Adämnär

(1921-22 yıllarda İdel-Ural buylarında bulıp ütkän faciga)

I

Ülem üzeneñ kara kanatların cäyde. Cir güyä, şunıñ astında kaplanıp kaldı. Tirä-yak kurkınıç karañgı kaberleklär, lähetlär belän, ber ülgäç terelep çıkkan canlı mäyetlär belän tuldı. Adämnärneñ yöräge moña çıdamadı, urınınnan kuzgalırlık kuäte bulgannar kurkışıp, dönyanıñ törle yagına kaçtılar. Törkstan, Kavkaz, Seber dalaların şunnan taralgan hälsez şäülälär bastı.

Ğalim kart yalgız ide... Başkalar kitkändä çirläp, şeşenep kalgan keçkenä ulı Rähim dä un kön elgäre yugaldı; şähärgä kitkänderme, yulda yıgılıp ülgänderme, berär cirdä totıp suyıp aşagannardırmı – hiçkem, hiçnärsä belmäde. Kaya ikän dip sorauçı-tikşerüçe bulmadı.

Babay kışkı çelläneñ katı, suık burannarı eçendä, taşlandık yortlar arasında ülem külägäse, kaber şäüläse kebek atnalar buyınça aptıranıp yörde-yörde dä, kapkalarnı, çitännärne kümep kitkän tirän kar körtlärennän çıga almıyça, karañgı töndä hälsezlänep audı.

Açı cil yaman ıcgırıp uynadı. Kartnı buran kapladı. Ul, bälki, yazga hätle şunda yatkan bulır ide: agası Namacan ike könnän soñ nindider ber eş belän bu tirägä kilgändä:

– Tukta äle, Ğalimneñ hälen bellim, – dip, aña kerep çıgarga uyladı. Läkin kar astınnan öyneñ tübäse genä kürenä, kapkalarnı kört kümgän ide. Kaydan kerergä dip ezlänep mataşkanda, abzar poçmagında ber et kürende. Ul, açı avaz belän şıñşıp-şıñşıp, närsäder özgäli ide. Küñele sizenep, yörägen kurku algan Namacan bata-çuma şunda yögerde. Mägär, ul beraz gına kiçekkän ide inde: ber zur gına kart ala et ülekneñ eçen aktarıp, eçägen, bavırın aşap yata!

Tirä-yaknı kaplagan karañgı ülem mondıy facigalärne bik gadigä kaldırgan bulsa da, bu küreneştän Namacannıñ başına kan yögerde, küz aldı tomalandı, ni eşlägänen belmiçä, kalın tayagı belän Aktırnakka taşlandı, mägär bu açlıktan yonnarı koyılgan, kabırga, yanbaş söyäkläre tirelären yırtıp çıkkan ber usal et ide. Kartnıñ tayagına karamastan tagı ülekne özgälärgä totındı, üze ber tuktamastan:

– Kış buyınça nasıybım minem şul gına buldı. Nigä miña tiyäseñ?! – dip, kızganıç tavış belän şıñşıy ide. Läkin, katı suguga tüzä almıyça, çak kına çitkä kitä dä, tagı yaman köç belän kilep gäüdägä teşlären batıra, tagı berär kanlı kisäkne özep ala ide, tagı yılap, räncep kimerä başlıy ide.

Kart çıdamadı, bar kuäten cıydı da, etneñ mañgayına şundıy kiterep bärde: Aktırnak huşınnan yugala yazdı, läkin haman da ciñelmäde, üpkäneme, bavırnımı eläkterep kaçtı.

Namacan aptıraşta kaldı. Halık çakırırga barsa, bu et üläksäne aşap beteräçäk ide. Bälki, berärse işetep kiler dip, kıçkırırga totındı.

Hiçkem kürenmäde, kürşe öylärdän dä can äsäre sizelmäde: bu tiräneñ kayçandır göcläp torgan yortları häzer taşlandık, buş ide. Bolarnıñ hucaları köz köne ük vabadan, tagunnan [çumadan] kaçkan kebek, aç ülem karañgılıgı kaplagan bu illärdän ällä kaylarga taralgannar ide inde. Atlılar at arbasına üzeneñ aktık äyberlären töyäp, atı bulmagannar keçkenä arbaga avıru balaların utırtıp, anda sıymagannarnı cilkälärenä kütärep, häle belsä bötenläy taşlap kaldırıp, kärvan-kärvan tezeleşep kayadır, närsägäder, ni ömet beländer agılgannar ide. Märhüm Ğalim kartnıñ balaları, kürşeläre dä şul kara tufan dulkını belän kitep, dönyanıñ kay yaklarındadır häbärsez betkännär ide.

Aktırnak küzdän yugaldı. Ul ya kitkänder, ya häylä korıp berär cirgä yäşerengänder. Namacan aña küz saldı, kürenmägäç, şul kar baskan yorttan bata-çuma yañadan uramga çıktı.

Yugarı yaktan ber adäm karaçkısı kilä ide. Monı kürü aña beraz ciñellek birde.

– İkäüläp mäyetne alıp kitärbez! – dip uyladı.

Şäülä aşıkmıy gına kilep citte. Bu ozın buylı, kiñ cilkäle, läkin yabıgıp yañakları eçkä batkan, irennäre tartılıp, korışıp, avızın yaba almas hälgä kilgän, yözenä, küzenä ülem töse çıkkan ayaklı ber mäyet ide. Östendä kırık cirdän yamaulı çikmän, anıñ tişeklärennän korı söyäklär kürenep toralar ide.

Kilü belän isänläşmäde, sälam dä birmäde, ber üläksägä, ber Namacanga häyranlık belän karadı, cep belän muyınına askan kazanın karga kuydı da, üze hälsezlänep şuña utırdı.

Kart, ak kar östendä taralıp yatkan üläksäneñ kanlı kisäklären kürsätä birep, aña äytte:

– Nik däşmiseñ? Gäräy, sin adäm tanımas buldıñmı ällä?

Gäräyneñ kipkän miye beraz kuzgaldı, yörägendäge aktık kanı kaynap açuga kilde:

– İsän vakıtında ber sınık alabuta ikmäge birä belmädeñ, ülgäç kilep yörüeñdä ni fayda sineñ, kart duñgız! – dip sügärgä çamaladı, läkin tele dä äylänmäde, ziheneneñ ällä kay cirendä selkengän ikençe ber uyı da tuktattı: ul öyendä hatını, bala-çagasınıñ häle bik avıraygaç berärsenä zakladka salıp bulmasmı digän isäp belän aktık kazanın kütärep çıkkan ide. Namacanga da sugılmakçı ide. Ettän kalgan üläksä öçen talaşıp torırga üzendä köç cıya almadı. Tik kemneñ keläte yakın ikän dip, üz eçennän genä mäyetne ber cirgä iltep taşlau turında uyladı.

II

Üleklär öçen yılau, alarnı käfenläü, kaber kazıp uñaylı lähetlär yasap kümü kebek, elekke tuk zamannıñ yahşı ğadätläre küptän taşlangan ide inde. Öydäme, uramdamı, yuldamı – hälsezlänep yıgılalar da ülälär. İsän kalgannar üzläre dä ya yaman şeşengännän, ya kibep, korıp, ayakların çak österäp yörilär. Balta, köräk totıp, kışnıñ katı suıgında, tuñıp taştay katkan cirne kazırlık, cenaza-fälän ukıp, ziyäratka iltep yörerlek kuät yuk. Üläksälärne ya üzeneñ, ya hucası taşlap kitkän buş kelätlärneñ, kayçandır aşlık belän tulı bula torgan idännärenä taşlıylar.

Bu cirgä iñ yakını Sadrıy baynıñ keläte ide. Gäräy belän Namacan, ike süzdä añlaşıp, şunda iltergä buldılar. Abzarda ber-ike çıpta bar ide. Kartnıñ Aktırnaktan kalgan kisäklären cıynap şuña tördelär. İkäüläp, kardan österi-österi, öy yanına kiterdelär. Namacan tuktap, ülekne cirgä kuydı.

Märhümneñ balaları Kavkaz taularındamı, Aziyä çüllärendäme, başka ber cirlärdäme ülep kalsalar, berdänber varisı ul bulaçak ide. Kart monı uylap, tuganınıñ äyberläre äräm-şäräm bulmasın dip öygä kerde.

Gäräy dä aña iyärde.

Zamanında urta hälle ber tormış kiçergän bu öy häzer cen-päri oyası kebek ide: täräzäläre vatık, miç cimerek, idändä, säkedä çüp-çar, tuzan-tufrak. Ğalimneñ ber iske tun kisäge genä monda kayçandır adäm torganın kürsätep tora. Namacan kızganıp, bu härabägä karadı:

– Märhüm zur mäşäqat belän bu öyne saldırgan ide. Üzenä nasıyp tügel ikän... Ay, gomer digäneñ! – dip söylänä-söylänä törle cirlärne aktardı: miç astınnan ber tabagaç kilep çıktı, şürlektän ike kaşık belän ber tabak aldı. Kartnıñ töse bulır dip şularnı bayagı yırtık tunga törde dä, kultıgına kıstırdı. Yozak ezläde, läkin taba almadı, küñelennän:

– Bügen ük kilep, işek-täräzäne kadaklarga kiräk, – dip uyladı.

Läkin Gäräygä bu turıda süz äytmäde. Ul anıñ usal telle ikänen belä ide:

– Ğalim kart tugan eneñ ide, anıñ kul-ayagı da siña tiyäder, alıp kayt ta peşerep aşa, – digän kebek ber yaman süz äytüennän şiklände, üzen tıydı.

Şunıñ belän eşne beterep çıktılar da, çıptaga törelgän üläksäne österäp tirän kar eçennän avılnıñ yulsız, sukmaksız uramı buylap Sadrıynıñ kelätenä kittelär.

III

Monda üzenä ber dönya – karañgı kurkınıç ülem dönyası: kelätneñ işegen açuga bötenläy yalangaç ber hatın belän ber zur kiñ ak sakallı kartnıñ gäüdäse yata. Kiyemnäre yuk, öslärendäge kapçık ber yakka şuıp töşkän. Karalıp kügärgän kotoçkıç tännäre kaber cäfasın kürsätälär. Bolardan arırak ayak-kulları törle yakka taralgan baş-altı yäş balanıñ üläksäläre ber-berenä yabışıp tuñıp katkannar. Balalarnıñ gäüdälären başına mendär kebek yasap söyälgän ber karçık bik artık şeşengän täne belän tau kebek öyelep, suzılıp töşkän. Ul berençe karauda terek kebek kürenä, çäçläre tuzıp cilkäsenä salıngan, avızı yılmaygan räveştä açık, siräk sarı teşläre ber-bersenä kısılgannar, pıyala küzläre işektän kerüçegä, güyä şeltä belän, üpkäle açu belän karap toralar...

Ğalim kart üläksäse bu üleklär dönyasına tagı ber keşe arttıru gına ide. Kıyınlık belän kertep anı tege açık küzle karçık yanındagı buş urınga salıp azaplanganda, kaydadır ber ıñgıraşkan tavış kilgän kebek buldı. Moñardan yöräklär dereldäp kitte, Namacan kauşap kaltırandı:

– Ya, hoday, üleklär telgä kilgänme ällä?! – dip, yak-yagına karandı.

Läkin balalarda da, küze açık karçıkta da, karalıp köygän yalangaç hatın belän kiñ ak sakallı kartta da can äsäre kürenmäde. Tagın ıñgıraşkan tavış işetelde. Poçmakta çikmän, bürek, oyık-çabata, biyäläy kigän, citü çäçle kara mıyıklı ber yeget yata. Ällä çını şulay, ällä küzgä kürenä: menä şul yeget kuzgaladır tösle... Añarçı taş kebek katıp torgan Gäräy şaşıp yegetneñ çikmänenä barıp totındı da selketä başladı. Ülekneñ kul tamırı tibä, avızınan sulış kilgän kebek toyıla. Gäräy üzeneñ kartka bulgan açuın onıttı, kurkulı tavış belän:

– Namacan abzıy! Monda ülmägän adämne kiterep taşlagannar bugay! – dide.

İkäüläp, kurkıp, aşıgıp yaktıga kiterdelär. Bilen, izülären çiştelär. Ülek küzen açtı, ıñgıraşıp, irkenräk sulu ala başladı.

Bu – Gäräyneñ kiyäve Miñlebay ide. Açlık östenä tir hastası belän avırıp berniçä kön yatkaç, telennän kalıp cansız räveştä katkan, bügen irtä belän anı ülde dipme, yäisä barıber ülä inde dipme, monda kiterep taşlagannar ide.

Miñlebay zamanında aru kön iteşle, tırış, çibär ir ide. Gäräyneñ zur kızı anıñ hatını ide. Bu yıl köz köne Nägıymä avırıp ülde. Balası kayadır yugaldı. İr yalgız kaldı. Avıru vakıtında yärdämçese bulmadı; Gäräy balta eşe tabılmasmı dip urıs avıllarında yörüdän bügen genä kaytkan ide. Agay-eneneñ, kardäş-ırunıñ hälen belü kebek ğadätlär küptän betkängä, soraşu häterenä kilmäde. Avırganın da belmäde.

Ülek, küzlären açıp ıñgıraşkaç, anıñ yöräge tetelde; kiyäüne yarata ide, küp dönyaları elek bergä bulgan ide, balalar da ul ciznälären üz tugan abzaları kebek yakın kürep bergä-bergä göc kilep kaynaşalar ide. Bolarnı uylıy almadı. Mägär küp gazaplar eçendä taşka äylängän küñele sındı, yöräge tüzmäde, bu faciga canınıñ kay cirendäder saklanıp kala algan elekke tuk vakıtnıñ ber tamırın kuzgattı, hälsezlänep yılap cibärde. Läkin küzlärendä yäş kalmagan ide, anıñ yılavı:

– Sin dä şulaymıni, tugankayım?! – dip äçe, karañgı tavış belän ükerü bulıp çıktı. Üze hälsez kulları belän österi başladı. Ul, güyä, elekke kiyäve Miñlebaynı bu kaberdän, bu kotoçkıç üleklär dönyasınnan tizräk alıp kitärgä, şulay itep kotkarırga tırışa ide.


Küp mäşäqat belän kütärep kelät aldına çıgardılar. İşek yabıldı, tegendä üleklär üzläre genä kaldılar.

