(hikäyä)
Avtobusta urınnar kalmagan ikän. Bürek astınnan ap-ak çäçläre tırpayıp torgan olıgayıp kilüçe ber abzıy yänäşämdäge buş urınga çümäşte. Cıynak kına sumkasın tez östenä kuyıp urnaştırkaç, minem tarafka da küz attı.
— Säğat niçä mikän, señelem?
Min, irenmiçä, kesämdäge telefonımnı kulıma alam.
— Tugız tulıp un minut ...
Abzıy, başın kıyıgrak salıp, miña töbälä, küzlären kısa töşep, şaktıy ozak karap torgaç, böten avtobusnı tutırıp kıçkırıp cibärä:
— Sin bit — «apay kızı»! Bezneñ Rauşaniyä apaynıkı!
— Äye, — dim min.
— Tavışıñnan tanıdım... Taç apay tavışı inde! Yözgä dä ohşagansıñ ...
Abzıy bitemdäge härber çalımnı, sizeler-sizelmäs mañgay sırlarımnı da iğtibar belän küzätä. Kanäğat yılmaep, tagın kabatlıy:
— Taç apay ikänseñ!
Min üzem dä, küzemnän atılıp çıkkan yäşläremnän ber tamçı da oyalmıyça, bähetle yılmaep, aña töbäläm.
Miña şundıy rähät, bik-bik rähät!
Tugan cirdän şaktıy yırakta äniyemneñ tagın ber ukuçısı oçravın kür äle! Mine änigä ohşatıp, küñelemne niçek söyenderüen añlıy mikän bu abzıy?
— «Apay kızı», sin kaysısı soñ? Olısımı? Ällä «direktor»mı?
Min kıçkırıp kölep cibärdem:
— «Direktor»ı ...
Änise belän bergä mäktäpkä kilep, dürt-biş säğat buyı artkı partada utırgan keçkenä kızçıknı (mine!) ukuçılar şulay ürti ide.
Bügenge kön kagıydäläre buyınça, sıynıfta çit bala utıru bälki zakonga da sıyıp betmider. Ä ul yırak yıllarda balalar bakçasız avılda yäşäüçe ukıtuçınıñ mäktäpkä balasın iyärtep yörüe bik tabigıy küreneş bulgandır.
Min änä şulay, öç yäşemdä ük, äniyemneñ «ukuçı»sına äyländem, ä balalar öçen — «direktor»! Çönki soñgı partada utıram bit!
Bik arıp, başımnı partaga salgan minutlarda, kolagıma ällä kaydan uk, yıraktan-yıraktan, berär ukuçınıñ tavışı kilep ireşä:
— Apay, «direktor» yoklap kitkän, yıgılıp töşmäsen tagın ...
Kemder, baş astıma iske pältämne bökläp, mine şul partanıñ utırgıçına yatkıra.
Beraz «çerem itep» algaç, tagın «ukırga yabışam»: kitap aktaram, räsem yasıym, üzemä kürä bik tırışa-tırışa däftäremä sannar tezäm.
Klassta min änineñ «iñ-iñ akıllı», «tärtiple», «sabır» ukuçısı . Şundıy buluımnı öydä kat-kat işetep, min bik gorurlanam. Şulay bulsam gına äni mine öydä bikläp kaldırmıy, ä bikle öydä yalgız utırunı min ber dä yaratmıym şul.
Änineñ başka ukuçıları kebek min dä anı mäktäptä «apay» dip yörtäm.
Yomışım töşsä, başkalar kebek ük, kulımnı kütärep röhsät sorıym:
— Apay, çıgıp kerim äle, — dim.
Beräü dä kölmi, bar da citdi, çönki soñgı partada «apay kızı» utıruga bar da iyäläşkän inde.
... Altmışınçı yıllardagı ukıtuçılar tormışı, kino kadrları kebek, häteremdä yañara ...
