Әбүгалисина - 1

  Гыйлем эстәп, ерак юлга
  Борын-борын заманда Бохара шәһәре янындагы Шәҗегъ дигән авылда бер ир белән хатын яшиләр иде. Алар бик тату торалар, матур гына гомер итәләр иде.
  Көннәрдән бер көнне боларның игезәк ир балалары туды. Ата белән ана бик шатландылар. Балаларның берсенә — Әбүгалисина, икенчесенә Әбелхарис дип исем бирделәр.
  Көннәр, атналар үтте, айлар, еллар да үтеп киттеләр, балалар дүрт яшькә җиттеләр. Аларны мәктәпкә укырга бирделәр.
  – Укысыннар, белем алсыннар, кеше булсыннар, – диделәр.
  Әбүгалисина үзенең үткенлеге, зирәклеге белән башка балалардан аерылып тора иде. Әбелхарис, Әбүгалисина белән игезәк булса да, бер ата, бер анадан туса да, зирәклек һәм булдыклылык ягыннан туганы шикелле үк түгел иде.
  Әбүгалисина бик яхшы укый, укытучы ни генә әйтсә дә, бик тиз төшенеп ала, белгәнен бер дә онытмый иде. Шулай ук ул, укытучы сөйләгәннәр белән генә канәгатьләнеп калмыйча, яшьтән үк китаплар укуга бирелде. Шуңа күрә бик күп нәрсәләр белде. Халык сүзе белән әйткәндә, ул «кылны кырыкка яручы» бер бала иде.
  Аның зирәклеге, сизгерлеге турында бик кызык сүзләр сөйлиләр. Ул вакытларда мәктәпләрдә, асларына киез салып, идәнгә тезләнеп укыйлар: парталар булмый. Әбүгалисинаның иптәшләре аның киезе астына бер бит кәгазь салып куялар, ә үзләре, Әбүгалисина нишләр икән дип, кызыксынып карап торалар.
  Әбүгалисина мәктәпкә килә, урынына килеп утыра, аннары бер югары, бер түбән карап тора. Аңа сорау бирәләр:
  – Нишләп алай карангалыйсың? – диләр.
  Әбүгалисина:
  – Белмим, мәктәпнең түшәме төшкәнме, әллә идәне күтәрелгәнме? Ни булса да бар, элеккечә түгел, – ди.
  Шулай ул киез астына салынган бер бит кәгазьнең калынлыгын да сизгән, имеш, дип сөйлиләр.
  Унике яшенә җиткәндә, Әбүгалисина инде бик күпне белүче гыйлем иясе булып җитеште, төрле фәннәрдән үзе дә башкаларга сабак укыта башлады. Үзеннән күп зур балалар аннан дәрес алдылар.
  Ул төшкә кадәр балаларга сабак укытты, төштән соң, урамга чыгып, алар белән рәхәтләнеп уйнап йөрде. Аның бу гадәте кайбер кешеләргә бер дә ошамый иде. Аңа:
  – Син шундый галим, шундый акыл иясе кешесең, никадәр балаларга сабак өйрәтәсең, белем бирәсең. Ә үзең надан балалар белән уйнап йөрисең, – диделәр.
  Әбүгалисинаның моңа бер дә исе китмәде. Ул:
  – Кешенең һәр яшендә үзенә күрә бер матурлыгы була, сабыйлыкның матурлыгы уен белән, – дип җавап бирде.
  Тагын берничә ел үтеп китте. Әбүгалисина зур галим булып җитте. Бохара тирәсендә аңа тиң, аның белән сүз көрәштерерлек кеше калмады. Ләкин ул үзе моңа гына риза булмады, тагын да тирәнрәк белем алырга теләде. Туганы Әбелхарис белән бергәләп, гыйлем эстәргә, алар туган илләреннән еракларга китәргә уйладылар. Ата-аналарыннан түбәнчелек белән рөхсәт сорадылар:
  – Кадерле атабыз, сөекле анабыз, – диделәр, – безнең юллар йөреп, илләр күреп, төрле җирләрдә булып, гыйлем аласыбыз, бу дөньяның серләренә төшенәсебез килә. Безгә рөхсәт бирегез, изге теләктә була күрегез...
  Ата белән ана, балаларыннан аерылу бик кыен булса да, аларның яхшы теләкләренә каршы килмәделәр.
  – Бездән рөхсәт, теләгән җирләрегезгә барыгыз, дөнья күрегез, белем алыгыз, шул белемнәрегез белән халыкка файдалы кешеләр булыгыз, – диделәр.
  Ике туган юлга чыкты. Ата белән ана аларга уңышлар теләп озатып калдылар.
  Көн бардылар, төн бардылар, күп юллар үттеләр, ерак җирләргә җиттеләр. Бик күп авылларда, шәһәрләрдә булдылар, төрле-төрле кешеләрне күрделәр, зур гыйлем ияләре белән күрештеләр. Шулай йөри торгач, бер шәһәргә барып керделәр. Аны карап йөри торгач, беркөнне зур гына базарга килеп чыктылар. Ни күрсеннәр, бер җирдә бик күп халык җыелган, уртада бер кеше нидер сөйли.
  Әбүгалисина белән Әбелхарис халык җыелган җиргә бардылар. Теге кеше, халыкка карап, болай дип кычкыра иде:
  – И җәмәгать! Тыңлагыз, ишетми калмагыз! Иртәгә мәгарә ишеге ачыла. Кереп карарга теләсәгез, белем алырга теләсәгез, әзер торыгыз... Ләкин шуны аңлагыз: мәгарәдән китап алып чыгарга яки андагы белемнәрне кәгазьгә күчереп алырга рөхсәт ителми. Башка сыйдыра алган кадәр белем алып чыгу беркемгә дә тыелмый...
