ide. Çönki Häkimcan agay nikadär tırış, uñgan, därtle bulmasın, üzennän soñ balalarına miras itep meñnär kaldıra almayaçagına ul ışangan, anıñ tazalıgı — baylık, näsele taza näsel ide.
Şulay da, kara könnärdä, kıyın säğatlärdä Häkimcan agay, kiñ kükräge eçenä böten dönya havasın cıyıp betererlek itep tirän sulap:
— Eh-ma!.. Köç bar, saulık ta bar, anısına meñ şöker, tik menä bähet äzräk, bähet äzräk şul! — dip, yörägeneñ iñ yäşeren ber cirendä kemgäder üpkä asrıy ide. Kemgä? Ni öçen? Ansın ul üze dä rätläp añlıy almıy ide. Läkin üpkä bar ide, üpkä zur ide. Hätta bäğze vakıtlarda ul yäşerenep torgan bu üpkäne böten dönyaga faş itmäkçe bulıp kıçkırmakçı, närsäder akırmakçı, söylämäkçe dä bula ide. Läkin, läkin anı tışka çıgarudan ul gaciz ide. Ul anı üze genä buldıra almıy, ällä kemneñ, ällä kemnärneñ yärdämenä mohtaclıgın üzendä his kıla ide. Ämma kiräk vakıtta kemne, kaydan yärdämgä çakırasıñ?.. Şundıy vakıtlarda köçle Häkimcan agay üzen köçsez, iñ köçsez kort şikelle his kılıp tilmerep kenä kala ide. Şulay da küñelsez küñeldä bähetne kürügä ömet, yaktı ömet bar ide. Ul zur ide. Ul üzen belä başlagannan birle añar ışana, anı kötä ide.
Läkin nazlı, irkä bähet kübräk irkälär tiräsendä äylängängä, Häkimcan agay şikelle urak urganda költälär arasında dönyaga kilgännär tiräsendä ul kürenmi ide. Şuñar kürä Häkimcan agaylarnıñ bähetläre dä üzläre, eşläre şikelle dorfa ide, nursız ide. Çönki ul çın bähet tügel ide, bolay gına, balçıktan äväläp, yuatır öçen genä birelgän ber oyıştırma gına ide. Döresräge, üze yasagan bähet kenä ide. Häkimcan agay un yäşendä saban sörde, unike yäşendä urak urdı, unsigez yäşendä öylände, yegerme yäşendä ata buldı, yegerme ber yäşendä soldat buldı. Şul arada yazu-sızuga da öyränep algan ide. Bu yöklärne kütärergä ul tiyeş ide. Şulay avır könnärne ütkärep, älege gomer buyı kötkän bähetne, yaktı könne inde küräm, inde küräm dip torganda, Häkimcan agaynıñ cilkäsenä yañadan-yaña ber yök menep utırdı. Bu yök zur ide, bu yök avır ide, bu yök kurkınıç ide, bu yök böten dönyanı, barlık yöräklärne teträtkän zur sugış yöge ide. Häkimcan agay anı kütärergä, çigenä qadär alıp barırga mäcbür ide, çönki ul soldat ide...
Dähşätle sugışnıñ berençe mobilizatsiyäse Häkimcan agaynı tugan ilennän, tugannarınnan, söyekle ğailäsennän ayırdı. Kurkınıçlı zur sugışnıñ dävamına ber yıl tulganda, Häkimcan agaynıñ zur ulı Şakircannıñ da östendä şinel, kulında vintovka ide inde.
II
Yazgı koyaş yaña gına sugıştan tuktagan kaharmannarnı söyep, alarnıñ yangan yözlären nurları belän sıypap torganda, okop tiräsendä bolarnı almaştırırga kilgän yaña ğaskär kürende. Sugışıp arıgan soldatlar yañalarga urınnarın birep mataşıp torganda, ozın buylı, kiñ cilkäle taza ike soldat ittifakıy kara-karşı oçraşıp, ber-bersenä karaşıp, baskan cirlärendä katıp kaldılar. Vakıt tar bulganga, bu ike soldatnıñ gäpläre ozaymadı. Kartı artka yal itärgä kitte, yäşe okop eçendä anıñ urının äşgal itte [1]. Bu soldatlarnıñ berse Häkimcan agay, ikençese anıñ ulı Şakircan ide.
Niçä yöz çakrımlı ozın frontnıñ ber noktasına bu ike soldatnıñ turı kilüläre häzerge sugışta ğadättän tış bulgan ber eş dip hisaplanırga tiyeş ide. Yazmış sugış mäydanında telägänen buldıra ala ikän... Atası ulı belän, ulı atası belän yış-yış küreşä başladılar. Şakircanga atası yanında buluçılık bik küp yärdäm itte, ul üzen atası yanında ındır artındagı şikelle itep his kıla başladı, ämma Häkimcan agayga kiresençä täesir itte. Ul, ulında häzerlek az kürgängäme, ällä anıñ başı yäş bulgangamı, ällä nindi ber citeşmäüçelek tapkan şikelle bulıp, turı kilgändä haman anı ügetli ide, belgänen öyrätä ide.
