Kuyruçuktuy ısımı kırgız eline ataktuu kuudul katarı belgilüü. Al emi bul kitepke a
kişinin kuudulduguna aykalışkan akılmandık, oluyalık kasiet-sıpattarı, akındık,
çeçendik talantı jana başka artıkçılıktarı jönündögü eldik bayandar kamtıldı.
Azırkı oomal-tökmölüü uçurda kitep çıgaruu işi kıyındadı. Jurtka ruhaniy gülazık
öp-çap jetken kezeñ. Oşondoy bolso dagı eldin ertenin oylongon er-azamat uuldar
eldin özünön çıgat eken. Kırgız ulut madaniyatının keleçek-kençine keñ karagan,
namıska jaragan uşu kiteptin süröönçüsü, Erkinbek mırzaga çoñ ıraazılık! Kitepti
sürögöndü Kuyruçuk ata sürösün, arbagı koldosun!
Kiteptin jaratmanı.
© «Şam» basması 1997
KİTEP JÖNÜNDÖ SÖZ
...bayırtadan beri alpka, jookerge küç bergen kuudulduk külkünü Kökötöylör,
Kuyruçuktar uladı. Kuyruçuk külküsü tek eldirseldir kep, sereñ-surañ kıymılı menen
kişini kıtıgılabadı. Kenen oylonulup, öz mezgilindegi koom tüzülüşün, kişilerdegi
kem-kemtikti, ters joruktardı sın karooluna aldı. Kalayıktın oyun ayttı. Beybeçeralardın, alsızdardın muñ-zarın bölüştü. Karajemsöö atka minerlerdin,
aldamçı sütkorlordun, çala moldo din buzarlardın, akınsınıp ır kasietin
kaçırgandardın, kuudulsunup ayıl arasında it kubalagandardın çekelerine tiygen ok
boluştu kemenger Kökötöylör, asıl Kuyruçuktar.
Kuyruçuktun iştegen jorugu, aytkan kebi, kıymılaraketi kalktın dilinde tek
kuudulduk gana emes, akılmandık kasietke ee bolup kelgen.
Tügölbay SIDIKBEKOV.
Bu kitep Kuyruçuk jönündö. Demek, söz orolu da Kuyruçuk tuurasında bolmogu iygi.
Adam uulunun aşkan aşuu, baskan joluna serp salsak, asan çakırgandagı öz atı
özgörüp, jamı jurt ısım bergen adamdar kezdeşet. Albette, mınday urmat-sıyga jön
saldı ele pendeler arzıy berbesi aydan açık. Demek, uşunun soñunda «eldin uulu,
«eldik kişi» sıyaktuu tüşünüktör baş bagıp turgansıyt. Oşolordun biri Kuyruçuk.
Öz atı Kudaybergen.
Kuyruçuktay kırgızdın kıyırına tañkı çolpondoy taanılgan, oo degende oozunan
sabak-sabak ır çıkkan, uzun sözdün uçugun çubasa, alban türlüü sır çıkkan, külküsü
kündü batırgan, tamaşası tañdı atırgan ak tañday ırçılar, çeber oyluu çeçender,
jorgo sözdüü jomokçular, kuykum keptüü kuuduldar elibizde arbın. Degen menen
Kuyruçuktay köröñgösü ar kıl tüstö köbürüp-jabırgan, köp kırduu, tögörögü töp, tört
ayagı teñ jorgo talanttardı sanay kelseñ beş salaañ jumulbayt, Al kişi ne bir
asılduu sapattarga egeder eken. Kuudul deseñ kuudul, çeçen deseñ çeçen, akın deseñ
akın, aytkanı aytkanday kelgen, degeni degendey bolgon oluya da tura!
Mına uşunday ölçömsüz önör, kasietterdi özünün öñ» .boyuna batıra algan
Kuyruçukka tañ kalbay koyö albaysıñ!
Elibizdin soñku muunu Kuyruçuktu kuudul katarı gana bilip keldi. Iramatılık
Kasımalı Bektenovdun «Kuyruçuk» degen kitebi eki iret jarık körgön. Jer jamandap
barbasın! A kişinin jazgandarınan Kuyruçuktun özü, el süygön sözü, kalk içindegi
kadırbarkı, başka çamaçarkı daanalanıp körünböy kalgan. Kukeñ tek gana
«kupşundagan kuudul», «baymanaptardı şıldıñdooçu» katarı körünöt. .Keede,
jomoktogu Aldar-Kösögö da okşop ketet. Çınıgı kuudul, akılman Kuyruçuk kıyla ele
burmalangan. Kuyruçuk menen aralaşıp, çoguu jürgön adamdardın atı-jönü açık
jazılbagan. Albette, buga oşol kezdegi kompartiyalık ideologiyanın oozdugu, çektegen
erejeleri da sebepker bolgondugu aykın.
Dagı bir ayta ketüüçü kep. Kuyruçuk atayılap kuuduldanayın, elge kuudul
körünöyün debegen. Anın jaşoo-turmuştagı jöndüü joruk-josundarı gana külkügö
alınıp, añız bolgon. Uşul sebeptüü kalk a kişini kuudul da sanagan.
Kırgız elinde Kökötöy, Jooşbay, Beknazar degen belgilüü kuuduldardın ötkönüñ
bilebiz. Bular Kuyruçukka özdörünün kuykumduu kepteri, söz tapkıçtıktarı jana
külkülüü joruktarı jagınan okşoşo alışat.
Birok, Kuyruçuktu alardan ayırmalap, biyiktetip turgan sapattarı jogortodo
aytılgan şık, jöndömdörü, oşol ele kezde biylik eeleri menen jamı kalktın
urmatına birdey tatıgandıgı. Mınday çoñ abroygo Kuyruçuktun kara kıldı kak jargan
kalıstıgı, akılmandıgı kötörmölögön. Al oşol kezendin sayasatınan alıp karaganda
uruular arasındagı elçilik mildetterdi da atkargan. Dayıma akıykattıktı tuu tutup,
el arasındagı talaş-tartıştardı epke keltirgen.
...Kuyruçuktu akın dedik. Emese, munusuna da toktolo ketüü jöndür. Al Suusamırda
çoñ ırçı Naymanbay menen betteşip, anı jeñet. Ter-Jaylak jayloosunda ötkörülgön
aşta ataktuu Toktogul baş bolgon Eşmambet, Kurman, Korgol ırçılardın baarın
biriktirip jeke özü sözgö jıgat. Al kezde azırkıday ajıldaşpay orunduu kepke moyun
sunup kalışçu turbaybı. Çüydö kara jaak Kalmırza menen betteşip, eköö katuu
karmaşın ulantkanda, ortogo kalıstar çıgıp, alardı toktotup, «eptüü söz
Kuyruçuktuku» deşet. Kırgızdar on altınçı jılı Kıtayga kaçıp barganda özün akın,
çeçen sanagan Tük baş manaptın soboluna ırı menen joop berip, el aldında başın
şılkıytat.
Iras, al akındıktı kesip tutup, koluna komuz alıp; el aralap ırdagan emes.
Oşentse da ılayıgı kelgen uçurlarda çoñ ırçılardın dengeelinde ırday algan; A
çını, anı akın körsötüp turgan kasiet — Kukendin çende jok çeçendiginen ulam
emespi.
«Kuyruçuk Manastı, köbünçö Semeteydi eñ bir sonun kınaptap, kuyuluşturup, kara
söz türündö aytaar ele. Attiñ! Kagazga tüşpöy kalganı da!» — dep tamşangan karıyalar
azır da bar.
Kayran gana kişi! Oluyalıgı, sınçılıgı jönündö aytıp öttük. Kukeñdin sözü em
bolup, ooruluu kişi ayıkçu eken. Bala körböy zarlaganga batasın berse, kabıl bolçu
deşet. Oşondoy ele adamdardın tagdır, keleçegin aldın-ala jañılbay ayta alıptır.
Jarıktık, oorup-sırkabay ele özünün da ölöörün biliptir. Al bul sapattarı jagınan
Sançı sınçı, Kalıgul oluya, Sadır ake, Kıdır ake, Sıdık akelerge okşoşot. Tee
ilgerkidegi batası jurttu bayıtkan Bakay bababızdın kuduret-kasireti ooşkondordun
biri — Kuyruçuk turbaybı!
Kitepke jazuuçulardan tartıp, kalk içindegi söz bilgi, kuyma kulak adamdardın
Kuyruçuk tuurasında ukkan, bilgenderi toptoşturuldu. Murda kagazga jazılbagan,
basmadan basılbagan bayandar arbın. Basma sözdön izdelip, irgelip. çogultulgandarı da
bar. Bu — çaçılgandı jıynoogo jasagan araket boldu. Kuyruçuk ar kıl adamdın
kebinde, ar kaysı kitep, gezit betinde kala berse, anda Kuyruçuk bolboy kalbaybı...
Ulam jürö unut bolboybu. Al emi uluu adam jönündögü ulama kepterdin bir kitepke
birikkeni oñ emespi, okurman!
Emi okurmandar eske aluuçu kee jagdaylardı ayta keteli. Bayandarda ayrım ısımdar
arbın kezdeşet. Alar — Bayzak, Kökümbay, Mırzabek jumgaldık el biylegen kişiler,
Kanaat koçkorluk, Kasımalı Ak-Talaalık, Çolponkul çüylük, Türkmön suusamırlık
manaptar. Al emi Şabdandın ısımı jamıga belgilüü.
Jogortodo atalgandardan Bayzak jönündö saal kep kozgogonubuz jöndüü. Eldin
aytımına karaganda Bayzak Kuyruçuktun keleçegin körö bilip, anın el içindegi
kadırbarkının jogorulaşına türtkü bolot. El aralatıp, jol körgözöt. Bayzak özü
zamanındagı zobololuu adam eken. Akılgöy, kalıs jan boluptur. Kırgız — kıtay,
kırgız — kazak çek araların anıktooçu toptu başkarıptır. Çoñ top-jıyındarda
Şabdan menen birge Oñ menen Soldun maselelerin çeçüügö katışıptır. Orusiyadan çen
alıptır. Ataktuu Kalmırza ırçı Bayzakka tömöndögüdöy uçuraşıp ırdayt:
Manastın suusun Kıtaydan,
Talaşkan Bayzak amanbı?
Kırgızdın kanı Şabdanga,
Janaşkan Bayzak amanbı?
Han Şabdanga katarlaş,
Olturgan Bayzak amanbı.
Izaat kılıp sözdör,
Kol sungan Bayzak amanbı?
Kıtaydan çekti bölgöndö,
Çen kelgen Bayzak amanbı.
Kırgızdın hanı Şabdanga,
Teñ kelgen Bayzak amanbı?
Beyzak tuurasında bulardı aytkanbız, bayandarda anın ısımı köp uçurayt.
Okurmandar «Bu kim, kim bolgon?» dep oturbay, anın jönün azınoolak bilip. alsın
degenibiz. Bayzaktı zamandaştarı «baatır», «ajı» dep da ataşkan. Oşonduktan uşul
eki atalış teñ joluga beret.
Okurmandar eske aluuçu eñ negizgi jagday bu — Kuyruçuk jönündögü ulama, aytım
kepter el içinde kanday aytılsa, oşondoy, ıksız burbay-terbey berüü go araket
jasaldı. Aşkere söz jasap koşuuga, körköm fantaziyalardı köbüröök jamoogo
niettenbedik. El bilgen, el süygön Kuyruçuk kayra elge öz baanarkı menen körünsün
dedik. «Akıñdı bilem deseñ jerine bar, çeçendi bilem deseñ eline bar» degen. Anın
sıñarı bayandardın basımduu köpçülügü Kuyruçuktun mekeni — Jumgaldan jıynaldı.
Kitepte birin-ekin okuyası okşoş bayandar bar. Antkeni, ar kim öz çarkına, ukkanbilgenine jaraşa kep salat emespi. Uşul jagday dagı eske alındı.
Kiteptin dayardalışına jardamdarın berip, kep-sözdörün ayabagan adamdar,
avtorloş bolgondor tuuraluu kıskaça maalımattar kitep ayagındagı «Tüşünüktörgö»
kamtıldı.
Erkalı ÖSKÖNALI uulu,
kiteptin jaratmanı
KUYRUÇUK ATKA KONGONU
Anda Kuyruçuktun bala çagı. Jolooçulap kele jatıp Bayzak baatırdın aylına
(Jumgaldagı azırkı Kayırma) tuş bolup kalat. Bayzak baatır adatınça birin-eki ayıl
aksakaldarın çogultup kızuu maek kurup döñçödö oturgan eken. Atın çetkereek tuşap,
olturgandarga salam aytıp Kudaybergen da tigilerdin katarına köçük basat. Aksakaldar
kızuu kepte, ortodo kımız kuyulup ireti menen sunulup turdu ele, añgıça tamak bışıp
kalgandıgın bildirip koldorgo suu kuyulup, sorpogo udaa aldıga et da tartılat.
Baarına birden ustukan tiyip, dastorkon üstündögü jaşıraaktarı et tuuray baştayt.
Et tuuragandarga koşulgan Kudaybergen araçolodo et jegenge da ülgürüp, et tuurap da
başkalardan murda bütöt. Tuuragan et aldılarına kelgende andan bir az alat. Kuyulgan
sorposun içip, kolun jalap elden murda tabaktan çıga beret. Anı körüp kalgan Bayzak
baatır dagı jesin degençelik kılıp:
— Tuuragan etten alsañ bolo, al dagı?—dese;
— Şumkar bir toygon soñ, ekinçi kayrılıp kol salbayt,— dep joop bergen eken
Kudaybergen. Jaş balanın közgö sayganday kurç aytılgan bul joobuna ıraazı bolot
Bayzak baatır.
— Atañdın körü — eey... Beregi Kurmuçuktun süylöp turganın karabaysıñarbı, bul
tegin uul bolboyt,— dep Kudaybergendin uşul sözü üçün at mingizip, özünün eski
çepkenin jaap: — Mından arı kelip tur, Kurmuçuk balam,— dep uzatkan eken.
Kiyin Kudaybergen adamdın oyuna kelbegen ar türkün küygültük, kuykumduu kılıkjoruktarı arkıluu Bayzak ataganday «Kurmuçuk» emes, Kuyruçuk atalıp
ketet. Oşentip, Kuyruçuk degen attın kelip çıgışına tüzdön-tüz Bayzak baatır
sebepçi bolgon.
«Kuyruçuk bala kezinde aşkere tentektiginen ulam «şumbala», «kuyrugu jok»
atıkkan. Oşol «kuyrugu jok» ılakap atınan bara-bara Kuyruçuk atalıp ketken» —
degen da elde kepter bar.
JAZUUÇULAR ARASINDA*
Kündördün birinde Kuyruçuk keliptir. Kukem erteñ bizdin Soyuzda bolot degen söz
taradı. Kukemdin bul kelişi — atayı kezdeşüü dele emes, kadimki Kukemçe keliş. Özü
*
T. Sıdıkbekovdun «Külkü jana ömür» kitebinen. Kıskartılıp alındı.
doo koygon akındarı kanday kişiler eken. Baş terileri oñ, özdörü salabattuu, söz
kazınasın açkan kadimki akılmandardanbı? Ne bayagı eki sözdü eptegen, ebin tappay
kepşegen jamakçılardanbı? Oşo «AKIN» atangan erguldardı öz közüm körsünçü dep
kelgeni bizge da sezildi. Sebebi, ezil Kukem başkalarçılap iymenbedi. Bölbüröp
çoçulabadı. Öz çöyrösün taap, öz düynösün açıp: köksögönünö jetip, köñülü kötörülgön
kişiçe jarpı jazıla, peylin töktü.
Anan Kukem jarkın jüzü menen özünö arbay berip, akılman kebi kuykumduu
aytılgan sayın çerim jarıldı. Katkırıgım jañırdı. Ökünüç jaşım, katkırık
jaşın uladı — katkırık jaşı ökünüç jaşımdı çıgardı. Bir menden emes, bul
ukmuş jaş kurbulardın közdörünön da tamdı.
Joomart kelbetine jaraşıktuu tarmal çaçın tarmaldanta saksayıp kol jooluk
alıp, külüp jatıp közün sürtündü:
— Kayran kişide kişidegi ukmuş kasietterdin gülü toptolgon tura,— dedi özünçö
ele koburap. Anın burap külgöndügün baykaganı baykadı. Baykabagandarı katkırıp
jatıştı. Kubanıçbek sanın çaap müljüñdödü:
— Bul balañız kanday? — dep akındardın birin körsöttü.
— Kanday bolsun... —dedi Kuyruçuk. — Kuyuluştura meseldetip, tigil akındın
sırt körünüşü menen anın içki düynösün atayılap, dalaydan beri izildep jürgön
kişiçe bir karaşında aga münözdüü baa bere:
— Sözün sıylasa, bu balam jamakçı, özün sıylabasa arakçı tura. Eminesin
aytayın...
Bu jolu külkü ança üydü jañırtkan jok. Men külgön bolup Kuyruçuktun
körögöçtügünö içimen tañ kaldım. Çının aytsam meni emine deer eken dep saktandım.
Körörü menen kişige mınçalık taamay baa berüügö ar kimdin çaktısı jetpeyt deçi.
Ömür boyu birge ösüp, biri-birin jetkileñ taanıy albagandar kança. Dele kişini bir
körgönündö münözdöö, kantse da akılman körögöçtün baamı baamdar nerse go.
Azır körör zamat Kuyruçuk ake ar biribizge taamay at koyuşu: tek boljop aytkan kep
emes — ar bir akındın sırt körünüşündögü bir özünö taandık özgöçölügü, anın içki
düynösünö, akıl-esine, kıyalına, şıgına töp kelgen taamay anıktama. Çeçen sez menen
jamaktap Kuyruçuk akenin kuyuluştura aytışı, karoolgo dal tiygen oktoy boluşu bir
ese bolso, al «oktun» kişidegi jeke sapattı taamay açışı eki ese bolgondugu külkünün
jaagın ayırdı. Sebebi, biri-biribizdi kıyla jakşı bilişken biz, oşo jakşı
bilişip turup ele biri-biribizge mınday taamay münözdömö bere alçu emespiz. Körsö:
çımçıktı kasapçı soygondoy, kişi düynösün körögöç akılman köröt tura!
Jana Kubanıçbek eşikten japıldap kireri menen ele Kuyruçuk aga oduraya karap özü
bizden suradı:
— Bu arabanın çetki tınday julkungan kaysı bala?
Kasımaalı arsaktap külüp joop berdi:
— Malik uulu Kubanıçbek degen akın balañız uşu!
— Ee... — dedi Kuyruçuk ake, ebakını esine salgansıp:—Jıgırma segizinçi jılı
Suusamırga Jayloo Sovetine çıkanaktay kara bala keldi degen ele. Bu zamandın alpı
Kaba uulu Kojomkul anda töraga boluçu dedi ele. İçkeriden kelgen meyman dep oşo alp
Kojomkul uşu balanı üyünö çakırıp jetilgen kara kozu soyup, çanaçka kımız çaykatıp
sıy etkende... bu bala eki çanaç kımızdı eki irmep jutup, bir kozunun etin üç sugunup,
maylanışkan uurttarın kolunun sırtı menen janıp:
— Bergen etiñ uşul elebi?! — dep boşoy kalgan çoñ jıgaç tabaktı tegeretip
jibergende... korkkonunan öñü saruulap esi ooy tüşkön Kojomkul alp arañ suradı
degen:
bul çıkanaktay kara balañardın ata-enesi tirüübü? —dep. Ee bul balamdı akın
dediñ sen. Ooba, ooba. Akındın akılı tilinin uçunda. Hihi... bir osol jagı: kardı
katuu toygondo al ırdaymın dep ırday albay entigip alçu ele. Kepti kepke ulay albay
mertigip kalçu ele. Ee, kımız içip, et jeşte Kojomkul alptın jürögün tüşürgön bala
kep daanasın epteşte kanday boldu eken çamañ?..
Demeyde, sınçı Ömürkul Jakişev aytkanday: «Jaaktuuga jay berbes, jaydak atka
boy berbes» Kubanıçbek Kuyruçuk akege joop aytalbay, sarı ooz balapança ooz açıp
akaktagansıdı, külüp.
Katkırıktan dubal titiregensin jattı.
Basa: arabanın çetki atınday julkunuu akın Kubanıçbektin jekeçe münözün
ukmuştay tak elestetkenin körgülö. Biz kiyin jalgız jürüp al anıktamanı
estegenibizde kadimkidey külöbüz.
Kubanıçbekke udaa üygö Joomart kirdi. Aga da oduraya karap Kuyruçuk özü suradı:
— Çökkön kara buuranın tizesindey bapıytıp öz çaçın özü tebetey etip, kiyip
algan bu — kaysı bala?
— Bökönbay uulu Joomart akın degen balañız — dedi Kubanıçbek japıldap. — Bu
balañızdın önörü uşunday, çaçın tarmaldatıp, saksaytıp başına kiyip alat!
— Ee, çunagım, ötürük aytpa: «tarmaldatıp» dep. Enesi jorgo kulundagan kulundun
— jorgolugu oşonço: — al jorgo kulak japırıp sülküldögöndö artkı tuyagı
aldıñkıdan karış sööm aşık sermele, soorusuna suu toktoyt. Enesi külük kulundagan
külük arkar ayak, taygan töş kelip, maraga jakındagan sayın kökülün küngö karay
sermeyt. Koş ayagı elikçe kargıyt. Enesi — külük bolsun dep törögön bala eki tizgin,
bir çılbırdı kuluna alganda, kanduu ooz karışkır bolup eki iyinin kajıyt. Alı
kelse eldin, alı kelse aylının, alsız bolso, öz üy-bülösünün tınçın alat. Kara-özgöy
şum, kara jemsöö zulum atanat. Ak jüzün körgön kararıp ketet.
Bu balamdın nesin suraysıñ. Enesinen tarmal törölüptür. Akın dediñ— akındıgı
— nak! Aytsa tili tak. Jazsa kalamı ötkür. Ebelekti talaadan kubalagançalık
jeldenmesi özünö kesir etpese, bu — tarmal balama kudayım çoñ önörün beriptir.
Ömurü bolso, örgö çabar kezi aldıda!
Adegende katuu çıkkan külkü tıp basıldı. Biz jakşı bilgen Joomartka berilgen
münözdömö kaletsiz taamai aytıldı. Çınında ele jaşınan ötkür çıkkan Joomart akın
bir az alabarmandıgı, kaldastıgı, şaşmalıgı aga dayıma «ayak tosup» turganday
sezilçü maga. Joomart uşul şaşmalıgın çenemdep toktoo tartsa, anın
jaratılışındagı erdigi eki ese küç alaar ele dep oylooçumun men da.
Kuyruçuk akenin Joomart akınga bergen münözdömösü meni ayabay tañ kaltırdı.
Sebebi, Joomarttın şaşmalıgı maga eç jagıçu emes. Jada kalsa, al birge tamak içip
oturganıbızda başkalar aldına kelgen aştı jañı ele içe baştaganda Joomart ayak
boşotup tura jönöyt.
— Oy kayda aşıgasıñ saksayıp — deseñ:
— Silerçilep ele bışıldap olturmak belem. İş kaldı tiyakta — deyt.
— «İş kaldı». Kişi tamak içkiçe anın işi da kütö turat emespi. Joomart anı
ukpayt. Kaysaktap, eki jagına karay sala şuuldap jönöyt.
Joomarttın uşul aşıkmalıgı — azır Kuyruçuktun: «Ebelekti talaadan
kubalagançalık şaşmalıgı özünö kesir etpese...» dep aytışına töp keldi go.
Tuura altı jıldan kiyin oşo şaşmalıgının kesepeti tiyip, maşinede kündö özü
oturup jürgön orduna özü olturbastan ortodogu Amankul Kuttubaevdin orduna ozunup
oturuşu maşinede kulaganda, kayran akın anın aldına basılıp ömürü üzüldü...
Maşine kulap Joomart kaza taaptır degen kabardı Raykan Şükürbekovdon ugar
zamat bayagıdagı Kuyruçuk akılmandın elesi köz aldıma keldi: «Ömürü bolso»... degen
ele. Körsö, al akılman kayran Joomarttın ömürü kıska boloorun sezgen belem!
Sözsüz sezgendir, anın ömürünün kıskalıgın Joomarttın kaldastak münözünön ulam
Kuyruçuktuñ baamçıl akılı gana baykagan eken. Akıl çenemi — akılga sıya elek
emespi.
Kantse da baarıbızdan kiyin Mukay kirdi küñgürönö, saal külündöy.
Kuyruçuk Mukayga tike karadı. Ündöbödü. Joomart jaak terin kol joolugu menen
sürtün: — Bu balañızdı kanday deysiz? — dep surap koydu.
— E, kanday deymin. Öñünö jaraşa içi bar eken — dep koydu Kuyruçuk tek.
Bu jolu eç kimibiz külbödük. Kiçinesinen jetim ösüp, özünön kiçüü ini,
karındaştarının tüyşügün köp tartkan Mukay oyçul, baamçıl. Adabiyatka baarıbızdan
erte tüşüngön, kitepti baarıbızdan köp okugan, arı akın, arı jazuuçu Mukaydı
çınında ele bir körör zamat tak baalaş kıyın bolçu. Beti çaar, ireñi suuk öñdönüp
turup, oyluu jılmayışında özünçö süyküm jıldızduuluk bar. Küñgüröngön
oyçulduktun közgö urunaar-urunbas süyküm kölökösü çaardı çayıp turat.
Oşondon ulam: «Öñünö jaraşa içi bar eken» degendi Kukem oñ maanide — oyçul,
akılman kişi degeni ekenin ne bir körgön közgö öñündögü çaardı körö koyup: «Öñü çaar
— içi da çaar» degeni ekenin eç biribiz: «Açık aytıñız» dep suray albadık.
Kukem da küñgüröndü. Mukay da küñgüröndü. Jaratılışı eki başka bul eki adamdın
küñgürönüştörü bizge tabışmak boydon kaldı...
Eske alar jagday: kişi arganday körünüştördün tereñdigin, mazmunduulugun ança
eske tutpay tek münözdüü, kızıktuu uçurlardı supsak eskerip kaları da, maga oşol
jolu sezildi. Aga, biz kiyinki jıldarı tek Kuyruçuktun Kubanıçbekti — «arabanın
çetki atınday julkunup» degenin, Joomarttı: — «Çaçın çökkön kara buuranın
tizesindey saksaytıp...» — degenin gana eske tutup, andan başka eçen bir kişini oygo
salar, kişige taalim-sabak bolor kep-sözün karmay albaşıbız kübö bolot.
Kelgen akın-jazuuçulardın bardıgına Kuyruçuk öz sının berip, külkü kanat
küülögön sayın Kasımaalı Jantöşev çeçensip, ulam tuuradan çıgıp, Kukemdin özünö
tiyişkensip jattı. Aga kayran kişi kamırabadı. Tek ukmaksanga salıp koyöt da, kebin
ulayt. Maalmaal kana Joomart küykölöktöp: — Kukeme tiyişpeñizçi, Kasıke...—dep
koyöt. Kasımaalı anı tootpoyt. Murundu ışkırta tartıp ayılda birge öskön
kurbusunan beter Kuyruçukka süykönöt: çeçensip, kuudulsunup, kuykum süylöp,
Kuyruçuk menen aytışkısı kelet. Uşintken Kasımaalını jaktırbadıbı, ne anı
togotpodubu, saktandıbı? Aytalbaymın. Azırınça Kuyruçuk aga eç sın aytpadı. Tek
anı baykamaksan bolot. Kepti meseldete aytat. Kaş-kabagı tüktüyö, sakal, murutu
çaçıray tüşkönü — bolumuşka,
düynögö, ömürgö, oy jügürtüp dayım oydun kölündö tereñdep süzgöndügünün kübösü
ekeni baykalat.
Men murda kelgendikten erteden beri Kukemdin oñ jagında, divanda olturgan elem.
Tek jırgap açıkjarkın: külüp olturganım bolboso, oozumdan ança Kep çıkpadı.
Kasımaalının jaaktaşkanı maga da osol köründü. Birok, Joomartçılap aga açık
aytalbadım. Bilbeymin. Balkim, bul menin münözümdögü kemtigimdir: kişige
tıñsınıp jaaktaşuu, kep-söz talaşuu mende ança bolo berbeyt. Biröö osolduk ketirse,
anı körmöksön kaluu, uyaltpoo: «Özü sezip, özü baykaar» degen oydo kaluu, kurulay
aytış-tartıştarda tek özüm menen özüm bolup, öz oyuma alagdılanıp oltura berüüm bar.