Kükne kaplagan bolıtlar taraldı. Cil tındı. Kışkı koyaş böten cir yözen kaplagan ak kar östendä üzeneñ almaz nurları belän uynıy başladı. İrneñ häle haman ber çama: tele yuk, ayaklarına basa almıy äle.

Azrak häl algaç, berär keşe belän alıp kaytırmın dip, anı kelätneñ poçmagına, cılı-yaktı koyaşka karatıp söyäp kuydı da Gäräy, üze şunıñ yanına utırdı. Namacan kart kaytıp kitte.

VI

Berniçä minut ta ütmägänder, avılnıñ monnan yırak tügel ber cirendä nindider şau-şu kütärelde. Kar astındagı kayber öylärdän çak österälep şäülä kebek adämnär, irlär, balalar çıgıp, ber yakka taba kitä başladılar. Bolar arasında Gäräyneñ malayı Zäyni dä kürende. Ul başkalardan artık kıçkırıp, şaulap bara ide. Gäräy aptırıy töşte:

– Ni bar? Ni eşläp kıçkırınasız? – dip, ulın çakırdı. Malay, kulındagı ozın tayagı belän şayara-şayara, atası yanına kilde. Bu – un-unber yäşlek tere, ütken, läkin eştän çıgıp yabıkkan, sargaygan yözle, häyerçe kiyemle, şulay da uynap torgan küzle, yañgıravık tavışlı malay ide. Yulsız tirän karda yıgıla-tora Gäräy yanına kilep citär-citmäs, kelätkä söyäp utırtılgan Miñlebaynı kürep kurkuınnan kıçkırıp cibärde. Üze yılap, tavışlanıp:

– Äydä, barıyk! Min ubırlı karçıknı tottım! – dip, atasınıñ ciñennän österi başladı.

Bu bala berniçä könnän birle Zäbidä karçık belän sataşa. Moña säbäp şul: kaydandır ber häbär çıgargannar.

– Şul kortka häyerçe balaların cıya, imeş, kalganın tozlap kuya, imeş, – dip söylädelär. Zäyni başta ışanmadı, ber kürşe kilep kerep söylägändä aptırap, häyran bulıp tıñlap tordı da:

– Adäm kurkıtıp, yuknı söyliseñ! – dip, söyläüçeneñ başına çabata belän bärde, üze akırıp, yılap çıgıp kaçtı... Läkin tınıçlana almadı: tuktausız Zäbidäneñ öy tiräsen sagalap yöri başladı. Menä bügen ike häyerçe bala şunda kerdelär dä yugaldılar. Malaynıñ yöräge yarıla yazdı, yögerep räiskä üze çaptı. Öydä yuk, didelär. Namacan kartnı yulda oçratıp, aña äytte. Läkin bu ışanmadı:

– Adäm sataştırıp yöriseñ, tile malay! – dip, tayak belän kıynap cibärde, läkin Zäyni haman tınmadı, üze arıp, gıclap häle betkänçe keşe torgan öylärgä çaptı. İrlärneñ kaysı kölde, kaysı sügep çıgardı; hatınnar, balalar bu häbärne eläkterep aldılar, aç tamakların onıttılar, hälsezleklärenä karamastan uramga yögerdelär. Bolar artınnan irlär dä kuzgaldı. Şulay itep malay ubırlı karçıkka karşı tirä-yaknı ayakka bastırdı, üze yulbaşçı bulıp şunda kudı.

Bu häbärgä Gäräy dä tik kala almadı: kazanın, avıruın taşlap, aktık köçen cıyıp, malay artınnan yögerde. Bolar barganda yartılay kar astında kalgan yaña agaç öyneñ tiräsenä avılnıñ küp adäme cıyılgan ide. İşek-täräzäne vatıp, kerergä azaplanalar ide. Tegendä, ahrı, eçtän biklängännärder, iñ alda hatınnar, balalar şaulaşa.

Gäräy barıp citügä üz-üzen belmiçä kıçkırıp cibärde:

– Närsä karap torasıñ, işegen, täräzäsen vat!

Yañaknı kayırdılar, pıyalalar çelpärämä kilep yukka çıktı, akılın yugaltkan, şaşkan, yabık, hälsez şäülälär şaulaşıp öygä tuldılar. Bolar eçendä iñ yaman akırganı kurkıngan bala Zäyni buldı. Ul tuktamıy:

– Min ike kön sagaladım... Min üzem kürdem... İke häyerçe bala kerdelär dä yugaldılar, – dip akırına.

Öyneñ hucası altmış yäşlek karçık. Ös-başı cünle genä, yöze tirän cıyırçıklı, borını karçıganıkı kebek käkräyep kilgän, küzläre ällä kayan töptän yaltırap karıylar.

Halıknıñ bolan şaşuın kürep, anıñ kotı oçtı:

– Balalar, min ni eşlädem? Nigä bolay kılanasız? – dip yılap ügetli başladı. Läkin canı ärnegän açlarnıñ süz tıñlarlık çaması kalmagan ide.

– Närsä söylänep torasıñ? Äydä, aç bazıñnı! – dip, beräü kıçkırdı. Başkalar öyneñ miç başın, şürlegen, säke asların aktarırga totındılar.

Gäräy kaynap torgan kazannıñ kapkaçın açıp cibärde. Öygä ak bu tuldı. Kemder berse, agaç çümeç belän butap, kazannan vak kına kisäkle kıp-kızıl itlär taşladı:

– Bu närsä bu? Ä? Bu närsä bu?

Karçık räncep cavap birde:

– Äy, balalar! Gönah bulsa da äytim inde: üzem belän bergä kartaygan etem bar ide... Bik aptıragaç, kiçä şunı suydım! – dide.

Hämmäse tıgılıp karadılar: adäm ite kürgän keşe yuk ide. Ohşıy da kebek, yuk ta kebek buldı.

Ber çittäräk torgan hälsez ike yeget urtaga taşlandılar. Etme, balamı ite ikänen uylmastan säkedä pıçrakta yatkan esse kisäklärne hap-hop yota başladılar. Başkalar, kazanın aktarıp, kalgan itne aldılar, kemgä küpme närsä eläksä, ber minut eçendä yuk kıldılar. Gäräyneñ kulına keçkenä, näzek, az itle ber söyäk turı kilgän ide.

– Karagız, barmak bit bu?! – dip katı kıçkırıp cibärde.

Yaña kergän Namacan kart kilep karadı da kölde:

– Kurıkkanga kuş kürenä dilär... Nindi barmak bulsın, et kabırgası bit. Ällä küzeñ çıkkanmı? – dip şeltä taşladı.

Gäräy monıñ süzlären añlamadı. Kulındagı söyäkne yalıy, suıra başladı. Ber yeget Namacannıñ östenä akırıp kilde:

– Närsä yaklıysıñ? Ällä bergä käsep itäsezme? – dip yañagına seltände. Anı tuktattılar. Kıynarga irek birmädelär.

Kemder miç başınnan ber kapçık söyäk österäp töşerde, üze kurkınıç tavış belän halıknı dereldätte:

– Karagız, barı da adämnekenä ohşıy! – dip, idängä çäçte. Karçıknıñ kotı oçıp yılap cibärde:

– Balakaylarım, ni söylisez? Cäy buyına artıma utırmadım... Kapçık kütärep söyäk cıydım: menä at başı, menä duñgız kabırgası, menä et, yomran, mäçe söyäkläre.. Ber min genämeni? Barıgız da cıyıp kipterep, on yasap ta, şulpaga kaynatıp ta aşıysız bit!... Dürt ay ikmäk yöze kürgänem yuk, yafrak, ülän dä bette... Balçık aşap karadım, eçem taş bulıp kattı... nigä miña gına bäylänäsez, alladan kurkıgız! – dip sukrandı.

Bayagı yabık, hälsez, aska karagan yeget başın kütärde, şaşkan küzläre belän karap tordı da, tilergän adäm kebek Zäbidägä taşlandı:

– Sin, – dide, ubırlı karçık, böten dönyanı korıtıp yatasıñ da, citmäsä alla-mulla dip lıgırdagan bulasıñ. Ägär allanı totsañ, san anı da peşerep aşar ideñ, ubır! – dip bua başladı. Gäräy bulmasa beterälär ide, ul tıydı. Namacan kart kurkıp, çıgıp sızdı.

Berniçä hatın, idänne açıp, baznı aktaralar. Bolar ber-ber artlı ike keçkenä kapçık, annan soñ öste çüpräk belän yabıp, cep belän bäylängän yüeş kızıl çülmäk çıgarıp ırgıttılar.

Gäräy çülmäkne idängä bärde. Halık, telen, akılın yugaltıp taş kebek katıp kaldı. Alarnıñ barlık sizenüläre döreskä çıktı: vatılgan çülmäk eçennän kisäk-kisäk tozlı it idängä çäçelde, bolar arasında ber-berse östenä rätläp tezelgän keçkenä-keçkenä kullar, eçendä kızgılt köyençä saklangan botlar, barmaklar bar. Monı hämmä keşe açık kürde, şik kalmadı, ülem kilep bastı. Häyran bulıp katu ber minut bardı, iñ elek Gäräy kuzgaldı, ul:

– Anañnı... fälän itkän ubırlı karçık! Sin ikän dönyanı korıtkan... – dip, qabahät süz belän sügenep, Zäbidäneñ bugazınnan aldı da, idängä şundıy kiterep bärde, kortka eh... eh... itte dä huşınnan yazdı, öydä kotoçkıç ber şau-şu, talaş, tavış kuzgaldı...

Karçıknıñ kilene, yortnı halık baskaç, kurkuınnan çormaga kaçkan ikän. Kemder ezlänep yörep anı da österäp töşerde, ul işektän kerügä kıçkırıp cibärde:

– Abzıylar, bezne ütersägez dä süzem yuk: bez öç ay inde adäm kanı eçäbez! Küpme bala suyganbızdır, isäben dä onıttım, – dide.

Zäyni malay bazdagı çülmäktän çıkkan keşe barmakların kürügä kıçkırıp yılap huşınnan yazdı, anı taptalmasın dip, säkegä taşladılar, üzläre hälläre betkänçe karçık belän kilenne kıynadılar.

Bu ikeseneñ avız-borınnarı izelde, idändä taptalıp ayak astında izelgän kızıl ittän başka närsä kalmadı. Bu kıynauda şundıy ber ärnü, şundıy ber läzzät belän kıynaştılar ki, güyä böten açlıklarnıñ, böten gazaplarnıñ töbe şul ubırlı karçık belän anıñ kilenendä ide: bolarnı izü belän güyä avır ülem kurkınıçınnan kotılaçaklar ide.

Bayagı aska karap, karçıknı bua başlagan yeget, halık çıgıp betügä yortka ut törtte, yangın çıktı, mägär karga kümelep betkän öy bireşmäde, tübädäge salamnarı yandı, az-maz büränälär kara köyep kümerländelär, şunıñ belän tuktaldı.

Arıp eştän çıkkan açlar:

– Ubırlı karçıktan ut ta ciränä bit! Öye yanmadı, läğnätneñ! – dip, tagı aç, salkın öylärenä taraldılar. Gäräy kayberäülärne yärdämgä çakırdı, malay ayakka bastı, bergäläp dürt keşe avıru Miñlebaynı da, kazannı da Gäräylärneñ yortına iltep kuyıştılar.

V

Öygä kaytıp kerügä, başınnan nilär kiçkänen äle yaña gına añlıy başlagan malay, aşıgıp söylärgä totındı. Anıñ keçkenä señlese Näfisä kotı oçıp yılap cibärde. Apası, citü kız Bähriyä, üzeneñ hälsezlegenä karamastan vakıyganı bötenläy tıñladı. Başına sıydıra almadı, ni dip äytergä dä belmi aptırap kaldı. Säkedä Satirä apa, tir hastasınnan äle haman kotıla almıyça, açlık östenä katı avırıp ta yata ide. Zäyni aña barıp, üzeneñ batırlıkların ber kat sayrarga teläsä dä, Gäräy anı:

– Änkäñneñ häle bolay da kıyın, yuk-bar belän anıñ başın katırma, – dip tuktattı.

Miñlebaynı säkeneñ ikençe çitenä saldılar.

Öyneñ täräzäse ber genä katlı, işegendä kiyezlär, çıptalar da küptän alınıp, kiyemgä totılganga, salkın ide. Yaña avıru da bulgaç, cılıtu kiräk buldı. Miçne yagarga uyladılar.

Gäräy Bähriyädän baltanı sorap aldı. Kızı yabık, kipkän tänenä ällä nindi kapçık, palas kisäklärennän yasalgan bişmätme, çikmänme sıman närsäsen östenä saldı, başına Zäynineñ büregen, ayagına äniseneñ iske kiyez kata kaldıgın kide, bilen cep belän budı da, atası belän bergä yortka çıktı.

Gäräy zamanında tırışlık belän kön itüçe adäm ide. Kötelmägändä German sugışına kudılar, üze teläp aklarga karşı ike yıl front kiçerde. Eşlärlek ir-at bulmaganga yort cimerelde, mal kalmadı, şuña kürä anıñ utın kiterergä dä çaması bulmadı. Ul bıyıl kış buyınça üzeneñ abzarların, öy tübälären yaktı. Häzer ber närsä dä kalmagan ide. Dönyasın taşlap kitkän kürşeneñ ike urtada çitäne bar. İşektän atlagaç ta närsäne cimerergä dip beraz uylandı, turı şul çitängä barıp balta saldı. Kızı beraz aptırap karadı, läkin karşı äytmäde, ikäüläşep zur ber koçak vak korı utın yasadılar da yañadan öygä kerdelär.

İke avıru tavış-tınsız yatalar, keçkenä kız belän malay, sudan çıkkan çebeşlär kebek, ikese ike poçmakka böreşep utırgannar.

Bähriyä miç yaktı, kazan alıngan ide. Yañadan kuysañ da, uçak belän ber vakıtta yaksañ, töten kaytara torgan bulganga, sunı çülmäk belän miçkä genä kuydı.

Balalar, urınnarınnan kuzgalıp, utka taba cıyılıştılar. Täne beraz cılıngaç, Zäyni tagı, señleseneñ kurkuına karamastan, üzeneñ ubırlı karçıknı niçek sagalap yörüen, häyerçe malaylarnıñ kerep yugaluın söylärgä kereşte.