  Әбүгалисина да, Әбелхарис та бу хәбәр белән бик кызыксындылар. Шундагы берәүгә сорау бирделәр:
  – Ул нинди мәгарә? Аның ачылуы нидән гыйбарәт? Ни өчен бу турыда халыкка белдерү ясыйлар? – диделәр.
  Кеше җавап бирде:
  – Борын заманда Фисагурис (Искәрмә: грек галиме Пифагорны шулай атаганнар) дигән атаклы бер галим булган. Ул үзенең гыйлеме белән бөтен дөньяда дан тоткан. Кимия, симия, ихфа гыйлемнәре шуннан калган. Шул галим үлгәч, гыйлемнәре югалмасын, китаплары таралып бетмәсен дип, барлык китапларны җыеп, бер мәгарәгә урнаштырганнар. Ул мәгарәнең ишек төбенә сакчылар куйганнар.
  Менә шул мәгарә ел саен бер вакытта өч сәгатькә генә ачыла, анда һәркемгә керергә, башына сыйдыра алган кадәр белем алырга рөхсәт ителә. Ләкин аннан бер китапны да алып чыгарга яки язып алырга ярамый.
  Әбүгалисина бу сүзләрне ишетеп уйга калды һәм Әбелхариска:
  – Менә без эзләгәнебезне таптык. Ләкин өч сәгать эчендә генә әллә нәрсә алып булмас, шуңа күрә безгә, быел монда калып, ныклап әзерләнергә, барлык кирәк-яракларыбызны әзерләп бетергәч, киләсе елда кереп, ел буена мәгарәдә калырга кирәк булыр, – диде.
  Алар шулай эшләргә карар бирделәр.
  Әбүгалисина белән Әбелхарис таулар арасына чыгып киттеләр.
  Биек-биек таулар-ташлар. Алар арасында һәм тау башларында зәйтүн агачлары үсеп утыра. Төрле җәнлекләр чабышып йөри, төрле кошлар сайраша. Алар, бу егетләрне күргәч, бик аптырап калдылар, озак карап тордылар.
  Егетләр җайлы бер урын таптылар: кечкенә генә тау куышы. Аны рәтләделәр, торырлык хәлгә китерделәр. Кичләрен ерткыч хайваннардан саклану өчен, куыш авызын капларга зур гына бер таш та әзерләп куйдылар. Шунда яши башладылар.
  Әбүгалисина туганына болай диде:
  – Без бер елга җитәрлек азык әзерләргә тиешбез. Ләкин ул азыкларның күләме бик кечкенә булырга тиеш: безнең мәгарәгә азык алып керүебезне беркем дә сизәрлек булмасын. Шуның өстенә без үзебезне аз ашап торырга күнектерергә тиешбез.
  Әбелхарис:
  – Анысы алай. Аннары бит мәгарәдә су булмавы да бик мөмкин. Безгә сусыз торырга да күнегергә кирәк булыр, – диде.
  – Әйе. Гыйлем алу ансат эш түгел...
  Әбүгалисина белән Әбелхарис киләсе елга мәгарәгә кереп калу өчен әзерләнә башладылар. Алар бик аз ашыйлар һәм бик аз эчәләр иде. Шулай итеп, үзләрен аз ашап торырга күнектерделәр. Көнгә егерме тиен көмеш акча авырлыгындагы зәйтүн мае белән тукланалар, айга бер мәртәбә су эчеп, сусауларын басалар иде.
  Әбүгалисина белән Әбелхарис кече яшьтән үк җәядән атарга бик оста иделәр. Хәтта Әбүгалисина, ерактан атып, чыпчыкның күзен чыгара ала иде.
  Алар җәя һәм уклар ясадылар, тау араларында йөреп, кыр кәҗәсе ауларга керештеләр. Озак та үтмәде, аларның мәгарәдә ел буена ашарга җитәрлек оннары булды.
  Ләкин, кеше ачлыкка никадәр чыдамлы булса да, бу — коры ризык, аның туклыклылыгы бик аз.
  – Безгә зәйтүн мае табарга, бу онны зәйтүн мае белән кушып, бавырсак ясарга кирәк, – диде Әбүгалисина.
  Алар, таулы урманнарда йөреп, зәйтүн җимеше җыйдылар, аннан май чыгардылар. Онны май белән катнаштырып, чикләвек зурлыгындагы бавырсаклар ясадылар да кояшта киптерделәр. Тагын майга салдылар, тагын киптерделәр. Шулай итеп, кырык көн буена әзерләделәр. Бу бавырсаклар шундый туклыклы ризык булдылар, Әбүгалисина белән Әбелхарис аларның берсен ашап кырык көн чыдарга була дип уйладылар.
  Мәгарәдә яндыру өчен бер елга җитәрлек май һәм башка кирәк-яраклар да әзерләделәр.
  Мәгарәнең ишеге ачылыр көн җитте. Әбүгалисина белән Әбелхарис, барлык әйберләрен алып, мәгарә ишеге төбендә көтеп торалар иде инде. Ишек ачылу белән, эчкә кереп, бер почмакка яшеренделәр.
  Өч сәгать вакыт бик тиз үтеп китте. Мәгарәгә кергән кешеләр ашыга-ашыга чыгып беттеләр. Шап итеп ишек ябылды, бикләнде! Мәгарә эче кап-караңгы булып калды. Монда энә күзеннән төшкән кадәр дә яктылык юк иде. Егетләр чакма чагып ут кабыздылар, аннары мәгарә эчен тамаша кылырга керештеләр.
