(hikäyä)
Atnaras* kön, iyünneñ 11 dä, İlmindä(Verhazovkada) sabantuyı bulıp uzdı, un yılga yakın avılda gına tögel, rayonda da saban tuyı bulganı yuk ide.
Ä bıyıl ütkärdelär, äldä gadi avıl sabantuyı tögel, Sarıtau ölkäseneñ avıl saban tuyı.
Mäktäp yanındagı stadionda ütte sabantuy.
Tik min başlanışına ölgermädem, az gına kiçegeberäk kildem, şuña kürä türälärdän kemnär bulgandır äytälmim.
Sabantuylarnıñ ul öleşe bar cirdädä ber, türälär ber beresen maktılar, ber berenä büläklär birälär, annarı çäy eçärgä kayada kerälär.
Halık äytmeşli, kayan beler idek türäneñ yakşı keşe ikänen, başka türä anı bezgä äytmäsä.
Kilep tuktagaç stadionga kermäs boron ük, boronga pärämäçä, koymak isläre kilep bärelde. Närsä, närsä, İlmin hatın—kızı, aş-suga uñgan.
İtle küzle pärämäçäläre genä ni tora. Hatın-kız anı bik qaderle kunakka gına İlminçä peşerä, ä sere pärämäçäneñ itendä, anı ittartkıçtan cibärmilär, tündäk östendä balta belän tapılar, annarı tapagan itne baltanıñ tütäse belän izälär, sugannıda, sarımsagında şul räveşçä äzerlilär. Şäräf mulla äytmeşli, - Ocmah açkıçları kulımda bulsa, birer idem, mondıy tämle pärämäçä peşerä belgän hatınga.
Äminä apanıñ pärämäçälären aşagaç şulay äytkändi. Şäräf mullanıñ näsele Hvalınskiy yagınnan, anıñ atasın İbragim mullanı avılga Mengazetdin Hasanoviç Yamaşev, urta mäçetne salgaç kiterä, Kazan mädräsäsen tämamlagan, köçle ukımışlı keşe bula.
Äminä apada yuk, Şäräf mullada küptän märhum, ä pärämäçälär bar, ise böten sabantuynı yapkan.
Şundıy tämle uylarga çumıp sähnä yagına barıp tora idem, ayu tike ber adäm koçaklap tuktatı.
- İ yäştäş niçä yıl üzeñne kürgänem yuk, yarıy äle bu sabantuyga kildeñ, kayan kürer idem üzeñne. Başımnı koçagınnan köçkä çıgarıp yözenä karasam, çında yäştäşem, sınıftaşem Mars, mıcuk Marısı.
- Adya, ni-vata, yäşel çatırga şärik keriyek, anda minem urınnar algan, Täskirä kızım pärämäçälär peşerä, satarga, bezgädä öleş çıgarır.
Min berni uylamıy pärämäçägä näfsemne suzıpmıdır, älä inde yäştäşemä çınnanda irekkänmen, artınnan ul äytkän yäşel çatırga kerep utırdım.
Çında bu çatırda bezne bik yahşı karşı aldılar, Täskiräse Marısnıñ hatınına ohşagan, kük küzle, kara çäçle, ber karauda gına bagıp tuymısıñ, buyga böten mıcuklar ozın. Täskirädä başı belän çatır tubäsenä tiyäm—tiyäm yöri.
Alnıbızga ber litır çäy sıyarlık çınayak çäynek kiterep kuydı, kuk östendä kara bizäk, uzbäk ostalarınıñ eşe. Hönärlären yugatmagannar kardäşlär.
Min çäy eçärgä anıklansam, käsägä azgına tösen kızartkan arakı saldılar, sin Marıs närsä, sabantuyda bu äybersezdä köñelle, bezdä andıy arakı eçä torgan ğadät yuk disäm.
- Ä sin belmiseñ äytergä onıtkanmın, kiçä kiçen keçe kızım bäbi alıp kayttı, kız bala Läysän diyep atadık üzen, çın äldä at kuyganıbız yuk, ayagın yumıy bulmıy. Eçmäsäñ gomerlek doşmanım bulasıñ.
Min gomerlek doşman bulasım kilmäde.
Täskirä pärämäçälärne kuya birde östälgä, Mars käsägä çäyne koya birde.