Yaña avıru Miñlebay kiyäü dä öy cılınudanmı, yäki üzeneñ vakıtı citüdänme, azrak can äsäre kürsätä, ara-tirä ıñgıraşkalap kuya başladı.

Mägär Satirä ciñgigä yakkan miç äsär itmäde, ahrı, ul elekkeçä:

– Ay eçem! Yörägem! AY berär cılı närsä aşasam ide, terelep kitär kebek ük bulam şul! – dip, ara-tirä zarlanıp ala da tagı tına ide. Kız başka hiçber närsä belän yärdäm itä almagaç, anasınıñ yanına barıp, tezlänep karap tora da tagı utka kilä ide.

Gäräy hiçkemgä hiçber närsä äytmiçä, äytergä süz tapmıyça, säkeneñ ber çitendä yangan utka karap, başın koçaklap ozak utırdı, çülmäktäge su bulana başlagaç, tagı anıñ miye çualdı... Beraz uylap tordı da matçaga kıstırılgan, yonlı iske kalın kün biyäläyne aldı, balta belän akrınlap vaklap turadı:

– Kızım, sin şunı çaykatıp, kaynarga sal äle, tireneñ azmı-küpme azıklıgı bar dilär, – dip birde.

Tagın elekke urınına, elekkeçä başın koçaklap utırdı. Miyen kara uylar kapladı: menä biş ay inde öygä arış ikmäge kergäne yuk. Alabuta betkänenä dä küp buldı... Cäy köne baka, sıçkan, yomran bar ide. Häzer alar da yuk. Cıygan ülännär, yafraklar da kalmadı... Salam tarttırıp aşadılar. Annan soñ ber tufrak kilep çıktı... Beraz aksıl tösle, yomşagrak ber närsä... Moña salam yäisä alabuta onına kuşkanda, taş ikmäge kebegräk ber äyber bula... Üze dä, balalar da, açlık yöräkne artık kimergän, eçneñ tırnavına, aş soravına gaciz bulgan çaklarda şunı cılı su belänräk çäynäsäñ, karın beraz basıla... Mägär Satirä niçekter moña künä almadı, tüzä almıyça eçe kattı. Tışka yöri almas buldı...

Menä niçä kön inde:

– Karınımda katı taş bar kebek, şul canlı äyberdäy kuzgalıp yörgän kebek... – dip gazap çigä. Söt sorıy, läkin sıyır bıltır uk satılgan ide inde...

Şulay äyberlär belän sataşıp, uylanıp utıra-utıra üzeneñ dä tüzär çaması betkändäy, küz aldı karañgılanganday bula. Açlık, äyterseñ timer tırnaklar belän anıñ yörägennän, karınınnan aldı. Avırular säkedä, balalar miç aldında, ut tiräsendä kaldı. Gäräy bayagı kazannı kütärde dä yañadan uramga çıktı, turı Namacan kartka kitte.

Cil yañadan kuzgalgan, buran uynıy başlagan. Baru kıyın buldı, küp uramnarda yullarnıñ bötenläy bulmavı anı tagı azaplıy ide. Tik Namacannar tiräsenä citkäç kenä beraz ciñeläyde: monda niçekter can äsäre sizelde, kayber öylärneñ morcalarınnan töten çıkkanı kürende, ber yorttan bik tämläp miçtä arış ikmäge peşkän is kilep, borınnı kıtıklıy. Yortlarda keşelär dä yörilär, etlär, atlar, sıyırlar da oçraştıra.

Gäräy kazanın kütärep barıp citkändä, Namacan kart, biş bille kara tun, kamalı bürek, kıska kunıçlı kiyez kata kiyep, kürşesendäge mäçettän kaytıp kilä ide.

Kilep citär-citmäs, güyä üzaldına söylänep-sukranıp kuydı:

– Allanıñ bändäläre gıybadätne bötenläy onıtmasınnar dip, mäçet yulın kön sayın köräp kuyam, mägär ayak basuçı yuk... Mäzinebez kart; biçara zäñgelä belän avırıp yata. Mullabız yäş; ul kayadır, satu-alu artınnan çaba... Ber hoday üze kiçersen inde, tusa – isem kuşarga, ülsä – cenaza ukırga adäm kalmadı, – dide.

Gäräy bernärsä dä añlamadı, bu süzlär aña nindider bik yıraktagı töşme, yäki kayçandır bulıp ütkän ber hälme kebek toyıldı, miyendä, yörägendä bolarga cavap tapmadı: huca anıñ cavabın kötkän kebek kürenmi ide:

– Ni häl, Gäräy tugan? – dide dä, ayagındagı karlarnı kaga birep, yäşel tübäle yaña narat öyneñ taş kibet belän yänäşä işegenä taba kitä başladı. Gäräy aşıktı. Ärnü katış yalvarulı akrın tavış belän avızın açtı:

– Namacan abzıy, siña ber üteneç belän kilgän idem.

Kart, küzeneñ ber çite belän genä sorauçınıñ kulındagı äyberenä karadı da anıñ süzen bülderde:

– Ni yomış, kazanıñnı salmak bulasıñmı?! Ğayep itmä, enem üzem dä alabuta belän kön kiçeräm... Äle dä yartı avılnıñ ber tiyen tormagan cıyın yuk-ber äyberenä barlı-yuklı onımnı äräm itep beterdem... Baltañnı kitersäñ, ällä karap karar idek! – dide.

Gäräy tirä-yaknıñ isemle balta ostalarınnan ide. Atınnan, sıyırınnan ayırıldı, samavırın biş kadak onga birde. İnde aktık äyberen – kazanın kütärep kilgän ide. Kartnıñ süze anıñ yörägenä barıp çänçelde. Köz köne illärdän kärvan-kärvan halık ällä kaylarga agılgan zamanda anıñ kitmävenä säbäp üzeneñ kulına, baltasına ışanu ide. Urıslardamı, tatar baylarındamı, şähärdäme bälki az-maz eş tabılmasmı dip ömetlänü ide.

– Namacan abzıy, üzeñ beläseñ, baltam da bulmasa, min bötenläy kulsız-ayaksız kalam bit... – dide.

Kart tagın ber märtäbä kazannıñ zurlıgın-çamasın karadı da, ak buyaulı zur işekneñ totkasına kulın salgan köyençä:

– Bu närsäñä küpme sorıysıñ? – dide.

Gäräy beraz canlana, ömetlänä töşte:

– Biş kadak birmässeñme dip uylagan idem.

Namacan kulın gına selekte:

– Kazanıñnı kiräkkä almıym... Riza bulsañ, ike kadak birergä yarıy, – dide dä kerep kitte. Gäräy anıñ artınnan üterelgän tavış belän:

– Yarıy, biräm... mä... al! – dip kaldı. Läkin üze dä aptıradı: aktık kazan çınnan da kızganıç ide. Ul ike kadak belän altı aç can ni genä eşläyäçäk?.. İkençe yaktan, Namacan bälki kireläner, annan ike kadaktan da mährüm bulırsıñ.

Kart kirelänmäde, açkıçların kütärep yañadan kilep çıktı da, zur karaltılar, kelätlär, ambarlar belän äyländerep alıngan yortına kitte. Gäräy anıñ artınnan iyärde.

Säüdäneñ şäp zamanında kibetkä sıymagan satu malın kuyar öçen yasalgan timer işekle taş ambarnıñ eçe häzer ber-berenä ohşamagan meñ törle äyber belän tulı ide.

Monda erele-vaklı samavırlar, yahşı timer savıt-sabalar, sarılı-kızıllı yurgannar, palaslar, zurlı-keçkenäle tüşäk, yastık, mendärlär – härberse üz räte belän buy-buy tezelgännär. Ber yakta törle ülçäüdäge tunnar, tolıplar asılıngan. İñ çittä berniçä kazan yata.

Namacan Gäräyneñ kulındagısın öçençe märtäbä ipläp karadı.

– Änä kuy şunda, – dip, urın kürsätte, çüprägen sorap aldı. Şul uk ambarda agaç ärcädä tufraktan az gına agrak alabuta onı bar. Monıñ yanında bik küp vak gerle ülçäü tora.

Elek çüpräkne çamasın tarttı, annan soñ tabaknıñ ber yagına ike kadaklı gerne kuydı da, ber aluda uk hiçber mıskalga da yalgışmastan soskı belän kara onnı kiterep saldı.

Kart bikläp kaldı. Gäräy çüpräkkä törep algan onnı çikmän eçenä, kükräkkä tıktı da avır salmak atlap öyenä yünälde.

VI

Balalar haman miç tiräsendä. Ataları kilep kerügä aç küzläre belän añar karadılar. Säkedä yatkan Satirä:

– Kartım, sin tagı buş kayttıñmı? – dip ıñgıraştı.

Gäräy däşmäde, kuyınınnan çıgarıp Bähriyägä çüpräktäge onnı birde. Keçkenä Näfisä:

– Apa, ul närsä? İkmäkme? – dip kıçkırıp aña taşlandı. Zäyni, rizık kaytkanın belgäç, ni eşlärgä dä aptıradı, ul böten öydä iñ bireşmägän keşe ide, apasınıñ iregenä kuymastan tizräk açıp karadı da, anası yanına sikerep mende:

– Änkäy... änkäy, on kaytkan... Aşıybız, aşıybız... – dide.

Satirä tagı zur kızına ıñgıraştı:

– Balam, suıñnı az yasama, citärlek bulsın! Ay azrak toz bulsaçı!

Toz yuk ide. Bähriyä ber kulına buyauları kubıp betkän, köygän agaç kaşık alıp şunıñ belän butıy tordı, ikençe kulı belän çülmäktä kaynap utırgan suga onnı sala tordı.

Balalarnıñ sabırı yugaldı, alar här minut:

– Apa, tizräk!.. Apa, tizräk!.. – dip aşıktıralar. "Häzer, häzer tagı az gına kaynasın", – diyügä karamastan äle kaşıknı, äle çülmäk çitenä tamgan aparanı alıp yalıylar.

Aş säkegä kuyılganda hämmäse dä aç küzläre belän tabakka kadaldılar. Härberse bu çülmäktäge çaklı biş öleşne betererleklär. Läkin Satiräneñ tamagına barmadı.

Ul ber-ike kaptı da, "ay eçem, yörägem", – dip kire audı. Balalar da, Gäräy belän Bähriyä dä hiçber süzsez hapır-hapır kiterep tabakka kaplanıp yotılganda, Miñlebay yatkan cirennän kuzgaldı. Añar ber karadılar da, tagın tabakka kaplandılar. Avıru tagı selkenep uydı, nilärder äytep sataşa başladı. Gäräy, peşkän aparalı kaşıgın avızına tıga-tıga, anıñ kulınnan tarttı, Miñlebay torıp utırdı da, yartılay ülek küzläre belän tabakka karadı.

– Sez kayttıgızmıni, ä? Zäyni, Bähriyä, sez dä mondamıni?!.. dip söylänä başladı. Üze aştan, aşauçılardan küzen ala almıy.

Gäräy:

– Miñlebay, aşıysıñmı? Kızım, ber savıtka salıp bir! – dide.

Avıru cünle süz äytä almadı, mägär birgän savıtnı turı avızına kapladı, özmiçä, bülmiçä yotıp beterde, savıtnı kire suzdı, "min kayda ikänmen, ä!" dip söylänep, birgän aparanı tagı ber tında suırıp kuydı...

Ul häzer terek inde. Mägär añı kaytmagan, tele sataşulı.

Çülmäkne, tabaknı, kaşıklarnı kat-kat yalap, adämnär tuktaldılar.

Hiçbere tuymadı, aşıysı kilü elekkedän meñ kat yaman arttı. Eçneñ soravı ütkenlände, şulay da küñelläre beraz açıldı, küzlärgä az gına tereklek nurı kerde. Elektän dä bireşmi kilgän Zäyni malay bötenläy canlandı, ätkäy, kış küp kalmadı bit inde, dip cäyneñ kilüen, annan soñ aşarga törle närsä tabıluın hıyal kıla başladı.

Bala bolarnı därtlänep-därtlänep söyli dä:

– Şulay bit, apa... Şulay bit, ätkäy... – dip zurlardan cöplätep kuya.

Bähriyä belän Gäräy kıska süz belän "şulay, Zäyni, şulay" diyeştelär.

Satirä anı yanına çakırıp aldı da:

– Şulay, balam, şulay... Sin bit akıllı, balam minem!... Ni kürsäk tä, bergä kürerbez... İnde kalaga kaçmıysıñ bit, bägırem?! – dip başınnan sıypadı.

Läkin anıñ bu süze hata bulıp çıktı.

Kala digänne häterenä kitergäç, malaynıñ elekke uyları tagı uyandı... Ul anasınıñ yabık, kipkän koçagına kerä birep:

– Änkäy, min ber dä kitmäs idem dä bit... änä tege cide hatınnan bik kurkam şul, – dip, tagı küz aldındagı kebek kurkınıçlarnı hıyallıy başladı.

"Kaydadır cide hatın bar ikän, di. Bolar tege ubırlı Zäbidädän dä yamannar ikän, di.... Balalarnı äyber belän kızıktırıp totalar ikän dä di, karañgı bülmädä suyalar ikän, di... Simezräk balalar turı kilsä, anı iten kalaga cibärep satalar ikän, di... Anda üzläreneñ tanış marcaları bu ittän bäleş peşerep, pilmän yasap bik kıybat hakka satalar ikän, di..."

Bala şulay takıldaganda Miñlebay kinät sikerep tordı. Anıñ küzläre bötenläy şaşkan. Östendäge kiyemen salıp ırgıttı da, yalan ayak köyençä işekkä – tışka yögerde. Üze kemgäder, närsägäder karatıp:

– Min alarnı... anaların... fälän..., – dip sügenep, yaman seltänep bara. Gäräy köç-häl belän anı koçaklap totıp aldı. Läkin yeget bireşmäskä azaplana. Balalar kurkıp yılıy başladılar. Miñlebay dularga, "çıgam, vatam", dip cenlänergä totındı. Zur kız belän Satirä dä kauşap kaldılar. Gäräy alarnı tınıçlandırdı:

– Anıñ tir hästäse kayta... tözäler ul, – dide. Hälsezlär öçen bu sataşkannı tıyu ciñel bulmadı. Kızı belän ikäüläp, köçläp irne yañadan säkegä kiterep yıktılar. Gäräy anı kurkıttı:

– Menä bilbau! Ägär cenlänä torgan bulsañ, min sineñ kul-ayagıñnı bäylim! İşetäseñme?