Sın berüüçülörgö Kukem sının aytıp külkü seeldepzalça tımıy kaldı ele, oşol ele
Kasımaalı artisttenip kepti taktap aytıp meni körsöttü:
— Kuke, mabu janıñızda unçukpay olturgan balañız jönündö emne aytasız? Janagı
«Keñ-Suu» kitebin jazgan uşu...
Kuyruçuk jüzün maga burdu da meseldetti:
— E bu balamdın nesin suraysıñ. Açık kabak, jayık töş azamattın jarkını.
Jamandık kelbes kolunan, jakşılık ketpes oyunan, oyu tunuk turbaybı. Bet alganın
böktörör demi küçtüü turbaybı. Unçukpasa, töp süylör kebi küçtüü turbaybı! Bu
balanın nesin suraysıñ!
Bu jolu eç kim külbödü. Zamandaştar tım-tım boluştu. Bilbeymin. Alarga
Kuyruçuktun maga aytkan sını aşıkça sezilgenin, neançeyin aytılgan kep bolgonun.
Oşol bir aytılgan boydon maga berilgen bul sındı eç kim eskerbedi. Oşol jolu
jonumdan ter ketip, kandaydır bir osolduk sezip jımkalganım boyunça özüm da uşul
kırk üç jıldan beri eç eskerbedim. Tek: «Kukemdin bergen sını töp keler beken» dep
oşondon uşul kezge deyre özümdü sınaganım sınagan.
Kasımaalı, Mukay, Kubanıçbekten başkalarıbız boydokpuz. Tigil üçöö Kuyruçuktu
üylörünö çakıralbadı. Turmuş kıyla oor mezgil, oşentse da bir kişini kişi
bolgondo da Kudaybergen — Kuyruçuk sıyaktuu akılman kuuduldu öz töründö meymandap,
esil kişi menen çer jazışa maekteşüü — al kişinin jakşılıgın aluu baa jetkis
belek boluçu. Jön belek emes: zamandar boyu kalktın akılmandıgın saktap, önüktürüp
kelatkan baa jetkis ruhaniy belek!
Ayrıkça, kep-sözdü özünö kural etken akın, jazuuçu üçün bul izdep tabılgıs
joluguşuunu bizdin üylüu-jayluu kurbularıbız paydalana albadı.
Joomart, Alıkul, Kasımaalı, men — törtööbüz al künü Kuyruçuktu bazardagı
aşpozgo baştap barıp meymandadık. Öz üyübüz bolbogon menen koldon kelişinçe
sıyıbız sıyday boldu. Mantı, lagman, palo alındı.
Joomarttın kaldastıgının paydası uşul sıyda köründü. Anı biz toluktap,
jarpıbız jazılıp kenen oturduk. İçimdik attuu bolgon jok. Anı Kuyruçuk kaalabadı.
Aş törösü — mantuu, paygambar jegen kürüç, anan mınabu kesmesi uzun jarıktık
lagmandı açuu aralaştırıp adal tamaktı makröölöböylü... Başıñar jaş baldarım. At
mertigip aksayt, azamat jutunup aksayt. Insapırıs töröyt. Kişini it etçü açközdük
menen aramdık. Açköz menen aramdın kolunan keliçü iş — jamandık?!
Önörlüü — jamandıktı özünö üyür etse, oşo öz önörün öltüröt. Önörü ölgöndön
kiyin al özü tee Kızarttın belinde küngö küyüp kurumuşu. Anın kunu jok — öñü öçöt,
özü ölöt...
Zaman silerdiki. Başıñar — jaş. Ümütüñör — alda! Toktogul aytkanday, önörlüü
bolsoñ, örgö çap, baldar! Eki ayaktap basıp, kişi atın alıp jürüşüp it bolgondor az
emes...
Kuyruçuk uşul nasıyat kebin aytıp jatkanda Kasımaalı aga öz lakabın ulap
tuuradan koşulganın toktotpodu. Adatınça ündü kıraattap, artisttenip birde orunduu
aytsa, birde osoluraak aytıp kuuduldandı. Anda-sanda gana Joomart külüp:
— Kasıke, Kukeme tiyişpeñizçi — dep koyöt. Aga Kasımaalı könböyt.
Bir kezde Kuyruçuk Kasımaalıga oduraya karadı.
— Uşu seni eneñ kanday künü törödü eken?.. Eçeçtekeden eles albagañ Kasımaalı
maktana ketti:
— Meni enem orok orup jürüp ele talaada töröp, özü kindigimdi kesip, özü etegine
orop üygö kelgen eken!
Kuyruçuk tek külgönsüdü, tek koburap koydu:
— Olda senin enendin sabasının keñdigi ay?! — dep.
Kep aytamın dep aytalbay Kasımaalı oozun açkan küyündö akaktap kaldı. Joomart
küykölöktödü:
— Mına, uşunu ukmaksız, Kasıke. Kukem menen aytışpa debedim bele...
Biz tek külgönsüdük. Külkübüz — külkügö okşobodu. Kasıkemdin osoldugu bizge da
doo ketirgendey boldu. Balkim oşonu sezdibi? Aldındagı aştan aşıkpay ala oturup
Kuyruçuk kep saldı:
— Aylanayın zayıpzat asıl go! Üyündün künü, baldardın enesi. Jarkın jüzü külö
karaganda aldıña jıluu ilebi tiet. Ters karap uykuda jatkanıñda eki dalıñdın
ortosuna başın katıp, bışbış al da uktap jatsa, jıluu demi saa kubat beret. Bu —
erdikatın eki jup, biri-birisiz kün körö alabı? O, kıyın kezde zayıp erkeksiz kün
körö alat. Erkek jön kezde da zayıpsız temteyip kalat. Bu aylanayın zayıp zat — adam
balasının ENESİ emespi!
Uşu kebinen kiyin tamakka bata etip, biz Kukemdi uzattık.
KUDAY BERGEN*
Çınçınına kelgende kıska eldin kıyırına, uzun eldin uçuna keñiri taanımal
Kuyruçuk — kırgızdın süymönçügü, ardagı. «Kuudul atım — Kuyruçuk, Kudaybergen öz
atım» dep özü jardagan. Iras, kuudul atagı altı duban Ala-Too aymagına tügöl
maalımdalıp, kırgızdın kasietin, sıymıgın kötörgön.
Kunruçuk! Tört tarabınan töp kelip, «jigitke jetimiş önör azdık kadat» degen
makaldı arkalagan artık talant. Jaralgandan itiy oorusu, beçel azabı, eneden jetim,
alarga koşultaşıl kör turmuştun jabırın tartıp, jan baguunun jolun izdep,
jaştayınan aylaamalduu tapkıçtıgı, muñ bas taymanbastıgı, azapkordukka
çıdamkaylıgı, akırı jeñip çıkkan epçil azamattıgı arkasında çıñalıp boy jetet.
Saran baylardı, düyünöpoz soodagerlerdi ilme kayıp amaldar menen taş kaptırıp,
tamakaş,
buyumkiyimderin
tonop,
özü
sıyaktuu
açjılanaç
tomoyaktardı
toyuntupkiyintet. Oşentip, jardıjalçılardın, ezilgen köpçülük bukaranın
kalkançına aylanat, kadırbarkı kötörülöt. Tokmoktogu özbek, kırgız soodager,
baylarına jaldanıp, malın aydaşıp Anjıyan, Bukardı aralap, öspürüm çagınan şaar,
elet jaatındagı döölöt menen jardılık, kızıl kulaktık menen momunduk, zulumduk
menen köz karandılık erişarkak jaşaarın baamdayt. Saltanat, kaygı, aştoy, kız
uzatuu, jaştardın oyundarındagı kıyla kaada, jörölgölörgö katışıp, söölöttüü
akılman, sanjırgaluu ırçı, jomokçu, komuzçu, çoorçu, kıyakçı, köz booçu, darçılardı
kuştarlana tıñdap taasirdenet. Eñiş, sayış, küröşkö çıgıp, el namısına jaragan
balbandardın küç taymaşına, ıkmalarına köz ayrıbay ıklası tüşöt.
Tabiyatınan zeendüü, içki kudureti küçtüü (ali çeti oyula elek), tolukşugan jigit
Kuyruçuk dal jogorkuday köptün abiyirin korgogon erazamattardan boluuga şerdenet.
Kara janın karç urup, adamdık sezimindegi, boyundagı jabık sırdı çetinen
önüktürüp, çubap çıga baştayt. Tili jatık akındıktı, «Manas» baştagan dastandardan
da çolup, jeke kırgız emes, özbek, kazakça ölöñdör menen aşuulardan,
tamaşamıskıldardan ayta baştap, komuz, dombura, dutar kıldarın koştotup toptu
aralap, kalayıktın jarp jazarına aylanat.
Çukuganday taamay çeçendigi, çınçıl sözdörü, daanışman kıraakılıgı, eldin
talamın talaşkan kalıstıgı artıp, bara-bara çoñ toptorgo aralaşat. Kızıl tebetey el
başı atalgan barktuu manaptardı jıyın uçurunda taymanbay bettep, başkalar daabagan
jüyölüü, keptün kıbasın kandırgan akılman sözdörü arkıluu iyine keltirip, sayak
Bayzak, sarbagış Şabdan manaptardın alkoosu menen «mından arı Kuyruçuktun
aytkanı eki delbesin» jardıgı arkasında sıymıgı kötörülüp, dañazası oñsolgo
tarayt. Ajat açar kalısı katarı Bayzak baatır, Kökümbay manap, ıktuu uçurda Şabdan
törö şınoorlotup, tamaşa şıgına kanıp, keede özülörü da mazaktoosun kötörüp,
Kuyruçuktu attaptondop kadırlaşat. Köp dalildin içinen sözün, tamaşasın ança alik
albay, toñdoosun tartkan Şabdanga sır körgözüp, akırı çoçutup, ton jamınıp at
mingen, saparçıloogo koşo jürgön uçurundagı nöşörlüü, çagılganduu joldogu
joboloñun keltireli. «Jaan basılgança beregi ayılga kayrılalı baatır» — degenine
Şabdan bolboyt. Şömtüröp üşügön Kuyruçuk amal oylop aldıga çabat. Çagılgan
çartçurt jarkıldaganda atınan sulk kulayt. Şabdan eki jigitin çaptırat. Alar başın
kötörgöndö Kuyruçuk arañjan kıñıldayt.
Baatırga uguzgula. Tilimdi albay ubalıma kalıp, kanıma zabım boldu. Maga
çagılgandın ogu tiydi. Baldarım jetim kaldı. — Şalk etip esten tanat.
Şabdanga jigitteri kerezin uguzuşat. Baatır keyip, böktörünçöktögü nootu
çepkenin çeçtirip «ölüktü» orop, anılga öñörtüp kelet. Japakeç mırza «atpay
kırgızga maalım kuudul Kuyruçuktu eerçitip jürüp öltürüptür», kayrandın
«tañtamaşasınan ayrıldık» — dep jamanattı boluudan çoçulap, kara aşına mal
soydurup, başka üygö «ölügün» koydurup, Jumgalga kabar jönötördö akmalagandardı
*
Ş. Beyşenaliev. «Kırgız madaniyatı» gezitinen.
ürkütüp, nootu çepkendi jaykalta kiyip, «tirilip» sırtka çıgat. Anın opurtmaluu
tamaşasına eleygen elge koşula Şabdan başın çaykap ıkşıp külöt.
— Tentek, meni ayabay korkutpadıñbı?! Uşintip da mazaktaysıñbı?
Anda Kuyruçuk murutunan jılmaya:
— E, Baatır! Kalayıkkalktın bakisi sizden korkot. Siz menden bir jolu korksoñuz
ne bolmokçu?
— Tentek mından kiyin meni mazaktabay jürçü. Meni korkutkanıñdı eç kimge atpa.
Ooz bastırıgına üstüñdögü çepkenge koşo at mingizem — deyt Şabdan.
Kuuduldun şarapatı menen kulkutandar kara aşka soyulgan etke toyunuştu. El
oozunda elek jok. Şabdandı kantip korkutkanı daroo tarabaspı. Munusu sıpayıraak
tamaşaloo. Al emi zalimireek, mıtayımıraak töböldördü alsak, ketmentöbölük
Kerimbaydı, koçkorluk Kanaat handı, kulanaktık Kasımalını, atbaşılık Kazını,
köldük Çınıbaydı j. b. sarañ sasık baylardın jagımsız, kunasa jorukjosundarın
kelekelep, ırayımduuluk, ızaat, ayköldük, kayrımduuluk sınduu kasietterge çakırıp,
juyöögö jıkkan, uyatkargan okuyaları arbın.
Kuyruçuktun kuuduldugun arttırgan kasiettin dagı biri — adamdın sırt kelbeti
menen içki mañızın (albette, tieşelüü kişige, ıktuu uçurda), abalkı Sançı, Tolubay
sınçılardın jörölgösün ulantıp, taamay münözdömö arkıluu süröttögönündö. Öñgönü
koyölu, öz aymagının azuulu manabı, martabası artıp araanı jürgön Kökümbaydı sınap
ber, senin jaltanbas, adil, kıraakılıgındı baykaylı deşip döögürsügön kıyla
manaptar bir jıyında kısmaktaşat. Kuyruçuk eç tartınbastan Kökümbaydı. badıraya
tiktep turup mintip sınagan: «Mañdayı jazı, balban töş jolborstoy maragan, közunün
astı menen karagan, imerilip kaytadan elin kaysagan, kança jese toybogon, jardıga
jartı kaşık aş arttırıp koybogon, bukaranı kamırday juurugan, bürküt kabaktuu,
münüşkörlük adattuu, kan tırmaktuu, kara jemsöö zalimdin biröö. Anın emnesin
sınayın».
Kuyruçuktun çınçıldıgına, taasın anıktoosuna kıbası kangan manaptar bir oozdon
jaktırışkanda Kökümbay da argasız külö bagıp, içinen tınıptır. Kuyruçuktun er
jürök, el namısın kötörgön baatırlıgınan kaypıta söz kıpçıylı. Aş, toylordo
aytıluu lök balbandar menen karmaşuuga dalaylar jürök zaadalanıp daabagan
uçurlarda Kuyruçuk şımalanıp çıgıp, a turgay ayla, ilee menen birde bukaça jer
çapçıp bult koyup, mant berdire çarçatıp, birde aşıngan ataandaşının közünö nasbay
bürküp, je topurak, kum çaçıp karaylatıp jıkkan joruktarı el oozuna aytıluu, kagazda
jazıluu. Baatırlık, ıkmaçı balbandıgı jagınan eldin, mıktılardın batasın algan.
Bul jaatında Kuyruçuk özü 1938jılı gezitke jarıyalangan eskerüüsündö 27 jaşına
çeyin 18 jolu küröşkö tüşkönün aytkan.
Kuyruçuktun dañazasın toluktagan kasiettin mıktısı — akındık darameti. Anın
aytıştarga tüşkönü, jarçı bolgonu, «Manas» aytkanı belgilüü. Bolgondoda ataktuu
Naymanbay, kara jaak ırçı Kalmırza menen aytışıp, jeñgen añazaları talaşsız.
Kıskaça, misal keltireli. Naymanbay menen Suusamırdagı jıyında aytışkan.
Soltonun manabı Çolponkuldun şıkagına bölöngön Naymanbay öz tarabın maktap,
sayaktardı kordop, anısı az kelgensip özün kötörö çalıp:
— Men Balıktın uulu Naymanbay,
— Kuday bergen jel sözdü
— Men ayta berem ar kanday.
— Bir sözümdü karasañ,
— Söömöy menen sayganday,
— Bir sözümdü karasañ,
— Kargıluu kara tayganday — dep opurulat.
Kuyruçuk da joop iretinde öz jagın jaktap, soltolordun kemtigin çukup, birok
kayraştırboogo, ıntımakka ündöp:
— Sayaktı kordop ketesiñ,
Soltonu zordop netesiñ.
Aybanmın dep köp ayttıñ,
Ayban bolsoñ çöp salam.
Taygan bolsoñ bok salam,
Senin içiñe emi çok salam,— dep
jayloodo çogulgan eldin şatıraşatman koldoosu menen möröyu üstömdöyt.
Kalmırza menen aytıştın jönü mındayça. Şabdan Mekege jönöördö Tokmoktogu
meçitten koşbeş aytışıp uzamakçı bolup, ar dubandın mıktılarına aldınala kün
boljop kabarlayt. Mıktılar çoguluşat. Bayzaktın tobunda Kuyruçuk da kelet.
Çogulgandarga Şabdandı, Sarbagıştı maktap Kalmırza zañkıldayt:
Aman barıp, aman kel,
Ak boz beeni jüz soyso,
Atın Şabdan jüz koyso,
Kazak menen kırgızdan
Aldı çıkpas sendey er...
Adigine uruunun
Arbagı oogan katınga,
Anın emnesin aytam batına,
Paydañ tiyip turçu ele
Altı boluş sayakka,
Okus közüñ ötköndö
Paanalaşat kayakka?..
Kuyruçuk ızalanıp julunat. «Kalmırza özü kim? Tentip, kumarpoz bolup jürgönün
kozgop, oozun bas kılayın» — deyt. Bayzak tıyat: «Aşıkpa, kezi kelet. Kuday joluna
attangan Şabdandı tınç jönötölü».
Kiyin Kötmaldıda top bolot. Oşondo da Kalmırza ırdap, bugu, sayaktardı kemsinte
şıbırgaktatat. Oşondo temingen Kuyruçuktu Bayzak: «Emi ortogo çık. Bayagı men
aytkan kezek emi keldi. Katıra kaytar joobuñdu»,— dep jönötöt. Kuyruçuk anın aybın
çukup, kaçan bolso Şabdan jaktı maktap, başkalardı kordogonuñdu koybodun, ırk
buzaar çagımçılsıñ dep jaaluu kapşırat. Kalmırza aytışuuga jutunat. Kuyruçuk:
«kel aytışalı, anan küröşölü, ooz omurtkandı omkorom» — dep opurulat. Şabdan
toktotot. Çınıbay Şabdan menen Bayzaktan ötünüp kalıstıkka çıgıp, ortodogu Kuyruçuktun ok kolunan, Kalmırzanı çakırıp sol kolunan karmap turup, eköönün ırın
teriştirip, Kuyruçuktuku jüyöölüü ekendigin dalildep akça uuçtatat. Mından kiyin
asılışpay ırdaşkıla dep ajıratat.
Aylançıktap bargan Kalmırzaga Şabdan da naarazılangan imiş: «Ar kaçandan bir
kaçan uyatka kaltırasıñ, kaçan meni makta, başkalardın mıktıların jamanda dedim.
Akırı özüñ topto sındın. Nasaatçıl ırçılıkka ötçü mından arı».
Kuyruçuk akındık önördü ıyık, asıl kasiet katarı urmattagan. Ooz köptürmö kur
jamak, kunarsız söz kuraştıramış etip, birinen sala biri ötüp jarıldagan ırçı
söröylördün tizginin kagıp, Ketmen-Töbödögü bir aşta Kuyruçuk tömönküdöy
şañkıldap tıygan:
O Tünkatar, Tüntöy jurt eken,
Tütünü sayın ırçı eken.
Tört boluş elde ırçı men,
Bizdin Jumgal tınç eken.
Kuyruçuk akındardan Toktoguldu barktagan. Togolok Moldo menen közü ötkönçö
azildeş, sırdana katışın üzbögön. Özünön kiçüü Kalıktın ırçılıgın, çınçıldıgın,
Bagıştın manasçıldıgın jaktagan.
Kuyruçuk jaşında gana emes, kadırbarkka kark tolgon kezinde da kapşapka
kaptalıp, kuuguntuk, ıza, korduk körgön. Baarıga kızmat ötööçü eldik talanttardın
duşmandarı, kordooçuları açık da, astırtan da kol saluudan tartınbayt. Tap küröşü
aytışkan sovettik sotsialisttik tüzülüş çıñalıp jatkan, 30jıldardın başında kalk
şayırı Kuyruçuktu «kezeginde biylööçülördü jandagan, ookatı tıñ» dep kulakka
tartışkan.
Kalk kastarlagan Kuyruçuktu anday ızaloodon ataktuu akın, koomduk işmer,
partiyanın Kırobkomunun müçösü Aalı Tokombaev 1934jılı Koçkor, Jumgalga
partiyalık tazaloo önöktügünö toptun jetekçisi bolup barganda talangan mal-mülkün
kaytarıp, müñkürögön abalın ondop, kulaktıktan kutkarat. Bul okuyanı elden,
Jumgaldagı kadırman mugalim, keçee jakında gana közü ötkön Kudaybergen
Karımbaevden (oşondo A. Tokombaevge şerikteş bolgon) irettüü ukkam. Aalıke özü da
eki mertebe kandaydır adamga, bolgondo da önör kesibindegilerge jakşılık kıluunun
kaytarımı özünön bolboso da akıykattan, başka biröölördön jasaların akılmandık
kanattanuu sezim menen aytkanın kündölügümö tüşürüpmün, esiminen da çıkpayt.
Özgöçö Kuyruçuktu kulaktan kutkargandan kiyin ekinçi iret joluguşuusu kızık
bolgonun, köñülünö jıluu ilep çögörgönün berile bayandooçu Aalıkem. Körsö Kuyruçuk,
birinçiden, adamdık ıraazılık parzın tuyguzsa, ekinçiden, sezimtal kadırluu akınga
ömür boyu oyunan çıkkıs sınsıpat anıktamasın aytkan eken. Al mındayça.
A. Tokombaev uzakka sozulgan azaptuu, uşakayıñduu, talaştartıştuu partiyalık
katardı (kommunistterdi) tazaloo Koçkordo ayaktap kalganda joldoştoru menen atçan
Kızarttı aşıp, Jumgalga sapar tartat. Kapısınan tuu jondo kübölöngön ak ton kiygen
Kuyruçuk tosup çıkpaspı. Jergesine Aalının kelerin biröölördön ukkanbı je
sırluu jarıktık bojomoldop tuyganbı, kantse da tabışmaktuu, ızattuu joluguştu.
Jıluu uçuraşıp, aşuudan ıldıylap, şar akkan tereñ suunu jiretip alga "keçüü
baştagan Kuyruçuk jalt karap Aalıga süymönçük menen baarına uguza: — Öküttö kalgan
çöldün bürkütündön bolgon kagılayın!— debespi.
At jalında, eerde şañkaygan, oşondo otuzdagı kelişimdüü Aalı azamattın
bürküttöy, bolgondo da çöldün kıraan, algır, tumşugun janıp, öküttösün kandıruuga
şukşurulup kökkö atıların, demek, oljosu ali aldıda çensiz, kıraan talanttı
kaymana maanide keliştire, erkelete sınsıpattaganın kara!
Sırt didar menen içki darametti çakmaktay, elestüü, jasemdebey baaloo oluya çalış
Kuyruçuktun baamçıldık kasietinen boluu kerek. Anın sınoosunan jeke Aalı emes,
kiyinçereek 1938jılı önörpozdordun olimpiadası ubagında aldıñkılardan atalgan
kırgız jazuuçularının kıylası taanışuuga, bir çeti sınatuuga üstünö kirip
uçuraşıp, öz sıpattarın uguşkan. Albette, daroo köpçülükkö maalımdalgan. Bu saam
sınalgan üçöönö gana toktololu. Şaydoot, çeçkindüü, kajarluu Kubanıçbek Malikovdu
— «arabanın çetki atınday julkungan azamat», münözünö jaraşatalantı tolkuptaşıp
burkuldagan Joomart Bökömbaevdi — «çuudaluu buuraday duudar çaç ergulum»,
oyunkaraak, tamaşaköy, jaydarı oktorulgan Kasımaalı Jantöşevdi — «kagılayın, sen
eneñdin içinde kantip jattıñ eken?» — dep jardangandardı külkügö karktantıp,
oozdon tüşküs, aytılıp kalarlık, ar kimine münözdüü sapattardı dal taap sın bergen,
kasiettüü Kuyruçuk. Iras ele jogorkulardın jürümturumunda, kelbetterinde Kuyruçuk
daldap aytkan sıpattoolor daana bankalçu.
Ariyne, ar bir zor talant sıyaktuu ele Kuyruçuk bütkül kalkıbızga taandık.
KUYRUÇUKTUN BALA ÇAGI
Altı jıl butum baspadı
Kudaybergen — Kuyruçuk emçektegi kezinde itiy menen sırkoolop, dartı ötüşüp
ketip, muunjuüngö tüşüp butu baspay kalat. Apası ayılçılap je bir jakka jumuştap
ketkende töşögü kurgak tursun üçün atayın jasattırgan çonuraak beşikke uulun bölöp
ketuüçü bolot.
Ayıt künü eken. Altı jaştagı Kudaybergendi kursagın toyguzup, bayagı beşigine
bölöp apası ayıttap ketet. Köpkö uzabay koñşu ayıldan ayıttap jürgön kızkelinder
şaraktap üygö kirip kalat. Üy een ele.
— Ayt maarek bolsun!..
— Botom eç kim jok go...—deşip şıñkıldaşat. Añgıça Kudaybergen beşikten
başın çıgarıp, «Silerdin da aytıñar maarek bolsun!»— deptir çoñ kişini
kiçireytip koygonsup. Tigi kızkelinder saamga deldee kalışıp, anan çuruldap üydön
kaçıp çıgışat.
...Kantip korkuşpasın, beşiktegi «ımırkay bala» köz irmemde çoñoyö kalıp, süylöp
jatsa...
***
Kudaybergen altıga tolup, jeti jaşka oogondo butu bassın degen tilek menen
ataenesi ırımjırım jasayt. Ayıldın çetindegi een koktuga balanı alparıp taştap,
bir üyür jılkını tuştuştan japırıp, ürkütüp anı közdöy aydaşat. Düpüröp,
tebeleçüdöy bolup kelatkan jılkılardan korkup Kudaybergen tura kalıp çurkap ketet.
Arkan boyu çurkap barıp karmana albay kayra jıgılat. Uşundan kiyin azazdan tayak
menen baskanga jarap, üç aydan soñ özü birotolo basıp kalat. Kiyinçereek, jetige
çıkkanda munusun ayılapaga jamaktap ırdayt:
Abaylap ukkun jaşkarı,
Altı jıl butum baspadı.
Atañdın körü beçel dep,
Atakem bir kün koktuga,
Alparıp meni taştadı.
Alımbaydın jılkısı,
Aygırları alışıp.
Kuluntayı jarışıp,
Jampayıp jatkan şorduunu,
Jalpaytıp kete jazdadı.
Oşondo çıkkan tuugandar,
Mınabu eki buttun taskagı —
dep eldi küldüröt.
Karıjaş ermektep «ee Kudaybergen bayagı ırıñdı aytıp koyçu?» — deşse,
tartınbay ırdap beret.
Kudaybergen toguz jaşında apasınan ajırap kalat. Oşondo:
Kaysaktap izdep tappadım,
Kaygırıp közdü jaştadım.
Kagılayın apake ay,
Kargaday jalgız jetimdi,
Kakşantın kimge taştadıñ?
Eleñdep izdep tappadım,
Eçkirip közdü jaştadım.
Emine kılam apake ay,
Ermegiñ jalgız men elem,
Emi kimge taştadıñ? —
dep koşup, özü menen koşo eldi dagı ıylatkan eken...
tütük tügötkön süt, tütün çıkkan mürzö
Enesinen erte ajıragan Kudaybergen atasının jakın tuuganı Çınıbiydin üyündö
başpaanalap jürüp kalat. Kozuulak kaytarat. Talaadan çoñ kapka tezek terip üygö
taşıyt. Çınıbiydin attarın sugarat, jemçöp beret. Eşikelikti şıpırat. Uy, eçki
saagandarga jardam berip, muzooulaktarın salıp beret. Aytor, tüyşügü tümön.
Tünküsün jatkan ordu eski boz üydün bir jak kapşıtı. Çını akesi maljanduu, bardar,
zobololuu adam. Birok, jetim inisi menen ançalık işi jok. Köñül salbayt. Janın
janga urup, jambaşın jerge urup üydögü, sırttagı jumuştardı ıntaası menen
bütkörüp tursa dagı Kudaybergen anın ayalı Ayımbübügö jakpay koydu. Uşundan
ulambı, köp uçurda çala toyut bolup, kursagı kurkurap turat.
Oşondoy kündördün birinde Kudaybergen jakşı amal oylop taptı. Suu jeektegi
joon kamıştan kesip, tütük jasap aldı. El kızuu uykuga kirgende oşol tütügün alıp,
akırın jılıp çıgat, Çınıbiy ayalı eköö jatkan ak örgöönün bir ıptası çiy kalangan
aşkana ekenin jazemdebey bilet. Aşkanada çaraçara bışkan süt bolooru da aga maalım.