  Бу мәгарә гаять зур бер куыш икән. Анда рәттән зур-зур бүлмәләр тезелеп киткән. Бүлмәләргә утыргычлар куелган. Стена буйларында зур-зур шкафлар. Алар барысы да китаплар белән тулган. Шундый гаҗәеп мәгарә бу...
  Барлык бүлмәләрдә йөреп чыккач, егетләр укырга утырдылар. Ләкин бер-берсенең нәрсә укуы турында сорашмаска сүз куештылар. Кайбер әйберләрне язып алырга да кирәк иде. Ләкин болай эшләсәләр, мәгарәдән чыкканда, язган кәгазьләрен алып калулары мөмкин. Шуңа күрә алар үзләре белән суган суы алып кергәннәр иде, шуның белән бик кирәкле белемнәрне язгалап та алдылар. Мондый «кара» белән язылган язу һичкемгә күренми, ә үзләре укый алалар иде.
  Алар утны бервакытта да сүндермәделәр. Чиратлашып йокладылар, утны сакладылар. Чөнки ут аларга яктылык бирү өстенә числолык булып та хезмәт итте: күпме май януга карап, елның, айның, көннең кай вакыты икәнен белеп тордылар. Шунсыз мөмкин түгел иде.
  Исәп буена инде бер ел вакыт үтеп бара. Әбүгалисина белән Әбелхарис шушы вакыт эчендә, күп тырышып, күп көч куеп, әллә никадәрле белем алдылар. Ләкин, башта сүз куешканча, нәрсәләр өйрәнүләре турында берсе икенчесеннән сорамадылар.
  Тиздән мәгарә ишеге ачылыр, өч сәгатькә мәгарә халык белән тулыр. Шул арада боларга беркемгә дә сиздерми чыгып китәргә кирәк. Шуңа әзерләнә башладылар: барлык әйберләрен алып, ишек төбенә килделәр дә яшеренеп тордылар.
  Тышта шау-шу. Ишек төбенә халык җыелган. Ишек ачылуын түземсезлек белән көтәләр. Ә эчтә Әбүгалисина белән Әбелхарисның йөрәкләре дөп-дөп тибә иде.
  Менә ишек ачылды. Тыштан, төртешә-төртешә, тыгызлана-тыгызлана, мәгарәгә халык агылды. Шул ыгы-зыгы арасында Әбүгалисина белән Әбелхарис мәгарәдән чыгып киттеләр. Аларны беркем дә күрмәде.
  Бу вакытларда шәһәргә Көнбатыш ягыннан ике сихерче килеп, төрле бозыклыклар эшләп йөргәннәр, шәһәр халкын интектереп бетергәннәр иде. Аларның явызлыкларыннан шәһәр халкы күп җәфалар күрде, күп газаплар чикте. Аларны ничек тә тотып алырга теләделәр, ләкин тота алмадылар.
  Әбүгалисина белән Әбелхарис, ел буе мәгарәдә ятып, кеше кыяфәтләрен югалтканнар, чәчләре һәм тырнаклары җитеп, коточкыч бер төскә кергәннәр иде. Аларны күрү белән, әлеге сихерчеләр дип белеп тотып алдылар да шәһәрнең патшасы янына алып бардылар. Патша аны-моны тикшереп тормады, шәһәр мәйданына алып барып, икесенең дә башларын кисәргә боерды. Аларны мәйданга алып килделәр, җәлладлар башларын чабарга әзерләнделәр.
  Шулвакыт Әбүгалисина, Әбелхариска карап:
  – Зур газаплар чигеп, бер ел буена мәгарәдә белем алуыбыз менә шушындый кирәк вакытта безгә ярдәм итсен, башыбызны бәладән коткарсын, мин киттем, – диде дә үзенең гыйлем көче белән җәлладлар күзеннән юк булды.
  Барысы да аптырап калдылар. Җәлладлар, кылычларын күтәргән килеш, исләрен җуеп тордылар, аннары, «һай-һу» дип, Әбүгалисинаны эзләп киттеләр. Ыгы-зыгы белән хәтта Әбелхарисны да оныттылар.
  Әбүгалисина патша сарае артындагы күлгә барып төште, суга чумды һәм юк булды. Никадәр эзләсәләр дә таба алмадылар. Инде тегесен җәзалыйк дип мәйданга кире кайтсалар, ни күрсеннәр, анда Әбелхаристан да җилләр искән. Тегеләр Әбүгалисинаны куып киткәч, Әбелхарис та шулай ук котылды: аның кул-аякларын бәйләгән баулар чишелделәр, сарай түбәсенә таба сузылдылар. Әбелхарис, шул бау буенча үрмәләп, сарай түбәсенә менде дә юк булды.
  Бу хәлне күреп, җәлладлар чәчләрен йолыктылар, бик күп кешеләр, тагын андый-мондый хәл булмаса ярар иде, дип, бик курыктылар. Ләкин Әбүгалисина үзенең гыйлеме белән халыкка зарар китерү уенда түгел иде, шәһәргә бернинди начарлык, кешеләргә бернинди усаллык эшләмәде.
  Әбүгалисина Мисыр шәһәрендә
  Әбүгалисина патша сарае янындагы күлгә чумып юк булганнан соң, шәһәрдән бик еракта булган Нил дәрьясына килеп чыкты. Аннан Мисыр шәһәренә барды. Чәч-сакалларын китәреп, тырнакларын кисеп, кеше кыяфәтенә керде. Шәһәрне күрү өчен, урамга чыгып китте.
  Урамнарда, базарларда йөри торгач, хәлвә сатучылар рәтенә килеп чыкты. Анда да, монда да кечкенә генә хәлвә кибетләре. Аларда хәлвәфрүшләр үзләренең хәлвәләрен мактый-мактый сатып торалар иде.