Kiyäü bolardan küzen almıyça karıy, kamil akıllı adäm kebek kire utıra, kızıp söylänergä totına:

– Yuk, – di, – sin mine bäylämä. Min tereldem inde! Min irtägä patşaga kitäm. Yuk, patşaga tügel, kem soñ äle bezneñ häzer zur keşe? Ay, minem häterem kaya bulgan?! Yarıy, barıber: änä şul zur keşegä barırmın da äytermen, sin, diyärmen, mine belmiseñder, mägär, diyärmen, min sine beläm, diyärmen... Min, diyärmen, Gäräy belän unbiş yıl balta ostası bulıp eşlädem... Tirä-yaknıñ, diyärmen, şäp yortların min saldım, zur küperlären min eşlädem, diyärmen... Annan soñ, diyärmen, öç yıl alpavıtka karşı kan tüktem... diyärmen. Hatınım, diyärmen, şeşenep ülde... Keçkenä balamnı, diyärmen, suyıp aşadılar! Sin, diyärmen, mine yaratmasañ, mine suydır da, diyärmen, itemne vaklap dönyanıñ hämmä patşalarına cibärt, diyärmen! Adäm iten alar da tatıp karasınnar... Alay, diyärmen, çittän kölep karamasınnar, diyärmen!

Kiyäü bu süzlärne ber orator kebek yanıp, därtlänep söyläp kilde-kilde dä ahırga taba häldän taydı, tavışı akrınlandı, iñ aktıkta kızga karadı:

– Kitäbez bit, sin dä minem belän kitäsen bit?.. – dide.

Şunıñ belän bötenläy köçtän yazdı, urınına audı da şul minutta uk gırıldap yokıgamı, ülemgäme çumdı.

VII

Tön kilde. Karañgılık cir yözen kapladı. Hiçnärsä aşamıyça ütkän könnärneñ kiçlärendä adämnär basınkılık astında hälsezlektä oyıp yata birälär. Mägär karınga beraz cılı azık kersä, kan kuzgala, mi, yöräk arasında sataşıp çuala başlıy...

Avırular karañgı eçendä tındılar. Alarnıñ ara-tirä ıñgıraşuları gına kilä... Balalar, ahrı, tınıç yokıga kittelär. Tik Zäyni genä berniçä märtäbä närsäder äytep kıçkırındı. Berazdan ul da tuktaldı.

Tışta salkın hava uynıy. Cil täräzä töbendä, morcalarda acgırıp närsälärneder kayırırga-cimerergä azaplana da, ahrı, buldıra almaganga açudan kiñ yalannarga, karşı taularga, urmannarga yılap kaça...

Başkalardan soñ Gäräy abzıy da, çişenmi-nitmi genä, miç başına menep yatkan ide. Cil-davılnıñ cenlänep tavışlanuın tıñlıy-tıñlıy oyıp kitte. Läkin bu tuk tänneñ rähät yokısı tügel... Ällä ön, ällä töş, ällä cähännäm! Änä ber karçık yöri. Yanında ber kilen dä bar. Monıñ kulında keçkenä genä ikmäk kisäge... Kaydandır yäşli kartayıp, bitläre ille yäşlek karçıklarnıkı tösle cıyırçıklangan yabık, kara sargılt yözle balalar kilep çıktı... Yämsez kara kortka kurkınıç teşlären ırcaytıp yılmaydı, "aşasıgız kiläme, äydä, miña keregez" dide. Balalar şatlanışıp kerügä artlarınnan işek biklände, nindider karañgı, yüeş ber cir astı öyendä kaldılar... Miç artınnan ber yaulıklı baş kürende... Anıñ artınnan başkalar da çıktılar... Balalarnıñ avızların tomalıylar... Yaltırap torgan yaña pıçakların sabıylarnıñ neçkä bugazlarına ışkıylar... Berse gırıldıy başlıy... Hatın aşıgıp kisep töşerä... Zur lägän kızıl kan belän tula... Şunnan soñ kaydandır ber kiñ ak kuna takta alalar... Ballarnı beräm-beräm şunda salalar da, elek kulların, ayakların botarlıylar... Annan soñ eçlären yarıp, yöräklären, bavırların tabakka tezälär... Yaulıklı yäş hatın soklanıp bülä başlıy. Üze söylänä:

– Kayberläre korı söyäk kenä bula, bu yulı äybätläre turı kilgän ikän... Kara, menä busı kız balanıkı ikän. Nindi näfis, çebeş itemeni, – di...

Karçık sukrana:

– Miña naçarı turı kilde, başkanı biregez, berkön dä korı söyäk töyäp cibärgänsez, – di. Azrak talaşıp alalar.

– Mä inde, alaysa, – dip aña, tege çebeştäy itle kız balanıñ ber kulı belän ber yak kabırgasın, başın birälär... Karçık bolarnı yaratıp, ipläp törep mataşkanda kıznıñ küzläre açıla... Matur, saf, sabıy küzlär Gäräygä karıylar... Tukta, Gäräy monı tanıy bit! Bu... bu... anıñ keçkenä kızı Näfisä bit!.. "Ni eşlisez? Ul mineke!" – dip, hatınnarga taşlanmak bula... Läkin urınınnan kuzgala almıy... Närsä beländer bäyläp, kadaklap kuyılgan kebek, üzen-üze kotkarırga omtıla... Tabaktagı kız:

– Ätkäy, ätkäy! – dip kıçkırıp cibärä...

Gäräy bar köçe belän tibenep selkenä, şunıñ belän uyanıp ta kitä... Üze tirgä batkan, kulında morca kalagı!... Säkedän Näfisäneñ tavışı kilde, ul uyaumı, sataşıpmı:

– Ätkäy... Ätkäy... – dip tavışlanıp yata...

Ata tınıçlandırırga teläde:

– Yokla, balam, yokla, änkäñ avırıy, şaulama, – dide. Näfisä:

– Ätkäy, monda kil, min kurkam, änkäygä ällä ni buldı, – dip yılap cibärde.

Ata akrın gına kuzgaldı, miçneñ kölen aktarıp, anda sünmäsen öçen tirän kümelgän çatkıdan çıra yandırdı da säkegä bardı. Bala, kurkınıp, ätkäsenä taşlandı.

Başkalar uyanmadılar, ul yaktını avırugarak kiterde.

Satirä ciñgineñ buyı suzılgan, kulları ike yäki cibärelgän, avızı cäyelgän, küzläre açık karap yata. Läkin bu küzlärdä tereklekneñ aktık çatkısı da süngän ide inde.

Bütännärne kuzgatırga telämäde, keçkenä kızın apası belän yänäşä urnaştırdı da, üze ülekneñ yanına kilde, kulların ipläp kuydı, başın rätläde, küz kabakların yomdırdı, yözenä, kükrägenä öydä bulgan aktık kızıl sölgene yabıp kuydı.

Çıra yanıp bette. Gäräy yatsa da, yoklıy almadı.

Alar yaratışıp çıkkannar ide. Döres mähäbbät belän gomer ittelär. Hatını da alma kebek çibär, taza balalar birde. Tormışında üze kebek nık, batır eşläp dönya tözeşte. İnde häzer menä şul Satirä yuk. Bervakıtta da yañadan kaytmas. Avır vakıtta ireneñ küñelen tınıçlandıruçı bulmas... Läkin Gäräy boların uylıy almadı. Kiçäge az-maz aşau anıñ eçendä, yörägendä tuktausız eşläp torgan maşinanıñ tırnakların ütkenläştergän. Meñ tarmaklı tırnaklar karınnıñ, yöräkneñ, böten tänneñ ällä kay cirlärennän rähimsez räveştä närsäneder izep sıgalar, suırıp tartalar, hälne beterälär. Satiräneñ ülüe dä şular belän bergä kaynıy.

Şul gazapta yatkanda kemder işekkä taba kilde. Soramıyça uk kerde dä şırpı yandırdı. Bu tege ubırlı karçıknı ütereşkändä aska karap toruçı, kortkanı buuçı yeget – Gıylman ikän. Yäşe yegerme biştän ütmäsä dä, yözendä altmışnıñ kartlıgı bar, bit tireläre buşap-buşap cıyırçıklangannar, töse kara-sarı bulıp kipkän, keçkenä sorı küzläre närsäneder uylap, häyran bulıp tuktalgannar kebek karıylar.

Kerä-kerügä isänläşmäde, häl soraşmadı, akrın, hälsez, basınkı tavış belän:

– Äydä, Gäräy abzıy, kiyen, – dide. Huca çişenmägän ide. Süzsez miç başınnan töşte, bilen cep belän bäyläde dä:

– Baltanı alıymmı, yukmı? – dip soradı.

– Gıylman:

– Närsägä ul? Mindä kiräk-yaraklar bar, – dide.

Başkalarnı uyatmaska tırışıp, işekne akrın yabıp, tışka çıktılar.

Cil haman köçäyä, buran uynıy, cirdäge kar öyerelep-öyerelep bitkä sibä, kuyınnarga kerä ide. Bolar Namacan bayga taba kittelär.

VIII

Namacannıñ uñ yagındagı tıkrıkta ike adäm oçradı. Zur buylı, naçar kiyemle, az gına sakallı beräve basınkı avaz belän:

– Gıylman, sinme – dip soradı da, "min" dip cavap algaç, koymadan sikerep, yortka töşä birde. Başkalar anıñ artınnan iyärdelär. Indır yagınnan tagı öç keşe kürende. Hämmäseneñ ös-başları yırtık, yözläre yahşılık, yamanlık, kölü yäki açulanu digän kebek toygılarnı ällä kayçan onıtıp, nindider tupas sarı-kara tös belän katkan ide.

Gıylman, bolarga karşı barıp, bersenä kendek, bersenä sınık çalgı oçı birde. Alardan üzenä ber ozın cep belän ozın kalın tayak aldı.

Ambarlarnıñ, kelätlärneñ işekläre, tübäläre timer, stenaları taş, yozakları zur. Teläsälär dä bolarnı vatıp kerergä hämmäse hälsez bu adämnärneñ köçläre citmäyäçäk. Kerep-çıgıp häbär algalauçılarnıñ süze buyınça, Namacan kartnıñ on, yarma kebek barlık aşamlık äyberläre üze torgan öyneñ säke aslarında, sandıklarında, bazlarında bulırga tiyeşle. Şuña kürä turı yäşel tübäle öyneñ yort yak koymaga karagan täräzäsenä bardılar.

Monda keşe bilennän yomşak karga battılar. Buy da citärlek tügel. Gäräyneñ kiñäşe belän ber yeget, abzarga kerep, baskıç kiterde. Gıylman belän Sadıyk ikäüläp mendelär dä, kalın pıçak oçı belän tupsalarnı, kadaklarnı kayırdılar, tışkı katlaunı tübändägelärgä birdelär. Eçke täräzä tiz alındı, cide keşeneñ bişe aşıgıç-aşıgıç öygä töşte, ikese timer kendeklär, ozın tayaklar totıp baskıç töbendä kaldı.

Gıylmanda şırpı bar ikän. Ul kerügä yandırdı, lampanı taptı, aña ut kabızdılar, bu bülmädä zur közge belän karalıp betkän iske säğattän başka ber närsä dä tabılmadı.

Gıylman belän Gäräy, lampa belän yaktırtıp, aldan kittelär. Zalda da buşlık – monda da vak-töyäk çınayak, çäynek, tälinkä kuygan ber şkaf, divarga eşlängän şamaillär belän ber kalendardan başka närsä yuk. Gäräy belän Sadıyk tışka çıga torgan işekkä barıp tuktaldılar, başkalar zalga karagan eçke bülmäneñ işegenä kildelär. Eçtän nindider, kauşagan, kurıkkan yokılı tavış işetelde:

– Kem bar anda?.. Sezgä ni kiräk?!

Gıylman:

– Ni kirägen kürerseñ, kart et! – dip sügenä birep, işekkä kul salırga ölgermäde, annan kiçke ozın ak külmäkle gäüdä, ak käläpüşle, siräk ak çäçle baş kürende, ahrı, kotı oçkandır, kire çigende dä:

– Karavıl! Üterälär! – dip, täräzägä taşlandı, läkin aña vatıp çıgıp kaçarga forsat bulmadı, Gıylman aşıgıp barıp:

– İmanıñnı ukı, kart duñgız! Ä sin karavıl kıçkırasıñ! – dip bugazınnan budı, bülmädä ul yalgız bulmasa kiräk: ike ir Namacannıñ kulın, ayagın bäyläp, küzen kaplap, avızın tomalap azaplanganda karavattan nindider ak şäülä, idängä töşep, närsä artınadır kaçkan tösle kürenep kaldı.

Kartnı kire zalga çıgarıp säke ayagına bäylädelär. Anıñ yanında beräü kaldı. Başkaları öyne aktarırga totındılar.

Namacannıñ karçıgı bu yıl ülgän ide. Üz balası yuklıktan asrauga algan ulın, hatını, bala-çagası belän közdän ük monda aşlıknı kıybat satıp, kullarına az-maz akça birep, igen arzan cirdä kış çıgarsız dip, Törkestanga kitüçe açlar belän cibärgän ide. Yartı kış yakınlagaç, tınıçsızlık kübäyde. Beräü bazardan yartı pot on, ber-ike kadak yarma, ikmäk alıp kaytsa, şul töndä ük basıp talıy torgan buldılar. Karşı torganda üterü hälläre dä bulgaladı, kartnıñ üzenä dä ike märtäbä kagıldılar. Läkin öygä tügel, näüräp belän kelätkä genä. Anda rizık närsäläre yuk ide. Böten zıyannarı yozaknı-işekne vatu belän bette. Şul kurkınıçtan soñ kart yalgız torırga cay tapmadı. Tübän oçnıñ fäqıyr, yuaş, aşatsañ sugışka batır ber adämen utız kadak alabuta onı tüläp, undürt yäşlek ulı belän üz yortına aldı: bolar öçen hak bik zur ide, çiksez şatlık belän Namacannıñ öyenä küçtelär. Malın-tuarın karadılar, böten eşen eşlädelär, anıñ östenä kiç karaktan saklık bulalar ide.