Boz üydün tuurdugun saal öydölötüp türöt dagı, bayagı tütügün kerege közdön çaradagı
sütkö soylotot. «Kursak tok, kaygı jok» dep, kımıñdap kayra barıp, özünün
töşönçüsünö kirip ketet.
Erteñ menen Ayımbübü çıgdandın içine baş bagıp çooçup alat. Tañ kalat.
«Kapıray, bu emnesi? Süt kıyla böksörüp, kaymagı buzulup kalıptır... Kızıgıñ
tüşkür... Eşik dele baylanuu boluuçu. Bu emnesi? — deyt oyu ongo bölünüp. Ertesi,
anın ertesi da oşondoy boldu. Çınıbiyge aytsambı deyt. Kazanayak katındın jumuşu
emespi dep kagıp salabı degen oygo ketet.
...Ortodo üç künü çıgdandagı süt abalkısınday buzulbay turdu. Birok, üç kündön
kiyin kayra da eki iret udaa kaytalandı. Ayımbü emi korko baştadı. «Şumduguñ kur!
Degi bul emne degen sır, emne jışaan? Jakşılık ele bolso eken...» Akırı çıdabay
erine aytıp körsö, murda oylongondoy kaguu jep kaldı. El kep kılıp jürçü ar türdüü,
korkunuçtuu imişterdi estedi. Tündösü çıgdandı közömölgö aluudan da çoçudu.
Ayılapadagı kempirkesekterdi çakırıp baabeedin jasadı. Jok. Bul ırımı da jardam
berbedi. Eki-üç künü tınçıp kalat dele, çaradagı melt-kalt sütü kayra böksöröt.
Araçolodo Kudaybergen dagı bir jañı jorugun baştadı. Kozu-ulak kaytarıp
jürgöndö, tezek çogultkanı barganda joldon oboço kalıñ mürzönün dal janındagı
toptoşup öskön çiylerdi tübü menen omkorup, ulam kiçineden köñdöylötüp kaza berdi.
Ertelikeç boş bolo kalgandagı ermegi oşol. Aradan on çaktı kün ötüp, jer aldındagı
jaşıruun kepe dagı dayar boldu. Üstünö talçırpıktan jaap, çımdan kalıñdap,
topuraktan jok bilgizbey taştap, tütün çıkkıday teşik kaltırıp, özü soylop kirgidey
ooz jasap, tüptüü çiydi omkorup eşik japkıç kılıp, aytor, oyundagısınday «üygö» ee
boldu.
Kelim-ketimi, konogu köp Çınıbiydin üyündö koy-kozu tınbay soyulup turat. Al
turgay apta kur bolboy, tay da soyulat. Joon top konoktor kelse bee soyulgan kündör
bolot. Kudaybergen momurap jürö berbedi. Soyulgan koykozulardın kerçöö,
şıyraktarın, birden-ekiden jilik etterin bilgizbey jer üyünö taşıp kelip jürdü.
Keede jılkının çuçugun apkelip, bakanga ilip je untalkanga solop sürsütköngö da
üyrönüp aldı. Tamakaşı bapıragan emeler munu kaydan bilsin. Şek alışpadı. Al emi
Kudaybergen çıçımdın dayıma kursagı tok. Jer üyünö jambaştay jatıp, kündüzü
jegeni şişkebek, keede sürsügön çuçuk. Tünküsün nçkeni süt.
Çaradagı süttün baymabay böksörüp turganı Ayımbübünü jedep jürök zaada kılıp
büttü. Akırı kudayarbaktarga bagıştap kuran okutayın bir ılaajı boloor dep çeçti.
Atayı moldo çakırtıp, ayıldagı karıkartañdardı aldırdı. Bir jandık mal soydurup,
etin bışırıp mürzögö kelişti. Jañı ele tasmal jayılıp, moldo kuran okuy
baştaganda üstü açık eski mürzönün janındagı üç tüp çiy tübü menen koşo kıymıldap,
sekseñdep kalbaspı... Şamal dele jok. Bardıgı ele karap kalıştı. Çiyler çın ele jer
menen koşo kıymıldap jatat. — Şumduguñ kur ay! Dagı emne baleesi...— dep
Ayımbübü oyloguçaktı bolboy jer aldınan itçe ulugan ün uguldu. Bardıgı kelme
keltirip, eleñdey orundarınan tura baştaganda mışıkça çarkıragan ün çıgıp, bayagı
çiyler tübü menen öydö kötörülüp, jer aldınan türü suuk arbaktın başı köründü.
Dırkırap baarı kaçıp jönöştü...
Şumduktuu kabar tez ele ayıldın baş ayagına taradı. Ayıl içi uuduu, kübürşıbır.
Köbürtüpjabırtş, koşmolop kep kılgandar mından köp. Emi ar bir üy mürzögö kelbey
ele üyüydön arbaktarga kuran okuta baştadı.
Bul okuyadan üçtört kün ötpöy dagı bir tabışmaktuukabar uguldu.Eki atçan bayagı
ele mürzönün janınan ötüp kelatışıp, eski kördön kadimkidey buruldap tütün
çıkkanın körüşüptür. Eldin üröyü uçup, başı mañ. Kudayga jalınıp, tobo
keltirgender, kuran okutkandar köböydü. Akırı ayıl aksakaldarı keñeşip, dagı bir
jolu tüp kötörülö körüstöngö barıp kuday joluna, arbaktarga ak boz beeni kurmandıkka
çaluunu ep körüştü.
...Moldo kıraatı menen kuran okup jattı. Köpçülük kıbılanı karap, alakan jayıp,
bata kıldı. Bu jolu eldin arasında Kudaybergen da bar ele.
KÖNÖÇÖKTÖGÜ KAYMAK
Kuyruçuk bala kezinde bir baydın üyündö kozu baylap, koy saadırışıp, tezekkuuray terip jürüp kalat. Kündördün birinde bayagı baydın üyünö kudayı konok bolup
kadırluu kişi kelip tüşöt. Konokko bay çoñ urmat körsötöt. Kozu soydurup, kımız
çaykatıp özdörünçö konok üyündö kütümün keliştiret. Maek kurup keçke janında
bolot.
Kuyruçuk kiripçıgıp ookat jasap, keç kirgende ot jagıp, aga ulam kuuray taştap,
jarık berip turgan bolot. Uşu ubakta bayagı konok Kuyruçuktu tiktep: — «Bay tetigi
balañdın közündö kep bar» — deyt. «Jok konogum, balamda kep jok» — deyt bay. Aga
bolboy konogu murdagı sözdörün kayra kaytalap, baydı işendirüügö tırışat. «Bul
kişi menin közümö asıldı da kaldı, buga bir sır körsötöyün» — dep Kuyruçuk içinen
tolgonup kalat.
Bay menen ayıldaş bir jesir kempir bolo turgan. Al kempir abdan tajaal, beymaal,
çatak çıgarganga ötö jakın kişi boluçu. Kuyruçuk oşonu esine alat. Al añgıça zt
jelip, çay içilip degendey jataar maal kelet. Kereli keçke kımızga, etke, mayga nık
toygon konok başı jazdıkka tier menen uykuga ketet. Oşol kezde Kukeñ akırın eşikke
çıgat da, kempirdin üyünö şırp aldırbay kirip, kerege başında ilinip turgan
könöçöktü kaymagı menen kötörö çıgat. Kayra kelip konoktun koldorun, oozun, sakalın
kaymak menen ayabay maylap, kalgan kaymaktı könöçögü menen janına koyöt da, orduna
kelip jatıp alat.
Erteñ menen bolot. Bay erte turup, daarat aluuga kirişkende, bayagı kempir
bakırıpökürüp bayga kelet.
— Oy tınççılıkpı? — dep deldeyet bay.
— Kaydan tınççılık bolot! Bayagı senin kuuragan kuu jetimin könöçöktögü
kaymaktı kötörüp ketiptir! — dep çırıldayt kempir.
Bay «körölüçü» dep tündük jabuunu kayra tarttırıp, kempir eköö boz üygö kirip
kelişet. Kelse, könöçök konoktun töşögünün janında turat. Anı kempir körö salıp:
«Katıgün bay, kaymaktı konoguñ özü jegen tura»— deyt dagı alakanın şak koyup eşikke
çıga kaçıptır. Alardın bakıldagı menen konok oygonot. Bay konogun karap, «Oo kuday
urgan tündö toygon jok beleñ? Uyat emespi» — dep çıgıp ketet. Ak jerinen küygön
konok başın kötörüp: «Oy jaşabagır dese, bu emne kılganıñ ıya?» — deyt. Kukeñ
bolso, «Özüñ jep alıp anın emnesin maga aytasıñ» — dep kultuyup jatıp alıptır.
ALA JAT, BALAM
Suban degen baydın jalgız balası ölüp kalat. Enesi Kalıyça balasına kırkaşı
berilgiçe ele çoñ kümböz saldırıp, aylanasın korgondotturat. «Balakatka jetelek
balaga, nege mınça opsuz jumuş kılışat?» — dep el da jaktırbayt alardı. Bul az
kelgensip, Kalıyça kün sayın erteñ menen körüstöngö barıp, kümbözdü kuçaktap «ala
jat, balam, ala jat» — dep ıylay berçü adat tabat. Agatuugandarı, abısınajındarı,
moldotbakşılar koy dese bolboyt. Ay aylansa dagı Kalıyça bul önökötün koyboyt.
«Kapıray ıylap atıp, emi tiriltip almak bele... oy, obu jok katın!» — deşip ayılapadagılar jaman köröt anı.
Bul kabar Kuyruçukka ugulat. «Koy, Kalıyçanı ekinçi oşoyakka bargıs kılayın»
degen oygo kelip, bir künü körüstöngö andan murda barıp ak kezdemege oronup,
betibaşına topurak süykönüp alıp, kümbözdün bir kapşıtına jatıp alat.
Añgıça Kalıyça kelip, kümbözdü kuçaktap: «ala jat balam» — dep ıylay baştayt.
Bir top ubakıt ötkön soñ ıylapıylap başın kötöröt. Uşul maalda ak kiyimçen sölököt
«Apaapa! Keliñiz! Keliñiz, ala jatayın» — dep kolun sunup anı közdöy basat. Kalıyça
bir bakırıp alıp, art jagın karabay kaçat. Üyünö
kelip, önaletten ketip jıgılat. Tilden kalat. Baydın zamanası kuurulup
«baybiçemden dagı ajıraymınbı?» — dep çoçulayt. Sadaga çaptırat. Kuyruçuk da
tülöönün etinen el menen koşo jep bilmeksen jürö beret.
Kalıyça on çaktı kün töşöktö jatıp, arañ tilge kelet. «Ala jat balam» dep aytkıs
bolot.
JILGIS KILIP TUŞADIM
Ketmen-Töbödögü şoñkolordun ayılınan beşaltı kişi Çınıbiydin üyünö konokko
kelet. Kudaybergendi keçinde attardı tuşaganga jumşaşat. Attardı alıp jönögöndö
konoktordun biröö:
— Aylanayın erteñ izdep ubara bolboylu, jılgıs kılıp tuşay kör! — deyt.
— Uktuñbu, Kudaybergen? Jılgıs kıl! — deyt Çınıbiy dagı tiginin sözünün
udulun bekemdep, eç nerseni tanazar albay.
— Makul akeler! Jılgıs kılayın...— dep Kudaybergen attardı aldına salıp, ottuu
jerge alıp barat. Anın «jılgıs kılamın» degen joobuna aligi konok dagı, Çınıbiy
dagı maani berbey kala berişet.
Kudaybergen attardı tuşap oturbay ele, makisin alıp çıgıp, baarının teñ
tolorsugun «çırtçırt» kesip salat.
Ertesi «konoktordun atın alıp kel» dese, jılgıs kılıp salgam, kantip apkelem dep
barbay koyöt. Çınıbiydin açuusu taragıça, kaçıp ketet. Attardı alganı kelişse baarı
teñ bir orunda tegerenip çın ele jılbay kalışıptır.
...Aylası ketken Çınıbiy konoktorunun ar birine birden at mingizip, ayıldarına
jönötöt.
Kudaybergendi tildese: — Andan artık kantip jılgıs kılam? Tuşagan at jılmak
turgay, koş ayaktap sekirbeybi... Özüñör aytkanday kıldım da — deptir al joop berip.
BIÇAKTARI JALAÑDAGAN KONOKTOR
Dagı bir künü Çınıbiydikine alıstan sıyluu konoktor tüşöt. Kazan asılıp, çay
içilip, kımız sunulup degendey, konok ırasımı jasala baştayt. Kudaybyörgyön eşikte
et bışırıp, samoorgo çay kaynatıp, keede üygö baş bagıp konoktordun çoojayın
baykap, kızmat kılıp jürgön bolot.
— Ey jigit, et bıştıbı? — deyt bir maalda üygö baş bakkan Kudaybergenge
meymandardın biri.
— Bışayın dep kaldı ake — deyt al.
— Emese tezde. Erteñ erte jolgo attanabız, aylanayın! Suupuuñdu ırastay bergin —
dep anı balasıntat. Balasıntkanı oşol da... Kırgızdın adatsaltında kelgen konok
kazanayakka kiyligişpeyt. Konok kaadası menen oturat. Bul, bir çeti oşol üydü
sıylagandık da emespi.
Bala bolso dagı baarın jakşı tüşüngön Kudaybergen «bulardın özdörünö jaraşa
iş kılayın» degen oygo kelet. Et ali bışa elek, kazanda. Birok, Kudaybergen kumgan,
çılapçının kötörüp kirip, konoktordun koluna kıdırata suu kuyat. (Al kezde konoktor
et kesip jey turgan bıçaktarın özdörü ala jürüşçü eken). Bıçak, makilerin koşo
juup, tabak tartılaarın kütüp, dayardanıp olturup kalışat. Et mına tartılat, jok.
Ana tartılat, jok. Çay kaynam ubakıt ötöt. Konoktordun çıdamı ketet. Biri-birin
karap, bul emne kılgandarı degendey kıyazda eşik jaktı ulam karap oltura berişet.
Bıçaktarı koldorunda. Et jelmeyinçe, kayra çöntökkö salgan dagı saltta jok. Aytor,
aylaları tügönöt. Bir maalda «kandaysıñar konoktor» dep Kukeñ üygö atayı baş bagıp
koyöt.
— Iya aylanayın tamagıñ kana? — deşet tigiler çıypıyı çıgıp.
— Koluñardı degi juup aldıñar, otura turgula et bışsın, bışkanda jegile, akeler
dep Kudaybergen eşikti jaap salat.
Añgıça Çınıbiy kelip: — Konoktordu baykap çıktıñbı? — dep surap kalat. —
Baykadım. Bıçaktarın jalañdatıp olturuşat, baarı teñ jarınıp ölçüdöy bolup,—
deyt Kudaybergen. «Bul dagı emne balee baştadı» degen oydo üygö kirse, çın ele baarı
teñ bıçaktarın koldoruna karmap olturuşuptur. Konoktorgo sır berbey
Kudaybergendin joruguna Çınıbiy argasızdan külgön boluptur.
***
Munuñ dayıma sizdi elge uyat kılıp jüröt. Uşundan kutulbaysıñbı? deşçü eken
Çınıbiydin agatuugandarı. «Jayına koygula. Boloyr bala beşiginde bulkunat.
Baralına kelgende Kudaybergen baarıbızdan kıyın çıgat» dep Çınıbiy alardı tıyıp
koyöt.
EL ARALAGIN
...Oşondo kiçine jıldın kelişi katuurak bolup, arañ ele çınkurandın
jañırışına jetti.
Kuyruçuk jazdan tarta aşkanada iylenip, ışka koyula elek erkeç çanaçtın içindegi
kuykalangan iriktin sanın, tört kabırgasın, beenin bir çuçugun, çoñ kesim jalın
körüp jürgön. Köptön beri ele may jıtı kılgan buuday jarmanı süt katıktap içişip,
keede jupka jasap jep kalışçu. Birok, tigi etten taptakır salışçu emes. Baydıkına
dal oşol jutamçılıkta eköö teñ suusar tebeteyçen, at jabdıktarı mıktı eki jigit
kelip tüşüp kalat. Kuyruçuk çurkap kelip attarın alıp, mamıga baylay koyup, eşik
açıp kirgizdi. Bay tura kalıp, ayalı törgö köldölöñ sala koyup jakşı kabıl alıştı.
(Al kezde kırgızdın saltı boyunça konoktu süybösö oşol üy eesi ayıp tartuuçu).
Bay eşikke çıgıp Kuyruçuktu çakırıp «tigini karmaçı, munu karmaçı» — dep,
beşaltı subay jandık karmattı ele, biri da bıçakka ilineer emes, baarı ele baka eken!
Añgıça al ayalı menen koburaşa tüştü. Ayalı «sogumdui etinen ooz tiysin dep
atayın arnap saktap koydum ele» dep küyöödögü kızının atın aytıp jatkanın ugup,
Kuyruçuk: — kayran bayım tuura aytat, janagı bakalardan körö oşol sür ele sonun da
— dep, içinen kımıñdap tim boldu.
Et bışıp, kara jıgaç tabakka jakşılap jasap, üstünö çuçuktu koyup, bay kiçine
kıñkayıp bir tabak etti eki konoktun aldına salınıp turgan tasmaldın ortosuna
koydu. «Bizge koy soyboy ölüü et tartat» degen kıyazda eki konok tabakta etti
ustukandabay jay olturup alıştı. Jumgaldın kökürögündö köbünçö çiy jagışçu eken.
Kuyruçuk çiydi içkertimiş bolup ulagadan öydölöp tabakka ıkıs berip turganda,
çaranın tübündö kalgan maydaçüydö etten Kuyruçukka da birdeme bersem dep, alaksıp
jatkan bay konoktordun emdigiçe etten albay olturup alışkanın körö koyup, «algıla
aylanayındar emdigiçe ala eleksiñerbi» dep çoçup ketti. Bayatan ıkıs berip arañ
turgan Kuyruçuk kolomtodogu külgö kolunda tutamdap, küyüp turgan çiydin başın
matırıp alganda jarık jalp öçüp, üy karañgı bolo tüştü. «Siler albasañar men
alayın» — dep konoktun astındagı etti tabagı menen eşikke ala kaçtı.
«Bul şümşüktü üygö jolotpo dese bolboy, uşunu kılmak» degen gana baydın
ayalının çañkıldagan ünü ugulup turdu.
Kuyruçuk etti bir-eki kün saktap jep, al tügöngöndö başka bir ayılga ketip kaldı.
El jayloogo çıkkan kez. Kuyruçuk baldar menen çikit oynop jürgöndö bayagı bay kelip
anı koldon aldı.
Bay Kuyruçuktu tıgız moyundan çılbırdın bir uçu menen kürmötüp, özü atka minip
jetelep jönödü. Ayıldan çıgıp toktop, anın moynundagı çılbırdı çeçti da, tetigi
bilektin jalbıragınan terip kel dedi. Kuyruçuk kelgiçe bay atınan tüşüp
basmayılın çeçip körpöçönün bir kaatın boşotup, eki kaatın eerge bek tartıp kayra
atına mindi.
...Ayalı küyöösü uçkaştırıp kelgen Kuyruçuktu körö koyup çañırıp sala berdi:
— «Ölügüñdü köröyün! Bul şümşüktü jogot. Jalgız kızıma saktap jürgön sürümdü,
salıp bergen konoktun etin ala kaçıp betibizden otubuzdu çıgarbadıbı. Barıdan da
konogubuz açka jatpadıbı!..»
— Kañkıldaba! Menin bayagı Bişkekten alıp kelgen köynökdambalımı,
kürmöşımımı, ötügümü alıp kel, samın da ala çıkkın,— dedi bay ayalına.
«Kiyimderin bir jakka berdirip ilet go, samın menen eski ötüktü emne kılat boldu
eken» dep oylodu ayalı.
Bay kiyimderdi, samındı Kuyruçukka berip: — suuga juunup, anan kiyingin,—
dedi.
Ayalı öz közünö işenbey, bayagında tabaktagı etin ala kaçıp, tigi korduktu körsötsö,
bügün bolgon bir sıyra kiyimin kiygizip, zıñgıratıp koyso... dep, tañ kalıp turdu.
— Sen tañ kalba,— dedi bay ayalın karap,— jalgız kızga sarı mayday saktagan
sürüñdü salıp berseñ; mal soyboyt dep kıyaz kılıp kereyip et jebey koyuştu ele,
namıstı maga uşul bala alıp berbedibi? — Oşol eki manaptı kup osol kıldıñ!
Kudaybergenim, kor bolboysuñ! Emi ot jakpay el aralagın! — deptir al anan.
JIÑAYLAK KIDIR
Kukem jokçuluk turmuştun azabın tartıp jürgön boz ulan kezinde «Tokmok degen
şaarda çoñ bazar bar eken, oşogo barıp iştegen kişi jırgayt imiş» degen kañşaar
sözdü ugup, al jakka baruuga bel baylayt. Keç küz bolup, suuk küçöp, belbelesti, too
etegin kar basıp kalgan uçur eken. Kuur şımçan Kuyruçuk ar kaysı jerinen jünü
bulayıp çıgıp turgan kırk jamak çapanın jip menen kurçanıp, butundagı jırtık
kiyiz çokoyuna samandan batek salıp kiyip, jolgo çıgat.
Balalıktın bal ümütü azgırgan Kukem Kızart dabanın kırkalap, Baba-Ata toosu
arkıluu saparın ulayt. Andan arı Şamşının belin aşıp Çüygö tüşmökçü bolot.
Baba-Atanın tuu beline çıkkanda aldınan appak sakalduu, jılañaylak karıya jolugat.
Een jerde jalgızjarım jürgön çalga saal tañdanat. Tuurulgan sogonçogunan kan agıp
turat. Baykuş çal timele üşüpşişigen. Al karıyaga salam aytkan Kuyruçuk uşunday
karı kişinin kar üstündö jılañaylak jürgönünö booru ooruyt. Butunan çokoyun daroo
çeçip:— Atakebay munu kiyip alıñız,— deyt. «Jok balam, özüñ jaş ekensiñ, suuk ötüp
böödö ooruga çaldıgasıñ» — dep bolboy koyöt tigi karıya. Öz atası Ömürzaktın bir
kezderi, abalı esine tartıla kalgan Kuyruçuk «bu da menin atamday tura» degen oydo
zeeni keyip: «Menin da sizdey atam bar, çokoydu kiyip alıñız» dep karamançañöşörüp
turup alat.
— Ee balam, meyliñ, meyliñ... Mendey karını sıylaganıñ, öz atañı sıylaganıñ.
Seni kuday sıylasın, Kıdır koldosun, tilegiñdi bersin. Közüñ ötümdüü, sözün ,
jetimdüü, üyüñ kelimketimdüü, erişiñ elden, arkagıñ jelden bolsun! Bak karasın,
taalay jalgasın, ömürlüü bol, kor bolbo, kem bolbo uulum, oomiyin! — dep karıya
alakan jaya batasın berip, çokoydu kiet.
— Kele balam koluñdu ber, joluñdan kalba. Joluñ şıdır, joldoşuñ kıdır bolsun!
— dep Kuyruçuktun kolun karmayt. Kebezdey jumşak kol aga abıdan jagımduu
seziliptir. Oşondo bayagı karıya başka söz aytpay şart burulup arılay bergende, köz
irmemge oygo alaksıy tüşkön Kuyruçuk «jakşı barıñız ata» dep koşbeş aytuunu
oylop, aga umtula kalganda appak sakalı Murdagıdan uzarıp, jaykala tüşüp, karıya
zamatta közdön kayım bolot. Kardagı iz da jok, a çokoy oşol ele ordunda kalıptır.
KUYRUÇUK JİGİT KEZİNDE
Tokmoktogu kündör. Kuyruçuk balban
Kuyruçuk 16—17 jaşka çıgıp, kızmatka toluk jarap kalgan kezinde iştep pul
tabam dep atasına körünböy çıgıp Tokmok şaarına kelet. Al jerdegi bir baydın
dükönünö karoolçulukka ornoşot. Murda şaardı körbögön eme oşol ele künü el
çogulgan jerge kelse kişiler toptop bolup çay içip oturuşat, Kuyruçuk alarga jakın
barat.
— Keliñ, oturuñuz, çay bereyinbi? — deyt satuuçu özbek.
— Meyliñiz,— dep otura kalat. Samoorçu aldına çay, nan koyöt.
Atañdın körü, menin kardım aç ekenin ayttırbay bilgen uşunday da meerman,
adamkerçiliktüü adam bolorbu dep bergen çayın içip alıp basıp ketip baratsa, bayagı
çay bergen neme jakalap kalat, «çakanı berbeysizbi»,— dep.
— Çaka üydö ele, alıp kelip bereyin, meni jakalaba!—dese tigi koyö berbeyt. Al
jerden Kuyruçuk kaçat,— saga bere turgan çakam jok, özüñ çakırıp çay beresiñ da,
kayta çaka "deysiñ, çaka boş emes, içinde suu bar,— degen soñ, tigi samoorçu:
— Meni maskara kılat, baççagar!—dep ireñi buzulup kuup barıp karmap alat. Eköö
çataktaşıp tursa bir baybaça ortoloruna tüşö kalıp, emne bolgonun surasa
jogorkuday. Baybaça janınan al üçün on tıyın tölöp boşotup alıp, şaar körbögön
bala eken, mından arı kagılaar deyt da üyünö alıp barıp akıga iştetet. Üç kündö
taşıy turgan kömürdü bir kündö taşıp tügötüp baydın tamagın içip, bergen akçasın
çöntögünö salat. Bay bolso balanı içinen jaktırıp tüpkülüktüü malay kılıp aluu
maksatı menen şaardagı düköndörünö küzötçü kılat. Ayına eki som elüü tıyın berüügö
makuldaşat. Oşol kezde şaardan bir uuru çıgat. Al köpçülüktü tajatkan uuru eken. Bir
künü Kuyruçuk anı atayı añdıp jürüp bir kazan paloonu
Demdelgey jerinen kötörö kaçkanda karmap alıp baylarga tapşırgan soñ, bul
erdigin jaktırışıp, aylıgın jeti som kılıp köböytüp berişet. Antkeni bul uurunu
buga çeyin eç kimisi karmay alışkan emes. Oşondon kiyin Kuyruçuk küzötkö atçan
tura turgan bolot.
Mından bir ay çaması ötkön soñ uuru düköndün töbösün teşip jatkanın körüp
kalıp, anı añdıyt. Bayagı uuru düköndün içine kirip kölöşkö toltura akça tıgıp,
tamdın üstünö ırgıtıp jiberet. Al özü çıga elekte Kuyruçuk tamdın üstünö
ırgıtılgan kölöştü akçası menen alıp, tezinen çaap jetip koñguroo kagıp eldi
çogultat. Uuru düköndün içinde kamalıp tursa da biröö daap kol sala albay, akırı
Kuyruçuk kirip, baylap çıgat. Kuyruçuktun aylıgı emi on beş som bolot.
Oşentip ar kıl külkülüü okuyaları, beregidey erdikteri jana karanday tıñdıgının
arkasında elge alınıp, kiyimkeçesi oñolup, minerine atı bolup Tokmok şaarında
durus jaşap turganında atası Ömürzak izdep taap, Jumgalga alıp ketet. Emgegine dep
bergen jalgız beesin Kökümbay manap çıgım üçün dep keleeri menen tartıp alıp koyöt.
Oşondo da Çüydön taap kelgen birtike akçakarajatın jumşap ayal alıp, üy kütöt.
Barabara er jetip, Kuyruçuk bileginde küçü bar, eñişkendi eñgen, llışkandı jeñgen,
oozunda sözü bar, kelbeti çıñagan temirdey, kara şiriñki, murutu tik, bürküt kabak, özü
sürdüü, orto boyluu ötkür azamat bolup çoñoyöt.
Bir künü Kuyruçuk Koçkordogu bir aşka barıp kalsa balban küröşkö tüşüünü talap
kılat. Bet kelgeni ataktuu çoñ balban bolso, anın bir karmoosunan çıkpay bat ele
jıgılıp kalat da özünün «Balbak» degen uraanın çakırıp çurkagan boydon barıp attı
mingen boyunça eldi tegerete çaap «men jıgıldım, baygeni jıgılgan alat» dep eldi
küldürüp, baygege saygan attı noktolop alıp: «men keñeşip turup jıgılgamın, jalgan
dese balbanıñar Toktosun degen manaptın janın alıp bersin, bolboso men
Kekümbaydın janın alıp beremin»,— dep köşörüp jatıp mööröydü alıp algan eken.