  Әбүгалисина бер хәлвә кибетенә керде. Монда гаҗәп матур бер егет басып тора. Бу егет һәр көн кичтән хәлвә пешереп, аны шушы базарга чыгарып сата, шуннан килгән акчага карчык анасын тәрбияләп яши иде. Әбүгалисина да бу егетне күреп, аңа сокланып карап торды. Үз-үзенә: «Бу чибәр егетне фәкыйрьлектән, хәлвәфрүшлектән коткарырга кирәк», – дип уйлап куйды.
  Хәлвәфрүш, Әбүгалисинаның үзенә болай текәлеп карап торганын күргәч, бик оялды, уңайсызланды. «Бу дәрвишнең миндә ни йомышы бар икән?» – дип уйлады. Аңа бераз хәлвә кисеп бирде. Әбүгалисина хәлвәне авызына капты да кире төкереп ташлады.
  Моны күргәч, егет аптырап калды. «Бу дәрвиш минем хәлвәмне яратмады, ахры. Бәлки, ул үзе бик оста хәлвә пешерүчедер. Мин аны үземә чакырыйм да аннан хәлвә пешерергә өйрәним», – дип уйлады. Кичкә аны үзенең өенә чакырды.
  Кичен Әбүгалисина хәлвәфрүшнең өенә китте. Егет аны бик хуплап каршы алды. Әбүгалисинага сорау бирде:
  – Әфәндем, сез хәлвәне нәрсәдән пешерәсез?
  Әбүгалисина алай бик тиз генә ачылып китмәде.
  Хәлвәфрүш тынычсызлана башлады. Үзе эченнән: «Бу дәрвишнең кулыннан берни дә килмидер, ахры», – дип уйлый һәм ачуы килә башлаган иде.
  Әбүгалисина да моны сизеп алды.
  – Мин сезгә башка берәр һөнәр өйрәтергә уйлаган идем. Теләгегез хәлвә пешерү булгач, ярар, алайса, бер капчык кибәк китерегез, мин сезгә кибәктән хәлвә пешереп күрсәтим, – диде.
  Бу сүзләрне ишеткәч, хәлвәфрүшнең ачуы килде, хәтта, Әбүгалисинаны куып чыгарып, үзе тизрәк эшкә тотынырга уйлады.
  Ничек итеп кибәктән хәлвә пешереп булсын инде?!
  Шулай да егет сабыр итте, Әбүгалисинаны мыскылламады, аннан көлмәде. Ул Әбүгалисинаның алдына бик күп кибәк китереп өйде.
  Әбүгалисина кибәкләр тирәсендә нидер эшләде — кибәкләр барысы да хәлвәгә әверелделәр. Төрле бизәкләр белән бизәлгән, төрле-төрле табакларга тутырылган хәлвә егет алдына килеп тезелде. Моңарчы мондый татлы хәлвәне беркемнең дә күргәне һәм берәүнең дә татып караганы юк иде. Әбүгалисина егеткә:
  – Менә сиңа хәлвә, иртәгә базарга чыгар да сат! – диде
  Хәлвәфрүш моңа ышанырга да, ышанмаска да белмәде.
  Ахырда, Әбүгалисинаның хикмәтле кеше икәнен белеп, аннан үзенең өендә калуын үтенде.
  Шул көннән алар бергә яши башладылар.
  Хәлвәфрүш һәм патша кызы
  Әбүгалисина симия гыйлеме көче белән базар уртасында хәлфәрүш өчен күп бүлмәле зур бер кибет барлыкка китерде. Бу кибет бик зиннәтле булып, өстендә чарлагы да бар иде. Әбүгалисина белән хәлвәфрүш шул чарлакка урнаштылар.
  Хәлвәфрүшнең сәүдәсе зураеп китте. Алучылары күбәйде, чөнки аның кибетендәге кебек ләззәтле хәлвә башка беркемдә дә юк иде. Шулай ук бик күп кешеләр аның кибетенең гүзәллеген карарга кереп тә хәлвә алып чыгалар иде.
  Ара-тирә хәлвәфрүш хәлвәне урамда күтәреп йөреп тә сата башлады.
  Көннәрдән бер көнне ул патша сарае турысыннан үтеп бара иде, аны патша кызы күрде. Бу патша кызы шулкадәр гүзәл, аның йөзе шулкадәр нурлы иде, бу нур белән чагыштырганда, кояш яктысы зур кандил (шәмдәл) янында ялгыз бер шәм кебек кенә булып калыр иде.
  Хәлвәфрүш баш өстенә хәлвә күтәреп урамнан үтеп барганда, патша кызы сарай тәрәзәсеннән карап тора, нидер уйлана, моңлана иде. Ул хәлвәфрүшне күрде. Аның матурлыгына хәйран булды. «Шәһзадәләр арасында да мондый сылу егет юктыр», – дип уйлады. Хезмәткәрләренең берсе аша, хәлвә алыр өчен дигән булып, аны сарайга чакырып керттерде.
  Хәлвәфрүш сарайга керде. Кыз битен каплаган пәрдәсен күтәрде. Күзләрне камаштырырлык матур йөзен күрсәтеп, хәлвәфрүш янына килде. Хәлвә турында сораштыра башлады. Ә үзе, егетнең матурлыгына исе китеп, аннан күзен алмыйча карап торды.
  Сарайда әдәпсезлек булмасын өчен, хәлвәфрүш башын түбән иеп, аска карап кына тора иде. Кыз бик җентекләп сораштыра башлагач, аз гына башын күтәреп, күз кырые белән генә кызга карап алды. Аның бөтен тәне кинәт эсселе-суыклы булып китте. Маңгаеннан ясмык-ясмык тирләр чыкты. «Бу кыз җир йөзендә булган вакытта, кичләрен тулган айның, көндезен якты кояшның кирәге юк икән», – дип уйлады.