Menä äniyem zur agaç çana tartıp, karlar yırıp aldan bara. Anıñ artınnan tezeleşep ukuçıları da iyärgän. Här yort sayın tuktap, huca hatınnıñ röhsäten algaç, tavık ketäklegenä yünälälär, bozlanıp katkan tizäklärne vatıp, çanaga töyilär.
Barısınıñ da bitlär ut yana, üzläre şau-gör kilä:
— Apay, apay! Bügen bez «b» klassın tuçnı uzabız inde ...
— İye, iye, apay! Kiçäge yöz tuksan kilaga bügengene dä kuşsakmı!..
— İ-i-i! Maktanma inde, Şäyhulla! Normanı tutırırga äle tagın ber-ike kön çıgarga kiräk bula. Şulay bit, apay?
— Yuk, yuk, apay! Normanı bügen ük tutırabız. Min häzer sezne Mincamal apaylarga alıp baram! Andagı tavık b... ın kürsäñ! Kış buyı çıgarmagan. Ul üze avırtıp yata ...
Mincamal karçıknıñ ire dä, berdänber ulı Şärifcan da sugışta ülep kaluın balalar küptän belä. Bu äbigä bakça kazırga, bäräñge utırtırga Rauşaniyä apayları alarnı yazın da alıp kilgäli ide. Malaylar ketäklekkä yünälä, ä kızlar — öy cıyıştırırga .
«Yalt» kına kütärep, «direktor»nı da öygä alıp kerälär. Böten iregemne bogaulap torgan şakmaklı zur şäldän arıngaç, tirä-yagımnı küzätä başlıym.
Änä kızlarnıñ berse savıt-saba yua, beräü, çıra telep, kazan astına ut kabızgan, kemder idän seberä... Ni arada samavırları da kaynap çıkkan, «äni-apay» inde äbigä çäy dä eçerä. Eşne beterep, karçıknıñ çiksez rähmätlären kabul itep torganda, Şäyhullanıñ şayan tavışı işetelä:
— Eşegez betteme äle? Äydägez, sezgä kürsätergä dip ber «stalagmit» kaldırdık anda!
Säyer isemle ul närsäne minem dä küräsem kilep şıñşıy başlıym. Kürsätälär. «Stalagmit» digäne biyek bulıp bozlanıp katkan tavık tizäge ikän. Anısın da vatıp çanaga iltep salalar. Ul könne norma ütälgänme-yukmı, min inde kötep citkerä almıym, şälgä törenep çanada utırgan ciremdä arıp-talıp yokıga kitäm ...
İkençe könne mäktäptän kaytıp tamak yalgap algaç, aşıga-kabalana fermaga yünäläbez. Äni anda — agitator. Sıyır savuçı apaylarga gazetalar ukıy, nider söyli, añlata, ä ukuçıları isä kontsert kuya. Savımçılar mine dä cırlata, üzläre gel «bigräk keçkenä!» dip kabatlıy. Minem äni klassında niçänçe yıl ukıp yörüemne ällä belmilär inde?
Äti belän äni — ike ukıtuçınıñ könnäre mäktäptä ütä. Bala-çagası da, däreslär betkäç, tiz genä aşap kilä dä, tagın mäktäptä cıynala. Mäktäp gör kilä.
Altmışınçı yıllarda Nalasa mäktäbendä ukıgan här bala da diyärlek ya garmunda, ya mandolinada uynıy belä ide ul çakta. Öyrätüçese — bernindi muzıkal beleme dä bulmagan gap-gadi matematika ukıtuçısı Ädhäm abıy — minem ätiyem! Balalarnı ul räsem yasau serlärenä dä töşenderä, kürgäzmälär dä oyıştıra, mäktäpneñ äle muzıkal ansamble, äle yäş rässamnäre rayon külämendä ciñü yaulap kayta. Ä bez, alarnıñ öç balası, şul mäşäqat-şatlıklar belän uralıp, mäktäptä üstek disäk tä bula.