Çüydün talaasında kazak, kırgızdın çoñ manaptarının baarı çogulup, eki eldin
bayırkı çabuuldarı tuurasında kep kozgolup, eregişe ketip balban küröştürmök
boluşat. Kazaktın çoñ balbanına eç Kim çıkpay Kuyruçuk çıgat. Al kazaktın
balbanına alı jetpesin bilgen soñ betinen atkıp, çeñgeldep, ayalbuyal kılbastan kolu
tiygen ar kaysı jerlerin tırmaktap kan çıgarıp, eldi küldürüp oturup jıgıp ketet.
Oşondo kazaktın Nogoybay degen törösü üç kün möönöt menen Oloñjetpes degen
balbanın aldırat. Katuu ızalangan nemeler küröştün mööröyünö 1000 som sayat.
Boljongon kündö Oloñjetpes kelip kazak, kırgız tobunun dal ortosuna kelip oltursa
döbödöy ele körünüp kalat. Kuyruçuktun da aylası ketip eptep ele jıgıştın amalın
izdey baştayt.
Kuyruçuk çıkkanda ele jılañayak, jılañaçtanıp bukanı tuurap kürküröp, jer
çapçıp kelet. Balbandın janına kelgende da aga jakın joloboy kıygaçtap, sırtın
salıp bukalarça kürküröp turup alat. Oloñjetpes jakındap karmaşayın degende jer
çapçıp kum aralaş topuraktan çeñgeldey kelip tigini közgö boljop urup kalganı. Al
eki kolu menen közdörün uşalap, tükürünüp turup kalganda Kuyruçuk Oloñjetpesti bar
küçü menen jaakka urat. Oloñjetpes artınan kuup kalat, ulam kılçaktap topurak çaçıp,
buytap barıp jaakka dagı şak ettire çaap kaçat. Kuyruçuk eldi aylanıp, beregi
kılıktarın körsötö beret. Eldin külküsü talaanı jañırtat. Oloñjetpes tigini kuup
je jetpey, eldin külküsünö kaptalıp küşüldöpbışıldap ölöörçö suy. jıgılat.
Akırında narıberi buytap turup Kuyruçuk anı dal töşkö süzgöndö Oloñjetpes
jıgılıp kalat. Jıgılganda da kuyrukka teep başın attap kaçat. Elder küröş emes ele
tamaşa körüp jatkansıp külüp atıp esteri oop kalışat. Nogoybay mööröydü berbey
turgan bolgondo Kuyruçuk «anda balbanıñdı kayra alıp çık» dep çarçap jılbay kalgan
Oloñjetpesti kıstay beret. Argası tügöngön Nogoybay mööröydü berip kutulat.
KÖBÖGÖNDÜN TAKIBALARI
Koçkordo Köbögön degen manap bolgon. Al kezde kırgız arasında jürgön
özübekterdin köbü eldegi nasıyaların jıynap, birineki kılıp eldi aldap karızga
batıruuçu b. a. baymanaptar bir jaktan ezse, bukara eldi alar ekinçi jagınan ezip,
azapka malıitıp turuşkan. Özübekter dindi mıktı bilgen (el al ubakta dinge ayabay
işenişken) kişiler öñdönüp «töröbögön ayaldı törötöbüz» deşip tumar jazıp bere
salışıp, al az kelgensip ayaldardı aldaşıp jana başka köptögön aylaamaldarı menen
adamdardan kozu, koy, arkan, jip öñdöngön özülörünö kerektüü ookattardan alıp
turuşkan. Uşunday kesiptegi «Köbögöndün takıbaaları» deçü üç bay özübek Tokmokton
çıgıp Köbögöndün elindegi alasanasıyaların jıynoogo kelip kalışat. Bular eldin
bergen kozu, koyun da jön ala berişpey kulagın karıştap, jonun basıp, jaktırbay
kıynap, ötö arzan baaga tüşürüşüp beybeçaralardı tokson alaketten ötkörüşöt.
Bir künü Kuyruçuk Köbögöndükünö barsa Köbögöndün baybiçesi aytat: «Uşul
soodagerlerdiki öttü, bir jagınan eldin bergen malın jaktırışpay kuulanışsa,
ekinçi jagınan kelinderdi aldaşat. Degele uşulardıkıbı...— dep. Bularga bir sır
körsötüünü oyloyt da al tünü Kuyruçuk çoguu meyman bolup bayagılar menen birge konok
üygö alardın baş jagına jatıp alat. Tünü kadimkidey ele suuk bolup kalgan kışka
çukul ubak. Bir maalda biröö attarın çöpkö koygonu eşikke çıgıp ketet. Orduna
Kuyruçuk jatıp alat da eşikke çıkkan özübek kayta kireerde it bolup ırkırayt. Al
kişi üygö kirip jıluu töşögünö jatuuga eki közü tört bolup, bir neçe jolu «İsmat
ake! İsmat ake!» dep sekin çakırsa da İsmat akesi kebelbey uktap jatat. Bir maalda
aylası ketip keregeden kamçı alganda Kuyruçuk orun kotorup öz töşögünö barıp jatat.
Al adam kamçısı menen orduna jatıp algan itti çabam dep, janında jatkan baydın
betin jara çaap salat. «Kokuy ele kokuy» dep uykusunan çooçup bay turat, emne bolup
ketkenine takır tüşünböy karaylaşıp baarı oygonuşat. Baydın betinen kanı
toktoboyt köpkö çeyin özübekter biri-biri menen uruşuşat, «siz kıldıñız, siz
kıldıñız» — deşip. «Men sizdi çapkan emesmin, uşul jerdegi orduma jatıp algan
itti çaptım ele» dep anısı bolboyt. Emi emne kılabız, baş da ayrıldı, ak şeyşep
salıngan sıyluu juurkan-töşöktör da bulgandı, baarınan da erteñ eldin betin kantip
karaybız, deşip, durusuraak akıl taba alışpay turuşsa Kuyruçuk alarga aytat:
— Bir gana joluñar kaldı, eç kimge bilinbey ketkile, bolboso, kırgızdar
şıldıñçıl el bolot, erteñ ele silerdi şıldıñdap çıgışat. Kayda barsañar da jurtka
külkü bolosuñar, kutulbas ayıpka jıgılasınar!—Anın aytkanın makul alışıp,—
uşul işti eç kimge jarıyalay körböñ,— degen üçöö tünü menen kaçıp jogoluşat. El
nasıya tölöödön kutulup öñüp kalışat.
ÖLGÖN SEN EMES, TİRÜÜ MAGA OTUN JOK
Kuyruçuk Bayzak baatırga üzöñgülöş jürüp, el aralaganga çeyin, demek, boz ulan
kuragında atıkkan uuru boluptur. Al uurulugu menen özünün kara janın gana emes,
beybeçaralardı da koşo bakkan. Jalañ baylardan uurdagan. Birok, bir da biröö anı
künöögö tartıp, ayıpka jıga albayt. Aylakerligi, söz bilgendigi menen kutulup ketçü
eken. Korkpoy-ürkpöy, een-erkin ayıl içinde jürö berüüçü deşet.
...Köl kılaasındagı Çırpıktı degen jerde bir çoñ bay toy berüügö kamınat. Al
uçurda Kuyruçuktun oşol çölkömdö jürgönün körüşöt. «Bayagı suu jukpas jüröt deyt.
Eki-üç kündö toy baştalat. Biz toy berip topurap jatkanda, tigil jılkıma kol salaarı
bışık. Koy munu başkalarday erkeletip oturbay, kim kördü kılıp salayın» degen oygo
kelet bay. Arı oylonup beri oylonup bir jigitti Kuyruçuktu taap, çakırıp kelüügö
jumşayt. Alar kelgiçe dagı bir jigitine tapşırma beret:
— Sen arı balban, arı şersiñ. Bir kişige alıñ jetet. Maga janagı Kuyruçuk degen
suu kuydunu jok kılıp ber. Üstüñö üy kötörtüp, aydaganıña mal berem. Ekööbüzdön
başka, munu eç bir jan bilbesin. Janıña kişi koşsom, ertedirkeçtir bilinip kalat.
Jalgız özüñ bütker. Kuyruçuk kelgende anı alaksıtıp turam. Al keleri menen şek
bilgizbey ayıldın çetindegi mürzögö barıp, eski kümbözdördün birine jaşınıp jata
ber. Mürzölördün bereek jagında toy kamılgasına üydürüp koygon otun bar. Otundu arı
taşıp, mürzögö jakın jıyıp salgın. Kuyruçuktu oşol otunga jumşaym. Attan oodara
tartıp, başka çaap, kolu-butun tañıp, oozuna çüpürök tıgıp, üstü açık kördün birine
ırgıtıp salgın. Kalganın özüñ bilesiñ — deyt.
Dünüyögö kızıkkan er kökürök jigit baydın aytkanına makul bolot. Köp ötpöy
Kuyruçuk da kelip kalat. «Kel baatır, bizdin ayılga kelçü emes eleñ» dep bay anı attan
tüşürüp üyünö kirgizet. Astına dastorkon jaydırıp, kımız sunat. Kepke tartıp, bir
kıyla ubakıtka alaksıtat. Andan soñ «Jıyırma jılkı, otuz koy soyulat toygo. Otun
degen neme opsuz kerek. Maga kol kabış kılıp ber bügün. Kayra kelip konogum bol.
Toydun astınan . ooz tiygizeyin» dep Kuyruçuktu bayagı otunga jumşayt. «Bu sasıgan
bay maga kanday ele jalpañdap kaldı?» — degen suroogo özünçö joop izdep, Kukeñ bayagı
otundu apkelgeni jönöyt. Kıraakı emespi. Şektenip kalat. Eerdin astına katıp
jürgön joon saptuu, sabının başında korgoşun uyutulgan kamçısın alıp, jeñinin
içinen karmap, kalıñ mürzönün janında attan tüşpöy arıberi bastırıp turat. Angıça
bayagı ergul arbak keyiptenip, mürzödön çurkap çıgıp, Kuyruçuktun atın suuluktan
karmayt. Betib-aşın köölöp, tıtılgan eski kiyim kiyip algan bolot.
— Sen kimsiñ? Bıyakka emne keldiñ? deyt.
— Men kişimin. Mobu otundu alganı keldim — deyt Kuyruçuk.
— A men arbakmın. Otundu men alamın — deyt al, Kuyruçuktu oodara tartmakçı
bolup, butunan tolgop. «Atañdın oozuga-urayın! Ölgön sen emes, tirüü maga otun jok»
dep, «arbaktı» çokudan arı kamçının sırtı menen basıp kalat. Sendirektep kalganda,
küülönüp barıp ekinçi jolu şilteyt. Tigil başınan kan jaya berip, kömkörösünen
jıgılat. Attan ırgıp tüşüp, Eki-üç jolu özörtö tebet. Birotolo ölbögüdöy kılıp,
esin oodarıp, atının çılbırın çeçip, kolubutun bekem, çieleniştire baylap,
mürzönün arasına süyröp salat.
...Otundu artınıp, baydın üyünö kelet. Kuyruçuktu körüp, baydın tınçı ketet.
«Tigini bir balee kılıp kelgen eken» dep oyloyt.
— Mürzö jaktan saga kişikara jolukkan jokpu? — dep surayt, bilmeksen bolup.
— Joluktu. Arbakmın dep, otundu talaşat. Ölgön sen emes, tirüü men otun tappay
jüröm, biyakta bay toy bergen jatat dep çokuga çaap, kelgen jagına kuup iydim. Emgiçe,
arızdanıp olturgandır tıyaktagılarga — deptir Kukeñ baydı ogobeter çooçutup.
Aylası tügöngön bay akırı Kuyruçukka çının aytat. Keçirim surap, jalınıpjalbarat. «Elge aytıp, meni şermende kıla körbö?! Er jigittin içine eer-tokumduu at
batıptır. İçiñde bolsun!»— deyt. Toygo soymokçu bolgon bir beesin beret.
— Oy tigi «arbagıñardı» alıp algıla, birotolo arbak bolup kalbasın? — dep,
Kuyruçuk beeni jetelep, atın kamçılanıp jolgo tüşöt.
KALIY BAYDI KORKUTKANI
Kuyruçuktun anda jaş kezi. Kökümbay manaptın atası Çınıbiy Tokmoktogu Kalıy
degen bayga köp bereselüü bolup kalat. Ubagında tölöy albay aylası ketet. Bir künü
Kalıy bay atayı attanıp kelip: «karızıñdı büt berginiñ, bolboso şoruk kılam» —
dep jatıp alat.
— Çınıbiydin naamınan baarıbız teñ ele alganbız. Baarılap tölöylü,— deşip
Kurmankojonun mıktıları jılkı çogulta baştayt.
Karızdoonu öndürüp, Kalıy bay kayra ketüügö kam urat. Malga karoo eme
jılkılardın içinen bir jorgonu tandatıp jetekke alıp, öz atın minip jolgo çıgat.
Jılkıların jigitterinen aydatıp jiberip, alardın artınan özü jeneyt. Munu
baykagan Kuyruçuk uturlap aldıga ketet.
Jol kalıñ mürzönü aralap ötöt. Aldı saz. Al saz jeegine atın tuşap, kiyimin büt
çeçip, sazdın kara batkagına oonap, üstü açık mürzögö jaşınıp kalat.
Jaydın künü kımızga toygon Kalıy at üstündö ürgülöp kelet. Aylanaga serp salıp,
tuşuna kelgende Kukeñ çurkap çıgıp, jetektegi jorgonun jügönün şıpırıp jiberip
anı özünün moynuna ilip koyöt. Bir az bargan soñ, artka çalkalap tartınıp,
ketençikteyt.
Kalıy «çü» dep artın karayt. Kuday betin körgözbö! Jetelep kelatkanı bayagı jorgo
emes ele, kördön çıga kalgan jalañkıç! Esi oop, attan kulayt...
Kuyruçuk suuga barıp juunup, kiyimin kiyip, atına minip kayra kelet. Tigi dale
esi oop, kıñkıstap jatat. Baydı atına öñörüp, Çınıbiydin üyünö apkelet.
— O kokuy, buga emine boldu? — dep suraşat.
— Jogorton kelatsam, mürzönün arasında jatıptır. Beçaranın arañ ele janı bar...
Kalıy köptö barıp arañ esine kelet. — Maga körünçü köründü. Jetelegen jılkım,
tiri ukmuş! Kantip kelip kaldım? —dep ayaluu tañırkayt.
— Mürzönün arasında jatıptırsıñ. Kuyruçuk kelatıp, körüp kalıp apkeldi. Körüp
kalganı ıras boluptur! Bolboso...— deşet üydögülör aga.
Katuu korkup kalgan bay tündösü uktay albay, ulam çooçup, kıynalıp çıgat.
— Malı menen da jerge kirsinçi! Ölsöm da üyümö barıp ölöyün! Men emi
keteyin,— deyt erteñ menen Çınıbiyge.
— Janıñızga bir kişi koşolu, maldı jigitteriñ aydap kete bersin. Biy da dagı
andan kooptonot.
— Aylanayın biy! Janımdı Kuyruçuk alıp kalıptır. Oşonu ele koşup ber,— dep
ötünöt bay.
...Kuyruçuk Kalıy baydı koştop, anın üyünö kelet. Sıyın köröt.
AYTILIP KALÇU İŞ BOLDU
Kuyruçuktun jañıdan gana Kuyruçuk atalıp, Bayzak ajı anı eerçitip el aralatıp
jürgön kezi eken. Demek, kadırbarkı, kalıstıgı, uñguluu sözü uzun eldin uçuna, kıska
eldin kıyırına jete elek ubak.
Jaydın tolugunda Soñ-Kel jayloosunda Koçkor, Jumgal, Ak-Talaa, Narın
taraptagı baymanaptardın jıyını ötkörülüp kalat. Kuyruçuk da Bayzak ajı menen
koşo kelet. Çoñ jıyın baştalgıça ar kay jerde özünçö mayda «keñeşmeler» ötüp
jatkan bolot. Kuyruçuk mındayıraaktagı kalıñ topko koşulup, özü taanıgandarı
menen süylöşüp oturgan ele... Kukeñ jön turçubu, janındagılarga kübürşıbır söz ayta
salsa, on çaktı adam duu külüp kalat. Bayatadan eldin ortosuna çıgıp süylöp jatkan
manaptın uulu «maga külüp jatışabı» degen oydo Kuyruçukka: — «Jön oturbaysıñbı,
kamçı menen çoku talaştıra bir salçu jigit ekensiñ» deyt. Kuyruçuk aga atırılıp: —
«Jön oturgan kişige asılbaganday kılıp, çoku talaştıra çaap akılına keltirüüçü
baş sende eken» — dep joop kaytarat.
Anda jigit:
— Tomayagım, jazıksız kişini başka çapkandın ayıbı eer-tokumduu at, bilesiñbi?
— Bilem. Çap meni başka! Küröñ jorgo meniki, çaba albaysıñbı, tos başıñdı, men
çabamın! Ker kaşka seniki!—dep Kuyruçuk ordunan atıp turdu.
Manaptın uulu meni kantip çaba alsın degen kıyazda «kana meni çapçı» dedi ele,
Kuyruçuk kamçısın büktöy karmap, anı baştan arı tartıp jiberdi. Suusar tebetey
jerge ırgıp tüştü.
— Tigine ker kaşka eer tokumu menen seniki — dep Kuyruçuk Bayzak ajının
janına kelip olturdu. Balasının çokudan arı birdi jegenine ızalangan manap
ajının janına keldi.
— Ajı jön turgan balanı bul balañız çokudan arı bir saldı. Çatak çıksa bizden
körböñüz?!
— Anan kimden köröbüz? Eki bala çokuga çapmay oynop, kunun özdörü bıçkanın büt
el körüp olturbaybı — dedi Bayzak.
Tigi manap bir çeti söz jüyöösünö bagınıp, bir çeti Bayzaktın zobolosunan
jaltanıp, argasız unçukpay basıp ketti. Çoñ jıyın da ayaktadı.
«El attanganda Kuyruçugum jöö kalbaş» — dep Bayzak ajı Kuyruçukka bir
jigitinin atın alıp berdi. Al attın kanday ekenin, öñü-tüsün toluk baamdabay,
şaşkan teyden Kuyruçuk el menen koşo konokko kirip ketti.
El ülüştün* konogun jep eşikke çıkkanda, Bayzak ajı menen ketüünü oylogon
Kuyruçuk emi janagı atın taanıbay kaldı. «Kuyruçugumdu ızalap koyuşpasın» dep
*
Ülüşjıyındarda, toptordo berülüüçü tamak.
özün Bayzak ajı kütüp kalganın bilip, ayabay şaşıp kaldı. Kermede elüüdön aşuun at
baylanuu ele. Aylası ketti. Añgıça kuday jalgap bir boz üydön özü jakşı taanıgan
mergençi mıltıgın asınıp çıga kalbaspı. Anın mıltıgın alıp, miltesine özü ot
koyup, oşol jerde topurap turgandarga «atıñardı algıla, men özümdün atımdı atamın!»
— dep kıykırdı.
— Manaptın balasın başka çapkan eme, atsa atıp salat — deşip, bardıgı attarın
şaşıp-buşup çeçe kaçıştı. Kermede jalgız gana at kaldı. «Mıltıktın sürü kıyın
da, atımdı emi taanıbadımbı» — dep külüp, mergençige ırakmatın aytıp, mıltıgın
kayra berdi.
— Ee, Kuyruçugum, saga çogoolduk da, balalık da jaraşpayt. Birok, bügünkü eki
okuyañ teñ aytılıp kaluuçu iş boldu — dedi aga Bayzak ajı joldo kelatıp.
KASIMALI BİYDİ ÇOKUGA ÇAPKANI
Koçkordo Kasımalı degen biy bolot. Aksım, köpkülö kişi eken. Ötkön-ketkendi,
ayılına kelgenderdi çakırıp alıp «on som bereyin, başka bir çaptır» dep kıynay
bermey adat tabat. Anın bul obu jok tamaşası elge jakpayt.
Bir künü üyünün janındagı kök maysañda on çaktı adam menen kımız içip otursa,
joldon jolooçulap bargan Kuyruçuk ötüp kalat. «Ey beri kele ket» deyt Kasımalı anı
kolun bulgalap çakırıp. Kuyruçuk atının başın burat.
— Meni bilesiñbi? — deyt Kasımalı.
— Bilbey anan, başka çapkıç Kasımalı emessiñbi. Başı şişip aligiçe ayıkpay
jürgöndördü da bilem — dep joop beret Kuyruçuk.
— Anda mınday, on som bereyin, başıñdı tos! — deptir Kuyruçukka.
— Oy Kasıke, men jıyırma som bereyin, sen başıñdı tosup körçü? — deyt
Kuyruçuk aga.
Eç kimden mınday söz ukpagan biy «meni kantip çaba almak ele» degen oydo,—
jıyırma somuñ bolso, kana çaap körçü?.. dep tebeteyin alıp, başın tosot. Kuyruçuk
kamçısın büktöy karmap, tigini çokudan arı tartıp alat. Kasımalı başın mıkçıp,
sıñar tizelep oturup kalat. —Meeñ orduna kelgey ele, algı başıñdın akısın — dep,
aldına jıyırma somdu ırgıtıp, Kukeñ jönöp ketet.
Kuyruçuk jañıdan Bayzak ajıga koşulup, jigiti katarı kızmat kılıp jürgön
ubagı eken. Başı jarılıp, ıza bolgon biy ertesi beşaltı kişini Jumgaldın KaraOyundagı Bayzak ajıga jiberet. Alar Kasımalı biydin aytuusu boyunça Bayzakka
dattanışat.
— Jigitiñiz josunda jok joruk kılıp biydi töbögö çaap oturat. Anıñız jazasın
alıp, ayıbın tartmayın biy eşikke çıgıp, eldin jüzün kantip karayt? Sözgö söltük,
kepke kemtik bolboybu... Martabaluu adamga kol kötörgön jigitiñizdin künöösü çoñ
bolup kaldı go... Kanday deysiz ajı? — deşip maseleni kabırgasınan koyuşat.
— Körüp turgandar bar bele? — deyt Bayzak alarga.
— Bar. Uşul kelgen altı kişinin üçöö körüp turgan çapkanın — dep üç kişini
körsötüşöt.
«Emese, uşu turgan baarıbız kalıs bololu. Jalgandı süylöböylü. Kuday ugup turat.
Künöösü bolso, Kuyruçuktu ayıpka jıgabız» — dep Bayzak ajı Kuyruçuktu çakırtat.
Al bolgonun bolgondoy aytıp beret. —Uşunday bele? — dep aligi üçöönön surayt
Bayzak. Alar çındıktan kaça alışpay, argasız baş iykeşet.
— Anda, Kasımalı başın jıyırma somgo baalap, Kuyruçukka satkan turbaybı.
Uyalıp tim bolup kalbay, kayra elçi jiberip doomatın artkan künöö özündö emespi.
Ayta bargıla, kamçı menen başka çapkan kanday ekenin bilip jürsün! Tentektigin
koysun?! — dep Bayzak ajı Koçkordon kelgenderdi ketirip jiberet.
...Uşul okuyadan kiyin tamaşaköy biy mınday tamaşasın taştaptır.
TURUSBEK MANAPTI SABAGANI
Kuyruçuktun alıskı elge taanıla elek jigit ubagı. Kündördün birinde jolooçulap
baratıp, Çektegi Mırzabek manaptın üyünö kayrılıp kalat. Kadırman boluş bolso
dagı Mırzabek jolooçunu özü attan tüşürüp, jarık kabagı, jakşı salamı menen tosot.
Altı kanat ak üydö eköö kımız içip oturganda Mırzabek söz arasında ötünüp kalat:
— Kuyruçuk er eleñ, tigi üyüñ küygür Turusbekti menin aldımda ıza kılıp, şagıñ
sındırıp urup berbeysiñbi? — Uşunuku maga ötüp jüröt,— deyt. Oşol ubakta
Turusbek el arasş bölüpjarıp, çagım salıp, Biyalı, Türkmön manaptar menen birigip,
anın boluştuguna zalaka tiygizip, jer-suu talaşıp turgandıktan eki manaptın ayabay
bastaşıp, katuu naarazılaşkan kezderi eken.
— A urup bersem, emine beresiñ? — deptir daroo Kukeñ.
— Aytkanıñdı beremin,— deyt manap dagı çeçkindüü süylöp. —Anda, Asanbektin
kara kaşka argımagın alıp berseñ, urup berem Turusbekti! — dep Kuyruçuk da şar
ketet. Buga Mırzabek makul bolot.
— Emese, Turusbekti uşu bügün ele konokko çakırgın. Birok, bizdin üstübüzgö
jigitterin kirgizdirbe...— dep Kukeñ aylaamalın oşol zamat ele içinen boljop koyöt.
Eköö keñeşip alışat.
Joolaşkandardın da çakırgan konokko kelmeyi bar. Salttı buzmagı jok. Turusbek
eki jigiti menen attan tüşöt. Jandagan jigitterdi başka üygö kirgizişet. Konok üygö
Turusbek, Kuyruçuk jana Mırzabektin Sart-Moldosu jaygaşat. Alar adegende çay
içip, andan soñ bal çaykagan kımız içip olturuşat. Sart-Moldo şariyattan kep salat.
Turusbek Kuyruçuktu taanısa dagı manaptıgına salıp, anı atayı taanımaksan bolot.
Tootpogon tür körgözüp, mançırkap ogobeter kuuduldun kuçunaşına tiet.
Bir maalda kolgo suu kuyulup, tasmal jayılıp, taydın eti tartılat. Uşul uçurda
Mırzabek jüyöö taap, et tartkan jigitti jumşagan bolup üydön çıgıp ketet. Turusbek
manap emespi, Kuyruçuk etti ustukandap, tuurap beret degen oydo olturgan bolot.
Tabakka özü kol salmak kayda... Munu Kukeñ jakşı bilet. Al kelalga kelbey ele,
tigilerden ozunup, bir uluu ustukandı alıp, şaşpay, çüygündötö kesip jep oltura
beriptir. Moldo manaptı, moldonu manap karayt. Tañgalışat. Kuyruçuk unçukpayt. Ogo
beter alardın napsisin açıp, jinderine tiyip, kazıkartadan oozuna salıp, kartıldata
çaynap, şorponu şorkurata uurtayt.
Turusbektin ayabay çıdamı ketet: «Oy, etti ustukandabaysıñbı?» — deyt akıraya
karap. A Kukeñ bolso, kamırabay «közüñ jokpu? Emine, koluñ jokpu? Alıp jey
berbeysiñbi, tabaktan!» degen sözdü aytıp, uurtunan jılmayat. Oşondo «sen kaydagı
akmaksıñ ıya!» — dep açuusu kelip, opurulat. «Aldında turgan tamaktı jön jebegen
akmak sensiñ da» — dep şıltoo tappay turgan Kuyruçuk manaptı basıp jıgılat. SartMoldo «öltürdü» ele, «öltürdü!» — dep kıykırat. Mırzabek jigitteri menen kirip
kelse, Kukeñ Turusbekti jıgıp, başın keregege takap muuntup algan eken. Eköönü
ajıratışat.
— Uyattuu konoktorgo et tuurap berbey, kayda jürösüñör ıya? — deyt Mırzabek
jigitterin jemelemiş etip. Oşondo da Kukeñ:
— Mırzabek! Kaydagı bir akmagıñ menen tabaktaş kılasıñ meni! — dep kamçısın
alıp jer sabayt. Al emi Turusbek iştin jayın tüşüngön okşoyt, ündöböy oturup,
attanıp ketet. Kuyruçuk ubada boyunça kara kaşka argımaktı tokutup minip, özünün
atın jetekke alıp, jolgo salat.
Kiyin kaysı bir toydo Kuyruçuk Turusbekke jolugup kalat.
— Ay Kuke... bayagıda Mırzabektin tiline kirip, maga koluñ tiydi ee, kaapır!—deyt
Turusbek taarınıçın aytıp.
— Tuke, sen da bir argımak berseñ, emi Mırzabekt saga urup bereyin!—dep tamaşaga
çalıp, Kukesi kutulup ketet.