III
Pulya yañgırı, dönyanıñ astın öskä kitergän tup şartlauları astında menä inde bişençe kön bertuktausız, tın da cıymıyça alar sugışalar ide.
Çü!.. Bırgı tavışı!.. Baraban kagalar!.. Atakaga!..
Ul şunnan başkanı uylıy almadı. Mıltıgın ike kulı belän kısıp totıp, ştıgın alga suzıp, höcümgä häzerlängän arıslan şikelle, gäüdäsen alga omtıldırıp, sähranı yañgıratkan «Urra!!!» tavışı astında alga yögerä başladı.
Ul ayak astındagı tezdän bozlı suga da karamadı, kan eçendä aunap yatkan iptäşlären dä kürä almadı, haman alga, alga bardı.
Kinät, sikerep çıgam dip, sörtenep, pıçraktan kanlı başı gına kürenep torgan ber mäyet östenä yıgıldı. Anıñ küzläre mäyetneñ nursız tongan küzlärenä oçrap, täne, hätta söyäkläre buyınça yäşen taşı ütkän şikelle ber köç ütte. Ul yıgılgan urınınnan tora almadı.
Närsäder kıçkırmakçı ide, kemneder yärdämgä çakırmakçı ide, buldıra almadı. Tavış urınına iren poçmaklarında tik ak kübeklär genä päyda buldılar. Ul urınınnan tormakçı ide, buınnarı añar buysınmadılar, ul mäyetne koçaklamakçı ide, kulların közän cıyırıp, al arnı häräkätländerä dä almadı. Ul tup timerläre belän tetelgän mäyet östendä cärähätlängän kiyektäy ulap tägäri başladı. Çal kergän sakalı, agargan yöze kanga buyaldı. Nihayät, ul çälpärämä kilgän başnı koçaklap übä başladı. Tetelgän baş söyägeneñ kisäkläre, kanga aralaşıp, sıyık kamır hälenä kilgän milär anıñ sakalına, mıyıklarına, tırnaklarına, nihayät, ciñ oçlarına qadär sılandılar.
Ul anı sizmäde. Ul söyekle ulı Şakircanga aktık häm iñ soñgı mähäbbäten bagışlıy ide.
Häkimcan agay, ulınıñ kanga batkan kükrägenä yatıp:
— Ulım, Şakircanım!.. Anaña, änkäñä ni dip äytermen, balam?.. Şakircan, Şakircan! — dip, tagın närsälärder äytmäkçe ide, läkin kolak töbendä: «Alga, alga, alga!..» — dip kıçkırtkan bırgı tavışı anıñ süzlären, hätta miläre çäçelep yatkan ulın da onıttırdı. Ul beleşterer-beleş-termäs mıltıgın kütärde dä, askı irenen kannarı çıkkançı teşläp, tagın alga, alga yögerä başladı. Ul, häldän tayıp yıgılgançı, alga baraçak ide. Tik karşıdagı doşman safı gına anı tuktarga mäcbür itte. Şulay añgı-miñge bulıp alga barganda, ul karşında ber zäñgär külägä kürde.
Böten köçe belän ştıgın şul külägägä kadadı. Külägä yukka çıktı. Küz aldında tagın şundıy uk külägälär äylänä başladılar. Ul alar östenä höcüm kıldı. Läkin, läkin alar kübäü idelär. Doşmannıñ ike ştıgı beryulı anıñ yangan kükrägenä kadaldılar... Anıñ mıltıgı kulınnan töşte... Zur gäüdäse, kiselgän agaç şikelle, tavışsız-tınsız cirgä audı... Küzläre yomıldı, sulışı taraydı. Ülem isereklege başlandı...
Kinät anıñ başınnan zur kara pärdä kütärelgändäy bulıp, ul böten dönyanı nur eçendä kürde. Yılaşıp, yırak sugışka ozatıp kalgan hatını, balaları, karçık anası anıñ karşına kilep bastılar. Alarnıñ hämmäse dä yılaşalar ide, alarnıñ hämmäse dä kaltıragan kulların kükkä kütärep doga kılalar ide. Menä anıñ aldına tup timerläre belän tetelgän Şakircannıñ da gäüdäse kilep bastı. Anıñ küzläre yomılgannar ide. Köyep çıkkan irennär arasında nık teşlängän kara tel dä kürenä ide. Bu manzaraga da ul tuygançı karap tora almadı. Häkimcan agaynıñ eçendä cähännäm kızulıgı başlanıp, eçäse kilep irennäre yanıp kümergä ävereldelär. Su sorarlık ta köçe kalmaganga, ber tamçı suga tilmergän kara irennären genä kaltırata ide.
Läkin al arnı kürüçe yuk ide. Östä sarılıp torgan kuyı kara bolıtlar da anıñ kaltıragan irennären kürmädelär. Kürsälär dä, alarda tamçılar yuk ide.
Alar bit töten bolıtları gına idelär...
1916
[1] Äşgal itte — aldı.