Çatır sähnägä älä ni yırak bulmaganga, tatarstannan kilgän artislarnıñ cırlagan tavışları küñelgä östämä läzzät birep tordı, ya rabbım köndä bulmasada, ayına bergenä şulay könem ütsä ide, digän uyda kilep kitte başka. Tik min bu gonyahlı uylarnı kire kudım.
Marısnıñ miña mondıy kunakçıl buluı bik küptän ütkän vakıgaga bäyle.
Min yaña gına kolhozda elektrik bulıp eşlärgä totıngan idem, avgust ayınıñ ahırları, urıp—ciyünıñ iñ kızu vahıtı, min MTM ga kiçen säğat bişlärdä decurga barıga diyep uramga çıktım, uramnan artımnan ZİL-555 maşinası cittedä, minem yanıma tuktap, işege açılıp, sörlegä—sörlegä genä bulsada tatar telendä, niçek avıldan çıgarga diyep, rul artına utırgan ber çibär kız endäşte.
Minem bu kızga şakkatıp, avızımnı açkan kileş karap basıp toruım anarga kızık bulıp kürengänder, ul urısça
- Nu paren pomogi vıyıhat iz aula, ne poluçayıtsya u menya vıyıhat, diyep äytkäç, min passacir yagına bara başlagan idem,
- Da sadis za rul, yısli umeeş vodit maşinu digäç, min kukırlana töşep, yışe bı diyep äytep kuydımda, rul artına menep utırdım.
MTS buması aşa çıgıp beraz ütkäç tuktadımda, äle mäytäm üzegezdä bik yakşı baralasız. Kız berni äytep ölgermäde, min işekne açıp töşüem buldı, bezgä karşı kilgän yäşel moskviç tuktadıda, annan dürt ir keşe çıgıp maşinanıñ işeklärendä yapmıy minem yanıma yögrep kildelärdä, ni anañnı satıyım eläkteñ diyep, kaya eläkte şunda sugıp, mine kıynı başladılar. Min berni añgarmasamda, nindider miña has bulmagan yegerlek belän, kire kabinaga kerep utırdım, kız digänem kabinadan töşkän, tege irlärgä närsäder añgarta.
Şul arada moskviç artına, "Ural" mototsıkılı kilep tuktadı, lyulkısınnan yalan başlı, kürkämgenä ber hatın töştedä, ni turındadır bähäsläşep torgan irlär yanına kilep, mine kötmägän bälyaga tartkan kız belän sülärgä totındı.
Äytmäsälärdä bu hatın, kıznıñ anası ikännege kürenä. Çirat miñada citte, kız şakap minnän işekne açtırdı, min kurkıp kına bulsada buysındım, işekne açtım.
- Saniyä, minem ismem Saniyä, diyep kız miña kulın suzdı. - Bu irlär ätiyem belän anıñ eneläre. Ätiyem Mönir, äniyem Roza, sin mine büldermiçä tıñla min siña kıskaça ni bulganın süläp biräm. Bögen töştän soñ bez señelem belän velesopetta Zorinnan Bayaska kildek magazinga da, äbilärgä diyeptä, magazin yabık bulganga señelem äbilärgä kitte, ä min kibetneñ açkanın kötärgä kaldım.
Magazin açılışka menä şul ZİL maşinası kilep tuktadı, annan ike tatar cigete töşep mineñ belän süz başladılar, min añgarıpta ölgermädem ikäü kütärep maşina kabinasına utırtıp alıpta kittelär. Avıldan kır yulına çıkkaç, bez sine urladık diyep miña äyttelär.
Min ni äytsämdä tıñlamadılar, şulay talaşa—kıynaşa İlmingä cittek.
Buyga ozınıragı Mars, anıñ öyenä kilep tuktadık, Nyazım—ikençese Nyazım atlı, nik siña tuktadık, äydä bezgä, bu kız miña diyep, minem aşa iyelep Marsnı törtte, Mars üz yagındagı işekne açıp çıktıda, passacir yagınnan işekne açıp, Nyazımnı tartıp kabinadan töşerde. Alar tartkalaşıp bähäsläşkän arada min maşinanı alıp kaçtım, maşina sündermägändä ide. Yulda sine oçrattım, kalganın beläseñ Äti belän äni, señelemdä, äbidä, Zoringa şaltratkaç, kua çıkkannar maşinanıñ nindi ikänen häm nomerın belälär.