SOODAGER SARTTI KORKUTKANI
Çerikçi degen baydın soodager sart dosu boluptur. Al jılına üç jolu unaasına
mata böz jüktöp, Jalal-Abaddan Jumgalga kattap turuuçu eken. Kelgen sayın Çerikçi
eköö süylöşüp alıp, apkelgen kezdeme, çüpüröktörün ulam kımbattatıp eldi aldoonu
önökötkö aylantat. «Zarıldın pulu küyöt» degendey, kıynalıpkıstalsa da el beçara
malga ayırbaştap turat. Elden çogulgan maldı Çerikçi eköö tüştükkö aydatıp, bazarga
satıp ulam oljogo tuytunuşat.
...Kündördün birinde Kuyruçuk Jumgaldın ıldıy jagınan öydökü ayıldarga bara
jatsa, kıyada ketip baratkan çooçun atçandı köröt. Eki atka sılay jük jüktöp, jetekke
alıp jaybarakat. Attardın artınan jük jüktelgen kaçır eerçip alıptır.
Çirkeştirip baylagan jibi jok bolso dagı üyrötüp koygonsup attardın soñunda. Akıl
kalçap körüp, çooçun atçan kadimki soodager sart ekenin Kuyruçuk jazemdebey bilet.
«Atañgörü köpös, uşul toyunbay koydu. Buga bir kızıktı kılayın. Bayagı Kalıy baydın
jürögün tüşürgön usulumdu koldonoyun» dep kıska jolgo salıp, atının jürüşün
ıldamdatıp, tiginden aldıga ozup ketet. Japsarga atın tuşap koyup, Baş Kuugandının
körüstönünö jetpeyreek çenden sarttın kelişin kütöt. Kiyimin dırday çeçip, ılayga
oonap, betibaşına şıbanıp, tebeteyin tetirisinen kiyip jaşınıp turat. Bir maalda
ilkipsalkıgan sart da kelet. Kukeñ şırp aldırbay basıp barıp, aldıñkı jetektegi
attın jügönün şıpırıp, özünün moynuna ilip koyöt. Kalıñ mürzönün tuşuna kelgende
çılbırdı saal artka çirene tartıp, mışıkça mıyölop jiberet. Sart artın jalt karap
alıp, «aaa» degen boyunça kılçaybay kaçıp jeneyt. Atı kölşal bolup, eptep Çerikçi
baydın üyünö jetip, eerden oop tüşöt.
Kuyruçuk sarttın unaaların öz ayılına alıp barıp jüktördü tüşürüp, bir ayıl
eldi büt çakırıp, üy başına kalıstık menen bölüştürüp beret. Keçinde janına
jardamdaşaar bala koşup, sarttın attarı menen kaçırın Çerikçi baydıkına
jetkiret.
— Tügöl-Suunun arkı öyüzündö ottop jürüşüptür. Baamdasam çooçun mal. Anın
üstünö kaçır bizde kaydan bolsun. Suraştırıp körsöm, sart dosuñdun ötkönü körgöndör
bar eken. Alıp keldim — deyt.
— Aylanayın Kuke? Malı menen da, matası menen da jerge kirsin? Andan körö bu
şorduu ölüp kalıp, baleesine men kalam go?—dep Çerikçi bay çebelenet. — Eki kündön
kiyin tilge kelet. Bir az kişi bolot. Közünün tirüüsündö eline jetkir, ölsö da öz
üyündö ölsün! — deyt dagı Kuyruçuk attanıp ketet.
ŞABDAN MENEN MAKULDAŞUU
Baymanaptardın ökümü sürgön ubak. Kurmankojonu Kökümbay menen Kurman,
Kuljıgaçtı Bayzak, Çoybek, Mırzabek, Suusamır elin Türkmön, Sarı-Kamış,
Çatkaldan berkini Rayımbek bilçü. Bulardın içinen ayrıkça, Bayzak dubanga maalım
aylaker, akılman, sözü eki bolbogon eldik kişi eken. Uçurunda kırgızdın hanı
zseptelgen Şabdan da sıylap, aytkanın eki kılçu emes deşet. Jıl sanatı belgisiz,
kaysı bir jıldarı Çüy boorunda çoñ jıyın bolup, aga Bayzak çakırılat. Jönöör
aldında. Kuyruçuk jetip barıptır.
— Ajı-Ata! Siz menen koşo barıp kelsembi? Suranıp keldim,— deyt. Bayzak bir az
oylonup turup:
— Kuyruçugum, azır kunansıñ, ubagında özüm dele alparam,— deyt. Anda Kuyruçuk:
— Kunandan külük çıkpaybı...— degende,— boluptur tentegim, koşul,— dep koşo
eerçitip jönöptür.
Bel aşıp, suu keçip jürüp oturuşup Çüy öröönünö tüşüşöt. Boljogon jerge
kelişse, el kara taanday. Bayzaktı gana kütüp kalışsa kerek. Bayzak toptoluşkan elge
barbay mınday bura tartıp körünö bir döböçögö barıp toktoyt. Attarınan tüşüp
jañıdan jaylanışa baştaganda Şabdan jigitteri menen kelip Bayzakka uçuraşıp
kalat.
Kuyruçuk eldin eñ akırında Şabdanga kolun berip, kolun kolunan çıgarbay,
«taksırım sizden bir nerse suragım keldi, beresizbi?» deyt.
Menin kunançıkma uşul dep külümsüröyt Bayzak Şabdanga. Kuyruçuk ogo beter
batıldana tüşöt.
— Berse bereyin, aytıp kör — deyt Şabdan.
— Berseñiz uşul, erteñ topto kulagıñızga üç jolu şıbıraym, oşogo makul
boluñuz,— deyt. Şabdan boluptur degendey baş iykeptir.
Ertesi top açılat. Kuyruçuk bir jigittin jorgosun körüp, anı jaktırıp eesinen
surap alat. Jorgo kolgo tiygen soñ kayran Kukeñ tizgindi jıya karmap, üzöngünü çirene
teep, kıygaçtay jönöyt.
Andan soñ kamçısın bulgalap:
— Eljurt, sözüñördü toktotkula, tartip saktagıla, jıyın emi baştala turgan
boldu,— dep özünçö ele jar salıp jürüp olturat da jorgonu topurañdata Şabdanga
jetip kelet.
— Taksırım, keçööñkü söz oyuñdadır, — dep kulagına eñkeyimiş bolot dele kayra
tartat.
Arıberi udurgutup el közünö körünüp koyöt da Şabdanga dagı kelet. Kulagına
eñkeyip dagı eç nerse aytpay kayra jönöyt. Anı eç kim topko jarçı kılıp dayındagan
emes. Maksatı — Şabdandın jakın, işenimdüü adamı katarı elge körünüp, özün
jamıjurtka taanıtıp koyuu ele.
Oboçodo Kuyruçuktun bul kıymılaraketin kursaktuu, çedireygen, başına suusar
börk kiygen öñü sarı, murutçan bir adam baykoos alıp turgan eken.
— Ay jigit toktoçu — degende Kuyruçuk toktoy kalat.
— Kaysı eldensiñ?»
— Sayak bolom.
— Isımıñ kim?
— Kudayberdi, Kuyruçuk.
— Eki atıñdın kimisine işenebiz?..
— Kudayberdige...
— Aa çındıgında, kuday bergen jigit körünösüñ, bu Şabdanga kandayça
jakındıgıñ bar?
— Jakındıgım dele jok, uşu toptu sen biyleysiñ degen. Munu ukkan soñ çoñ kursak
kişi jım dey tüşöt.
— Jakşı, jakşı, jaraçu uul ekensiñ. Emi baatır, menin bir işime jarap bere
alasıñbı? Eger jarasañ aldagı özüñ minip jürgön jorgo menin uulumduku, başotu
menen seniki bolot.
— Aytıp körüñüz?
— Aytsam kep mınday, tetigi saga kulagın toskon
Şabdandın kızı mekin kelinim ele, törkülötüp jibersem kelinimdi berbey koydu.
Er okşoysuk, epke keltirip kelinimdi alıp ber.
— Bayım söz eki bolbosun?
— Bolboyt uulum!
— Anda emese Şabdanga jakınıraak barıp körünöö tur. Igın özüm tabam dep jürüp
ketti.
— Bayagıday jorgonun oozun koyö berip, oroyçaray Şabdanga çukul kelet da:
— Taksır, tetigi adamdı taanıgan çıgarsız — deyt, söömöyü menen körsötüp.
Şabdan başın iykeyt.
— Sizden surarım uşul. Taksırım, «boluptur» dep koyunuzçu,— deyt. Şabdan
akiçüküsün añdabay turup ele «boluptur» dep koyöt.
Kuyruçuk karap tursunbu, daroo bayga jetip: «Jorgo meniki bolup kaldı go bayım,
jürüñüz» dep, anı Şabdandın üyünö eerçitip barat. «Şabdan jiberdi, bul baydın
kelinin bersin, «boluptur» dep makuldaştık» — dep şaşkalak salıp jatıp, baydın
kelinin koluna tiygizet.
Top bütöt. Şabdan Bayzaktı üyünö eerçitet. Kelse kızı jok.
— Buken kayda?
— Botom özüñ atayı kişi jiberip, «boluptur» degen turbaysıñbı. Kaynatası koşo
kelip alıp ketti, — deyt çoçugan ayalı. Oşondo Şabdan Bayzaktı karap:
— Ataa takır başım, keçeki kunanım degeniñ, kunan emes ele anık külük turbaybı!
— dep külüp tim bolgon eken.
ZOBOLONUN KÖTÖRÜLÜŞÜ
Kuyruçuktun jigit kezi. Ar kanday kılıkjoruktarı menen atagı çıgıp,
öydösüngöndördön öçün alıp, tekeberlüü dalaylardın oozunan sözün alıp, birtike
kadırbark kütüp, kep maştap, öz aldınça top baştap kalgan uçuru. Oşondoy kündördün
birinde al «ataktuu Şabdan baatır Tokmok kalaasında kırgızdın oñsolundagı öñçöy
mıktılarının başın koşturgan çoñ jıyın kurat eken, Jumgaldan Kökümbay, Bayzak,
Kurman baştagan bir toptoru at tandap dayardanıp jatışat» degen kabardı ugup, köktön
tilegeni jerden tabılganday süyünöt da, jürüştüü kör baytalın minip, berkilerden üç
kün murda jönöp ketet. Al jakka kanday maksat menen, emnege baratkandıgın jeke özü
gana bilet. Kuyruçuk eki konup Tokmokko jetet. Şabdandın enesi Jumgaldık
sayaktardın kızı ekendigin murda ukkanı bar. Al atının başın tüptüz ele Şabdandın
ayılın közdöy burdu. Mınday uçurlarda ataktuu manaptar ayılına tieşesi jok
bölökbötön nemeler jönsüz kele berbesi üçün (andaylar ayıldın sırtındagı jol
menen ötüp ketişçü) bir çeti sür katarı, bir çeti meymandarga ızaat körsötüü
maksatında «jakşılardı mingen atınan, kiygen kiyiminen, söölötünön taanıp alıp
kelgile» dep tıñ jigitterden atayın karoolgo «kayguuldardı» koyuşkan. Şabdandın
jigitteri adattagıday ele jol karap turuşat ele, tüş oop kalgan mezgilde
«jakşılardanbı» deşse ança söölötü jok, biz taanıbagan döölöttüü nemelerdenbi
deyin dese oşonçoluk döölötü jok, karapayım kiyingen, eer — tokulgası da eñ
jönököy, birok basıktuu atın çapçañ teminip, adamdı tike karagan özülörü kuraktuu
beytaanış biröönün bastırıp kelatkanın betmañdayınan körüp kalıştı. Bul beçara
özünö okşogondor bilinbey ötüp ketçü çet jaktagı joldu bilbeyt go, bolboso ataktuu
Şabdandın ayılın karay aybıkpay, atırılta bastırıp kelatkan kanday maşayak eken,
bilbese bildirip koyölu degen teyde beker aşka kursagı toyso öñünö çıgıp, ançamınça
alsızdardı abdıratkandı ayabaganday erdik katarı sezgen, eç sanaasız esirgen nemeler
meymandın «Assaloom aleykum!» — dep kastarlap salam aytkanın alik albay, eköö teñ
birdey kır körsötö kamçı üyrüp, attarın tuura tartıp tura kalıştı. Kuyruçuk da
jakşı ele albettüü eköönü kaparına albaganday ança togoto berbedi:
— O kişi menen iş jok, salamdan aylangan döböttör! Eki ayaktap basıp jürgöndün
baarın ele adam debeyt, ayuu dele eki ayaktap basat. Al emi silerge okşop kaadaluu jerge
üyürlöp, kardı toyör zamat kaçırıp sala bergenderdi «döböttör» dep koyöt. Kişi körgön
kişi silerçe añırañdabay azga ayarlap, salam aytsa alik alıp, meymandın alıjayın
surayt, anan barıp daynın surayt, — öktöm süylögönünön ulam mınçalık karşılıkka
ezeli uçurap .körbögön nemelerdin oyuna çın ele bul jigit Şabdandın jakın
öñtaanış, tuuganuruktarınan go degen oy keldibi, bayagılar çıña
Lıp turgan abaldarınan jana tüşüşüp, tiginin Şabdanga kim boloorun, kaydan
kele jatkandıgın uyalıñkı suraştı.
— Men Jumgaldan atayı ejemdi izdep keldim, — degende eköö teñ:
— Ejeñiz kim? — deşti jarışa.
.— Şabdandın enesi menin ejem bolot.
— Oo, anda sizder bastıra bergile, men ejeñizge kabarlap koyöyun, — dep biröö
ayılga çaptı. Bayagı jigit barıp: — Sizdi atayı izdep Jumgaldık sayaktardan
böbögüñüz keldi, — dep uguzdu Şabdandın apasına. Al kişi: «Kelgen jigit menin
törkündörümön bolso bir üygö kirgizip jakşılap sıylap, jıluujumşak jatkırıp
koygula», — dep tapşırdı. Bolgon sıyın körüp Kuyruçuk al künü jatıp kaldı. Ertesi
al erteñ menen erte turdu. Bulaktın muzdak suusuna betikolun çayıp ejeme uçuraşayın
dep turdu ele, angıça ejesi çakırtıp kaldı. Şabdandın apası özünçö çoñ örgöödö
turat eken. Çakırgan jigit Kuyruçuktu koştop kelip boz üydün eşigin türö bergende
üy içi tolo adamdar ekenin çukuldan baykadı. Dal uşul kıstalış köz irmemde «egerim
körbögön adamdı kantip taanır ekenmin» degen küdük oy payda bolup, kayra aga özü «ay,
anın da bir aylasın tabaarmın» dep çeçkindüü joop bere sala boz üydün bosogosunan
attap ötüp, köpçülüktü es toktoto bir sıyra kıdırata karaganda, közü özünün bar
kıymılın sınaakı karagan tördögü baybiçege uruna tüştü da «boldu bolbodu ejebiz
uşul» degen jıyıntıkka keldi. Çoñ örgöögö tolo oturuşkan adamdarga ireeti menen
salam berip kelip, «kel bu jakka öt» degendey işarat kılgan bayagı kempir menen koş
koldop jıluu körüştü. Köptü körgön, arı kıraa kempir böbögünün ali jaş turup, bul
jakka birinçi sapar kelip jatıp, çooçun adamdar oturgan çoñ örgöögö taymanbay kirip
kelgeninen, kaldastap kalbay, aldıartın ayarlap karap alıp salttuu salam
bergendiginen ulam «nesi bolso da jüünü tirüü eken» dep özünçö kompoyup koydu.
Böbögünün kelgendigi jönündö murda ele aytılganbı, orto saal tına tüşüp,
aldılarındagı kımızdar içilip bütkön soñ böbögü menen erkin süylöşüp alsın
degendey, üydögülör bata jasaşıp, bir baştan çıga jönöştü. Çoñ örgöödö emi eköö gana
kalıştı.
— İi, el-jurt esençilekte turabı, atı-jönün, kelgen jayıñdı süylöy otur? — dedi
ejesi.
Kuyruçuk eli-jurtu esençilikte turuşkandıgın, ejesi taanıgandardı jana özü
tuurasında toluk ayttı. Andan bölök ortodo arkı-berki kıyla kepter süylöndü.
— Jön kelbegen boluuñ kerek, emne soboluñ bar inim? — dedi ejesi akırında.
— Menin sizge bir ele sobolum bar, oşonu atkarsañız eken... —dedi Kuyruçuk
kaadaluu.
— Al emne sobol, ayt, tartınbay ayta goy, koldon kelgen iş bolso atkarılaar...
— Sobolum ele uşul ejeke, jakınkı kündördö Tokmokto çoñ jıyın bolot emespi,
kırgızdın oñ-solunun öñçöy mıktıları toptolgon oşol jıyın baştalaar aldında
men toptun tüştük jagınan bastırıp çıgam, Şabdan jeenim toptun tündük tarabınan
bastırıp çıgat. Ekööbüz teñ eldin tak ortosuna kelip kalgan çende men: salam aytıp. —
O Şabdan jeenim kanday? — deym, Şabdan bolso: Alik alıp — O tayake jakşı, jakşı,
— deyt. Oşentip ekööbüz eki tarapka bastırıp çıgıp ketebiz. Bolgonu uşul.
Şabdandın apası Kuyruçuktu közdörün kımıñdata kızıga karap alıp: — Boluptur
böbögüm, uulum menen akıldaşıp joobun keçke çeyin bereyin, — dedi. Emnegedir ak
örgöödön dili agarıp çıkkanday jeñildenip çıktı al.
Kuyruçuk keçti çıdamsızdık menen kütüp jattı. Beşim çende Şabdandın bir
jigiti kelip Kuyruçuktun başın, dalısın, tulku boyun, anan butun çenep ketti.
Tayakesi jeeninin sıyın körüp jata berdi.
Şabdan Kuyruçuktun kabarın murda ele ukkan sırtınan, birok, Kuyruçuk katarı
taanılganı jakından körö elek bolçu. Erteñ top baştalat degen künü erteñ menen erte
Kuyruçukka sınduu karager at tokulup koyuldu, «adamdın körkü çüpürök» degendey
başına ak kalpak, jaraşıktuu kara çiy barkıt kürmö şım, beline kemer kur, kırmızı
çepken, butuna namarkan maası gölöşü menen dayardap kelip kiygizip körüştü ele kup
jaraşıp kaldı. Kuyruçuk Şabdanga ıraazıçılıgın bildirdi.
Bayagı jıyın bolçu kün kelip jetti. Tıyakbıyaktan çakırılgan el kelip büttü
okşodu. Tegerek tarta jıynalgan eldin karaanı kaldayıp közgö ötö sürdüü da, erdüü da.
Süylöşülgön söz boyunça Kuyruçuk sınduu karager atın salt bastıra toptun tüştük
tarabınan", Şabdan ak bozun minip toptun tündük tarabınan bir uçurda bastırıp
çıgıştı. Eköö teñ eldin çok ortosuna kelip kalgan uçurda Kuyruçuk: — Assaloom
aleykum! Oo, Şabdan jeenim kanday? — dedi — kaçantan beri bügün birinçi jolu
körüşköndöy kabelteñ ün sala.
— Aleki salam, jakşı, tayake jakşı! — dedi Şabdan dagı dobuşun biyik çıgara
söölöttü. Eköö salamdaşıp körüşüştü. Kuyruçuk aga: — Darajañ össün, kem bolbo! —
dedi alkay. Eköö eki taraptı karay kılçaybay bastırıp ketişti. Şabdan jıyındı
Kuyruçukka başkarttı. Bul okuyaga kübö bolup turgan bayagı mıktılar da, ne bir çoñ
süylögön manaptar da «Dañkı dalay jerge taragan kadimki Şabdan «tayakelep»
mınçalık kadır tutup jatkandan kiyin» deştibi Kuyruçuktan kıyla sestenip
kalıştı.
KALTAR TEBETEY
Kuyruçuk Koçkorgo barsa, bir ayılda toy bolup jatkan eken. Koçkordun alduubeldüü
manaptarı Surançı, Muratalı, Mamırbay, Sarıbaylar menen joluguşat. Sözdönsöz
çıgıp, alar Kuyruçukka sobol taştap kalışat:
— Kuke, bu sen jön kelgen joksuñ. Dayıma kelip, bizden aytkanıñdı alıp ketesiñ.
Emne üçün Törögeldinin Kudaybergenine barbaysıñ? Al eç kimge eç nerse berbeyt.
Çıçkanga da kebek aldırbayt. Biz aytkanıñdı kaçan eki kıldık? Bu jolu oşol zıkımga
barıp bir nerse alıp körçü, er bolsoñ. Andan kiyin aytkanıñdı bereli.
— Ee, makul. Anın akılınan menin akılım kem bolboso, sözüm jerde kalbas. Al
Kudaybergen bolso, men dagı Kudaybergen emesminbi... — dep jönöp ketet.
Üyün suramjılap bilet dagı, atın mamıga baylap, üygö kiret. Bir ayal olturgan
bolot. Üydün içi ayabay jasalgaluu. Törgö ayuu talpak salıngan. Tüz ötüp barıp ele ayuu
talpakka oturat. Tigi ayal tura kalıp: «Al jer baatırdın ordu ele» dep çıypıyı çıgıp
ketet.
— Baatırıñ kim?
— Kudaybergen — dep joop beret ayal.
— Oşol baatırıñdı urayın! Menin atım da Kudaybergen. Anı da kuday bergen,
meni da kuday bergen, — deyt Kukeñ ökümüröök süylöp. Ayal unçukpay kalat.
Kudaybergen özü döñdö Eki-üç kişi menen süylöşüp oturgan eken. Çooçun kişinin
attan tüşkönün körüp, üyünö kelet. Eköö uçuraşat. Kuyruçuk aga ençilüü ordun berbey,
kayra ayuu talpakka ogo beter kelbersiy oturup alat. Öz orduna uruksaatsız, togotpoy
olturup alganına tigil tırçıy tüşöt:
— Kuyruçuk, men senin tamaşaña tañsık emesmin. Tamaşa körsöñ, mına menden kör.
Tamaşanın türün körgözöm saga. Bir nerse öndüröm dep kelgensiñ go sıyagı. Meni sözgö
jıksañ je tatımduu tamaşa körgözö alsañ, birdeme alasıñ. Bolboso, kulagı uzundun da
tuşamışın berbeymin...
— Aa, sabır kılıñız. Bizden da tamaşa bolup kalaar — dep Kuyruçuk sekin süylöp,
akıl kalçap, anı menen jaaktaşuuga şaşılbay, ıgına köngön bolup oltura beret.
Kudaybergen komuzdu mıktı çertken, kıl kıyaktı sızdatkan önörlüü adam boluptur.
Uzakka deyre Kuyruçukka önörün körgözöt. Kukeñ da kezegi kelgende uzun sözdün uçugun
çubap, Kudaybergendi kep-sözgö marıtat.
Eki Kudaybergen Biri-birine ıraazı boluşat. Al künü Kuyruçuk sıyluu konok
bolot. Erteñ menen Kudaybergen kadırluu konogun dagı bir boz üyünö eerçitip kiret.
Mına emese, al çoñ müñüşkör da turbaybı! Boz üydün içine kırkalakey algır
kuştardın türün taptap, kondurup koyultur. İtelgi, kuştan baştap, borbaşka çeyin bar
eken.
Eköö tokoygo, suu jeekterine çıgışıp, kıraan kuştarga koyön, kırgool aldırışıp,
keçke tamaşa kılışat. Keçinde üygö kaytışat. Jataar maal bolot. Kukeñ içinen
oylonot: «Bu atı uykaşım da oñoy kişi emes turbaybı. Keçeeten beri sözünön da,
sıyınan da, önörünön da kemtik ketirbey, aldırbay turat. Emi maga eç nerse berbey
turgan. Erteñ erte ketpesem, uyat. Özüm sözgö sınıp kalışım mümkün...» Añgıça, uuktun
bileginde kıstarılgan kara kaltar tebeteydi körüp, «jım» dey tüşöt. Oşol tebeteydin
tegereginde tamaşa çıgaruunu boljop koyöt.
... Kudaybergen Törögeldi manaptın Ürkünçü degen uulunun balası. Ürkünçü ötö
kırs, aşkere boy kötörgön, eç kimdi teñsinbegen adam eken. Birok, añdıdöñdü abaylabay
köpkülöñ tartıp jürüp, jañılıştıktay jakın karındaşın ala kaçıp alıp, kepke
kemtik bolup, el aralabay kalgan jamanattısı bar. Munu Kuyruçuk da ukkan. Uşul
jaraattı tigi tebeteyden ulam kayra çukup koyöyun dep oylonot Kukeñ. Amalı ele söz
çıgarıp, sözgö jıguu.
Bardıgı uktagandan kiyin bayagı tebeteydi uuktan alıp, Kuyruçuk janına katıp
koyöt. Tañ atıp, kobur-sobur çıgıp kalganda tebeteydi eki butuna kiyip, juurkandan
çıgarıp jatıp alat. Kudaybergendin ayalı boz üydün tündügün tartıp, kayra kirse
konok kaltar tebeteydi butuna kiyip jatkanın köröt.
— Kokuy!? Kokuy!? Bul kanday adepsiz konok ele... Uşunday da bolobu? — dep
alakanın şak koyup kıykırat.
— Oy emne bolup ketti?—deyt Kudaybergen başın kötörüp.
— Emnesi kurusun! Kastarlagan konoguñ kaltarıñdı butuna kiyip alıptır...
Başıña sılapsıypap, sıyga kiyip jürsöñ, munuñ butuna kiygenin kara... Kokuy,
şıldıñ, kişi ukpasın! — Arkıberkini aytıp, tıbırayt ansayın ayalı.
Kudaybergen töşögünön öydö bolup karasa, Kuyruçuk çın ele kaltar tebeteydi
butuna kiyip jatat.
— Oy, Kuyruçuk bul emne degen akmakçılıgıñ? Adam kılbagan işti kılasıñ.
Kudaybergendin açuusu kelet.
— Saga okşop, öz karındaşın özü ala kaçkan akmaktın başınan menin butum öydö
emespi... Sen adam kılgandı kıldıñ bele? — dep Kuyruçuk tigini taluu jerinen
karmayt.
— Boluptur Kuke, tebeteydi kiyip ket, — deptir Kudaybergen sözgö aldırganın
bilip.
Kuyruçuk atın minip, kulpurgan kaltar tebeteydi kiyip, bayagı manaptarga
kayrılıp kelet.
JUUŞAÑ MENEN BOORGO SAYÇUMUN!
İlgeri koñşulaş elderdin başın biriktirgen aş-toylor köp bolçu tura. Oşondoy
üç ulut eldin başın biriktirgen çoñ aş bolot. Aşka kazak, özbek jana kırgızdar külük
attarın, balbandarın alıp kelişet. At çabış, jambı atış, er oodarış öñdüü eldik
oyundar bolup, kezek er sayışka jetet. Özbek menen kazak tarabınan kebetesi kelişken,
abdan zor balban çıgat. Al döödöy bolgon nayzakerdi mıktılap jabdıp, kiyintişip,
tandamal jakşı at mingizip, nayza karmatıp kara alaman jurtka körsötkönü koştop
çıgışat. Balbandın zor turpatın körüp alışıp ele kırgız tarabınan eç kim daap,
tüşpöy koyöt. Tigiler bayagı nayzakerin eldi aralata koştop: — Kana, baatırıñardı
alıp çıkkıla! — dep şaştırat. Eç kim çıga turgan emes. Ubakıt sozdugup ketti.
Sayışka bir da biröö daap tüşpöy koygondo namıstanıp ketken kırgız manabı: —
Kırgız kırılıp kalganbı? Emne üçün munu menen sayışuuga kişi çıkpayt? Kazan
kulak kayda? Sabır sen emne jer tikteysiñ? Bulardın janının tattuusun kara!
Ölsöñör ölöörsüñör... Biriñer çıkkıla! — dep ar kimge opuruldu. Birok, kimge bolsun
jan tattuu emespi, sayışka murda tüşüp jürgöndör da çıkpay koyuştu. Tigi manap ogo
beter eldi jekiret. Kalk emne kılaarın bilişpey kamalıp turuştu. Bayagı bilerman
emi biröölördü — «sen çık! sen çık!» dep zordoy baştadı. Akırı argası tügöndü
okşoyt:
— Men uşintip kazak menen özbektin jakşılarına şermende bolombu ıya! Bu
kanday joruk! Kayda jüröt bayagı baatırsıngan, çeçensingen Kuyruçuk? Demeyde anın
tili buuday kuuruçu emes bele? Al da jaşınıp kalganbı?..