Kiçläre öyem-öyem däftärlär tikşerep uzgan bu ike fidakar cannıñ ukıtuçılık hezmäten niçek yaratularına soklanmıy mömkin tügel! Öç bala üsterep, öçeseneñ dä ukıtuçı hönären saylavı, altı onıklarınıñ pedagog buluı şunıñ dälile tügelmeni?
«İr belän hatın ikese dä ukıtuçı bulsa, mäktäptä — zur pedsovet, öydä — keçe pedsovet» digän gıybarä näq bezneñ ğailä turında bulgandır, mögayın.
Bezneñ öydä berençe sentyabr kiçe bolayrak ütä ide.
— İ-i-i, Ädhäm, minem bişençegä kilgän Tübän Atı, Urta Atılarnı kürsäñ! (Bu ike avıl ukuçıları bişençedän başlap bezneñ mäktäptä ukıy.) Kayumovlarnıñ tagın ber kızları kilgän. Näq Roza, Rafaelläre kebek: küzläre kap-kara, abıy-apalarına ohşasa, gel «biş»kä genä ukır inde. (Berazdan äni ketkeldäp kölep kuya) Sirayıvlarnıñ da töpçekläre kilgän — anıñ şayanlıgı, şuklıgı diseñme!
— Ä sin minem Mincanovnı kürdeñme äle? Ul üskä-ä-ä-n! Üzem dä tanımıyça tordım... «Abıy, bıyıl da räsem tügäräge bulamı?» dip aptıratıp beterde ...
Här yıl sayın mäktäpne tämamlap kitep bargan ul ukuçılar, minem äti-änineñ alarnı «mineke», «bezneke» dip atauların sizde mikän? Mögayın, belgän, añlagannardır. «Apay!», «abıy!» dip, gel-gel häl belergä kilep torgan yäş cilkänçekne dä, çäçlärenä «bäs kungan» agaylarnı da yahşı häterlim min. Andıy könnärdä kunaknı ozatkaç ta, süz gel anıñ turında gına bara: kayçan, nindi bilge algan da nindi şuklıkları bulgan? İstäleklär berse artınnan ikençese tezelä genä ...
... Äniyem — Ätnä kızı. Dürt bala belän tol kalgan äbiyemneñ iñ ölkän balası, uñ kulı . Mäktäpkä ul, ber yıllık tarih ukıtuçıları kursın tämamlap, unsigez yäşe tulgaç ta kilä. Peduçilişe, institutlarda aña çittän torıp ukırga turı kilgän, çönki öç señelkäşne ukıtuda da ul üzen cavaplı toygan. Sugışka kitkändä babam äbine kat-kat kisätkän ikän şul: «Kızlarnı ukıtırga tırış, Näfisä, ukıtuçı bulsınnar!» — digän. «Dürt kızımnı da ukıttım: öçese — ukıtuçı, berse—bıraç!» — dip kabatlarga yarata ide tol äbiyem.
Härvakıt sabır, bervakıtta tavışın kütärmäs, kıçkırıp gayräteñne çigermäs ukıtuçı «äni — apayımnı» isemä töşeräm dä gacäplänep kuyam: dönyada anıñ kebek ük üz hezmäten yaratkan tagın beräü bulır mikän? Vakıtında avır operatsiyä kiçergän äniyem gel-gel kabatlıy ide: «Ukıtuçı buluım belän bähetle dä min. Bigräklär dä yaratam balalarnı! Gomer buyı sau-sälamät balalar belän eşläü — üze zur bähet bit. Alarnıñ uñay energetikası mine çiremnän tereltte . Mäktäp kıñgırauların işetep yäşämäsäm, küptän ülgän bulır idem inde».
Katlaulı operatsiyä äniyemneñ küzlärenä gomerlek zıyan salgan: küzläreneñ bik tiz aruı, ä küzleksez berni kürmävennnän ul gomer buyı cäfalandı. Tatar tele häm ädäbiyätı ukıtuçısı la ul! Här yaña kitap, ädäbiyättagı yañalıklar belän balalarnı näq menä ul tanıştırıp barırga tiyeş lä! Äti yärdäme belän äniyem bu kıyınlıknı da ciñügä ireşte.