Tik torgannan siña eläkte, açulanma zinhar diyep Saniyä kulımnan tottı. Min bik karşı sülär idemdä şul, süläp bulmıy, irennär eşeşkän avıznı açıp bulmıy, citmäsä äldä sul küzemdä yelsengän, berni kürmi. İrlär kıznı alıp kire kitärgä uyları bulsada, Saniyäneñ änise İlmin kızı bularak, yuk äydä citiyek öylärenä, köpä—köndez, kileşmi—süläşmi kız urlarga ni hakları bar diyep, barısın üze belän iyärtep mıcuk Marslarga kittek.
Kız urlagannarnıñ berse bu ZİL da eşläveçe mıcuk Marısı ikänlegen mindä añgardım. Min ZİL da rulda kız yanımda, barıp cittek, uramnarına tuktap, moskviçtanda, mototsıkıldanda töşep Marsnıñ yortına kerdelär, artlarınnan mindä, Saniyädä iyärdek.
Yort tulı keşe, böten tuma—tumaça, koda—kodaça, yegetlärne ayırgannar, ikese ike yakta utırıp tora. Saniyäneñ änisen aradagı hatın kız Roza kodaça diyep karşı aldılar, başta kızu gına başlangan bähäs, äkeren genä tihara barıp, çäy östäle artına küçte.
Marısta, yanımda basıp torgan Saniyäneñ yanına kilep, vahıtına turı kilgän süzlär tabıp, gafu ütenep, süli—süli kiyäügä çakırdı.
Min üzemne bu yortta, artık keşe kürep, mıştım gına art kapkadan çıgıp kittem. İkençe könnedä, öçençe könnedä, öydän çıkmadım, keşe küzenä kürenergä oyalıp.
Niçek kileşkännärder min belmim, Mars Saniyä belän öyläneştelär, Saniyä pedinstitutnıñ öçençe kursın betergän bulgan, çittän torıp ukırga küçkän.
Mäktäpkä eşlärgä kergän, mine tuygada çakıruçı bulmadı.
Başka keşe bulsa üpkälägändä bulır idem, tik Marıs belän mäktäptä ber sınıfta, ber partada utırıp ukıdık. Berençedän alıp dürt sınıfnı beterginçä keçkenä mäktäptä ukıdık. Keçkenä mäktäp diyep atalgan ike yataşlı, Novouzenskinıñ ikeçe gildiyä säüdägäre bulgan Mingazetdin Hasanoviç Yamaşevnıñ öyendä.
Bu öydä tatar halkınıñ berençe politik eşleklese, halık azatlıgı öçen zamanına karata köräş yulın tapkan, üze artınnan aldıngı fikerle yäşlärne iyärtkän keşe, Kazannıñ RSDRP komitetın citäklägän şähes. 1905—1907 yılgı revolyutsiyäneñ aktiv citäkçese, urıs telendä yazgan öndämälärne, çakırışlarnı tatar telenä tärcemä itep halıkka citkergän Hösäyen Yamaşev uskän häm tärbiyälängän.
Bezgä ukıtuçılar süläve buyınça bezneñ avılga 1933 yılnıñ mart ayında, Mäskäüdän komandirovkaga kilep Musa Cälil tatar telendä gazeta çıgargan, naborçıgı Abdılla isemle bulgan. Cälil avılda 111 kön tora, ul avılda vahıtta Alimova Ayni apa häm anıñ señelese Näymä apa belän, alar ukıtuçılar bulıp eşlägän, avılda Yamaşevlarda eşlägän keşlär belän söylägän häm yazıp algan, Yamaşev Hösäyen belän dus bulgan Aynetdinov Şakirdan soraşkan.
Aynetdinov Şakir, Hösäyen birgän proklamasiyälärne başka tatar avıllarında taratkanda anı 1906 yılnı kulga alalar häm katorgaga ozatalar, ul biş yıldan artık katorgada utıra. 1917 yılnı RSDRP çlenı bularak avılda selsovet oyıştıra. Gracdannar sugışında halıknı aklarga karşı kütärä.