Monı hämmä keşe belä ide. Gäräy belän Sadıyk şul ike adämne ezli başladılar. Läkin tapmadılar. İşek-täräzä bikle, çıgıp sızarga urın yuk.

Algı yaknıñ ber bülmäsendä idändä cäyelgän ber kiyez taptılar, şunda uk ber par çabata belän käläpüş tä yata, kürende ki, karavılçılar ni dä bulsa sizgännär dä, ülüdän kurkıp ber cirgä yäşerengännär.

Gıylman kıçkırıp cibärde:

– Äydä, kaçmagayları, çukınsınnar, tizräk kuzgalıgız! – dide.

Aşıgıç-aşıgıç miç başların, bazlarnı, sandıklarnı aktardılar. Läkin yartı pot yarma belän ike pot çaması arış onınnan başka närsä çıkmadı.

Gäräy açudan kızıp, sügenergä totındı, ber şkafnı kayırıp taşladı. Annan böten ikmäk kilep çıktı. Hämmäse aç bürelärdäy şuña taşlandılar. Tıştagılarnıñ berse monı sizende, ahrı: "Ya, närsä mataşasız, tizräk" dip, täräzädän atılıp kerde dä ikmäkkä yabıştı, iptäşenä dä ber sınık birep, anı çıgardılar...

Ul arada eçke bülmädän "çır-çır" itkän ber yäş hatın tavışı kilde. Sadıyk belän Gäräy yögerdelär; barsalar, Gıylman karavat astınnan ber hatınnı, botınnan totıp, österäp mataşa, hatın:

– Abzıkaylar, miña timägez! Abzıkaylarım, miña timägez, min gönahsız! – dip kıçkırıp yılıy. Sadıyk kilä-kilügä ük:

– Akırma, käntäy marca, siña çort tisenme? Onnarıgız kayda? – dip başına tipte. Hatın tavışın, küz yäşen eçenä yottı, üze:

– Abzıkaylarım, min monda ber genä kiç kunam. Bernärsä dä belmim şul. Ul miña da ber genä kisäk kara ikmäk birde. Belmim, ber genä närsä dä belmim, abzıkaylarım! – dip üksi...

– Pıskıldama, yavız yılan! Äyt, kayda! – dip, anı kıynap taşladılar. Läkin añardan yılaudan başka mäğnä çıkmadı. Bu çit hatın ide, tanıp kemnär ikänen äytüdän dä kurkınıç yuk ide. Gıylman aña:

– Ber tavış çıgarsañ, başıñnı yarırmın! – dide, hatın tındı. İrlär yañadan ezlärgä totındılar.

Läkin Namacannıñ aşamlıkları, vak-vak kapçıklar belän yortnıñ, abzarnıñ, ındırnıñ törle cirlärenä taratıp yäşerelgän ide.

Artıgın tapmadılar. Ber qadäresen cidegä büldelär, kapçıklarga salıp çikmännäreneñ eç yagına kuyıp, östän bilne bäylädelär dä törle yul belän taraldılar.

Keşe başına unbişär kadak çaması äyber tide.

Bolardan soñ hatın bik ozak vakıt kotı çıgıp, ni eşlärgä belmi ülem kurkuı astında utırdı. Bu häldä irtä belän halık kilep kersä, älbättä, añardan şiklänäçäklär; äyber öçen üzeñ ütergänseñ diyäçäklär, bulmasa, kem ikänen äyt, dip cäzalayaçaklar. ...Akrın gına kuzgalıp zalga karadı, anda küze bäylängän, buıludan yöze kara köygän Namacan kart, telen çıgarıp yata. Anı az gına da kızganmadı. Suık kerä başlaganga, kurka-kurka argı bülmägä barıp, täräzäneñ eçkesen rätläp yaptı da, kartnıñ köndez yäşerep kuygan cirennän äybät yomşak arış ikmäge ezläp taptı... Üze kurkınıç häldä, yañadan bülmäsenä kaytıp, yotılıp-yotılıp aşarga kereşte.

Bu – Namacan yortına häyer sorap kilep tä, kartnıñ süze belän yoklarga kalgan Märyam isemle ber hatın ide. Hucada bolay yoklap kaluçı bu gına tügel. Märhümneñ bu yıl közdän birle şundıy ğadäte bar: ikmäk sorap kergän aç hatınnarnıñ yöze-buyı yäşräk kürensä:

– Ber kisäk ikmäk birermen, miña munça yak, – di. Hatınnar, älbättä, riza bulalar. Şatlana-şatlana utın kertälär, su cılıtalar, munçanı tomalap Namacanga häbär itälär, ul yästüen ukıy, çäyen berüze eçä dä:

– İnde soñ buldı, teläsäñ mindä kunıp kit, – di. Az gına da täkälleflänmiçä arkasın, ayakların uarga kuşa; ägär hatınnıñ bu vakıtta çaması sizelsä, äkiyättäge ubırlı karçık kebek:

– Hälem dä bik betep tora, sin mine çabındırıp ta çıgarırsıñ, üzeñne buş itmäm, – di. Tik ber genä hatın kartnıñ mondıy işaräläre öçen:

– Sakalıñ agargan, üzen nindi oyatsız! – dip räncep çıgıp kitte. Başkalar ber sınık ikmäk öçen hucanıñ hämmä telägen ütädelär.

Monı kartnıñ ete dä belgän ide inde: bala-çagalar, ir häyerçelär kilsä, ul rähimsez örä, çaması çıksa teşläp, talap kua, mägär yäş hatınnarga artık bäylänmi, alar işek töbennän kire kitsälär genä yaman haulap ozata.

Märyamneñ kilep elägüe dä şulay buldı.

Ul monnan utız çakrımlık cirdä elgäre üze eşläp üze aşagan beräüneñ matur, yäş, söyekle hatını ide. İre açlık eçendä tir hästäsennän ülde. Märyam aktık käcäsen suyıp aşadı. Altı poçmaklı, takta belän yabulı öyen altmış kadak onga sattı. Bu da betkäç, burıçka sorandı, mägär hiçkem närsä birmäde... Zamanında tuk kına torıp öyrängän tän çıdıy almadı, öç kön taş kimererdäy açıgıp yörde dä:

– Ni kürsäm, çitlär arasında kürim, içmasam, hurlıgı bulmas! – dip kitte.

Açlıknıñ baştagı biş-altı köne bik ütken, bik gazaplı, bik çıdamsız bula, annan soñ adäm ni turı kilsä şunı betergänçe aşıy, bulmasa, yartı ülek kebek üzen dä, dönyasın da onıta torgan ber maşinaga äylänä.

Märyam berençe baskıçnıñ iñ avır säğatlärendä çakta, ike kön eçendä dürt avılnı ütte, läkin barmak başı hätle dä birüçe bulmadı: şulay täqate betep kilep kergäç, anıñ äle kartayıp, sargayıp kibärgä, yäki şeşenergä ölgermägän yözenä, söyäkläre bötenläy kalkıp çıkmagan gäüdäsenä karap, Namacan köläç yöz kürsätte.

Anıñ yanında tagın ber sailçe hatın bar ide. Huca kart moña ber kisäk alabuta ikmäge suzdı, Märyamgä:

– Aru gına hatın kürenäseñ, nigä bolay yöriseñ? – dide.

Hatın:

Ni genä kılıym soñ, babakayım?! Ber atna aşaganım yuk, yıgılam inde, – dip cavap kaytardı.

Kart ber dä täkälleflänmäde, yäşläy kartayıp, bite cıyırçıklangan hatınga:

– Siña birdem bit, närsä torasıñ? – dip kuıp çıgardı: Märyamgä ber sınık ikmäk birde, işekne bikläde, kaynagan samavırdan ber käsägä yasap, busaga töbenä eskämiyägä utırttı. Hatın yotlıgıp aşarga totındı; huca, bazardagı malnıñ simezlegen karagan kebek, bilennän, arkasınnan totkaladı da, ahmakça kölep koçaklıy başladı.

Märyam avızında ikmäge tulı köyençä:

– Babay, oyat bula bit, gönah bula bit, – di, üze, tuk zamanında irenä irkälänüdän kalgan ğadäte buyınça, kartnıñ koçagına kerä bara.

İrtägä kuıp çıgaraçagın sizde, şulay da cılı öydä az-maz aşap kunu aña cännät kebek toyıldı.

Ul, küñelen tapsam, bälki tuydırgançı aşatır dip tä ömetlänä ide. Eş bolay uñay betkängä kart bügen munçanı kuzgatmadı. Märyamne tup-turı üz yatagına çakırdı. Tege karavıl hezmätendägelärgä ğadättägeçä:

– Yıragrak ber kardäşem ide, biçara ber tuyınıp, cılınıp kitsen! – dip añlattı.

Gäräylär, Gıylmannar yortnı baskanda, ul Namacannıñ kart koçagında yokıga kitkän ide inde. Hucanıñ buılıp üterelüen kürgäç, küñelendä kızganu bulmadı, mägär:

– Ğayepkä kalam, hur bulam, küräseñ, – dip kurkındı.

Gäräylär talaganda, işekkä yakın bändälär tizräk çolanga çıgıp, çormaga kaçkannar ide. Öydä tavış-tın basılgaç, şulay uk üzläre ğayeplänüdän kurkıp, ber-bereneñ kul-ayakların bäylädelär dä:

– Karavıl! Talıylar, üterälär!!! – dip, üzläre bülmäneñ idänendä tägäräp, baglanıp yatkan häldä kıçkırırga totındılar.

Härkemneñ üz kaygısı üzendä ide. Tañ sızılmıyça, kilgän adäm bulmadı. İrtänge yaktı belän bolar tavışına kilüçelär şundıy küreneşkä oçradılar:

Nindider yat ber hatın bar. Kurkıp anıñ kotları oçkan, tagın ayak-kulları bogaulı ike adäm. Türdäge zalda Namacan kart buıp üterelgän – avızında köçläp tutırılgan çüpräk, muyınında cep, gäüdäse ni öçender säke ayagına bäylängän, yöze kara köygän; tele ozın bulıp salınıp avızınnan çıkkan...

Häbär tiz taraldı.

Läkin beräüneñ dä artık ise kitmäde. Kilüçelär annan-monnan ezläp ikmäk valçıkları kapkaladılar da taraldılar, kemnär ikänen ezläp tabu tiyeşle keşelärgä tapşırıldı.

Hatın, ildän-ilgä häyer telänep, tagın elekkeçä kitte. Karavılga dip utız kadak alabuta öçen monda küçkän fäqıyr belän anıñ undürt yäşlek ulı, utını-fäläne äzer dip, şul yortnıñ ber bülmäsendä tora kaldılar.

Gäräylär, Gıylmannar, unbişär kadak onnı balçıkka, salamga kuşa-kuşa, öslärenä kaplanıp kilgän ülemne böten ğailäläre belän ber atnaga yakın kiçekterdelär.

IX

Bu atna eçendä Miñlebay üzeneñ tir hästäsennän bötenläy diyärlek kotıldı. Ul eşneñ töben sizä ide. Yäşermäde, Gäräygä şayarta birep:

– Azrak sabır itmädegez, ul kart etkä min öyne salıp, on almakçı idem, ölgergän bulsam, isäbe ciñel ütäçäk ide, – dide. Gäräy däşmäde, zur kızına:

– Dürt könnän kaytırmın, urıs avılların ber äylänim, min kaytkançı balçık belän kuşıp, balalarga şul onnı könenä ber tapkır aşatırsıñ, – dip, baltasın kütärde dä çıgıp kitte.

Ber atna yörde, rätle närsä tapmadı, ike cirdä çana tözätte, bersendä ber sınık ikmäk, ikençesendä yartı käbestä belän öç bäräñge aşattılar. Cide köndä tamagına başka rizık nasıyp bulmadı. Şunıñ belän tagın yamanrak betep, kaber külägäsedäy ava-tünä öyenä kaytıp kerde.

Monda yaña häbär.

Miñlebay üzeneñ un yıl elek kenä saldırgan dürt poçmaklı, taktı çolanlı, biş täräzäle yahşı öyen Möhämmätşa digän beräügä utız kadak onga satkan. Kulınnan käğaz birgän. Ul onnıñ cide kadagına ber cılı kiyem algan, sigez kadagın bala-çaga belän aşagannar. Anıñ cir yarım çäçkän arışı bar ide.

– Şunı da birmäkçe idem, aluçı yuk, – di.

Gäräy beraz aptıradı, aña şundıy zur mäşäqat belän cıygan öy kızganıç ide. Läkin kiyäü başkaça karadı:

– Ülsäñ, yortnıñ närsägä kiräge? Ülmäsäm, isän kaytsam, min anı barıber kire alam.

Gäräy monı añlamadı:

– Niçek alasıñ? Käğaz yazdırgansıñ bit!

– Şulay, alam! Utız kadak urınına altmış itep tülim dä, alam! Ägär inde ul duñgız karışıp mataşsa, birmäskä uylasa, başın birer. Min andıylarnı gına kürgän.

Miñlebay süzne ikençegä bordı:

– Gäräy abzıy, min monda tora almıym!.. Kitäm inde! Ülsäm, yulda ülärmen! Üzeñ bulmagaç, äytmädem, sin kızıñnı minem belän cibär!.. Dönyanıñ berär yagında ike canga citärlek rizık kalgandır äle! – dide.

Huca däşmäde, keçkenä Näfisä aptırap karadı, bu arada baytak hälsezlänep, elekke canlılıgın yugaltkan malay Zäyni bu süzgä kuzgala birep, apasına barıp totındı:

– Änkäy dä ülde, sin dä kitäseñ, bez kem belän kalabız? – dip yılap koçakladı.

Bu hämmäse öçen yañalık ide.

Mägär ölkän kız Bähriyäneñ dä, Gäräyneñ dä ise kitmäde.

Ata beraz uylanıp:

– Kızımnıñ kiyärenä yuk bit, ul niçek kitär? – dide.

Kıznıñ küñelendä, kayçandır tuk vakıtta başka ber yeget bar ide. Ciznäse Miñlebaynı uylaganı da yuk ide. Şulay da üzennän karşılık sizmäde: tik atasınıñ kiyeme yuk digäne genä anı beraz aptırattı. Läkin kiyäü moña aldan çara kürgän ikän:

– Min, – dide, – öyne satkaç, cide kadakka ber cılı çikmän algan idem... Ul bik ozın, ciñnäre dä kiñ, ägär ipläp teksäñ, annan ber kalın oyık, ber bürek tä çıgar, – dide.