  Әйе, матурлык бакчасының алмасы пешеп җиткән, гүзәллек бакчасының гөлләре чәчәк атканнар иде инде. Хәлвәфрүш ни эшләргә белмәде. Аның иреннәре дерелди, куллары калтырый башлады. Ул хәлвә сатып, шуның бәрабәренә үзенә гыйшык уты алып китте.
  Хәлвәфрүш, бөтен түземен югалтып, ни эшләгәнен белмичә, кибетенә кайтты. Аның төсе киткән, агарган иде.
  Әбүгалисина моны сизде. Ул хәлвәфрүшкә:
  – Ни булды, миннән яшермә, ачык сөйлә, – диде.
  Хәлвәфрүш, аның аягына егылып, башыннан үткәннәрне сөйләде. Патша кызына гашыйк булуын яшермәде.
  Әбүгалисина аны аталарча үгетләде: «Патшаларга эшең төшмәсен, күп газаплар чигәрсең, күп мәшәкатьләр күрерсең, зур бәлаларга дучар булырсың, теләгеңә ирешә алмассың, юк-бар уйларны башыңнан себереп ташла…» – диде.
  Ләкин егет һич тә тынычлана, гүзәл кызны башыннан чыгара алмады.
  Патша кызы да шулай ук егеткә гашыйк булган иде. Хәлвәфрүш чыгып киткәч, ул, үзенең кешеләрен җибәреп, егетне бик озак эзләтеп карады, ләкин аны беркайдан да таба алмадылар. Шуннан соң ул: «Әллә хәлвәфрүш пәри егете булдымы икән?» – дип уйлады.
  Хәлвәфрүш бик үтенеп сорагач, Әбүгалисина аның үтенечен кире кагарга батырчылык итмәде. Бик озак нидер уйлап утырды, нәрсәдер эшләгән кебек итте. Шул арада күк күкрәгәндәй , җир тетрәгәндәй булды, бүлмәнең эче салкынаеп китте. Кинәт ишек ачылды. Ишектә гүзәлләрнең гүзәле — патша кызы күренде. Әбүгалисина аны бирегә гыйлем көче белән китергән иде.
  Бүлмәгә керү белән, кыз берникадәр вакыт һушын җуеп торды. Күзен ачуга, хәлвәфрүшне күрде, аны таныды һәм бик аптырап калды. Шуннан соң кыз:
  – И егетләрнең асылы, яшь йөрәкләрдә ут кабызучы матурларның матуры! Сез, минем сараема кереп, хәлвә саткан хәлвәфрүш түгелме? – дип сорау бирде.
  – Дөрес, – диде хәлвәфрүш, – мин нәкъ шул кеше. Ни боерасыз? Сезнең колыгыз булырга әзер торам.
  Әбүгалисина, ике яшь күңел бер-берсе белән аңлашсыннар, миннән тартынмасыннар дип, икенче бүлмәгә чыгып китте.
  Кыз, егеткә карап:
  – Бу ни хәл? Сез пәри яки җенме, әллә хикмәт гыйлеме белүче акыл иясе кешеме? Мин бирегә ничек килдем? – дип сорау бирде.
  – И күңелләргә рәхәт бирүче назлы былбылым, – диде егет, – сез минем бәгырем парәсе, күңелем ярасы! Шиккә төшмәгез, мин дә сезнең кебек үк бер кеше. Мин бозык кеше түгел. Сезгә зарар итәргә исәбем юк. Сезнең гаҗәп матурлыгыгызны күрдем, гашыйк булдым. Тагын бер мәртәбә күреп, сезнең нәфис тавышыгызны ишетеп, күңелемне юатырга теләдем. Борчуым өчен мине гафу итегез, ләкин бирегә ничек килүегез турында, зинһар дип әйтәм, сорамагыз…
  Кыз берни дә әйтә алмады. Ул үзе дә, хәлвәфрүшне күргәннән бирле, төн йокыларын җуйган иде. Сызылып таң атканда да, ялтырап кояш чыкканда да, моңаеп кояш батканда да, хәлвә күтәреп сарайга кергән шул егет аның күз алдына килә. Күзен йомса, йокыга талса, аны төшендә күрә иде…
  Шуңа күрә мәшәкатьсез ирешелгән бу күрешү аны да бик шатландырды. Ул үзенең йөрәгендә булган кайнар мәхәббәтне егеттән яшереп кала алмады һәм егеткә карап җырлап җибәрде:
  Йөрәгемне минем әсир иттең,
  Тынычлыгым алып киттең син.
  Тәрәзәдән карап көннәр буе,
  Таңнан төнгә кадәр көттем мин.
  Күргән көннән бирле сине, егет,
  Күз алдымнан минем китмисең.
  Күрендең дә күзгә, югалдың син,
  Өзелеп көтәм — килеп җитмисең!..
  Аһ!
  Белсәң иде, егет, йөрәгемнең
  Сызлануын, ничек янганын;
  Күрсә идең әгәр күзләремнән
  Канлы яшьләр ничек тамганын…
  Юк! Син аны аңлый алмассың…
  Бу сүзләр егеткә бик нык тәэсир итте. Моңарчы ул патша кызының күңелен белми, аның бер хәлвәфрүшне сөя алуын күз алдына да китерә алмый иде. Егет, кызга карап, түбәндәге җырны җырлады:
  Җитәр, җитәр, аппагым!
  Йөрәгеңне аңладым.
  Сарай ишеге сакчылы,
  Шуңа кабат бармадым.
  Бераз вакыт алар, бер-берсенең күзләренә карашып, сүзсез калдылар. Аннары егет моңлы бер көйгә җырлавын дәвам итте:
  Сызылып кына алсу таңнар ата,
  Кояш балкый, җирне яктырта.