Yamaşevlarda eşlägän keşlärdä, avıl kartlarıda, yılın ätälmäsälärdä, ber yılnı Hösäyen Kazannan avılga kaytkaç, atası Uralskidan ber şäkert kiterä.
Ul şäkert Gabdulla Tukay buluın bik küplär belgän, alar Hösäyen belän mäçetkä comga namazına yöregännär. Tukaynıñ Verhazovkaga nik elägüen turı gına äytälmäsälärdä, Hösäyenneñ( uçitelskaya şkolada) klassta utırıp kalganı belän bäylilär, Tukay ul vahıtta halık şagire tögel, ä yakşı belemle şäkert, akçaga mohtaç çagı bula, Hösäyen belän Gabdulla duslaşalar, kem öçen faydalırak bulgandır bu oçraşu äytüe kıyın, Tukaynıñ 31meñ urıs torgan Uralskida,
barlıgı öç meñ yarım tatar torgan cirdä, tere tatar söyläşenä irekkännege kön kebek açık, İlmin, Altata, Safarka, Uzin avıllarında 15 meñgä yakın tatar yäşägän, Tukay közgä tike Yamaşevlarda torgan. Küräseñ Hösäyen belän Gabdullanıñ araları yözelmägän.
Ayni apa sülägän buyınça, Tukay çama belän 1906 yılnıñ may ahırında avılda bulgan sabantuyda katnaşa, dumbırada uynap kara karşı cırlaşta ota.
Halık häterendä kalgan şayan cır, Tukay şul sabantuyda karşı cırlaşta cırlagan dilär.
Aldıbızda coma mäçet, yaltırıdır kalayları.
Eçäk turap, salma aşıy, "kara çärkä" malayları.
Şul uk sabantuyında, Agiş Safasınıñ, keçe kızı Mahisärvär belän tanışkan, kiçke uyında gına tögel, ikençe könnedä bergä söyläşep torgannar.
Tukaynıñ Mahisärvärgä öylängesedä kelägän, diyep sülilär, tik bay keşe, kayandır kilgän yarlı—yabagayga kızın birmägän.
Tukay ber iptäşe belän, 1906 yılnıñ cäyendä Safarkadan ällä ni yırak tögel, ber utarda politsiyä ezerleklävennän kaçıp tora. Avılga kilep yöregännäre, bilgele.
Bu vakigalar turında Cälildä belgän, halıktan soraşıp yazıp algan bulgan, tik nikter faydalanmagan.
Mäktäpneñ binasın ällä kayçan tetep bärdelär, tatarga kem torgan bulsada barı ber. Tik bezgä ul mäktäptä ukıgannarga, äldä kemneñ öye bulganın belgännärgä köñelärenä avır. Mäktäpne tetsälärdä, anda ütkärgän yıllar, bergä ukıgan sınıftaşlar onotılmıy.
Mıcuk Mars belän belän süläşep utıru ni tora, min şulay uylarga batıp torgan ciremnän, kuvaldı tike Marısnıñ yodrogı, östäl östenä dors itep töşkäne çın barlıkka alıp kayttı. Çäynektä betkän, Täskirä kabatlarga uyı yuk.
Barıgız keşe küregez, yartı çatırnı aldıgız keşe keregä urnı yuk diyep, bezne ozattı. Mars sukrana—sukrana, üster üzlären, atalarınan ber ortlam çäy kızganalar, diyep mine çatırdan alıp çıktı.
Minem bähetkä çatırdan çıguga, "Buşlıy" Halisä apa oçradı, Mars anı koçagına alıp abıstay käbeşem, yörägemneñ mayı, mayım süzen berniçä kabatlap täpärlängän irennäre belän apay itärgä totıngan arada min çitkäräk kitep ölgerdem.
Halisä apan, änise Nägimä tätäy sugış yıllarında tugan, sugış vahıtı avılnıñ valyutası bulıp tämäke yöregän, kolhoz küp ustergän, dävlätkä tapşırgan, halık karap tormagan, alalganı kolhozdan algan, alalmaganı üze ustergän. Ul tämäkene tapagannar, kiptergännär, timer yul vokzalında härbi eşalonnarga çıgarıp satkannar, kiyemgä alıştırgannar, sabınga. Halisä apanıñ änisedä, babası belän ber öç kön vokzalda tämäke satkan, vokzalda frontka kitä torgan avıl cigeten oçratkan, köz buluına karamastan, aralarında nider bulıp algan.