Oşondo Kuyruçuk eldin arasınan suurulup çıga keldi da: — O, taksır! Açuulanıp
jalpı eldi kaarıbañız, elde ne jazık! Baatır boluu oñoy emes... Anday ele sizge namıs
kerek bolso, başka eldin bilermandarına uyat bolboyun deseñiz, nayzanı kolgo alıp
özüñüz çıkpaysızbı? Çıgıñız, kana biz karap turalı. Jan kimge bolsun tattuu... Manap
emi Kuyruçuktun özünö jabıştı: — Sayışka mına sen tüşösüñ!
— Makul, men tüşsö tüşöyün, — dedi Kuyruçuk.— Anda, nayzanın uçuna juuşañdı
aştagıla da uçun ayabay ötögülö! Bolgula baçım! Tigi döödöy bolgon nayzaker dödöy
neme go, menden ölgönü jürgön! Bol, uçtadıñarbı? Bolgula! Köödönünön sayganda
dalısınan çıga tüşköndöy bolsun... — dep Kuyruçuk ününün boluşunça bakılday
berdi. Anın sözü tigi nayzakerge, anı koştop jürgöndörgö da dapdaana ugulup jattı.
— Meyli ölsö... Men anı ayap tüşpöy tursa, korkutup sur körsötmökçü bolup atka
konup algan tura! Baatırdık dardaygan kölömdö emes... Ap bali, bali! Dagı ögöy
tüşkülö! — dep Kukeñ başın jooluk menen tañıp, ırgıştagan ak boz attı minip
jılañaç ele tüşmök boldu. Berki baatırdın alıp çıkkan jandooçtoru kırgızdar
jakka çaap kelişip Kuyruçuktun nayzasın körüşöt da «kuday uuur... tamaşalap jatkan
eken dese, çındap ele aytkanınday nayzasına juuşañdı aştatıp algan tura!» dep
çooçuşat. Kuyruçuk andan beş beter:
— Kele, karmatıp ele koygula koluma. Açuum kaynap turat, timeleçi!... — dep ayabay
jini kelip, buulukkan bolup atın oydoloto arıberi bastırat. Bir ubakta nayza da
koluna tiydi. Oşondo Kuyruçuk: — O, jurt! Maga ıraazıçılıgıñardı bildirip, ak
batañardı bergile! Men anı menen betteşkende ele boorun jara sayam. Tigil nayzaker
taraptı kılçaya karap:— Atañdın körü, aşıp ketse kırkta eken, meyli emi özünön
körsün... Jeñe jürgöm, jeñip ele kelem, buyrusa. Kana, oomiyin dep koygula,— dedi ele
el tüp kötörö: «Oomiyin», dep bata tartıp jiberişti.
Kukeñ nayzanı kolgo alıp, boz atın atırıltıp jılañaç ortogo çıga kalganda arı
jaktan elçi jetip kelip eköönü sayıştırbay toktotup, elge karap mınday dedi: — O,
agayın tuugandar! Kalıñ el, ukkula! Beker eregiş menen eki ortodo kişi ölö turgan.
Eger sizder makul bolsoñuzdar er sayıştı toktotolu da, baygeni eki baatırga teñ bölüp
bereli!
Bul pikirge el dagı makul bolup, eki ortodo er ölböy, el namısı korgolup, küçtü
aylakerdik jeñgen eken.
KÜN KAÇAN AÇILAT
Jazga juuk üzümçülük maalında bir neçe kün katarı menen kün bürkölüp açılbay
baylardın malı jutap çetinen kırıla baştaptır. Too arasındagı kıştoodon bir
korooço koyu kırılgan bir mırza çöp izdep jakaga kelatsa Kuyruçuk jolugat. — E,
Kuyruçuk, sen barı-joktun baarın bilçü eleñ. Bu, kün kaçan açılaarın bilesiñbi? —
dep surayt. Anda Kukeñ asmandı kıylaga tiktep turup:
— Kün jarıktık, senin ölgön atañdın içi kaçan jarılganda gana açılat eken...
— Al emne degeniñ, aytıp çeçmelep berip ket, — dep tigi buçkaktap bolboyt.
— Mırzam, senin atañ markum, tirüü çagında dalaylardı kakşatıp, salık salıp,
alık alıp çıgımdaçu emes bele? Atañdın közü ötkönünö köp ubakıt bolso da bayagı
tirüü kezinde elden jep-içkenderin siñire albay içi kööp turat, oşonun kesepetinen
kün da açılbay jatpaybı. Kuday buyursa bügün tüştön kiyin senin atañdın içi
jarılat... Oşondon kiyin kündün çayıttay açılganın körüp al! —dep Kukeñ kılçaybay
kete beret. Aytkanday ele kün tüştön kiyin memirep tiet.
Menin kördö jatkan atamdın içinin köpkönün bilgen, anın içi kaçan jarılsa,
oşondon tartıp kündün açılaarın bilgen Kuyruçuk anık ele oluya eken go... — dep
mırza tañ kalat.
BAŞIN SATIP ALGAM
Janıbek degendin uulu Bekten attuu manap özünün mal-mülkünö közü toyboy andanmından bezip, öñçöy kudaydan jöö kaçkan eenbaş, uuru, keskilerden çogultup 40 jigit
kurayt. Alardın baarısına kılıç, çokmor, nayza, şalk etme, çoyun baş kamdap berip
arı ötkön, beri ötköndördü, jardı-jalçılardı, özünö karşı manaptardı tonop,
alardın jürögünün sarı suusun alat. Atıkkan «40 karakçı» atalıp jurt kököyünö kök
taştay tiet.
Bay, manap, bolguş, biyler bulardı teske salmak tügül, özdörünün jüröktörü oozuna
tıgılat. Karakçılar ayıldagı boygo jetken kızdardı da botodoy bozdotup ataenesinen
tartıp ketip turuşat. Bir ooz kayaşa aytıp karmaşa ketkendi kankor manap moynuna
kıl çılbır saldırıp, atka süyrötüp, adam jasabagan korduktardı körsötüp
mıkaaçılık menen öltüröt.
Kuyruçuktun anda tolup turgan kezi. Al 40 karakçının başçısı Bekten menen
jüzdöşmökçü bolup Tokmokko kelet. Kuyruçuk keleerki bazarga çeyin kamdanıp, atın
suutup, tabına keltirip turat. Bazar künü kalaaga satkanı aydap kelatkan ar kimdin
malın tartıp alışıp, kayra bazarga satıp jiberişken karakçılar Tokmoktun
bazarının çetireek jagındagı kök maysañga toptoluşat. Başçısı Bekten eki butun
kara kaşka atının jalına arta salıp taştap, oljologon maldardan tüşkön akçasın
eseptep jatkan uçurda Kuyruçuk anın janınan çukul bastırıp ötüp baratsa: — Tokto,
tomayak! Salamıñ kana! Emne salam berbey ötüp baratasıñ?! — degen açuu ün çıgat.
Kuyruçuk andan kaçpay bura tartıp toktop: — Oljonuzga joltoo bolombu dep, salam
bergenim jok, — deyt. — Sen meni taanıbayt okşoysuñ!
— Oşo taanışayın dep kelattım ele Sizge!
— Emne deyt! Sen kimsiñ özüñ? Mınday er jürök azamattı joluktura elek
döögürsügön nemege, bul öön uçurap, açuusu keldi. — Meni asmandan tüştü deysizbi,
mırza. Atım Kuyruçuk bolot. Bekten munun kabarın ukkan ele. Añgıça zaarduu,
zordukçul manap çöntögünön 100 som suurup çıgat da: — Me, Kuyruçuk bolsoñ al, birok
maga kamçı menen töbögö bir çaptırıp turup alasıñ munu. Bolboso, meni töbögö bir
çapkın da janıñan 100 sölköbay bergin!—deyt, karışkırdıkınday kantalagan kızıl
közün akşıytıp, «uşul çaba almak bele» degençelik kılıp. Kuyruçuk andan tartınbay:
— Tos başıñdı! — deyt. Bekten bu jön ele kuulanıp jatat, dep köp ança işene
berbey suusar tebeteyin koluna karmap başın toso beret. Kuyruçuk üzöñgünü çirene
teep, tabılgı saptuu jez baş kamçısın büktöy karmap turup tigini çoku talaştıra
tartıp jibergende karakçının közü karañgılay tüşüp, başı menen jerge sayılat.
Kuyruçuk töş çöntögünön 100 somun aga ırgıtıp: — Uşundan kiyin eldi karaktap,
jurtka bülük tüşürgön karakçılıgıñdı koyup jürgün! — dep tabında turgan külük atı
menen karakçılardın tobun jarıp taskaktata jönöp ketet. Bektendin tigintip,
bedelinin tüşkönün öz közdörü menen körüp turgan karakçılar Kuyrukçuktu je
kubalaarın, je jön koyörun bilbey nes bolup kalışat. Antkeni, başın 100 som koyup özü
tosup berbedibi.
Uşul okuyadan kiyin Bekten tigilerge öödö karap kır körsötö albay bayagı kırk
jigitinen kol juup, jazıksız eldi jabırkatkan karakçılıgın koygon eken.
KETMENTÖBÖGÖ SAPAR
1. Joldo. Kabaktın kan Çökösünün üyündö
Ketmen-Töbönün Üç-Terek degen jerinde sayaktın öydöçekti uruusunan Sıdık ake
degen kişi boluptur. Al jaşooturmuştun kanday bolorlun aldınala bilgen, baamçıl,
közü açık eken.
Kuyruçuk kündördün birinde Jumgaldın öydö jagınan attanıp, Ketmen-Töbögö
barıp, Sıdık akenin batasın alıp kelemin dep jönöyt. At terdetip, Kabak çölkömünö
kelip, Çoñ-Jekattın Kırgoosundagı küzdöp olturuşkan ayılga kez kelet. Atının
başın bura tartıp, bir çoñ boz üygö kayrılat.
— Abdı! — dep üy eesinin atın aytıp kıykırat. Abdı eşikke çıgıp, aga salam
aytıp, kol alışıp uçuraşat. Kuyruçuktu taanıp, koñşukoloñdor da kelip kalat.
Kuke, tüşüñüz, üygö kiriñiz?! — deyt Abdı ötünüp.
— Jok. Men senikine tüşpöymün. Konot go dep neetiñ buzula tüştü. Senin
kanjıgalık ele alıñ bar. Üydögü jügüñdün aldında uydun iylengen jartık terisi
turat. Alıp çık?! Eki kanjıga alıp ketemin,— deyt.
«Munu kaydan bildi» degençelik kılıp, tañgala tüşüp, Abdı aytkandı alıp çıgat.
Kuyruçuk attın üstünön tüşpöy turup, eki kanjıgalık kayış tilip alıp, — men
bügün Çökönükündö bolomun, — dep bastırıp ketet.
Çökö Kuyruçuktu kubanıp tosup alat. (Çökönü el Kabaktın kan Çökösü deşçü eken).
Aljay suraşıp olturuşat. Kuyruçuktun kelgenin ukkandar birinen sala biri kele
baştayt. Dastorkon jayılıp, samoorlop çay koyulup, üy içi, tışı da konok kamında.
— Malga bata kılıp bergile, — deyt çay içilgen soñ Çökö.
Bardıgı sırtka çıgışıp, konokko tay soyuuga bata jasalat. Kuyruçuk aylanaga serp
salıp, kırman jaktı körsötüp, «Bul emine?» deyt sobol salıp.
— Al jıyılgan buuday. Kün ala bulut bolup turganınan bastırbay jıyıp koyduk.
Erteñ bastırabız.
— Azır attarıñardı jaydaktap, büt teminge salgıla! Bügün kün jaabayt. Erteñ
şaşke çende jaayt.
Aga çeyin buudayıñar bütöt, — dep Kuyruçuk eldi jumuşka çegeret. Al aytkanday,
al künü köktön tıp etip tamçı tambayt. Ertesi şaşkede gana jaan jaayt.
Çökö ata tay soyso da, koy soyso da etin büt kazanga saldırçu eken. Taydın eti büt
kazanga salınıp, köpçülük Kuyruçuktun kızıktuu sözdörünö maaşır boluşat. Bir
maalda el andan «Semetey» aytıp berüüsün suraşat. Al eldin suroosun kanaattandırıp,
«Semetey» aytat. Tün bir ookum. Olturgandardın arasınan biröö koñuruk tartıp uktap
ketet.
— Koñuruk tartkan kim? — dep Kuyruçuk sözün toktotot. «Moldobala uktap
ketiptir» deşet anı japırt karaşıp.
— Moynuna buurçak baylagan kara döböttöy bolboy, çık eşikke! Saga korogon kayran
Semeteyim! Senden tuulgan tukumdan makoo menen sakoo çıgar! — dep anı eşikke
çıgarıp jiberet. Sözdü toktogon jerinen ulap, tañ atırat.
Kiyin Kuyruçuktun aytkandarı tuura kelip, Moldobalanın bir balasının tili
çuldur, bir kızı sakoo tuuluptur, dagı bir balası kemakıl makoo bolup kalat. Uşul
küngö çeyin bul jönündö «Kuyruçuktun aytkanı keldi» deşet.
2. Sıdık ake menen joluguşuu
Ertesi Kuyruçuk Çökönükünön KetmenTöbögö jönöp ketti. Jol jürüp ÜçTerekke —
Sıdık akenin ayılına da jetti. Kuyruçuktun kelatkanı eki boluş el jıyın kılıp
jatkanda ugulat. Karatal, Baygazı degen boluştarı «Kuyruçuktu sınaylı, jölömösü
bolso, Sıdık akesin taanır, bolboso taanıbay kalar» deşip, Sıdık akenin başına
malakay kiygizip, boluştardın katarınan tömön oturguzup koyuşat. Añgıça Kuyruçuk
da kelip kalat. Eki jigit çurkap kelip atın algan soñ, kalıñ elge jalpı salam aytıp,
tüz barıp, Sıdık akege kol berip uçuraşat.
— Oy emine sen albarstıça türüñdü buzup kubulasıñ? — Tur öydö! — dep Karatal
boluştu kolunan tartıp turguzup iyip, Sıdık akenin janına oturat. Murda körbösö da
akesin jazbay taanıganına el tañ kalat.
Eki-üç kündön kiyin ayılda çoñ toy bolot. Tamaşa, oyundar baştalat. Bir maalda
bayagı boluştar Sıdık ake menen Kuyruçukka kelişige, «azır kök börü tartılat, siler
bir tarap, biz bir tarap bololu, bir taştagan batta bir koy!» deşet. Sıdık ake makul
bolup, el eki tarapka bölünöt. Ulakçı jigitter tandala baştayt.
— Konok eken uşunu salgıla! — deyt Baygazı boluş balban çalış bir jigitti
körsötüp. Kuyruçuk ordunan ırgıp turat.
— Jok. Ulakçını özüm tandap alam. Jortkondo jolu bolbogOn emeni körsötösüñ,
bügün munuñdun jolu bolboyt! Menin öz atımdı tokugula?!
Uşunu aytıp, eldi aralay basat. Başında malakaytebeteyi bar, sarı jargak şım
kiygen jigitti kolunan jetelep eldin aldına alıp çıgat:
— Mañdayıñ jarık! Irıskıñ kuyulup turat! Jaltanbay tüşö ber! — dep köpçülük
menen koşo batasın beret. Bul bala üç jolu tüşöt. Men Jumgaldan koy ala kelgen
emesmin, üç koydun baasına akça koyömun — deyt. On beş somdu kalıstın koluna
karmatat.
Kuyruçuktun jigiti erkeçten tartılgan «ulaktı» üç jolu udaa battaga taştap
ketkende kalıstar da, el da abdan tañ kalışıptır.
3. Keskeldirik jutkan jigit
Toydon tarap kele jatışsa, joldon oboço bir çoñ boz üy tigilip turganın körüşöt.
Kuyruçuk atın moyunga bir salıp, kıykırıp barış, boz üydü kamçısı menen sabap
ötüp, kayra tartaarda, üydön eki jigit, bir ayal çurkap çıgat.
— Oo aylanayın, kasiettüü Sıdık ake! Iras bolbodubu! — dep jalınıpjalbarıp
jiberişet. Sıdık ake: — Ayay baldar, men emes, al mınabu, sayaktın Kuyruçugu, —
deyt. Eki oluyanı ketirbey üygö tüşürsö, üydö bir jigit töşöktö jatıptır.
Ooruganına bir kıyla bolup, kıykırıktan çoçup oygonup, «oo» — dep tura kalganda,
oozunan söömdöy keskeldirik kök kiltir bolup kolomtogo tüşkön eken.
4. Jumgalga kaytuu. Kulubaydıkında
Kuyruçuk kayra Jumgalga tartaarda Sıdık ake: — «Erişiñ elden, arkagıñ jelden
bolsun!» — dep bata beret. Eertokumu, kamçısına çeyin dayar, mañdayında barmak
basış kaşkası oar kara jorgo mingizip, büktösu jazılbagan ak kalpak kiygizip,
«sırduu kalpak» kem bolboysuñ! — dep jönötüptur.
Kuyruçuk Jumgaldı karan, üyün közdöy jürüp oturup, Kabaktın SarıBuluñuna
kelip, bügün jatıp at örgüzüp keteyin, — dep Kulubay degen attuubaştuu kişinikine
keçkurun kayrılıp kalat.
Uşu maalda Kulubay tülöö kılayın dep agatuugandarı menen koygo bata kılganı
kamınıp kalışkan bolot. Üç çakırımday jerden atçan kişinin karaanı körünüp
kalat. Kulubay: — Teetigi kişi kelgiçe koyö turalı, kim bolso da koygo çoguu bata
kılalı, — dep toktotup koyöt. Kuyruçuk ekenin taanışpayt.
Jakınday bergende Kuyruçuk atın kamçılanıp: — Oo kara ooz, meni bataña ortok
kıldıñ, artıñ oñolot, emi koyuñdu soyö ber,— dep alıstan aytıp tüşöt. Al künü
Kulubaydıkına konot. Erteñ menen: — Oy kara ooz, jılkıñda bir kara boz tay bar eken,
oşol maga buyruk! — deyt. Kulubay alıp kelgile dep kişi çaptırat. Bargandar
jılkının çetinen ele bir taydı karmap kelip kalışkanda, boz üydö oturgan Kuyruçuk
körböy turup ele: — Ketem, maga buyruk tay emes, başka tay keldi,—dep ordunan turat.
Kuyruçuktu eşikke çıgarışpay, jadınıp kayra oturguzuşat. Özdörü çıksa çın ele
başka taydı mamıga jañıdan baylap jatışıptır. Kulubaydın atası Abdı atka özü
minip çaap barıp, kara boz taydı alıp kele jatkanda, — mına emi özü keldi, — degen
eken Kuyruçuk.
— Kuke, keçee artıñ oñolot — dediñiz, — al emine söz, — dep Kulubaydın atası
suroo uzatat baarlaşıp oturganda. — Töröbögön ayalı bar eken Kulubaydın, anı koyö
beret. Başka ayal alıp andan balaluu bolot, artıñ oñolot degenim oşol, — deptir.
Kiyin Kulubay Ayımbübü degen töröbögön ayalın koyö berip, başka ayal alıp
balaçakaluu boluptur. Kulubaydın baldarı azır el arasında.
RAYIMBEKTİN AŞINDA
1. Bizdin Jumgal tınç eken
Jumgaldın etek jagındagı, KetmenTöbö bagıtındagı SarıKamış, Toluk
boluştugun biylegen Rayımbek manap ötö kadırbarktuu, zobololuu adam bolup
Tur. Al kişi o düynö ketkende uulu Kudaybergen atasına büt kırgızdı — JalalAbad, Oş, Anjıyan, Talas, Çüy, Narındı jerdegen eldi çakırıp TerJaylak
jayloosunda çoñ aş beret. Al turgay OluyaAta, Taşken, Namangandan da el kelet.
Uluulardın sözün ulap aytkanga ışkıboz, kuyma kulak, söz bilgi adamdar bilişet.
Aksakal baatır menen Ernazar baatır er sayışka tüşüp, Ernazar şeyit ketken uşu...
Al özünçö uzun sabak söz.
İlgerten kırgızda aştoylor akınırçılarsız ötçü emes go. Bul düñgürögön aşka
Jeñijok, Toktogul, Eşmambet baştagan ataktuu akındar kelişet. Şabdan baatır da bu
aşka katışıptır. Oşondo KetmenTöbölük Toktogul, Eşmambet, Korgol, Kurman,
Jañıbay degen ırçılar Şabdanga uçuraşıp birinen sala biri ırdap atışat deyt.
Baarı teñ ele Şabdandı kökölötö maktapjaktap kirişet. Al emi anın janında oturgan
Bayzak baatırdı tanazar albay kalışat. Irga koşuşpayt. Buga Şabdandın özü dagı,
Bayzak dagı ıñgaysız bolo tüşöt. Sebebi, Şabdan Bayzaktı eñ jakın keñeşçisi, akıl
koşoor adamı katarı abıdan sıylapkadırlaçu eken. Bayzak baatırdın kabakkaşın
baykagan kıraakı Kuyruçuk anı jagımsız jagdaydan kutkaruu üçün aligi ırçılar
ırdap bütöörü menen alardı karay bir ese tamaşaga çalıp, bir — ese çımçıp ırdap koyö
beret:
Tüñkatar, Tüntöy jurt eken, Bular tütünmötütün ırçı eken. Tün katkandın itindey,
Tüpüröp ırdap turçu eken. Jatakçının itindey, Jabılıp ırdap turçu eken. Tört
boluş elde men ırçı, Bayzake, bizdin Jumgal tınç eken! —
dep eldi külkügö bölöyt. Korgol obdulup joop bermekçi bolgondo, Toktogul anı
ırdatpay tıyıp koyöt.
2. Akındardı jaygaştırganı
Uşul aştın içki tartibin başkaruu, teyleptesköö Kuyruçukka tapşırılat. Aştın
ırasmısı tört küngö sozula turgan bolot. Demek, atababadan kalgan saltsanaaga ılayık
meyman kütüü, alardı eriktirbey köñülün kötörüp, jarpın jazuu çoñ ozup aluu jumuş.
:Munun da öz erejesi, mıyzamdarı bar.
Kuyruçuk aşka kelgen ak tañday ırçılarga özünçö bir örgöö tiktiret. Alarga atayın
sıysıpaat jasattırat. Keçkisin meymandardın elijerine, sobolsopkutuna
baylanıştuu ırçılardı bölüştürüü, üyüylörgö jaygaştıruu kerek. Akındardın ak
örgöösündö ır jañırat. Tañtamaşa, külkü küçöyt.
Bir maalda aksılıktar Toktoguldu surap kelişet, — bizge ırdap bersin — dep.
«Künütün çapsa talbagan, kara kaşka argımak berip, Toktoguldu alıp ketesiñer»— deyt
Kuyruçuk. Suragandar bir attı mamıga baylap, Toktoguldu eerçitip ketişet. Andan soñ
Talastan kelgender — Eşmambet ırçı bizge ırdap bersin deşet. — «Jalkuyrugu
tögülgön, jarışka tüşsö bölüngön külük Eşmambettin baası» deyt jana Kukeñ.
Korgoldu suragan KetmenTöbölüktörgö «Jol jorgosu dagı bar, taskaktaçu jayı bar,
jakşı at berseñer, Korgol ırdap beret silerge» — deptir. Añgıça, Suusamır,
Jumgaldan kelgen meymandar Kalıktı ötünüşöt. Anda Kukeñ: «Jaş bolso da jarayt
Kalıgım, alıska taptap çapkıday, ardaktap jabuu japkıday bir toburçak oñ kele
turgandıgın» aytat. Çüylüktör Jamankul ırçını ırdap bersin» — dep kişi jiberet.
«Jamankulga bir kara kaşka teke jetelep kelseñer ele jaraşat» degende oturgandar
kıraankatkı tüşöt.
— Oy, emne külösüñör bu Jamankuldun ırı dele el jataarga çeyin tügönböyt —
deptir anda tamaşanı küçötüp. Jamankul al künü taarınıp ırdabay koyöt.
Kuyruçuk ertesi «keçeegi ır akıñar» — dep ırçılarga öz ençilerin — birden at
berdirgen eken.
3. Kuyruçuk baatır kaydasıñ?
Abaltadan aştoylordun kızıgı — külük çabuu bolgon emespi. Külük eeleri,
sayapkerler çabandes baldar mındayda jürögü alıp uçup, uktay albayt. Köpçülüktün
köñül kuşu da kökölöyt. Kepsözdün çordonu da uşunda bolot. «Kaysı tulpar çıgaar
eken, tuunu kaysınısı jıgaar eken?» «Baygege marıp kim baktıluu bolor eken?»
degendey soboldor bardıgın oylontot. Külügü çıksa eldin da, el başkargan erdin da
namısı... Kep baytede ele emes... Oşonduktan külüktün külügün, tulpardın tulparın
apkelişet. Attın kulagı menen teñ oynogon çıyrak baldar tandalat at çapkanga.
Jamı kırgız çakırılgan bul aşka çabılganı jüzdön aşuun kambarata tukumu
keldi. Atañgörü ay, «çü» — dese ele «buluttuu köktün astınan, muundu çöptün üstünön»
sızçuday tuylaşat. Eeligişet. — Attar çubatuuga salınarın jar salıp Naymanbay
ırçı zañkıldayt.
Külüktör çubatuudan ötüp jattı. Köpçülüktün közü alarda. Ayrıkça, say külük
eeleri alçıtaasın jegen sayapkerler bir da attı kuru ötkerböy sın köz menen karaşat.
Köpçülük çurkurap bata bergen soñ külüktördü aydap jönöştü. KetmenTöbönün manabı
Kerimbay arı sınçıl, arı baamçıl, kıraakı, sınaakı adamdarın jıynap:
— Menin argımagım birinçi kelet... tuu jıgat, tuurabı? — dep surayt alardan.
Joop aytalbay tunjuraşat. Sizdiki çıgat degender da bolot.
— Jok, sizdiki bu jolu çıkpay kaldı, üçünçü, törtünçü bolup kelet. Buga çeyin köp
jolu baş bayge alıp berdi ele, oşogo kanimet kılıñız, — deyt karı sayapker.
— A kimdin külügü çıgat eken, menin kök buudanım turganda — dep jana sobol salat
Kerimbay.
— Jumgaldık sayak, Mışıktın Karageri uçkan kuş menen jarışsa utup çıkçu mal
eken, janıbar çurkay turgan çagı eken. Oşol birinçi kelet... Karaandatpayt başka
külüktörgö...
Kerimbay sır bilgizbey oylonup kalat. Karagerdi çıgarbaska amal tabat. Eki
mergençi dayındap, — Eç kimge bilgizbey, şek aldırbay aldın tosup Karagerdi atıp
salgıla. Andan soñ al işti siler da den da bilbegen bolom. Bayge tolugu menen
silerdiki, — deyt.
Külüktör kele turgan uçur jakındayt. (Al kezde çoñ külüktördü azırkıday 3035
çakırımdan emes, 5060 çakırım alıstıktan koyö berişçü eken). Eki Şıpşaydar
mıltıktarın belendep buytkada jaşınıp olturuşat. Bir maalda kuyrukjalı şamalga
jayılıp, artında çañı buragan Karager körünöt. Başına kızıl oromol baylagan
çabendes bala tizginge kolu karışıp, eerge bekem jabışıp, al kelet. «Öpköboordun
tuşu dep, ölöör jeriñ uşu — dep», mergençinin biri Karager ötö bererde mıltık
sunat... Jok...— Akebay, uşundan körö meni atıp salçı!— dep mıltıgın ırgıtıp
jiberet al. Ekinçi mergen şaşkalaktap, saal uzay tüşkön külüktü meeleyt. Birok, anın
da kolunan mıltıgı tüşöt. Körsö, Karager kasiettüü mal tura! Mergençiler anı
meelegende eki kolunun ordunda eki kanatı bar kiçinekey jılañaç bala külükgün
soorusuna otura kalıp, kanattarı menen Karagerdi sooruga çapkılap baratıptır! Eki
mergençige teñ körünüptür...
Oşentip, kökülün kökkö ırgıtıp, tuyagın jerge mılgıtıp, kulagın japıra çurkap
Karager kelet maaraga. Başka attardın özülörü tügül karaandarı da körünböyt.
Külüktün eesi — Mışık degen kişi (öz atı Kuljabay eken, közü mışıktıkınday, öñü
sarı bolgonduktan uşintip koyuşuptur) kubanganınan ıylap alıptır deyt. Al kolunda
jok, kedey eken. Aga bayge berilbey çır çıgat. Çay kaynam ubakıt ötkön soñ gana
ekinçi, üçünçü külüktör kelet.