Üzeneñ yata torgan urınınnan ber kiyem österäp çıgardı.

Bu çınnan da zur ide. Rätläp yasaganda, ber adäm kışkı suıkta ülmäs qadär kiyem bulırlık ide. Bähriyä kürşedän kayçı alıp kerde. Enä-cep üzendä bar ide.

Gäüdäsenä ülçäde, iñennän, buyınnan artırlıgın kiste dä, şul kiçtä ük çıra yaktısında tegärgä utırdı. Kiyäü aña kisüdä bulıştı. Tipçegändä, tekkändä kayber vakıt ike kisäkne berketep, totıp yärdämläşte.

Mähäbbät beldereşü, nikah, tuy, mähär, kunak, mäcles, täbrikläşü – hämmäse şunıñ belän tämam buldı. Andıy äyberlär küptännän onıtılgan ide!

Kız bu kiçtä ülgän apası Nägıymäneñ rolenä kerde. Säkeneñ ber yagında, yartılay tegelgän çikmän yabınıp Miñlebaynıñ yanında anıñ hatını kebek yattı. Anıñ zöfafı şulay ütte.

Häm moña beräü dä gacäplänmäde: "Başkaçarak bula torgan ide bugay... Bolay gına niçek yarar ikän?!" digän kebek uñaysızlanular hiçkemneñ häterenä kilmäde.

X

Zur kızı belän Miñlebay kitkäç, yort kabergä äylände. Gäräyneñ öyenä, güyä, kurkınıç ülem üze kara kanatların cäyep kerep kaplandı. Balalar hälsez yatalar. Alar aylap tügel, könläp, säğatläp kartayalar. Kulları nep-neçkä söyäkkä äylände. Kabırgalar kükräkneñ ike yagına tezelgän çıralar kebek öskä kalıktılar. Muyınnarı beläzektäy neçkärep, yämsez ozınaydı... Başkalar avırganda da bireşmi kilgän malay Zäynineñ urtları çeri, böten teşläre selkenep töşä başladı, buy-buy çäçe koyıldı. Sigez yäşlek matur sabıy Näfisäneñ bite korışıp kipte. Yözeneñ söyäkläre härberse ayırım-ayırım bärep çıktı, tirese citmeş yäşlek karçık tösenä kerde. Bolar häzer elekke kebek yılap aşarga da soramıylar. Bulsa, allarına kilsä, betkänçe yotıgalar, bulmasa, tössez, hälsez suzılıp yata birälär.

Gäräyneñ üzendä şeşenü sizelde... Baltırlarınnan başlap, botka taba kabaru arttı.

Şulay bervakıt uysız-nisez katıp utırdı da, miç başınnan baltasın alıp tışka çıktı.

Aylı kiç ide. Dönya matur ide. Ul bolarnı kürmäde, yoldızlar yırak küktä brillianttay yanıp, uynıylar, kemgäder yılmayalar ide. Gäräygä bolar tomanlı pıyala kebek toyıldılar.

Ul çolannıñ busagasında aptırap, katıp beraz tordı da, kinät karşısındagı keçkenä täbänäk kuışka taba barıp, anıñ adäm başı sıyarlık keçkenä avızına gäüdäse belän kaplandı. Eçtän et tavışı kilde. Bu – kayçandır Zäyni malaynıñ keçkenä matur köçek balaları öçen atasınnan yılap-sorap yasatkan takta oyası ide. Alar üsep, taralıp, yugalıp betkän, änkäläre Alabayga, annan soñ miras buyınça başka etlärgä küçkän ide.

Häzer monıñ eçendä Aktırnak yata.

Ul monnan baytak vakıtlar elek Namacan kart belän talaşa-talaşa Ğalim kartnıñ eçen-bavırın aşap, üzen ber nıgıttı. Annan soñ atnalar buyınça ezlänep yörde. Bügen basu kirtäse töbendä kemder tönlä ülep kalgan ikän, isnänep yörgändä, şul yaktan cil kilde, anıñ ziräk borını şunda uk ber närsä sizende, adämme, malmı, ayıra almadı, läkin anısı barıber ide: it bar, kan bar, rizık bar. Tiz şul yakka çaptı, barsa, cünläp tuñıp ta citmägän, şeşengän ber gäüdä – adäm gäüdäse yata. Aşıgıp eçen yardı, özgäli başladı, ul arada äle ülep betmägän başka etlär dä kilep cittelär. Üzara talaş başlandı. Mägär ülek zur ide, vakıtnı äräm itmästän, açu belän ber-bersenä ırıldaşa-ırıldaşa bulsa da, törle yaktan kimerdelär... Kaydandır ber keşe kilep çıktı, tayak belän bolarnı vata başladı. Aktırnak:

– Suksañ sugarsıñ, ber kisäk alıym äle, – dip, mäyetneñ uñ kulına teşlären batırgan ide, nık tırıştı, mägär katı ikän, kul özelmäde, tayaklar arkada, kulbaşta yaman biilär ide, tüzep bulmadı, çigende. Aktırnak eçennän ärnep räncede:

– Bu adäm balalarınıñ et cenesenä nigä bolay doşmanlıgı arttı ikän bu yıl? Elek alay tügel ide bit, – dip uylana-uylana yortka kilde. Gäräy çıkkanda yaña gına şunnan kaytıp takta oyaga kergän ide; tamagı ber däräcägä qadärle tuysa da, tege kulnı özä almavına kızganıp, üz eçennän sukranıp yata ide.

Şul vakıt kemder oyanıñ avızın kaplagaç, aptırap kaldı:

– Bu ni häl? Ni buldı bu? – dip uylandı. Başına kurkınıç şöbhä kilde.

Anıñ tirä-yakka taralgan bik küp balaları bar; tanışları, dus-doşmannarı da az tügel. Bu yıl şularnıñ bik kübese yuk buldı. Gäräy belän barganda kürşe avılnıñ bazarında alarnıñ kübeseneñ tirelären kürep tanıgan ide. Kemneñder kinät kaplanuı üzenä dä şundıy ber hälneñ kilüe tügelme dip kurkıttı, barlık köçe belän oyanıñ avızına taşlandı, bälki çıgıp kotıla alırmın dip uyladı; mägär köçe citmäde, işek avızı nık kaplangan ide. Berençe şaşkınlık ütep, kire çigengäç, borını is sizde: bu ber dä şiksez hucası Gäräy ise ide. Elekke ğadätençä, aña irkälänergä, duslık belän tavışlanıp, çikmänen yalarga, şatlıgın añlatırga teläde, läkin bolar da yärdäm itmädelär: Gäräyneñ zur biş barmaklı, yonlı tirele biyäläy kigän sıñar kulı oyanıñ eçenä suzılıp, Aktırnaknıñ muyının yäki ayak-kulın ezli başladı. İnde köräştän başka çara kalmadı, ber işekkä, ber türgä sikerep tottırmaska, teşläp, tartıp kulnı özgälärgä tırıştı, biyäläy kalın ide, teşe ütmäde. Şulay köräş barganda, huca taktanı cimerde dä, avıznı kiñäytte. Annan adämneñ yartı gäüdäse eçkä suzıldı. Aktırnak bar usallıgı belän teşlim dip omtılganda, biyäläy avızga kerde, anıñ eçendäge barmaklar ike yaklap iyäkne kısıp aldılar, ikençe kul artkı yaknı tottı, adäm anı österäp çıgardı. Et ciñelä başladı.

Aktık köç belän tagı ber selkende, läkin fayda çıkmadı, adäm zur çabatalı ayak belän bilennän aşa basıp cirgä yıktı, ay yaktısında nider yaltırap kaldı, şul sekundta balta anıñ muyının çabıp özde.

Et "heñ" dip, ber genä endäşergä ölgerde, başı belän gäüdäse ikegä ayırıldılar, ak kar östendä kanap can birdelär.

Yortnıñ küptänge dustı Aktırnak şulay äcäl taptı.

XI

Et bik yabık buldı. Anıñ yonı buy-buy koyılgan, yanbaşında, sırtında kayber söyäkläre neçkä tirene yırtıp çıkkan ide, tönlä monı ipläp tunarga kıyın ide, Gäräy iñ elek karının yardı, annan eçendäge cıyın pıçragın ütken balta belän kırıp taşladı, art sanın kisep aldı da, tışta kalsa tuñar, tunap bulmas dip gäüdäne öygä kertep işek töbendäge çöygä elde, kulındagı kisägen kuna taktasına salıp vak kına turadı.

Täräzädän ay yaktısı töşä, öyne beraz yaktırta. Balalar atalarınıñ karañgı şäülä kebek tuktausız yörüenä, ni beländer mataşuına başların kalkıttılar.

– Ätkäy, ni bar?.. Ällä aşarga bulamı? – diyeştelär.

Gäräy zur çülmäkkä suın sala birep:

– Yoklamagız, balalar, min äzräk it alıp kayttım, häzer miçkä kuyam, – dide.

Zäyni malay äkren genä kuzgaldı, atasınıñ yanına kilde dä, däşmi-aptırap karap tordı. Yañadan señlese yanına barıp akrın, hälsez tavış belän:

– Näfisä, ätkäy aşarga alıp kaytkan! – dip yattı.

Sabıy kız däşmäde. Gäräyneñ su belän tulı ölkän çülmägenä küz saldı. Atası çıgıp kitte. Kürşeneñ bu yortka karagan çitäne küptän yagılıp betkän ide inde. Gäräy baltasın totıp törle cirgä kagıldı, läkin vatıp yagarlık närsä tapmadı. Küptän miçtä yangan uram kapkasınıñ taza imän baganası yalgız utıra ide. Kalın ide. Anı kisep vaklarlık köçne üzendä sizmäde. Kire öygä borılıp kerde. Säke kiñ. Anıñ hämmä taktaları isän. Şulardan iñe ike karış, kalınlıgı ber ille, buyı öç arşın çaması bersen tartıp aldı da, yargaladı. Äybät korı utın buldı.

Uçakta tirän köl eçendä çatkını betermi saklau ğadät ide. İke kirpeç östenä çülmäkne utırtıp, utınnarnı şunıñ astına ipläp saldı da, köldäge çatkılardan, örep, neçkä çıralarnı kabızdı. Säkeneñ yıllar buyınça kibep yatkan takta kisäkläre tiz arada dörläp yanıp kittelär. Ut yaktısı Näfisä belän Zäynigä dä beraz can birde. Alar urınnarınnan tordılar, kaberdän kaytkanday kıyafätläre belän miç karşısına kildelär. Malaynıñ apası vakıtında peşerep aşalgan alabuta aparası häterlände.

– Ätkäy, – dide, – apalar kayçan kaytalar ikän, ä?..

Gäräy kümerlärne rätläp, yañadan çıralar saldı.

– Kaytırlar, balam, arba yulı töşkäç tä kaytırlar, – dide.

Täräzädä külägä kürende. Zur buylı, kara çikmänle ber adäm akrın atlap, uram kapka yagınnan bolarnıñ yortına taba ütte. Kemder işekne açtı. Däşmi-tınmıy kerde dä, säkeneñ ayagına söyälep idängä utırdı.

Bu – tege könge yeget – Gıylman ide. Beraz torgaç kına anıñ ällä kaydan kısılıp çıkkan tavışı işetelde:

– Aptırap siña... kildem... berär räteñ... yukmı... ikän... dip...

Gäräy kazanga kürsätte:

– Mondarak kil... Cılınırsıñ, – dide. Gıylman süzsez-nisez bolar yanına kilde. Miç yalkınlanıp yana. Et söyäkläre belän akrın gına kaynagan çülmäktän küzlären ala almıyça dürt keşe däşmi-tınmıy karap utıralar.

XII

Täräzädän tagı külägä kürende. Ay yaktısında nindider ber gäüdä öygä taba yögerep ütkändäy buldı. Äylänep kararga da ölgerä almadılar, işektän ber adäm neçkä tavış belän yılap kilep kerde. Berençe karauda monıñ irme, hatınmı ikänen ayıru çiten ide. Başında irlär bürege, östendä kapçıktan, çıptadan tegelgän külmäk-bişmät.

Gäräy urınınnan kuzgaldı.

– Siña ni buldı, Fatıyma, nik yılıysıñ? – dide.

Bu – anıñ köz köne ülgän señleseneñ kızı ide. Häzer üzeneñ tugan agası Gabdullada tora. Fatıymanıñ yılavı köçäyde:

– İnde kaya barıym? Ällä nindi ber ütkençegä un kadak onga sattılar, – dip ükerep, üz tavışına üze buıldı.

Anı miç aldına ut karşısına kiterdelär. Kız öşegän, kaltırangan, yögerep häle betkän. Tuñgan kulların cılıta-cılıta üz yazmışın söyläp birde.

Anı köz köne Namacan kartka birergä uylagannar. Läkin hakına kileşmägännär: ul un kadak alabuta, un kadak arış onınnan arttırmagan, agaları ber pot soragannar. Fatıyma zifa buylı, sılu yöze, ütken, uñgan kız bulganga, ütkän-bargannıñ kübese anı satulaşmıy kalmıy ikän.

Menä bügen närsälärder töyägän ike atlı ber yulçı kilgän. Fatıymanıñ üzenä tel äytep karagan. Kızdan cılı cavap bulmagaç, agaları belän pışı-pışı söyläşkännär dä, eşne betergännär. Hakı dürt kadak arış, unaltı kadak alabuta onı ikän.

Fatıyma bolarnı äytep beterde dä:

– Onnarın algannar bulsa kiräk, bügen kiç mine ul adäm belän yoklarga köçlilär, min çıktım da kaçtım, – dip, tagı üksergä totındı.

Balalar anı tanıylar, kayçandır üz apaları kebek yakın kürälär ide. Cäy könnärendä yalanda bergä-bergä ülän, yafrak, başak cıyıp ta yörgännär ide. Läkin bügen artık yılışmadılar, çittän karap aptırap tordılar. Gıylman da däşmäde.

Gäräy kübeklänep taşıy başlagan çülmäkne kaşık belän butadı da:

– Ya, citär, yılama yukka! Üzemdä kal!.. Ülsäk, bergä ülärbez!.. Menä balalar da yätimsenälär. Alarnıñ apaları bulırsıñ! – dide.