Äti kıçkırıp ukırga ber dä irenmi ide, ä bez, anı tıñlıy-tıñlıy, Härkaysıbız üz eşebez belän mäşgul. Ya bulmasa äti här ukıgan kitabınıñ eçtälegen böten neçkälekläre belän söyläp birä. Änineñ hätere isä härkemne soklandırırlık, kompyuter kebek, eläkterep kenä ala. Änä şul «kıçkırıp ukular», mäktäp tormışın «Kommunizmga» gazetasında daimi yazmaları belän çagıldırıp baruları balalarda ädäbiyätka mähäbbät tärbiyälämägän dip kem äytä ala?
Äniyem turında yazganda, anıñ dingä karaşın äytmi kaldırsam, bu yazmamnıñ ber çite kitek bulır ide sıman. Äye, äye! Bu turıda min häzer yäşermiçä äytä alam: kommunist, propogandist äniyem böten canı-täne belän Allaga ışana ide! Ul «bismillasız» ber eşkä dä totınmadı, yulga çıkmadı.
Tagın ber hatirä küñeldä yañara ...
Därestä Allaga karşı äñgämä uzdırgan äniyemä, öygä kaytkaç, min soraular belän yabırılam:
— Äni, äni! Menä sin mäktäptä «Alla yuk!» dip äytteñ bit inde ...
— Äye, äyttem ...
— Allañ işette bit inde ...
— Äye, işette ...
— Menä häzer şunıñ öçen sine Allañ suksa?
— Yuk, sukmıy. Min annan başta gafu ütendem: «Dinem öçen tügel, Allam, könem öçen», didem ...
Min kıçkırıp kölep cibäräm. Minem şarkıldavıma ätimneñ dä kuşıluın kötäm. Ul bit — «yarıy ateist!» Menä ul ni diyär ikän?
Kinät öylär selkenep kitä: äti zur yodrıgı belän östälgä kiterep suga.
— Änidän kölärgä ya-ra-mıy! Dingä ışanu-ışanmau — härkemneñ üz eşe!
Söyläşüne min, ber süzen dä üzgärtmiçä, niçek isemdä kalgan bulsa, şulay yazdım.
Bu temaga bütän kagılıp tormaganbızdır, mögayın. Äti süze — ber bulır: ber äytä — berägäyle äytä ul!
... Bez akrınlap üsä bardık, ber-ber artlı Kazanga ukırga kitä tordık. Äni isä, avız eçennän dogaların pışıldıy-pışıldıy, bezgä häyerle yullar teläp kala. Kolagım çitenä «teläç — koçlıklar» digän süzläre genä elenep kala.
Küp yıllar ütep, inde üzem dä olıgayıp kilgändä, min ul süzlärneñ mäğnäsen änidän sorarga buldım:
— Bezne imtihanga ozatkanda, «teläç-koçlık» digän nindi doga ukıy ideñ sin?
Äniyem rähätlänep kölde.
— «Mögallimnäre küzenä nurlı itep kürsätep, balama «tel açkıçları» bir!» — dip ütendem min.
Menä hikmät nidä bulgan ikän!
... Hatirälär, hatirälär ...
Min üzem dä häzer olıgayıp kilüçe ukıtuçı inde.
Gomeremdä bik küpme bala miña «apa», «apay» dip däşte, häzer dä däşä. Tik min alarnıñ süzlären: «Otçestvo belän däşegez!» dip, bülderergä aşıkmıym, açulana da almıym. Min alarnıñ barısın da, näq äniyem öyrätkänçä, bik-bik yaratam.
Ukuçılarım karşına däreskä kergändä, böten küñelem belän: «Hodayım, alar karşında nurlı bulıp kürenim dä «tel açkıçları» birä kür üzemä!» — dip Allaga yalvaram.