  Сине уйлап, озын көннәр үтә,
  Кара пәрдә каплый, төн җитә.
  Көнем дә бер, кара төнем дә бер,
  Сине уйлап, көн-төн янамын.
  Бу көннәрдә күпме михнәт чиктем,
  Тик аңлатып бирә алмамын!..
  Сүзләр җитми:
  Тик аңлатып бирә алмамын…
  Алар, төн буе шулай сөйләшеп, җырлар алмашып, бер-берсенә булган саф мәхәббәт һәм дуслыкларын уртаклашып, бөтен кайгы һәм борчуларын оныттылар. Төннең үткәнен сизми дә калдылар!..
  Сызылып таң беленде. Караңгылык пәрдәсе күтәрелеп, яктыра башлады. Шул вакытта Әбүгалисина, кереп, аерылырга вакыт җиткәнен белдерде. Озак та үтмәде, патша кызы үзенең сараенда булды.
  Кыз, сарайга кайткач, күзен ачып җибәрә һәм байтак вакыт аптырап тора. Ул бу төндә булып үткәннәргә ничек карарга да белми, «Өнемме бу, әллә төшемме?» – дип аптырап тора. Күп уйлый торгач, төш түгеллегенә ышана. «Бу эшләрнең ахыры ничек булыр?» – дип борчыла башлый. Үзенең зур бер патша кызы булуын, халык арасында яманаты чыкса, начар булачагын күз алдына китерә. Шул ук вакытта ул хәлвәфрүшне яратуына, аның белән күрешүенә чын күңелдән шатлана иде.
  Кыз, шулай төрлесен уйлап, ике ут арасында калып, бер карарга да килә алмыйча, озак баш ватты. Ахырда, атам башка кешеләрдән ишеткәнче, үзем белдерим, дип, кулына каурый каләм алды, карага манды, байтак икеләнеп торганнан соң, кулы калтырана-калтырана, бу төндә булып үткәннәр турында озын хат язды. Бер хезмәтче аша хатны атасына җибәрде.
  Патша, хатны укыгач, ачуыннан дөрләп янган утка керердәй булды. Үзенең вәзирләрен, галимнәрен, хакимнәрен һәм баһадирларын җыйды. Бергәләп, кызның хатын укыдылар. Барысы да бик аптырап калды. Кайсылары: «Бу җен эшедер», икенчеләре: «Сихер эшедер», – диделәр.
  Күп киңәшә торгач, шундый карарга килделәр: барлык җарияләр, төн буе йокламыйча, кызның бүлмәсен бик нык сакларга, бүлмә ишеге төбенә кораллы сакчылар куярга, бөтен сарайны гаскәр белән урап алырга кирәк, диделәр.
  Кич булды, караңгы төшә башлады. Сакчылар куелды. Сарай тирәсендә чебен очарга да мөмкинлек калмады. Җарияләр, күзләрен йоммыйча, патша кызыннан күзләрен алмыйча, керфек какмыйча, аны саклап тора башладылар.
  Төн караңгыланганнан-караңгылана бара. Сарай тып-тын. Һәркем үзен бик киеренке сизә. Алда булуы мөмкин булган хәлне көтә. Һәрберсе, бу эштә берәр батырлык күрсәтеп, патша алдында макталуга лаек булу белән хыяллана иде.
  Менә йолдызлар калыкты. Хәлвәфрүш Әбүгалисина янына килеп ялынды-ялварды, бүген дә кызны үзе янына китерүне үтенде. Әбүгалисина аны чын күңелдән кызганды. Аның теләген үтәүдән баш тарта алмады, үзенең белгәннәрен эшкә кушты.
  Кыз үзенең сарайдагы бүлмәсендә урыныннан торды. Җарияләр аңа ташландылар, ыгы-зыгы купты. Барысы да, «Кая барасың?» да «Кая барасың?» дип, аңа килеп ябыштылар. Кыз алар кулыннан ычкынды да юк булды. Җарияләр дә, ишек төбендәге сакчылар да, сарай әйләнәсендәге гаскәрләр дә аны тотып кала алмадылар. Бөтен сарай эче тавыш, кычкырыш, аһ-ваһ белән тулды.
  Төрле якка таралып, ары йөгереп, бире йөгереп, таңга кадәр кызны эзләделәр, ләкин таба алмадылар. Ул төнне дә кыз хәлвәфрүш бүлмәсендә үткәрде. Таң атып, көн яктыра башлаганда, ул тагын үзенең бүлмәсендә иде.
  Бу эшкә патшаның бик ачуы килде. Тагын, үзенең кешеләрен җыеп, киңәшмә уздырды.
  Күп уйлый торгач, шундый карарга килделәр: «Кызның урыны янына бер савыт белән изелгән зәгъфран куярга, әгәр тагын да шундый хәл була калса, кызның кулын зәгъфранга буяп җибәрергә кирәк», – диделәр.
  «Кыз көн саен кич бара торган йортның ишегеннән кергәндә, аның тоткасын тотар, тотканда, зәгъфранга буялган бармак эзләре калыр. Шул эзләр буенча ул йортны табу җиңел булыр», – диделәр.
  Билгеле вакыт җитеп, кыз урыныннан кузгала башлагач, аның кулын зәгъфранлы савытка тыгып алдылар. Чыннан да, ул, хәлвәфрүшнең ишегеннән кергәндә тотканы тотып, биш бармак эзе калдырды.
  Ләкин Әбүгалисина үзенең гыйлеме аркасында бу хәлне белгән иде. Бер минут та кичекмәстән, шәһәрдәге барлык йортларның, бүлмәләрнең һәм кибетләрнең ишек тоткаларына шундый ук биш бармак эзе төшерде.