Kız tınıçlanıp uk kitte.

Bu öyneñ räten belä ide. Çıra yandırıp aldı, şürlektän kaşıklarnı, agaç savıtlarnı ezläp taptı. Bizäge, töse kalmagan kara kerle aşyaulıknı cäyde.

Ul bötenläy yıgılırlık häldä tügel ikän äle. Mondagılar arasında iñ canlısı bulıp çıktı.

Miçtän çülmäkne ul alıp kuydı, balalarga üze salıp birde.

Süzsez, tavış-tınsız hämmäse savıtlarına kaplanıp, aşarga totındılar. Aktırnaknıñ söyäklären yotlıgıp-yotlıgıp çäynärgä kereştelär.

Berniçä minuttan çülmäk buşadı, kaşıklar, savıtlar yalandı.

Fatıyma aş savıtların yuarga totındı, balalarga can kerde, alar yaña apaları belän dä, irlär belän dä yuk-barnı soraşıp söyläşergä itä başladılar. Zäyni malay bigräk açıldı:

– Bezneñ apay arba töşkäç kayta, – dip, Fatıymaga söyläp birde. "Şulay bit, ätkäy, kayta bit" dip sorap, "kayta, balam, kayta" cavabın algaç, anıñ tele tagın citezlände. Arbadan cäygä, annan yazga, annan başka närsälärgä küçep takıldarga totındı.

Eçkä beraz cılı rizık kergäç, anıñ keçkenä başı tagı üzeneñ elekke hıyallarına kitte: ätkäy äytä, inde, di, kış ozak kalmadı, di. Şulay bit, ätkäy, çelläse ütte bit inde. Menä küp tormas, kar eri başlar. Urmada sular-yılgalar agıp kitär. Annan soñ cirlär kibär. Bez, di, bıltırgı kebek kardan aşlık başakları cıyarbız. Annan soñ agaç yafrak yarır, anı cıyarbız. Minem karmagım äle dä oçırmada yata. Min balıkka yörermen. Annan soñ di, bakalar, yomrannar, koşlar totarbız. Annan soñ... annan soñ, di, yaña aşlık ta... citär, di. Şulay bit, ätkäy?

Zäyni şulay tıkıldaganda, Gıylman miçkä arkası belän söyälep tora ide.... niçekter teze bögelgän kebek buldı... da idängä audı.

– Bu ni häl? – dip yanına kilsälär, anıñ täne suınıp bara ide inde.

Küp zamannar buyınça açlıktan kırkılıp böreşkän eçenä kinät aşau yaramadımı, ällä anıñ tänendä tereklek akrınlap betä-betä şulay ülem citkän çagına turı kildelärme – monı belä almadılar, belergä dä telämädelär. Çönki bu bik artık gadi eş ide.

Balalar belän Fatıyma öydä kaldı. Gäräy ülek turında anıñ yorttagılarına häbär itärgä dip, tışka taba kuzgaldı.

Alar yırak tügel ide. İke hatın, ber ir kilde, mäyetne arkılı agaçka saldılar da kütärep alıp kittelär.

Fatıyma bu öydä ozak kala almadı. Anı berniçä könnän soñ ciñgiläre kilep aldılar: "yuktan kaçıp yöriseñ, üzeñ telämäsäñ, sine kem birsen" dip şeltälädelär.

Fatıyma telämäde, şulay da anı ber atnadan soñ ikençe ber yulauçıga unbiş kadak on bärabärenä birep cibärdelär.

Ul gomerendä kürmägän timer yullarda, vagonnarda buldı. Aylar ütkäç, Taşkent vokzalında, tulı yözle, kara sakallı, çalmalı, yäşelle-sarılı çapan kigän ber adämgä dürt pot ak onga satıp cibärdelär. Bu eştä barlıgı biş keşe azmı-küpme tabış ittelär.

Ul bar çakta Gäräyneñ öyendä azrak can sizelä ide, häzer balalar tagı yätimlektä kaldılar. Mägär malay tiz bireşmäde.

Aktırnaknıñ ite betkängäçä, Zäyni elekkegeçä tere bulıp, tuktausız söyläp, hıyallanıp yörende.

Gäräyneñ äyterseñ telenä taş bäylägännär: ul şundıy süzsezgä äylände. Balalarına da elekke kebek cılı endäşüe kalmadı. Sorıy başlasañ, unga ber cavap kaytara. Näfisä ber närsä dä sizenmäde, mägär ziräk malay Zäyni kayber vakıt atasınıñ küz karaşlarınnan kurkıp kitä, keçkenä yörägenä karañgı şom töşä ide. Ul tagı änkäse isän, apası öydä vakıttagı kebek kalaga kaçu turında uylana başladı. Elek atası belän şähärgä bargalagan ide. Avıldan avılga soraşıp yul tabarmın, di ide. Kalada aşatalar ikän dip tä belä ide. Mägär anı ber närsä aptırata – anıñ östenä, ayagına ber närsä dä yuk ide. Ul menä şul turıda baş vata, kiñäşergä keşe bulmau, kitärgä üze kebek ber malay turı kilmäü dä anı borçıy ide. Şulay da ul üz başınnan kalanı çıgara almadı, atasınıñ kurkınıç küz karaşların sizgän çaklarda anıñ bu uyı tagı nıgrak köçäyä bardı.

XIII

Gäräy hälsez, uysız täräzä töbenä kilep utırdı. Tışta katı kışnıñ beraz yazga tartım matur ayaz könnärennän berse ide. Yırakta matur taular kürenä. Alar artında zur urmannar, kiñ basular tirän kört astında yatalar. Bolarnıñ kiñ kükrägendä karlarnıñ almaz börtekläre yaktı koyaşnıñ salkın nurları belän tuktausız uynıylar. Bolarga karap Gäräyneñ miyenä ber uy kerde: "Tukta, nik soñ minem Zäyniyem üzeneñ keçkenä kuyanı belän şunda bergä uynamıy ikän? Ul kuyannarnı Aktırnak totıp aşadımı ikän ällä?.. Tukta, bu ni häle? Uramnıñ arı yagındagı karşı öylärdä utlar kürenä tügelme? Alar bit kayadır ikmäkkä kitkännär ide! Berär närsä tabıp kaytmadılarmı ikän?! Ay, berär sınık ikmäk birsälär ide. Üläm, ay, üläm! Eçemne närsä beländer boralar, ni beländer suırıp yörägemneñ kanın eçälär".

Şulay yarım sataşıp, tile hälsez küzlären törle yakka yörtkändä, säkedä ike äyber kürende...

"Bolar kemnär? Ä, Näfisä belän Zäyni yatalar ikän. Tukta! Bolarnıñ kaysısı itleräk ikän? Nigä bu ike bala haman-haman mindä toralar ikän, biçaralar? Keçkenä kıznıñ räte bulmas, buş tire dä söyäk kenä çıgar! Ä menä malaynıñ çaması zararsız. Añarda unbiş kadaklap bardır. Könenä ike genä kadak aşaganda, atnaga irken citä".

Gäräy şul uylar belän balalarga karadı... "Ä, änä nindi yomşak tännär! Şulpaga äybät bulır, yöräkneñ kanın suırgan yaman närsälär dä tuktar. Annan soñ yaz citär... Yaña aşlık ölgerer... Kızım Fatıyma da kaytıp kiler!"

Malay Zäyni nider sizende. Atasınıñ şaşkan, usal, tomanlı karaşlarınnan kotı oçıp sikerep tordı...

– Ätkäy, ni eşliseñ bezne? – dip, açı avaz belän kıçkırıp cibärde.

Gäräy monı kürep aldı da kinät kuzgalıp, balanı eläkterergä omtıldı. Läkin ölgerä almadı, Zäyni ülem tırnagına eläkkän kebek akırıp, işekkä taba atıldı.

Atasınıñ malay artınnan kuıp çıgarlık köçe yuk ide. Anı uylıy da almadı; äle haman aptırap, kurkınıp hälsez yatkan sabıy Näfisägä barıp totındı: "Tor, kızım, citte", – dide. Tirä-yagına äylänep karandı: hiçkem yuk ide, mägär miçneñ kaşagasında pıçaknıñ yaltıravı gına küzenä töşte. Anı ber kulı belän genä suzılıp aldı... Yöze naçar ide, ütmäs kebek ide. Kazanga kayrarga uyladı, anda buşlık ide. Barıber çarlar dip, çülmäkneñ çitenä berniçä tarttı.

Kız bolarnı kürde, kıçkırırga tamagı alıngan kebek katıp tordı da:

– Ätkäyem, ni eşliseñ mine? – dip, hälsez akrın tavış saldı. Gäräy monı işetmäde. Näfisäneñ yözen çüpräk belän kapladı da pıçaknı katı kuldan berniçä märtäbä bugazga ışkıp cibärde. Pıçak naçar, atanıñ kulı kaltırıy, bugazga turı kiterä almadı, kız yartılay kiselgän bugazı belän ällä nindi avır ülem astında gırıldıy başladı. "Tukta! Bu nigä alay?" – dip, tagın katırak berniçä märtäbä tarttı, muyınnıñ yartısı kiselde, bala gıg... gıg... gıg... itte dä tınıçlandı, tändä tereklek bette.

Berniçä tamçı kan kürende... Gäräy, tukta, bolay yaramıy, idängä akmasın, dip, işek töbendäge lägänne kiterde, kiselgän bugaznı şuña tottı, läkin kan artık yuk ide. Yarar, bette bugay, dip, kıznıñ gäüdäsen şunda yatkan aşyaulık belän yaptı da, ber-ike genä tamçı kan tügelgän savıtnı, keşe kürsä sizä başlar, dip, yortka çıgarıp tükte, anıñ östenä kar sipte, ayak belän taptadı da yañadan öygä kerde. Küñelendä ber törle dä gazap sizmäde: ählak, vöcdan kebek tışkı tuk hällär eçendä tua torgan mäğnälär, kuätlär ällä kayçan anıñ canında süngän ide inde. Balanıñ avızı yabılmagan, keçkenä nursız küzläre nindider ber gazaplı karañgılık belän tuktap, açık toralar.

Gäräy monı kürmäde, üz isäbe belän bu it biş köngä citärlek ide, şuña karatıp neçkä, yabık, kansız gäüdäne kisäkläp bülde. Yomşagrak cirlären şul çi köyençä kabıp, aşıgıç-aşıgıç çäyni başladı. Bügen tuyarlık bulsın içmasam, dip, zurrak öleşne – uñ kul belän ber yak kabırganı häzer ük peşerergä uyladı. Başkasın, öydä torsa bozıla başlar, dip, bütän cirgä kuysañ et-koş tiyär, dip, oçırmaga menderergä uyladı. Şulay dip, baskıçtan öy tübäsenä kütärelsä, Zäyni malay şunda kaçkan ikän, ul atasınıñ yarım şaşkan küz karaşınnan "çer" itep kıçkırıp cibärde: mine tere köyençä aşarga mengän ikän, dip kotı oçtı, öyneñ tübä kıyık taktasın kayırıp, yılap, akırıp, uramga sikerep töşte dä kaçtı.

Gäräy moña beraz gacäpsende, mägär üzeneñ eşen bülmäde, aşyaulık çüprägenä törelgän itne oçırmadagı ärcälär arasına yäşerde dä, baskıçtan töşep, kire öygä kerde.

Säkeneñ taktaları yagılıp betmägän ide äle. Şularnıñ beren tiz-tiz yargaladı, çülmäkkä tutırıp su saldı, anı miç aldındagı ike kirpeçkä kuyıp, östenä utın tezde, kölne aktarıp, andagı çatkılarnı örep çıranı yandırdı da, ut kabızdı. Monda yalkın kızdıra başladı. Üze kuna taktanı alıp, itne vaklap, yomşagrak kisäklären çi köyençä çäyni birep, turarga totındı.

"Küptän aşagan yuk ide... Ägär azrak toz da bulsa, yahşı bulası ikän!" – dip uyladı. Toz täme tatıgan yukka aylar ütte inde. Kürşelärdän sorasañ?.. Alarda da yuktır, bulsa da birmäslär.

Ul şulay aş peşerergä häzerlängändä uramnan nindider tavış işetelde. Bu zur şau-şuga äylänep yortka yakınlaşkan kebek buldı... Menä işek açıldı, nindider yabık, ülek kıyafätle, kaberdän kaytkan tösle kurkınıç şäülälär, ällä nindi ülem külägäläre öygä tuldılar... Bolar närsägäder şaulaşalar, hälsez kulların kizänep, ber-beren taptap Gäräyneñ östenä kilälär... Ul bu eşne başta uk sizgän, yartılay turalgan itne kuna takta belän säke astına kuyıp, kanlı pıçaknı miç artına ırgıtıp ölgergän ide. İdängä tamgan ber-ike tamçı kan ezenä ayagı belän basıp, yäşerergä azaplana ide. Şau-şu kerep öyne baskangaça bolarnı betergängä üzençä beraz tınıç, şulay da aptıraulı yöz belän halıkka karadı. Ber süz dä däşmäde, artık kurkınu, üzen ğayeple kebek tabu da sizenmäde. Tik bu şaşkan dulkın eçendä Zäynineñ bulmavı gına anı beraz gacäpkä kaldırdı. Ul kaya ikän, dip uyladı. Kemnänder bu turıda sorarga avız açtı, mägär ölgerä almadı. Ällä nindi karlıkkan cähännäm tavış belän taşçı Kamali:

– Ubırlı karçık Zäbidäne ütereşteñ! İnde sin, duñgız, et, üz balalarıñnı suyıp aşıy başladıñmı? – dip akırıp anıñ bugazına yabıştı. Ällä nindi kara açu katnaş doşmanlık belän kotırınıp, anı buarga totındı. Aradan berse yaman kaber tavışı belän tagın akırıp cibärde.

– Nigä äytmiseñ?! Kızıñnı kaya kuydıñ?

Öyne tutırgan aç, hälsez şäülälär, Gäräyne tartkalap, idängä taşlap taptarga, izärgä omtıldılar. Üzläre ülem, kaber tavışı belän tuktausız kıçkırınalar:

– Nigä äytmiseñ? Keçkenä kızıñnı kaya kuydıñ? Suyıp aşadıñmı? Bezgä ulıñ Zäyni kotı oçıp yılap kilde. Äyt, äytmäsäñ, şul cirdä beteräbez!