— Bu joldon koşup jibergen at, bolboso çoñ külüktör udaa kelçü ele go — deyt
Kerimbay tutalanıp.
— Tomayaktın atına kaydagı bayge, zobololuu adamdın aşında zobololuu adamdın
külügü bayge alganı oñ degender da bolot. Baymanaptar ar kaysı şıltoonu jamınıp,
baygeni ar kimge ıroolop salat. Baş bayge eki miñ som, altın çegerilgen eertokumduu,
Anjiyan kilem jabılgan at eken. Kadimki Toktogul akınga attın eerin al deşet.
Oşondo Toktoguldun ırdaganı:
Albaymın attın eerin, Alganda altı bolombu? Kuzgundardın kolunan, Baygesi boldu
koromju. Kuyruçuk baatır kaydasıñ? Tapsañçı munun aylasın... Körsö bolo kedey da,
Karager attın paydasın. Eki miñ bolso baygesi, Eki som tiybey eesine, Ketirip saldı
aylasın...
Şunda kalıstıgı kak jargan, kataal sözü taş jargan kayran Kukeñ, tigi
«mıktılardın» kolun arkanjipsiz baylabay jıgıp:
Balbanıñ jıksa bak bolot,
Külügüñ çıksa at konot.
Mançırkagan kee biröö
Mansabına mas bolot.
Joldon tosup jep algan
Jok ookat kaydan aş bolot?
Eesine eelik kıldırbay,
Ençilep alıp kettiñer,
Baş baygeni şak tonop.
Aptalık jerdi çurkagan,
Ay tuyak tulpar at bolot.
Adamdın jebey emgegin,
Adilet jürsöñ bak konot.
Aç közdük menen toyungan
Az ookat kaydan aş bolot
Tura çurkap kee biröö
Tuuradan çıgıp tap koyöt,
Kudaydı karasañarçı,
Karager attın baygesin
Kuyruçuk mintip alıp koyöt, —
dep, külüktün eesine baygesin toluk kaytarıp beriptir. Tokoñ da mınday kalıstıkka
ıraazı bolup, Mışıktın köñülün kötöröt:
Kuyrugunan çuu çıkkan, Bügün aşta tuu jıkkan, Karager at janıbar, Mañdayındaagı
bar. Kuljabay — Mışık taptagan, Sayapkeri taanımal. Barakelde Mışıgım, Baygeden
külük çıgargan. Bişkek menen Namangen, OluyaAta dubandan, TerJaylakka toltura El
jayılıp kuralgan. Elirip atıñ tuu jıgıp, Eki miñ teñge pul algan. Bukaradan
sençilep, Çıkkan barbı kumardan... Degele, Kuyruçuktun mından başka uçurlarda dagı
çoñ çırçataktardı, talaştartıştardı kalıstık,
akıykattık menen jöngö salgandıgı, al turgay uruular arasındagı tireşüülördö
elçilik mildetterdi atkargandıgı jönündö kepter arbın.
AK TAÑDAYLAR ARASINDA
(Korgol Dosu uulunun aytkanı*)
... Ataktuu Rayımbektin aşı. KetmenTöbö menen Talastan, berjagı Jumgal,
Suusamırdan bir boordoşkon el beelerin baylay, soyuştarın ayday barışıp,
TerJaylaktın tegizine kırkaar üy tigişti. Aş eeleri — borgemik eli dagı abıdan
kamdanışkan eken. Kök şiberlüü köykölgön jayıkta jumurtkaday appak üylör jaynayt.
Konoktordun sıysıpaatın çuktoogo ar bir üygö üçtön jigit, ekiden kelin dayındalgan.
Mal soyulup, et bışırıla turgan jerler arkı Dolono — Bulak suusunun jeeginde.
İlgerten meymandos kırgızdın uulkızdarı iyiktey imerilip, berekelüü dastorkon
jaynatışat. Bir jagınan çay tegerenip, bir jagınan eek çertken bal kımız sunulat.
Aştın içki ırasımdarın başkaruu Kuyruçukka tapşırılgan. Ar kaysı jerden,
alısjuuk elden aşka otuzdan aşık ırçı at arıtıp keliptir. Ar kimisi öz önörün
körsötüp, köptün köñülün burat. Konok kütümün algandardın arasında borgemiktegi
Osoke degen çoñ bay üy tigip kelgeni belgilüü boldu. Jaş algan tokolu Kaşımkan
aşkan suluu, körgöndün kumar otun jandırıp, kıyalı, kıymılı menen erazamattardı
mas kılat. Osoke seksenge tayap kalsa dagı Kaşımkandı katuu kızganat. Kündürtündür
közömöldö. Eşikten kirgen jigitterdi jekire tildeyt.
Suluu kelindin kabarın ukkan Kurman ırçı menen Karamırza ırçı eköö oşol
Osokenikine atayılap barışat. Köpkölöñ emeler köz kısıp, Kaşımkanga tiyişip,
şoykomdonuşat. Kelin kılçakkılçak çalın karayt.
— Musanın tayganınday ulup, ırçı degeniñ jaman jurt turbaybı! Ketkile
kutubuzdu uçurbay? — dep Osoke eki ırçını üydön kuup çıgat. Oşondo ırçılardın
arasında bar elem. Kurman kelip Eşmambet ır
çıga datın ayttı. Eşmambet açuulandı. «Osoke kakbaştı bir kaptap ötpösök
bolboyt. Irçılarga til tiygiziptir!» — dep baarıbızdı Osoke baydın üyünö eerçitip
jönödü. Anda menin kurç, jaş kezim. — Jakşılap ırdap, sen birinçi tiyişknn, —
dedi Eşmambet maga. Men:
— Oy Osoke abışka,
Atagıñ çıkpayt alıska.
Kaçantan beri kamındıñ,
Kaşımkandı alışka.
Kızıñdan kiçüü Kaşımkan,
Kazır tüşçü kalıska.
Karılıgıñ jetiptir,
Maga bergin karızga! —
dep ırçılardın kaptamayın baştadım.
Çoñ kula jeerde mingen Eşmambet atın tartıp tura kalıp, zoñkuldap koyö berdi:
— Karılık basıp kıstalıp,
Katkan şiri jıttanıp.
Kakçañdaba Osoke,
*
Bayandı Korgol ırçıdan ukkan Japar Kençi uulu.
Kaşımkandı kızganıp.
Körüñ jakın törüñdön,
Kalarsıñ jerge nıktalıp.
Karamırza, Kurmanga,
Kaçırdıñ beker tiş salıp.
Aytpaymın sözdün jazdımın,
Artıñda kalgan jaştıgıñ.
Kartaygan kezde kapıray,
Kaşımkan suluu jazdıgıñ.
Jarga sogup taştadıñ,
Jalındap turgan jaştıgın.
Janına battı dalaydın,
Jaş ayal algan pastıgıñ.
Ar kim kirse kızgangan,
Aytam senin Osoke
Akılıñdın azdıgın.
Katıp alam debegin,
Kaşımkandın aştıgın.
Kaşımkan beliñ kındırday,
Karaysıñ meni tındırbay.
Öñörüp alıp keteyin,
Ölörman çalga kor kılbay.
Alkımıñ appak kılayıp,
Azaptı tarttım muñayıp,
Jalınga tüşöm sen üçün,
Jaraldıñ maga ılayık.
Jaylagan jaylooñ TerJaylak,
Jaadıraysıñ köz jaynap.
Kızgançaak çalga kor bolup,
Kıynaldıñ kurgur şor kaynap!
Eşmambet uşintip ırdap jattı. Samsıgan el, ayalerkek debey bizdi tegerekteşti.
— Kokuy çaba kör Kuyruçukka! Beregi ajıldagan itter abiyirdi ayranday tögüp
jibermey boluştu. Başkanın tilin alışpayt bular, bir toktotso oşol Kuyruçuk gana
toktotot! — dep Osoke bir jigitin çaptırdı. Irdamay ulandı. Toktogul Osokege jan
tartıp, boluşkansıp ırdadı:
— Ayta berbey jemeni,
Irçılar sözgö keleli.
Kapa kılıp albaylı,
Ababız menen jeñeni.
Aksımdık kılış jarabas,
Ar iştin bolot çenemi.
Karını bir az sıylaylı,
Karözgöylük kılbaylı.
Karçıtınan çımçıbay,
Kalıstık menen ırdaylı.
Kaşımkan jeñeñ kaşkayıp,
Kadiksiz suluu turbaybı.
Kızganıp koyso karısın,
Karışkırça burdaybı!—dep
basıla elekte Kuluke ırçını kuday urdu! Al dayıma buka minip jürüüçü. Aytışa
ketken ırçısınan jeñilip baratkanda attan oodara tartıp bukasınan tüşö kalıp sabap
da saluuçu. Akındık jayı az, orgubargı, zöökür çalış neme ele. Anın sırın bilgender
jaltaktap kaçıp turuuçu. Oşol Kuluke bukası menen eldi jöölötüp, Toktoguldu
demitip ırday baştadı:
— Kesirlüü çaldı korgoysuñ,
Eşmambettey bolboysuñ.
Kesepettüü Toktogul,
Kerilip turup muştasam,
Kemegege soyloysuñ!
Irçını itke teñegen,
Osokedey kakbaştı,
Toktogul kim dep oyloysun?
Aytkan tildi ukpaysıñ,
Kaşımkanga ıktaysıñ.
Atañdın oozu Toktogul,
Alkınıp barıp bir koysom,
Altı künü uktaysıñ!
Kuluke uşintip jindene baştaganda, bir çeti Totogul eköönü araçalap, bir çeti
tigi zöökür ırçının köñülün ulap, baya ıza bolgon özün da tınçıtuu üçün emi Kurman
ırdap sala berdi:
— Oo, Kuluke!
Kolunan kokon önbögön,
Koyunan jırgal körbögön.
Kokuy çal mobu ölbögön.
Sasık ayran, kök kurut,
Sayasatka könbögön.
Sadaga ketsin suluudan,
Salpayak çal bu ölbögön.
Adırga bütkön taldaysıñ,
Ayakka kuygan baldaysıñ.
Ardagım suluu Kaşımkan,
Aljıgan çalga kor kılbay,
Ala kaçsam kandaysıñ?
Beş kökül sonun saamayıñ,
Beleske tiygen aydayım,
Bekene çalga kor kılbay,
Bel baylaşka kandaysıñ?
Köp uzabay top jarıla berip, kara kaşka jorgo mingen, suusar tebetey kiygen,
kümüş kemer kurçangan ökçölüü ötügü menen üzöngünü çalkalay temingen Kuyruçuk
kelip kaldı. Al top ırçını bettep, eç kimden jaltanıp koyboy toktolboy tögüp kirdi:
Oo jabırjabır jabırlar,
Jamgır jaasa dabırar.
Jay albagan baykuştar,
Jalbıraktı jamınar.
Jamıragan köp ırçı,
Uşul bele ırıñar.
Oo, dübürdübür dübürlör,
Möndür jaasa dübürör.
Çıçañ baykuş çıçandap,
Çırkanakka jügürör.
Çıyıldagan köp ırçı,
Uşul bele küüñör.
Toktogul saga ne bolgon,
Toktooluk kayda jogolgon.
Torpogundu aldıbı,
Osoke barıp korooñdon.
Eşmambet saga ne bolgon,
Esiñ kayda jogolgon.
Eşegiñdi aldıbı,
Osoke barıp korooñdon.
Or tekedey kaljayıp,
Oolugup ırdap dardayıp,
Karıyanı sıylabay,
Eerçitip kelgen ekensiñ
Eşmambet joldoşjorondon.
Karamırza, Kurmandı,
Karanday kuday urganbı?
Kaptap baarıñ kordoysuñ,
Kartaygan kezde tuugandı.
Koygun deymin Joloydu,
Korgol da mına çoñoydu.
Kadırluu ırçı kalkına,
Karının aldın toroybu?
Karıların sıylamak,
Kadimden kalgan saltıbız.
Irıldaşsak sıylaşpay,
Irçılar ketet barkıbız.
Topko ırdabay çır kılsak,
Toodo kalat tarpıbız.
İlgerten ele ırçılar,
Karıların sıylooçu,
Kutmanduu kırgız kalkıbız!
Kuyruçuk ırın bütürdü. Irçılardın baarı anı taanıyt eken. Eşmambet
Kuyruçuktun «Orolmo toonun or teke» dep tamaşalaganına ızalana tüştü. Joop kılıp,
aga karşı ırdaym degendey kamdanıp kaldı ele anı Toktogul tıyıp koydu. Askaga
çıgıp dardayıp, aldı jagın añkayıp karap turgan çoñ sakal toonun tekesin körgönüñör
bardır. Eşmambet Kuyruçuktun janagı sözünön ulam oşogo kup okşoy tüşkönünö
baarıbız küldük. Anan kalsa at minip turgan çoñ kara sakal alibettüü ırçı külkügö
sebepker boldu. Angıça bayagı Kuluke tuuradan çıgıp, Kuyruçukka katılıp
kaldı:
— Kara kazan kırmıçık,
Kırıp jegen tırmışıp.
Esine kelip toktogun,
Enendi urayın Kuyruçuk!
Kuyruçuk mañdayındagı bukaçan Kulukenin bukasına kamçısın jañsap tap berip koydu
ele, anın bukası jer çapçıp, «möö» dep ökürüp jiberdi. Ogo beter duuldap küldük.
Anan Kuyruçuk:
— Ögüz minip dardaygan,
Öküm süylöp mañdaydan,
Öçölöñdöp uruşkan,
Ölörman çalış kanday jan?
Buka minip dardaygan,
Buzuku süylöp mañdaydan.
Burganaktap jindenip,
Buulugup çıkkan kanday jan?
Mingeniñ uydun bukası,
Kiygeniñ taardın jukası.
Öşönöşöñ etesiñ,
Azır topton ketesiñ.
Ketpyögende netesiñ.
Tamtañdagan buzuktun,
Taanıtsın kuday jetesin! —
dep kaçırıp sala berip, bukanı soorudadı ele, Kuluke muruntukka alı jetpey, bukası
ökürgön boydop möñküp jönödü. Külkü ogo beterden küçödü. Özgöçö oboçorooktogu atçan
ayaldar ayabay şañkıldaştı. Kuyruçuk emi alarga kayrılıp keldi:
Oy ak eleçek katındar,
Aça maykuyruk kapırlar.
Kızıl tüpök nayzaga,
Kıyşaybagan baatırlar.
Aytkan tildi algıla,
Tamaşaga bargıla.
Kırgıyek kuştay kıltıybay,
Bastırgıla aldıga!
Ayaldar aştın tamaşası ötçü tarapka jönödü. Kuyruçuk ırçılardı eerçitip, alarga
arnalıp tigilgen ak örgöögö kirgizdi. Eşmambetke janınan on som suurup berdi. «Saga
katuu aytıp koydum» — dedi. Oşentip joon top ırçılar dagı ıkka köndü.
NAYMANBAY IRÇI MENEN BETTEŞÜÜ
Suusamırdın manabı Türkmön atası Zarıpbekke aş beret. Çüy, Köl, Narın, At-Başı,
Ketmen-Töbödön beri el çakırılat. Aştı kudası, solto elin biylegen Çolponkul
manapka başkartat. Çolponkul oşol aşta sayaktardın şagın sındırıp, basmırlap
koyuu maksatında ataktuu Naymanbay ırçını «sayaktardı kordogun» dep jiberet. Al
aştın jarçısı da bolot. Naymanbaydın Jumgaldın mıktıları — Kalpa ajı, Bayzak,
Kökümbay, Mırzabek, Kurman manaptar turgan joon topko kelip ırdap turganı:
— Ey, bilbegender köp çıgar,
Emese, bilintip aytıp bereyin.
Aldıñarga bayandap,
Özümdön kabar tögöyün.
Men Balıktın uulu Naymanbay,
Ayta berem ar kanday.
Sözdörümdü baykasañ,
Söömöy menen sayganday.
Kee bir sözüm baykasañ,
Kerüüdön sızgan tayganday.
Kee bir sözüm kubantat,
Kımızga suusun kanganday.
Ayrım aytaar sözdörüm,
Añdap körsöñ aybanday.
Sayaktar saga kep aytam,
Salmaktuu sözdü emi aytam.
Jayıkışı jatışkan,
Birinbiri atışkan.
Baştagıdan baykasam,
Baatır bolup kalıpsıñ.
Biri-biriñdi ayabas,
Kaapır bolup kalıpsıñ.
Emi çoñ Çolponkul kep aytat,
Çoyulgan çoñdor baarı aytat.
Alardın sözün bayandap,
Akın Nakeñ jar aytat.
Çolponkul emes, Çolponum,
Aytamgaluu soltogo,
Altın tutka bolgonum.
Altı uruu eldi başkarıp,
Akılın taap sorgonum.
Asıldın aytkan sözünün,
Aytayınçı boljolun.
Akmaktık kılıp sayaktar,
Abaylabay koybogun.
Ezelten uşu sayaktar,
Eenbaş öskön el bolot.
Eelige bergen özünçö,
Esakılı kem bolot.
Abaltan kalıñ sayagım,
Alaman öskön el bolot,
Alışa bergen özünçö,
Akılı taykı kem bolot.
Köpçülügü küülönüp,
Köyröñ çalış el bolot,
Küülönö berip kuru beker,
Körüngöngö jem bolot.
Aştık aydaar jeri jok,
Bel kıla turgan beli jok,
Tebişe bergen özünçö,
Bularıñ, tentek öskön el bolot.
Sayaktar, janı menen karıñar,
Jabıla kulak salıñar.
Baatırsınçu bolsoñor,
Başına keltek çabılaar.
Çoñ Çolponkul kep aytat,
Orduñardan kozgolboy,
Bek otursun dep aytat.
Opurulup süylöböy,
Tek otursun dep aytat.
Kübüröşpöy, külüşpöy,
Tınç otursun dep aytat.
Bakaşaka bolboston,
«Kınk» otursun dep aytat.
Atkarbasañ aytkanın,
Kamap koyöt Çolponkul.
Açuusuna tiyseñer,
Sabap koyöt Çolponkul.
Sayaktar, aytkan tildi albasañ,
Moynuñardan baylataar.
Jeteletip tepkilep,
Jetimdey şoruñ kaynataar.
Öz üyündö jürgöndöy,
Öjörlüktü koygula.
Jarçının kebi uşunday,
Jaylanıp tıptınç bolgula! —
dep ırın bütürdü. Jumgaldın manaptarı ıñgaysız abalda kalışat. Ayrıkça, Bayzak
baatırdın açuusu kelip: — «Bu karıgan akmakka kayaşa kıla turgan sayakta bir bala
tuulbay kalganbı?» — dep janjagın karasa, «Mına men çıgam!» — dep, Kuyruçuk atın
kamçısı menen takımga basıp alıp, adegende «Öş deym öş», «Ket ele, ket» — dep
Naymanbaydı omuroolotup, jöölötüp barıp, eldi küldürüp, anan atının tizginin
tıkçıyta tartıp, anı bettep turgan jeri:
— Ey, Balıktın uulu Naymanbay,
Aytkan sözüñ aybanday.
Akılıñdan adaşıp,
Ayta berbe ar kanday.
Asılasıñ oolugup,
Ajına bolup kalganday.
Ugup turgun Naymanbay,
Ulubagın ar kanday.
Uñguluu kepten aytpastan,
Uruşkanıñ bul kanday?
Külgönüñdü toktot dep,
Küülönbögün Naymanbay.
Közölüñö aytıp bar,
Külö berem ar kanday.
Jürgönüñdü toktot dep,
Jöölübögün Naymanbay.
Karap turgun kaybarım,
Jürö berem ar kanday.
Altı uruu eldin içinde,
Aybanmın dep maktandıñ.
Tanıp keteer jönüñ jok,
Tayganmın dep aytkanıñ.
Ayban bolsoñ çöp salıp,
Arıktatpay bagayın.
Taygan bolsoñ tartayıp,
Künügö öpkö salayın*
Maarap koyçu koy bolsoñ,
Adırdı közdöy jayayın.
Mööröp koyçu uy bolsoñ,
Sazga aydap barayın.
Bozdop körçü töö bolsoñ,
Tikendüü jerdi tabayın.
Kişenep körçü at bolsoñ,
Minip alıp çabayın.
Akındın sözü tak bolot,
Tak süylösö bak konot.
Tamtañday berse saga okşop,
Talaada kalıp jok bolot.
Tartagay şıyrak, içke bel,
Taygan degen it bolot.
Açka bolso tayganıñ,
Tarptı iskep jep koyöt.
Taygan bolsoñ itsiñ da,
İt bolsoñ Nake tügöngür,
Ürüp jürüp büttüñ da.
Joruday bolboy joluñ tap,
Kajırday bolboy kayra tart.
Eşektey bolboy elden ket,
Kaçırday bolboy joldon kayt!
Çolponuñdu zor deysiñ,
Sayaktardı kordoysuñ.
Çolponkul kaçan çoñ ele,
Başınan kaçan işi oñ ele?
Çokçoñdobo tim ele,
Çolponkuluñ kim ele?
Keçee soltodon kaçıp kelgende,
Kötünön bogu şorgolop,
Er Bayzakka korgolop,
Eleçek kiyip başına,
Uy saagan katın al ele,
A men uy saadırgan bala elem!
Ak sakalın jaykaltıp,
Başıbızda taajıbız.
Meke — Dilde, Kaabaga,
Barıp kelgen ajıbız.
Kalpa ajını körböysüñ,
Körböy turup süylöysüñ.
Anın biyak jagında,
KaraOydo jatkan kark altın,
Büt kırgızga barkı altın,
Jıgılgandı tayagan,
Jırtılgandı jamagan.
Üzülgöndü ulagan,
Çaçılgandı jıynagan,
Han Bayzaktı körböysüñ.
Körböy turup süylöysüñ,
Anın biyak jagında,
Uydun etin jebegen, . . .
Ubadam eki debegen,
Han Medettin tukumu,
Aytkanınan kaytpagan,
Kalpalardan bata algan,
Kalkka KökDöö atangan.
Kökümbaydı körböysüñ,
Körböy turup süylöysüñ.
Anın bıyak jagında,
Han Kaçıke urugu,
Dıykanbaydın kulunu,
Tömönkü Kuljıgaçtın ulugu,
Mırzabekti körböysüñ,
Körböy turup süylöysüñ.
Anın bıyak jagında,
Bala Kurman atangan,
Badışadan kat algan.
Orustardın zakünün,
Kökürökkö jat algan.
Kurman tursa körböysüñ,
Körböy turup süylöysüñ.
Mına uşunday Naymanbay,
Sayaktardı kim deysiñ?
Sanjırgasın bilbeysiñ.
Bilseñ aytpaysıñbı Naymanbay,
Bilbeseñ boktu jegen keljirep,
Taygandaysıñ Naymanbay!
Ket ele ket! Nanmanbay!
Öş ele öş! Naymanbay!
Çök ele çök! Naymanbay! —
dep Naymanbaydıp atın dagı omuroolotup barıp, ırın bütüröt. El kıraankatkı.
Çolponkul boz üygö kirip ketet. Esine ak padışanın jasooldorunan kaçıp, baş
kalkalap Jumgalga barganı, Bayzak baatırdın sözgö süylöşüp, kutkarıp alganı tüşöt.
...Jakın agaları orus soldattı öltürtüp koyöt. Oşondo anı barımtaga baylap
ketişmekçi bolgondo, bel aşıp, Bayzakka kelip, bir ayça jaşırınıp jürüp kalat.
Kündördün birinde «jasooldor izdep kelatışat» dep kalışat. Çolponkuldu ayalça
kiyindirip, uy saadırıp koyuşat.
Kukeñ anın uşu eski jaraatın kup keliştire çukup olturbaybı... Keçinde Çolponkul
Kuyruçuktu çakırtat. Al atın mamıga baylap, salam aytıp kirip, çök tüşüp, kamçısın
sanına tayanıp, Çolponkuldun teke mañdayına olturat.
— Kuyruçuk akın ekensiñ. Naymanbay karıp kalgan okşoyt. Jañılıp kaldı. Irıñdı
kaytalap koyçu, toluk ukpay kaldım,— deptir Çolponkul. Kukeñ janagı ırda kayra
kaytalap beriptir.
— Bul ırdın jandırmagı bolobu? — deyt Çolponkul.
— Bolot baatır! — Kuyruçuk buydalbay joop beret.
«Bolso, kana aytıp körçü...» degende Kuyruçuktun aytıp turganı:
— Çolponkul emes çolponum,
Aytamgaluu Soltogo,
Altın tutka bolgonum!
Arnamıs kütkön eliñe,
Aylanta salgan korgonum.
Ak bolot eleñ ketildiñ,
Aşkere külük ekensiñ,
Anan kayra jetildiñ.
Atagı dayın kırgızga,
Atañdın atı Tınaalı,
Artıkça bütkön jan eleñ,
Aksatıp koydu azıraak,
Artıñdan salpıldap uçkan kulaalı.
Aldanın salgan işine,
Çopo anan kanday kılalı? —
degende ele Çolponkul: — Boldu, boldu Kuyruçuk —deyt. «Adegende kötörö çaldıñ, anan
«akbolot eleñ ketildiñ» — dep dagı jılaandın başın çıgarıp koyduñ. Akın ekensiñ,
jürögüñdö kara jok er ekensiñ, kel emi çıpalak alışıp jürölü» dep çıpalak alışıp:
«Karagul saga on eki boluş soltodon bir toburçak at tabılaar, kara kaşka toburçaktı
eer tokumu menen Kuyruçukka alıp kelip mingiz» — deyt.
Karagul Çölponkuldun jakşı körgön jigiti eken, özü minip jürgön kara kaşka
toburçaktı eer tokumu menen alıp kelip Kuyruçukka mingiziptir.
KUYRUÇUK MENEN KALMIRZA IRÇI
Şabdan baatır ajıga jönömök bolup Tokmok şaarındagı Aalıkan törönün meçitinen
el jakşılarına uçuraşın kaluu üçün kırgızdın oñ-solunun bay, biylerin çakırat.
Kuljıgaç — Bayzak ajı da kelet. Al janına jakın körgön jigiti Akçoronun
Aalıbayın jana Kuyruçuktu ala barat. Köp mal soyulat, uzatuu üç küngö sozulat.
Kalmırza ırçı oşondo Şabdandı ayabay maktap, ayrım uruulardı jamandap ırdayt:
Allataalam jaratkan,
Al Muhambet atı bar.
Asmandan tüşkön katı bar,
Azireti Aubakir,
Artınan ötkön Çalıyar.
Kuday dosu Muhambet,
Muhambetke biz ümöt.
Karjısı jetken adamga
Ajıga barmak zor mildet.
Emi kabıl bolsun ajıñız,
Han bolsun kırk jıl başıñız.
Han Jantaydan tuulgan
Katarda sizdey kim çıkkan?
Ager çıksa bir çıgaar
Kalıypa menen Urumdan.
Emi, kalk — kızıl tal, siz — terek,
Kalk kısılsa siz kerek.
Kalkıñ birge ketüügö
Karjısı jetpeyt, jan bölök.
El — kızıl tal, siz — terek,
El kısılsa siz kerek.
Eliñdin birge ketüügö
Ebi kelbeyt, jan bölök.
Beejinden usta aldırgan,
Mederese saldırgan.
Tüş eñkeyse beşim dep,
Dinge kubat bersem dep.
Konoguna er Şabdan
Koydun zti jetpegen.
Kojo, moldo, dubana
Eşiginen ketpegen.
Uşunça kalktın baarın
Baatır özü eptegen.
Aksakalıñ Bayake,
Aylıñ bargan ajıga.
Ak eleçek salıngan
Zayıbıñ bargan ajıga.
Maamıt, Tölön atı uykaş,
İniñ bargan ajıga.
Bul öñdönüp kırgızda
Kimiñ bargan ajıga?
Ala kuş, Maamıt iniñiz
Aalamdı jeke bildiñiz.
Neçen sotko aylangan pendeni
Tübünön surap toktottuñ.
Ar kılganıñ er Şabdan,
Bügün ajıga ketip joktottuñ.
Men emi, ilgerki ötkön eldi aytam,
Ötkön eldin içinen
Ötkön erdi aytamın.
Soltodon çıkkan ilgeri
Eşkojo menen er Kanat.
Baatır Şabdan törömö
Bar kılbaymın munu da.
Sayaktan Medet bolgon deyt,
Esenguldan Ormon deyt.
Eski adamdar köp ^aktayt,
Bular da mıktı bolgon dep.
Adigine Alımbek,
Arbagı oogon katınga,
Munun nesin aytam maalım dep.