  Алтын канатлы меһр кошы күк йөзендә очып, йолдыз-бодайларны чүпләп бетергәч, ягъни таң атып, йолдызлар күренми башлагач, кыз яңадан үзенең сараена кайтты.
  Патша субашын чакырып алды да:
  – Хәзер үк шәһәрдәге барлык йортларның ишек бауларын тикшерегез, – диде. – Кемнең ишек бавында зәгъфранга буялган бармак эзләре күренә, шул йортның хуҗасын, һич кичектермичә, каршыма тотып китерерсез. Мин аңа җәзасын бирермен! – диде.
  Субашы, үзе белән берничә кеше алды да: «Мин ул җинаятьчене тотып кайтырмын, патшабызның мактавына лаек булырмын», – дип уйлап, тәмле хыялларга чумып, сарайдан чыгып китте.
  Ләкин, сарайдан чыгу белән, ул аптырап калды: патша сараеның ишек тоткасы да зәгъфранга буялган иде.
  «Кыз, сарайдан киткәндә, ишек тоткасын тоткандыр, бу шуның эзедер» дигән уйга килде ул һәм башка йортларны тикшерергә кереште. Ләкин кайсы гына йортка барып кермәсен, барысының да ишек тоткасында бер үк төрле эзләр ярылып ятуын күрде. Кемне тотып алып кайтырга белмичә, аптырап, сарайга кайтты. Күргәннәрен патшага сөйләп бирде.
  Моны ишеткәч, патшаның чиксез ачуы чыкты. Ул, ни эшләргә белмичә, сакалын йолкып бетерде. Шуннан соң кырык көн буена шәһәрдәге барлык өйләрне тикшереп торырга боерык бирде.
  Патшаның боерыгын үтәделәр, ләкин бу да бертөрле нәтиҗә бирмәде: кыз, һәр көн югалып, иртә белән генә өенә кайтты.
  Аптырап-йөдәп беткәч, патшага әйттеләр:
  – Багдад патшасының Әбелхарис исемле зур галим һәм тирән акыл иясе бер вәзире бар. Бу бәладән бары ул гына коткарса коткара алыр. Багдад патшасына хат язып, илчеләр җибәрергә кирәк, – диделәр.
  Патшага бу киңәш бик ошады. Шатланып, Әбелхарисны чакырып китермәкче булды. Күп бүләкләр белән илчеләр җибәрде.
  Әбелхарисның Багдад патшасында хезмәте
  Әбелхарис, Әбүгалисинадан аерылгач, Багдад шәһәренә килеп чыкты. Берничә көн урамнарны тамаша кылып йөргәннән соң, тормышын җайга салып җибәрергә уйлады. Урманга барып, озынлыгы һәм юанлыгы бердәй кырык агач кисеп алып кайтты. Аларның һәрберсенә карап: «Сез барыгыз да кешеләр булыгыз!» – диде. Шул сүзләрне әйтеп бетерүгә, бер мизгел эчендә зифа буйлы кырык егет барлыкка килде. Алар барысы да бер үк төсле егетләр иде. Аякларына басып, кул кушырып, Әбелхарисның фәрманнарын көтеп торалар.
  Әбелхарис үзенең бу егетләренә җиде көн эчендә кырык бүлмәле бер мунча салырга кушты. Егетләр хуҗаларының боерыгын берсүзсез үтәделәр. Шәһәрнең күренекле урынына моңарчы күрелмәгән мунча салынды. Мунчаның кырык бүлмәсе бар. Ул бүлмәләрнең һәрберсенә берәр хезмәткәр, кырыгар арка юучы һәм чишенә торган урыннарга да хезмәткәрләр куелган.
  Кырык егет барысы да бик яхшы хезмәт иттеләр, ләкин берсе дә бер авыз сүз сөйләшмиләр иде.
  Бу мунча бик тиз арада бөтен Багдад шәһәренә билгеле булды. Моның турындагы хәбәр патшага да барып ишетелде. Патша башта ышанмады, үзе барып карагач, бу хикмәтле кеше булырга тиеш, дип, Әбелхарисны үзенең сараена чакыртты.
  Әбелхарис, патша сараена килеп, үзенең төрле хикмәтләрен күрсәткәч, патша аның гыйлемен күреп аптырап калды. Үзенең бер үтенече барлыгын әйтте. Әгәр дә шул үтенечне башкара алса, иң якын кешеләреннән булачагын белдерде.
  Багдад патшасы бер яшь егет иде. Ул, кешеләрдән ишетеп, Саба патшасының кызына гашыйк булды. Бу кыз шулкадәр матур, дөньяда һич тә аңа тиңнәр юк дип сөйлиләр иде.
  Патша кызны атасыннан берничә мәртәбәләр сорап карады, атасы риза булмады. Гаскәр белән барып карады, җиңелеп кайтты. Ул Әбелхариска шушы турыда үтенеч белдерде:
  – Аһ, әгәр мөмкин булып, кызны минем яныма китерә алсагыз, сезнең бу бөек хезмәтегезне һич тә онытмас идем! – дип, патша күз яше белән елап җибәрде.
  Әбелхарис, патшаның кызны чын күңелдән сөюен аңлап, аңа ярдәм итәргә карар бирде: үзе белән ияртеп бер егет алып килгән иде, шуның колагына нидер әйтте. Егет шул ук минутта баш иеп чыгып китте. Әбелхарис урынына кире барып утырганчы, хезмәтен үтәп, егет кайтып та җитте. Аның артыннан барлык кешеләрне үзенең матурлыгы белән истән яздырырлык бер гүзәл кыз да керде. Бу Саба патшасының кызы иде.