Şau-şu, kıçkırış, şaşkınlık böten öyne, yortnı bastı. Bargan sayın tagın yamanrak kotıru tösenä kerde, miç buyında takta şürlek bar ide, berse aşıgıp, kurkınıp şunı aktarırga kereşte dä, koyrıklı tere şaytan totkan kebek kotı oçıp kıçkırıp cibärde:

– Menä! Menä taptım! Menä kanı da kipmägän!

Sargayıp, korışıp kipkän yözle, yalangaç gäüdägä iske yırtık çikmän yabıngan Färrah säke astınnan kuna taktanı tartıp çıgardı, karlıkkan cäfalı tavışı belän idängä närsäder ırgıtıp bärde:

– Cämäğat, menä kulı, menä kabırgası! – dide dä, üz-üzenä, üz tavışına buılıp, kulındagı bala söyägennän şaşıp, artı belän miçkä söyälep kattı. Akrın-akrın idängä çügäläde, anı taptap, tagı Gäräygä taşlandılar. Böten öyne şaşkan toman, yırtkıç karañgılık kapladı. Kurkınıç ülem şäüläläre üzlären-üzläre, dönyaların onıtalar, hälsezleklären sizmilär, kara yırtkıç dulkın belän akıllarınnan yazıp, üz balasın üze aşagan krästiängä – baltaçı Gäräygä tagı da yamanrak akırışıp, höcümgä totınalar, kul belän, ayak belän kıynap, kükräklären, bitlären çabatalı ayaklar belän taptıylar, izälär.

Şul yırtkıç ülem, kurkınıçlı dulkın eçenä kaydadır ber süz taşlana, tışta kemder kölü katnaş sataşu belän akırırga totına:

– Yöklär kilä, sävit yökläre kilä! Bäräñge kilä, alabuta kilä! – dip üze kıçkıra, üze karga bata-bata, tagı yıgıla, tagı akıra:

– Bäräñge kilä, sävit atları yök belän kaytalar, it bar, alabuta bar, ikmäk bar!

Bu gacäp tavışnı işetügä kıynalıp, imgätep taşlangan Gäräyneñ öyenä tulgan aç ülem, krästiän şäüläläre kinät närsäneder iskä töşergän, närsäneder kinät añlagan keşe kebek başların kütärep, cansız bagana kebek häyranlıkta katıp tuktıylar. Tıştan kilgän sataşulı, tir hastalı tavış tagın kölep kıçkıra:

– Bäräñge dä bar, alabuta da bar, ha-ha-ha... aşıybız gına! – di.

XIII

Böyäne kinät yırgan yazgı taşkın kebek aç krästiän tösendäge kaysı kipkän, kaysı şeşengän hälsez ülem şäüläläre barlıgı beryulı, ber-beren taptap, yıgılıp, uramga taba bäräñge, alabuta, it tavışı kilgän yakka taşlandılar. Kıynalıp, izelep ırgıtılgan Gäräyne onıtıp, anı öyendä yalgızın kaldırdılar. Üzläre yırak kaladan kilä torgan yulga, kuyı zur urmannıñ bu keçkenä karañgı avılga taba karagan yagına yögereştelär. Böten cäy yañgır tammadı, ber börtek igen üsmäde, ülän-yafrak korıp kipte, hayvannar tufraklı tamır kimerep kırıldılar, küse, yomran, et, mäçe ällä kayçan aşalıp bette, bu keçkenä karañgı tormışta mıcgırdagan krästiännär açıgıp häldä taydılar. Şulay da ikmäkle yöklär kilä digän tavış alarnıñ aktık köçlären çıgardı, alar arıylar, atlagan sayın yıgılalar, karga çumalar, haman da ber-beren taptap, beryulı ber-bere östenä öçär-bişär keşe öyelgäläp, tagı torıp kitälär. Kurkınıç kölü katnaş sataşulı tavış yalgan bulmadı, anda – yırak-yırak kaladan kilä torgan yulda urmannan çıgıp bolarga taba kuzgalgan çanalar kürende, krästiännär aktık köçlären cıyıp, şul yöklärgä genä barıp citä alsak ide, annan kotılır idek, digän cılı ömet belän ırgıtıldılar.

Anda zur yök töyälgän sigez çananı, arık, yabık sigez at ber tuktap, ber kuzgalıp kıyınlık belän karlı yuldan bolay taba österilär. Çanalarga karşı barıp, ni närsäder töyälgän kapçıklarnı kürü belän, aç krästiännärneñ miläre kaplanıp, yöräkläre tuktıy yazdı. Taşçı Kamali tüzä almadı, at yanında kilä torgan çıbırkılı yulauçınıñ süzenä kolak salmastan, iñ aldıngı çanaga barıp yıgıldı, kulları belän koçaklap, teşlären batırıp ber kapçıknı tartırga, üzenä taba österärgä, özärgä, çişärgä aşkındı. Yökçelär cavaptan kurkıp, monı ayırırga, çitkä etärep taşlarga tırıştılar.

– Bolay yaramıy, kilgän kire kaçmas, sävit öyenä barıp citsen. Peşkäç aşarsız, – dip, süz belän añlatırga telädelär, läkin monı işetkän keşe bulmadı, aç külägälär ber-beren taptap, aldagı çanalarda kar sırıp betergän kapçıklarnı beräm-beräm österäp tartkalap, cirgä, kar östenä tägärättelär, hälsez kulları, zäñgelädän yomşargan teşläre belän gazaplanıp kapçıkların özgälädelär, yırtıp-yırtıp cibärdelär, çana tiräse bäräñge belän tuldı. Karga tuñ, çi bäräñgelär sibelde. Taşçı Kamali, monı kürgäç, altın tavı tapkan keşe kebek şaşıp kıçkırıp cibärde, kar katış tuñ, çi bäräñgelärne avızına aşıgıp-aşıgıp tutıra, yotlıgıp çäyni başladı. Başkalar hämmäse dä cirgä taşlandılar, yırtık kapçıkka tıgıldılar, kauşap kaltırap, karlı bäräñgelär belän avızların tutırdılar, dönyaların onıtıp, yotlıgıp aşarga atıldılar. Açlar tuñ bäräñge belän azaplanganda yökçe tatarlar bütän kapçıkların nıgrak bäyläp, tizräk avılga kerü yagın karap kuzgaldılar. Alar artınnan halık ta kalmadı, ciñnärenä, kuyınnarına, kesälärenä tutırgan, çi tuñ bäräñgelärne gacäp ber läzzät belän kimerä-kimerä şul azık yöklärennän ayırılmıy, ike yak belän karavıllap, sävit öyenäçä bergä kildelär. Räis üze atnalar buyınça ber närsä kapkanı yuk, ayakları, gäüdäse şeşenä başlagan ide. Şulay da tüzmäde, österälep çıktı, beraz karap kattı, annan kinät kapçıkka taşlanıp, çi bäräñgeneñ taş-kabıgın çikmän ciñe belän sörtkäläde. Tämläp aşıy başladı. Alda torgan zur eş anıñ tänendäge aktık köçlären suırıp kuzgattı, ul yaña kilgän yöklärne buşattıru çarasına totındı.

Ul arada bu zur şatlıklı häbär böten avılga taralıp ölgerde. Kar baskan öylärdän canlı mäyetlär kütärelep çıgalar, yulsız, sukmaksız uramnar, tıkrıklar buyınça, vakıtsız kartayıp kipkän yäki şeşengän keçkenä balalar, şeşengän, avız açıp süz äytä almaslık hälgä citkän hatınnar, tufrak tösle karalgan karçıklar, kartlar ülemnäre, kaberläre belän bergä kuzgalıp, bu rizık yortına agıldılar. Hiçber süz belän, hiçber köç belän tıyarga, tuktatırga yul bulmadı, dürt kapçık bäräñge şunda kar östendä çi, tuñ kileş aşalıp, kimerelep bette. Tönlä açlar tarafınnan üterelgän Namacannıñ öye rizık kilgändä aşhanä yasar öçen uñaylatılgan ide. Bulganınça utın kistelär, citmägänenä çitännärne, koymalarnı cimerdelär, ällä ni çaklı hatınnar üzläre sorap, tuygançı aş ise, bäräñge ise, ikmäk, alabuta ise isnäp kalır öçen şunda kazannar tiräsendä bulışlık ittelär, irlär, balalar, karçıklar, kartlar häle barı ayak östendä, hälseze utırıp, karga yatıp rizık peşkänne, öläşä başlagannı tirän ber tüzemsezlek belän köttelär. Kazannarga yabık yılkı itläre salınıp, morcalardan aksıl sorı tötenneñ berençe kürenüe bu kötkännärneñ ömetlären yakınayttı, cıyılgan halıknıñ aşau därte kaynap, nindider eçke korıç ırgaklar karınnarnı borıp-borıp aldılar. Milär açılganday, yöräkkä ömet, ışanıç dulkını kerergä telägändäy buldı. Ber minut bu äyberlär, kazannar yanınnan ayırılmagan räis üz yanına taşçı Kamaline çakırdı:

– Sin, Kamali abzıy, – dide, – halıkka äyt, bezdä savıt-saba yuk, öylärennän kitersennär, – dide. Läkin aç krästiännär taralırga kurıktılar, öçneñ berse, tirä-kürşeneñ ikese kitsä, başkaları morcadagı tötennän, aş kaynagan öyneñ täräzäsennän küzlären ala almıy taş kebek katıp kuzgalmıy tordılar. Bolar arasında bersennän-berse cılırak süzlär tarala başladı, tuygançı şulpa birälär ikän, tagı berär kisäk alabuta ikmäge dä birälär ikän, inde häzer şulay kön dä aşatmakçılar ikän, bu sigez yök betkäç, tagı sigezne, annan tagı sigezne kitermäkçelär ikän, digän kebek ömetle häbärlär küñel yuanıçı belän maturlanıp, krästiänneñ yörägenä tuktausız därt arttıra tordı.

XIV

Krästiännär ber-beren taptap çıgıp yögergännän soñ yalgız kalgan Gäräy kinät säkegä utırdı. Kulın yözenä, mañgayına kuyıp beraz gına uylanıp, şaşıp tordı da, akırıp cibärde. Bu kurkınıçlı sataşulı tavış anıñ kölüeme, yılavımı, ayırırga mömkin bulırlık tügel ide. Şaşkan küzläre tüşämgä, annan morca kalagına tekäldelär. Sikerep torıp kulı belän timer kalaknı tarttı da, tagı kire utırdı, tagı kinät kuzgaldı. İdän urtasına basıp akırıp yıladı da, yortka-abzarga çıgıp kitte.

Tegendä Namacan yortındagı aşhanädä aş peşerep, anı keçkenä kisäk alabuta ikmäge belän aşap, azrak hällängäç, taşçı Kamali üzeneñ kıynalgan kürşese baltaçı Gäräyne bu aşarga cıyılgan halık eçennän küze belän ezläde. Tapmadı. tukta, ul yünsez hälsez yatadır, dip, kaytışlıy aña kerde. Öyendä yuk. Keçkenä sabıy kıznıñ peşerelmägän neçkä yabık kulları, kabırgaları şunda säkedä aunap yatalar. Kamali aptıranıp uylandı: tukta, bu kayda bulır? Ezlänep, karanıp, beraz şikle kurkınu belän yortka çıktı. Anda tübä salamı alıp aşalgan, çitäne yagılgan abzar, anıñ köç citmägänlektän genä töşerep yagılmagan kalın agaç örlege ber baganadan ikençe baganaga taba suzılıp tora. Örlekneñ näq urtasına bilbau bäylängän, bilbaunıñ tübänge oçı ipläp, muyınçak itep yasalgan, menä şul muyınçak Gäräyneñ kipkän söyäk muyının buıp tora. Yöz kara köygän, tel salıngan. Akrın gına cil isä, asılgan gäüdä üzeneñ bugalagı belän bergä äle ber yakka, äle ikençe yakka akrın gına tirbälä. Gäräyneñ östendäge çikmäne açılgan, külmäge yırtılıp salıngan, kiñ kükrägeneñ ere kabırgaları kipkän agaçlar kebek kalkıp, tezeleşep yatalar, tışka taba çıgıp torgan küzläre, gäüdä cil belän äylängän sayın äle ber yakka, äle ikençe yakka karıylar, bu küzlärdä şeltä katnaş şaşkınlık belän katı gazap tulı.

XV

Böten kış buyınça küñelen tınıçsızlagan, avılda tege bala aşıy torgan karçıklarnı, cide hatın turındagı äkiyätlärne işetkän sayın yörägen tartıp, çakırıp torgan yırak kala ahır çiktä malaynı üzenä suırıp aldı.

Atası şaşıp señlesen suygan köndä ul yılap-yılap kürşe avılga yögerde, annan atlılarga iyärä-iyärä, küp könnär ütkäç kalaga kilep kerä aldı, läkin ülem anı üzeneñ katı tırnaklarınnan ıçkındırırga telämäde. Ul kotoçırgıç avır açlık yılnıñ tirän kurkınıç facigasen äytep birergä adäm tele citäçäk tügel! Keçkenä bala zur kalada tagı yamanrak aptırandı. Uramnarda hälsez gäüdälär, üleklär, ülem kötep tuñıp ıñgıraşuçılar şunda ayak astında yatalar. Atasınıñ asılınuına atna tulganda, Zäyni şähär urtasında mäçet kapkası töbendä karga yıgıldı. Beraz ıñgıraşıp yattı da, häle betep tındı. Comgadan çıguçılar, monda üläksä yata iç, nigä cıymıylar, dip sukranıp üttelär. Sabıy bala tuñsa da, ülep citmägän ide äle. Avır açlık facigasennän faydalanıp, et ite, adäm ite, mäçe ite kebek närsälär belän yäşeren satu itä torgan karçık kiç belän üteşli Zäynigä küz saldı, "kızganu" töse belän totıp karadı, üz eçennän, äle yaña ikän, bozılmagan ikän, yararlık cire tabılırlık ikän, dip uyladı. Yak-yagına küz attı da, tiz genä kapçıgına tıktı, ikençe könne, başka küp närsälär katnaştırıp şul ittän şulpalı pilmän yasap sattı.

Kazan, 1923 yıl.