Yaz başına taban Nägimä apanıñ eştän avır yörep kaytkanın kürep, kürşe hatını, Nägimä yökle tögelme üzeñ, bik avır yöriseñ digäç, kem miña yök birsen buşlıy kiläm. Vahıtı citkäç, dönyaga Halisä apa kilgäç, anı buşlıy Halisä diyep yöretä başlılar.
Stadion halık belän tulı sähnädä cırlılar, biilär, küp halık at çabışına taban tartılgan, bäyge başı stadion kırıyında, kaysı kolgaga mengän, kaysı baganaga menärgä mataşa, kem kapçık belän ber beresen dömpesli, tik toruçı keşe yuk, minem işlelär genä avızın açıp başkalarga akıl birep tora.
Äye mondıy sabantuynı min Şamyunov Ravıl abıy rayonnıñ glavası bulgaç kına kürgän idem. Ravıl abıy ul vahıtta pensiyägä çıkkan bulsada, tavıklar
Fabrikasında direktor väzifäsen üti ide. Rayon berçegä kütärämgä kalgaç, yünne keşe glavaga yäşlär arasınnan tapmagaç, gubernator Ayatskov D. F. üze
Şamyunovka Därgaçka kilep rayonnı keşe rädenä kertkinçek kenä bulsada, citäkläven soralgan. Ravıl abıy gubernatornıñ süzen ayak aska basmagan, glava bulıp eşlärgä kileşkän.
Ayatskov yalgışmagan, totırıksız glavalar urnına Şamyunov kilgäç, halık yan aldı. Hucalıklar şıgırdap—şıgırdap bulsada oyıp torudan kuzgaldı.
Tik kızganıç bu häl ozakka barmadı, Ayatskov gubernatordan kitkäç, Ravıl abıyda kitte, sabantuylarda bette.
Anarga almaşka kilgän glavalar, anıñ kebek uk sälätle citäkçelär bulıp çıkmadılar.
Ni eşliseñ hodaynıñ ämere. Menä tagın avıldaşlar bik yahşı sabantuy oyıştırgannar, tatarstannanda kilgännär.
Kartlar yanına barıp saulıklaşıp kına ölgergän idem, mıcuk mine yañadan ezläp taptı, tik ul bu yulı avızıklagan kileş, yanında Saniyä.
Saniyä öçen vahıt çittän uzgan, yıllar maturlıgın, sılulıgın kimetmägändä köbek, gomer buyı soklanıp yöredem üzenä.
Alnıdarak zamanda, min ülänälmi yöregän çakta, Saniyä minnän nik öylänmiseñ diyep soragaç, sin başkaga kiyäügä çıktıñ, kemgä miña öylänergä digäç, ciget min maşina belän yanıña tuktadım, rulga utırtım, üzeñ bäheteñne kürmädeñ, äle ükenmä diyep yarım şayarıp yarım çınnata äytte.
Mars üzen taşlap kitkän öçen beraz açulansada, Saniyä karşında ber ni äytmäde.
Mıcuk üzen bähetlegä sanasada, bareber, köñelendä ber rızasızlık bar, Saniyä aña biş kız bala taptı, bögengä Saniyäneñ kızlarıda, dönyaga malay kitergännäre yuk, tik kızlar tualar. Min anı yakşıga diyep yurım.
Kiç yakınaydı min kitärgä cıyındım, halık köñel aça, bäyräm itä. Tukaynıñ bäyräm bögen digän suzläre iskä töşte, kayçandır distä yıllar borın, Hösäyendä, Gabdullada sabantuydagı halıkka karap, halıknıñ kiläçäge turında uylangannardır, alar işmäsädä äytäse kilä, bar halkıgız, yäşi, sez bezneñ arada, bez sezne onıtmadık, iñ olo vasyategezne ütäp torabız, kayda bulsakta tatarlıgıbıznı saklıbız ber halık ikänebezne onotmıbız.
*İskärmä. Atnaras kön - atna arası kön, comga belän bazar kön arası.
Uralsk - Verhazovka. iyün 2011