  Патша күз кырые белән генә кызга карап алды. Үзенең каршында искиткеч матур кызны күреп, бик гаҗәпкә калды: бу кызның нурлы йөзен ай һәм кояш күрсә, алар да оялырлар, аның матурлыгын күргән кешеләр бөтен дөньяларын онытырлар иде.
  Патша, Әбелхариска карап:
  – И акыл иясе! Минем зиһенем таралды, зинһар өчен, миңа аңлатыгыз: бу ничек булды? – дип сорады.
  Моңа каршы Әбелхарис:
  – И падишаһым, сез бу турыда кыздан сорагыз! – дип җавап бирде.
  Патша үтенгәч, кыз сөйләп бирде:
  – И дөньядагы барлык патшаларның патшасы! Мин — Саба патшасының кызы. Йокы бүлмәмдә җарияләрем белән йокларга риза булмыйча, бүлмә эчендә бүлмә ясаттым. Монда һичкем дә үтеп керә алырлык түгел иде. Мин бүген йокларга әзерләнгәндә, белмим, ничектер, күз алдымда шушы егет пәйда булды. Башмакларымны алдыма китереп куйды. Чыгарга ишарә кылды. Мин аптырап, исем китеп торганда, аякларым ирексездән алга таба атлый башладылар. Үземне бау белән алга өстерәгән кебек хис иттем. Бер минут вакыт узмады, менә монда килеп җиттем, – дип, кыз сүзен бетерде.
  Патша, бу сүзләрне ишеткәч, бик гаҗәпләнде. Әбелхариска мең-мең рәхмәтләр белдерде. Вәзирләрен җыеп, бу хәлне аларга да сөйләде.
  Иң яхшы сарайлардан берсен бик әйбәтләп әзерләделәр дә кызны, олылыклап, кадерләп, шул сарайга урнаштырдылар. Аның хезмәтенә иң яхшы җарияләр билгеләнде. Аннан соң бик зур бүләкләр белән Саба патшасына, кызны сорап, илчеләр җибәрелде.
  Бу вакыйганы ишеткәннән соң, Саба патшасы, каршы торып файда чыкмаслыгын аңлаганга, кызын бирергә риза булды. Озакламый дөньяда охшашы булмаган туй ясалды.
  Багдад патшасы Саба патшасының кызы белән кавышты.
  Бу шатлыклы кавышуга төп сәбәпче Әбелхарис булганлыктан, патша аны үзенең иң ышанычлы өлкән вәзире ясады: Әбелхарис патшаның иң якын киңәшчесенә әйләнде.
  Әбелхарисның Мисырга килүе һәм Әбүгалисинага каршы көрәше
  Багдад патшасы, Мисыр патшасыннан Әбелхарисны җибәрүен үтенеп язган хат алгач, бу турыда Әбелхарисның үзе белән киңәшергә уйлады. Аны чакырып китереп, Мисыр патшасының үтенечен сөйләде, үзенең дустын бу бәладән коткаруда ярдәм итүен сорады.
  Моңа каршы Әбелхарис:
  – Әгәр фәрманыгыз булса, баш өсте, мин анда бармыйм, Мисыр патшасын бу бәладән коткарыйм, – дип ризалык белдерде.
  Юл әзерлекләрен күрделәр. Әбелхарис килгән илчеләр белән бергә үк Мисырга китәргә булды. Алар юлга чыктылар. Әбелхарис Мисыр патшасын зарыктырырга теләмәде: симия гыйлеме көче белән шул көнне үк Мисырга барып та җиттеләр.
  Мисыр патшасы Әбелхарисны зур хөрмәт белән каршы алды. Өч көн буена бик яхшылап кунак итте. Дүртенче көндә аңа сарайда булып торган хәлләр турында сөйләп, ярдәм итүен үтенде.
  Әбелхарис Мисыр патшасына чын күңелдән ярдәм итәргә теләвен белдерде һәм эшенә кереште. Багу тактасын алып, хикмәт капчыгын чишеп, айны — айга, туфракны туфракка орып, тирән уйга чумды. Көнбатыштан көнчыгышка, күк өстеннән җир астына күчеп, әлеге хәлвәфрүш йортын эзләргә кереште.
  Әбүгалисина Багдадтан патшаның Әбелхарисны китертүен белгән була. Шуңа күрә ул үзенең яши торган йортын Әбелхарис эзләп тапмаслык итеп яшерә. Рәмел тактасында Әбүгалисина белән егет яши торган йорт ерак диңгез уртасындагы утлы утрауда булып күренә. Әбелхарис кат-кат тикшереп караса да, патша кызы бара торган юл, ерак диңгезләр аша үтеп, һәрьяктан ут белән чорналган утрауга барып тоташа. Бу утрауның уртасында искиткеч зиннәтле сарай бар. Кыз әнә шул сарайга бара торгандыр…
  Ләкин Әбелхарис, ничаклы гына тырышса да, бу утрауның кайда, нинди диңгездә икәнлеген белә алмады. Шуннан соң ул патшадан кызны күреп сөйләшергә рөхсәт сорады. Патша рөхсәт иткәч, кыздан барысын да җентекләп сорашты.
  Әбелхарис симия гыйлеме белән ерткыч карчыга барлыкка китерде. Аның күзләре йодрык кебек кабарып торалар, ә тырнаклары энә кебек үткеннәр иде. Әбелхарис карчыганы кызга бирде.
  – Менә бу карчыганы ал. Егет өенә кергәч, аны җибәрерсең, ул, сине җәфа чиктерүче кешенең йөрәген чукып, аны һәлак итәр, – диде. Тагын ул йортта ятрак ризык булса, шуның берәр кисәген алып кайтырга кушты. Шул юллар белән үзенең теләкләренә ирешмәкче булды.