Kurmankojo, Kuljıgaç,
Ar kimisi birbir baş.
Kemisiya kılışkan,
Eregişten er ölüp,
Esebin baatır tabışkan.
Emi ubal boldu sayakka,
Ubara bolup beçara,
Bular barat kayakka?
Sart menen nogoy, dunkana,
Sagınat sizdi beçara.
Sagıngandın sebebi,
Berbey turgan Beksulga,
Medet bolgon er Şabdan.
Bekip kalgan katuu işke,
Sebep bolgon er Şabdan.
Emi Ak boz beeni jüz soysok,
Atın Şabdan jüz koysok!
Özündöy bolbos kemenger,
Koş emi, aman barıp, aman kel! —
dep sozup bütürüp beri baskanda Kuyruçuk ordunan ırgıp tura kalat, aytışmakçı
bolgondo, anı Bayazak eteginen silkip oturguzup koyöt. «Kuyruçuk, azır Şabdan
jakşılıkka baratkanda sen Kalmırza menen çırlaşıp aytışkanıñ tuura emes.
Kalmırzanın bul oozu barda dalay kezigesiñ, aytışaar bolsoñ oşogo kamına jür»,—
deyt tıyıp.
Şabdan ajıdan kelgenden bir, eki jıldan soñ Balıkçının AkÇiyinde çoñ top bolot.
Bul top beş küngö sozulat. Toptun ubaktıluu töragası Bayzak, orunbasarı bugu
Çınıbay dayındalat. Top jürüp jatkan, es aluu maalında bayagı Kalmırza ırçı
sayaktardı jamandap dagı ırdayt:
KızılSuu menen Şamşıda,
Sooronbaydın Dürü bar.
Solto menen tınaydın
Soolbos kızıl gülü bar.
Kuljıgaç, Kurmankojodo
Uşularday kimiñ bar?
Emi bura tartpay sayaktar,
Burulup basıp buga bar! —
dep Kalmırza ırdaganda Kuyruçuk el ortosuna kelip tömöndögüdöy ırdayt:
Irçı dep koyso Kalmırza,
Igı jok sözdön aydaysıñ.
Tüzüktöp söz taap aytpagan,
Sen tübü jok öskön aybansıñ.
Uyutkusuz açıgan,
İrip kalgan ayransıñ.
Tabışmaktuu bul sözüm
Talaaga ketpeyt maynabı.
Kalıs bolgun adamzat,
Men aytpay ele koyöyun.
Aksakal Bayzak karını. Kökümbay, Kurman, Mırzabek, Kökdöölördön miñim bar. Sen,
çaldarıñdı maktaysıñ, Jaştarıñdan kimiñ bar? Jañşap ırdap koyuuga, Jaagımda
tilim bar. Emi aytışçu bolsoñ kel beri! Men aytıluu Kuyruçuk, Ataktuu sayak eldegi.
Eeey, jalgız üylüü Kalmırzam, Ata baykuş aa, Ata kurgur aa...
Jeñe albaysıñ sen meni! — dep şıldıñdap anın jürüşturuşun tuurap külöt).
Eldin baarı külüp kalışat. Kalmırza ordunan obdulup kayra ırday turgan bolgondo
Çınıbay Kalmırzanı çakırıp, el ortosuna kelip, Kuyruçuktu da çakırıp:
— El, jurt, oñ jagımda turgan Kuyruçuk — sayak, sol jagımda turgan Kalmırza —
sarbagış. Men eköönö kalıs tuuganmın. Bul eköönün bügünkü çırluu ırına kalıs
boloyun, el, jurt, kalıstıktı bügün maga bergile!? —dep surap kalganda el çuuldap:
— Çıke, siz tuura aytasız! — deşet. Anda Çınıbay:
— Kalmırza, sen Şabdan ajıga baratkanda Şabdandı ayabay maktap ırdadıñ,
Şabdanga maktoo jaraşat, Şabdandı sen emes bütkül el, ayrıkça orus kalkı da
baalayt. Birok sen sayaktı eki jolu kordop, kemsintip ırdaganıña çıdabay Kuyruçuk
seni jamandap ırdap çıktı. Bul jeke Kuyruçuktun emes, bütkül sayaktın ırı. Sen tüz
ırdabay öz ayıbındı çukutup aldıñ. Kuyruçuk seni «tübü jok», «tegi jok», «jalgız
üylüüsüñ» dep el ortosuna ırdap oturat. Kuyruçuktun bul sözünün jarımısı kalp bolso
da, jarımı çın çıgaar. Mınday jamandaşıp ırdoodon el buzulat, çır çıgat. Munuñ
tuura emes. Irçılıgıñda talaş jok. Mından kiyin agımga karata çındıktı aytıp, tüz
ırdap jür. Bügünkü ırıñ boyunça sen Kuyruçuktan jıgıldıñ»,— dep eköönü jaylarına
taratat. Çınıbaydın bul kalıstıgına el ıraazı bolot. Kalmırza şılkıyıp
Şabdandın janına oturat, Şabdan da Çınıbaydın kalıstıgına koşulup:
— Mından arı biröönü maktap, biröönü jamandabay tüz ırdap jür!» — dep koyöt.
Kuyruçuk janına barganda Bayzak:
— Kayran Kuyruçugum, jaraysık, men seni bayagıda şaşpa degenim uşul bolçu,—
degen eken.
BORBAŞ KUUDULDUN ÜYÜNDÖ*
Bir ayılda bir katın uruşçaak bolso, katındın baarı uruşçaak degendin çındıgı
barın bir uruunun Borbaş degen kuudulu anıktagısı keldi. Çoñ kuuduldardın taamay
aytkan kurç kebi, özgörö kalgan kebetesi, adam kaytalagıs kıymılı el oozunda lakap
bolor joruk-josunduu bolso, Borbaşta al kasietterdin biri jok turup, oşo çoñ
kuuduldardı tuurayt. Esjindi manaptın joruk-josunun işteyt. Birde buka bolup jer
çelgensiyt. Aygır bolup azınayt. Koçkor bolup mekirenet. Teke bolup bakıldayt,
eşekçe aykırat. Aga öz jaratılışındagı osol kıymılı, oron josunu, kay kezderi şay
kelgensiyt. Albette, aga kişiler külöt. Birok, külkünün da külküsü bar deñizçi.
Borbaşka külgöndör anın kuudulduk asıl önörünö emes, tuuramçılıgına, birde oroy,
birde osol kıymılına, birde orunduu, birde orunsuz kep-sözünö, anan aga özü ayabay
işengenine külüşöt.
*
T. Sıdıkbekov. «Külkü jana ömür» kitebinen.
— Oo, kuudul bolbosoñ koyö kal... — Mööröşü bukanın özü...
— Añkıldaşı dele kadimki eşek...
— Hihi... emnesi bolso da sokur çımını bar özünün...
— Oy, kudaydın munusuna da kaniet.
Jooşbay, Kuyruçugubuz jok bolso da Borbaşıbız bar!
Uşunu aytkan kişiler özdörünün Borbaşı barına kadimkidey sıymıktanışat. Aga
Borbaş ıraazı.
Öz önörün östürüüdö. Degen menen oozgo alındı. Kadır-barkka da ee bolup kaldı.
Nesi bolso da önörlüü kişi taş jalak kalbayt tura.
Kiçüülörü — «Borbaş ake» deşse, uluular: Kudaya şügür. Kuru alakan emespiz,—
özübüzdün Borbaşıbız bar küldürör» — deşet.
Aga köñülü öskön Borbaş mançırkayt. Kay kezderi jakşılarına da dögürsüyt. Tike
aytıp kepke sındırat. Biri aga açuulanat. «Ay uşunuu» dep keerdese, Siri aga külöt:
— Oy koyçu. Anın emnesine açuulanasıñ. Özübüzdün Bokebiz da. Jürö bersin
küldürüp...
Aytor, bir ayıldın Borbaş kuudulunun tentektigi da, osoldugu da keçirildi. Degen
menen uruu içi tınç, ataançılı az, ıntımaktuu. Al ıntımak beçara Borbaş kuuduldu
semirtti. Kişi semirgende peyil kütöt deñizçi. Özü kuudul Borbaş al peyildi eki ese
kütüp, özünçö jalgız üy olturgan kezi. Antkeni, uruunun aga manabı «tepsööründö
kalbay» köbünçö oboço konuşat. Kozusun öñörüp, kımızın çanaçtap teñdenip, sasık
baylar al aga manabına soyuşun, suusunun jetkirip turat emespi.
O kalk kadırlagan kişinin ırıskısı elden tura. Balkim, biz aga — manapça jalgız
üy oltursak, soyuş menen suusun kelip turar degen ümüt Bokende boldu.
Tirüü jan — tiştüü baka, ırıskıdan kuru kalmak bele. Kay kezderi Bokeñdin
nasibi — soyuş da, suusun da kelip kalat. Bul, mensingen Bokeñdin bar zobolosuna
sıyıngandıktan dele emes: uruunun ıntımagınan, berekesinen. Ayıl jakşılarının
«at kaçırbas boz aytırlarınan». Anan baarıdan murda: «Öz önörpozubuz — Bokemdin öz
kadırınan da».
Üñülö kalsa kabagı katkat, kirpiksiz jüljük közü nursuz möl, borgol murdu
baştıktay, etkeel, bet mol. Bir körgön kişi adegende külüp da jiberet. Oşondon ulam:
«Ee bizdin mol oñtüsübüzdü körgöndö ele külbösün külöt deçi,— dep Borbaş özünö
korston.
Ooba, Bokeñ öndürdö jalgız üy olturgan kezi. At dübürtü jakındadı. Anan sırttan
ün eşitildi.
— Üydö kişi barbı?
Borbaş ıñgırandı, tördö jambaştap jatkan boyunça kozgolboy. Kaynataga kızmatı
elpek kelin üydön çıga çooçun kişige iymene karadı. Jolooçu özünçö ele koburap
koydu:
— Eldenjurttan kalgan een üydö jalgız kelin bar eken go.
Kelin çooçup ayttı:
— Jalgız emesmin ake. Üydö atamdar dagı bar!
— Aa balam, altı bakan selkinçek, anday teppey mınday tep... dep kurbularıñ mvnen
köñül açar jarkın jañ ekensiñ. Seni oşol katarından bödüp, uşul boz öndürdö kalgan
atañ— kişibi? Je... Kelin çoçup ayttı dagı:
— Atam kişi ele ake...
Jolooçu külgön boldu. Atınan tüştü koburap:
— Atañ kişi bolso uçuraşayınçı...
Kelin atın alıp mamıga baylagıçaktı, jolooçu özü ele üygö şıp kirip keldi da,
tör jakka karap kıraattap salam ayttı:
— Assalomualeykum, öz töründö döñgöç bolup jatkan mırza!
Borbaş alik orduna ıñgırandı. Sol butun kötördü. Munusu esjindi manaptı
tuuraganı, çooçun kişige kır körsötkönü boluçu.
Joloçu tek özünçö koburandı:
— Ee, kazı bolomun dep, Borbaş boydon kalgan «mırza» sen ekensiñ go.
Borbaş jansız döñgöç bolup solk etpedi. Jolooçu Borbaştın oñ kaptalın basa
oturdu da bet aldınça koburap:
— Baltası kelip bul döñgöçtü jargıça, janımdı sep aldırayınçı...
Eşikten kelgen kelin jolooçunun joruguna añtañ. Ne kep aytalbay, ne emine
işterdi bilbey seleydi. Jolooçu murutun janıpjanıp surap koydu!
— Baltañar barbı, balam?
—bar — dedi kelin saktana.
— Ak baltabı, som baltabı?
Kelin emne deerin bilbey, mukaktana tüştü. Jolooçu kelindi kızınday erkeletip
ayttı!
— Döñgöçsüz dele jagarga otun bar tura sadagası. Andan körö ot tutandır,
kazanındı as. Alabakandagı çuçuktu, kartanı sal. Ay alar azdık kılat go. Berki sürdön
da çüygündöp sal!
Kalanuu turgan çıgdandın arı jagındagı alabakanda çuçuk, karta, sür bar ekenin
bilgen jolooçu jön kişi emes dep kelin kaltaarıy tüştü ele:
— Korkpo sadagası. Balta, şınaası kelgende bul döñgöç özü ele jarılat. Aga deyre
et bışsın. Tañ erteden beri öksüböy jol tartıp keldim bul üygö. Karın aç. Tezdetip
jiber!
Jolooçunun kebine kelin ınana tüştü. Arıberi karagança ottu tutandırdı.
Kazandın köçügün emçek aymalagan jaş muzoonun tilindey jalın aymaladı.
Aytkanınday çuçuk, karta anan sür bat ele «bülk-bülk» kaynap, jolooçu çırım etip,
kuş uykunu saldı. Çınında uktap dele jarıtpadı. Tigil döñgöç kanteer eken dep bireki iret «korr» ettirdi koñuruktu.
Döñgöç eç belgi bergen jok. «Ee, bu özü daynın tappay jürgön köödö eken.
Oyundagısın iştey bersinçi. Kayda kaçmak ele. Bu beybaştıgın aytıp, biyge salsam,
buyurusa, Bokeñdin aldına toguz ayıp tartıp, tizesin kuçaktayt deçi».
Uşul oyuna bek Borbaş çın deñgöççö solk etpeyt. Et bışkandır dep oylop, jolooçu
baş kötördü. Sakal sıladı. Eki jagına karandı. Ün çıgardı. Köñülündö alda biröölör
menen keñeşkensidn. Anan:
— Ee ırçının Aksak sarısı, sen aytçı? Kişi döñgöçkö akbalta ötöbü, sombalta
ötöbü? Aa sombalta deñiz! Jolooçu dagı eki jagına karandı: — Ee sınçının
Sınsandıgı, sen aytçı? Alıs jol tartıp kelatkan jolooçu een üygö tuş kelse, andagı
aştamakka özü ee bolup, karın toyguzsa, aa jolooçu ayıp uubu, ne üy eesibi? Aa jolooçu
— miskin ayıpsız deñiz!
Jolooçu kelinge jalına ayttı:
— Sadagası et bışkan tura, çıgar. Dastorkon koy. Jay olturup jeyli emi. Kelin
«kın» debesten, jolooçunun aytkanın iştedi. Jolooçu mukur kınınan nukur kestigin
çıgardı da kolun, kestigin juudu. Aşıkpay kartanı, çuçuktu kesti. Aşıkpay bir
kesimden oozgo salıp, tañdayda erigep may tatımın alıp, tamşana çaynadı.
— Jarıktık, sırttı kur ottogon bıştıçıkmanın jayası tura. Jegen oozgo jaraşçu
nasip eken daa...
Kelin iymenip arañ aytaldı:
— Atam da jesin, ake?
— Jok, atañ kantip jeyt? — dep koydu jolooçu kartanı etiet oozuna salıp.
Emne deerin bilbey jaş kelin buydala kaldı. Jolooçu emi çuçuktan kesip, oozuna
jakındatıp, ötö bir sılık suradı alda kimden:
— Kuuçunun kuur baştıgı sen aytçı? Üy eesi kuudulsunsa, anan al kuuduldanbay
kuu döñgöçkö aylanıp tördö jatıp kalsa, anı öz sombaltası jara çaap otko salsa
bolobu? Aa, kuudulsunsa, kuuduldanalbasa, kuu it. Manapsınsa, manap bolalbasa, al kek
it. Eköö teñ bolalbay, eldenjurttan bölünüp, al jalgız üy nalsa, al kör it...
Erteden beri solk etpey jatkan Borbaş oonay berip obdula turdu:
— Taanıdım? Taanıdım? Kuyruçuk abam ekensiz Keçiriñiz abake! Keçiriñiz?
Özüñüz aytkan menin kuu ittigimdi, kara ittigimdi, kör ittigimdi... Keçiriñiz
Kuyruçuk aba? — Borbaş Kuyruçuktun moynun kuçaktap, jalındı-jalbardı.
.— Atım tartuu, başım tartuu. Kuudul bolboy kuruyunçu... Meni kişi bolsun
deseñiz oşol kuudulduk kasietiñizden jartı çımçım bere ketiñiz, jarıktıgım!
Kuyruçuk Borbaşka oduraya karadı: — Ee, kuudulduk — kasiet deçi. Buga deyre sen
anı kanday tuyunçu eleñ?
— Özüñüz aytkan — kör it ekemin... Kuldugum bar...
— Akın, akılman, kuudul jurttun töründö olturçu bayırtadan. Sen kör ittigiñden
boz señirde jalgız üy olturasıñ. El kıdırıp, oñsoldogu jurttan çıkkan akılman
kuuduldardan taalim alıştın orduna... Esjindi manaptın jorugun iştep, üyüñö salam
aytıp kirgen kişige sol butuñdu sunduñ. Uşul ayıbıña toguz ayıp tarttırıp,
jazalatsam bolor ele. İt menen bitke kişi eregişpeyt deçi...
Borbaş Kuyruçuktun tizesin kuçaktadı:
— Kör ittigimdi keçir, aba?
— Koy? Öydö bol! Ayıldın törünö kon! Önörlüü it künün körböyt. Ak üydün törün
küldötöt! Abiyir sakta! Öz başıñdagı kasiet özü güldöyt!
— Aytkanıñız kelsin...
— Tabaktagı ırıskıdan al! — dedi Kuyruçuk üy eesi Borbaşka.
— Ekööbüz tabaktaş bololu?
Kuyruçuk uluu sözdün uçugun ulay Borbaş eşitpegen kepti ayttı. Kımtınıp,
iymenip, korkup olturup Borbaş et jegendey da bolbodu...
KUYRUÇUK MENEN KASIMALI
Narında belgilüü manap Çokonun aşı ötmökçü bolot. Aşka büt kırgız jergesi
çakırılat. Eldin baarı kelet. Birok, Ak-Talaanı biylegen Kasımalı Manap eli menen
kelbey kalat. Aşka bir manaptın je
bir ele uruunun kelbey kalışı al uçurdun saltında uruu aralık çoñ çataktın
boloorlugun ayginelegen.
Uruu aksakaldarı oturgan örgöögö Bayzak ajı baş bolup, Çokonun uulu Kazı,
kayduunun mıktıları kirişet.
— Bayzak ajı, aşka bu çoro tuugandardan başka çakırılgandar büt kelişti. Aştı
baştay berbeybizbi,— deyt Kazı.
Bayzak çoçup ketip, oyundagısın ortogo saldı:
— Alısjakın debey, çakırgan eliñ büt kelse, kanattaş çoro elin, tuuganıñ
Kasımalını katıştırbay aştı baştaymın degeniñ Kazı balam orozkelireek jumuş.
Aş jalpı kırgızdın ıntımagı menen ötkönü durus. Çoro elin, Kasımalısı menen
koşo kayra çakırt. Menin pikirimdi aksakaldar da jok debeyt go...
Uruu aksakaldarı — Ajı tuura aytat. Aş tınç, ıntımakta ötkönü jakşı — dep
jaalap kalıştı.
— Maga jımsagıraak aytıldı, men barbaymın — dep koyuptur. Nimkıyalıraak kişi
emespi, emi men kişi jibergen menen da kelbeyt, Sizdin ele tildi albasa — deyt Kazı.
Bayzak bir az oylonup turup: — bul işke Kuyruçuk barsınçı,— dep koyöt. Kuyruçuk
Ak-Talaaga jönöyt.
Kuyruçuk taanıbagan bir jigit boz üydün eşigin kötörüp, anı üygö kirgizet.
Kasımalı eki kuş jazdıktı katar koydurup, çalkasınan jatkan eken. Kirip kelatkan
Kuyruçuktu körüp közün juump uktamış bolup kalat. Munu baykagan Kukeñ da
«Atsalomualeykum!»—dep katuu kaykıra salam aytat. Kasımalı bir közün kiçine
jıltıratıp açıp, Kuyruçuktu taanısa da taanımaksan bolup, salamın alik albastan,
uyku suramış etip bir kapşıtına oodarılıp, tetiri karap jatıp alat.
Kuyruçuk da karap turmakpı, çepkenin çeçip keregege ilip, kudum öz üyündö
jürgönsüp, jüktögü juurkandardan alıp aldına salıp, eki ak jazdıktı jazdanıp, al
dagı ekinçi kapşıttı karap jatıp kalat. Birok, Kasımalının büt kıymılaraketin
tıñşap jatsa, Kasımalı çukuranıp kayra beri karay oodarılganın baamdayt. Kuyruçuk
da Kasımalını karay oodarılıp, eköö teñ Biri-birin közdörün jıltıratıp tiktep
köpkö jatışat. Bir azdan kiyin Kasımalı kiçine kıyşaya kalıp, alakanın eki jolu
çapkanda, tez ele bir jigit baş bagat. Kasımalı jigitke «men iççüdön törgö alıp
kelip koygun, konogum ekööbüz oynop içebiz» dep buyrudu.
Kuyruçuk içinen bul emine şumdugu dep, al dagı Kasımalını tuurap közün
açıpjuump jatsa, bayagı jigit çaraday bolgon çoñ jıgaç tabaktı törgö apkelip koyup,
kayra çıgıp ketti. Kuyruçuk tabaktagı kaymagı alınbagan, jañı uyugan topozdun
juuratı ekenin jazemdebey bildi.
Añgıça Kasımalı kudu ele jaş baladay emgektep tabakka jakındaganda, Kuyruçuk da
anı tuuradı. Eköö tabaktın eki çetinde birinbiri tiktep turup kalıştı. Kasımalı
kadimki tamak korugan it sıñarı «ırr» dep koydu ele, uşunu kütüp turgan Kuyruçuk
«arrarr» dep barıp, Kasımalının başın tabaktagı juuratka matırıp aldı. Kadimki
kür döböttöy kürküröp, eki dalının üstünön nıgıra basıp anı öydö turguzbay koydu.
— Kuyruçuksuñbu? — dedi Kasımalı.
— Ooba — dedi Kuyruçuk.
— Kuke koyö ber, toguz topoz ayıbım bar.
— Andan tışkarı aytkanımdı atkarasıñ!
— Makul, sözüñ eki emes.
Añgıça janagı jigit kirip kelip «kokuy Kasıke» dedi ele, «taş oozuña, bar narı»
— dep anı çıgarıp jiberdi.
Ertesi erteñ menen attar tokulup, attanar aldında Kasımalı kermede baylanıp
turgan topozdordu körsötüp, «Kuke alaar ayıbıñ tigine» deyt. (Kuyruçuk emne kılar
eken dep, sınap on topoz baylatkan). Kuyruçuk atına minip, topozdordu sanap, «ayıbıñ
toguz, aşkanı doñuz» dep onunçu topozdu bir salat da, «toguzu meniki, doñuzu seniki,
bagıla bersin, jürgülö kettik» dep jürüp ketişet.
Bayzak Kuyruçukka «kırgızdın ıntımagı üçün tuulgan, tetirlerin teske salsın dep
kudayım bergen uulsuñ da» dep ıraazılıgın bildiret.
KUYRUÇUKTUN ŞABDAN BAATIRGA JOLUKKANI*
Bir jolu Çüy başına agayınçılap kelgen Kuyruçuk şañduu kelatkan joon topko
kezdeşti. Körsö, kemindik töböldör eken. Padışadan algan çeni aldanemedey körünüp,
karasakal nur jüzdüü, kıyla kelbettüü Şabdan baatır üstü jumşak, sıyda jal bozdun
eç aynıbas koy jorgosun köşültüp top aldında. Kuyruçuk toktolboy salam ayttı:
— Assalomualeykum Şabdan baatır! Kök-Oyrokton dem alıp temingen jarıktj
Kemin dayrasına jıbıljıgan bulak menen koşkon kudayıma tobo!
Alçaktagan karagerdin üstündö dümüröygön sürdüü kara kişi keerdedi:
— Ey! Baatırdın albuut darıyasına möltür bulak bolup koşulguday kasietti sen
kaydan algan tomayaksıñ ıya?!
Kuyruçuk da aga tike oduraya karadı:
— On segiz miñ aalamdın bir egesi — Teñirim bergen al kasietti maga.
Musulmançılık jolunda kol kuuşurup salam aytsam, alikke kelbesten... ertegi kök
bukaday murdun tañıraytkan özüñ kimsiñ, basa!
Tigil ooluga tüştü:
— Beregini turgan jerine atmatı menen kagıp kirgizeyinçi... Baatır jolumdu
berçi...
*
T. Sıdıkbekov. «Külkü jana ömür» kitebinen.
— Ne deyt bu kök buka! Kan joldo salam aytkan jolooçunu kiyiz kazıkça jerge
kaktırsa saa okşogon jindisine, Şabdan baatırıñ Oñ menen Solgo kalıs bolo alat
bele?.. Bugu, sarıbagış, sayak, saruu, çerik emes, jamı kazak, kırgız menen nogoy,
sarttın, akpaaşanın öz jurtu orustun ortosundagı danakeri dep jürsö bıyaktagı köp
jurt... Emike Şabdan baatırıñ oşo jalpı el baamdagan töppü je janına oduraygan,
küdüröygön tentekterin toptop alıp, kan joldon salam aytkan jolooçumiskinderdi
kiyiz kazıkça jerge jitirip jürgön müyüz tokmokpu?!
Betke çaap aytkan Kuyruçuktun alp kebine ıraazı bolgon Şabdan mıñk-mıñk küldü
da, dep koydu:
— Olda Bayake ay. Bul ökümpastıgıñ kepke kedergi boldu go?! Uzun özöndün kulunu —
jamı jurttun kuudulu Kuyruçuktu bölçü emes beleñ?.. At jalında eşiteer alban bayan,
külör külkü kelgen tura! Darıyaga kuyar möltür bulak oşol! Aytkandarına kulak kansın.
Ayılga jürü, biz menen.
Kuyruçuktu katarga alıp Şabdan tizgin kaktı. Boz jorgo soordu bülküldöttü.
Bayatadan jım turgandar kızık kepten kur kalbaylı deşip temine bastırıştı.
Kan joldogu kep kaadası: el-jurttun esençiligi, malbaştın amandıgı suralat. El
arasında emnedey okuyalar boldu. Kanday toy-tamaşa, ne kagılıştar öttü. Jurttun
jayıtı jay, köönü tınç, peyli tokpu. Je oydo jok jerden çıga kalgan kooga, barımta,
doo barbı?
Uşul ızaattan kiyin gana keptin ıgın keltirip, Kuyruçukka kezek ötkörüp akılman
kuuduldun ukkuluktuu kebin eşitip, kuudulduk joruguna jol boyu külüp bastıruunu
oylogon Şabdan baatır «Janagı Bayakenin oroylugu emi juuldu go» dep külö baktı:
— E Kuyruçuk, janagı aytkan möltür bulaktıgıñdı anıktaçı kana?..
— Baatır jakşı ele tunuk elem. Könökbaş ılaylap jibere jazdabadıbı.
Tıyakbıyagında bastırgandardan külkü çıktı. Bayake ündöböy bulkuya karandı.
Közdörü kantalap, açuulanıp kelatkanı baykaldı. Kuday bilet. Baatır jolun tosposo,
al azır kuudul turmak kudaydın öz elçisi bolso da Kuyruçuguñuñdu atına
sogonçoktotup jöö aydap, Kemindin suusunan jeti jolu keçirip, atın jıgıp alıp,
kayda barsañ anda bar deyt bele. Je mookumu kangança sabatat bele kim bilsin?..
— E teñirge şükür, Baatır,—dedi buurul sakal kızıl jüzdüü kişi:
— Ayıkpas keseldin emi jan sergitken külkü deçü ıramatılık akebiz. Kepti külkü
aralagan soñ — köñül kiri tarayt deñiz — könökbaştan tazalangan bulaktay... Anan da
bu Kuyruçuk balam. Menden köp kiçüü eken, balam deyin. Jañılbasam Jumgaldık
Kuljıgaçtan go? Aya Kurmankojodon! Akun, çeçen, kuudul üçöönün konuşu miñ. Al
üçöönün teñirim çın süygöndöründö «öz jurtum», «bötön jurtu» jok! Al üçöö jamı
atpay jurttun balası. Emese, Kuyruçuk balamdan bir kep surayın. Dal çının aytar:
«Sayak menen sagızganga ubal jok» degen nakıl emineden ulam aytıldı eken?..
Ar kim, bir kimder tek jımıyıştı. «Kuudul emine degen joop aytaar eken. Dele
joop tabılaar beken, bu tike kepke degen jımıyıştar.
«An çeçenim, uşu kepti ıksız jerden ayttıñ» dep aytalbay Şabdañ baatır ansız da
elpektengen jorgonun tizginin kaktı. Bu tizgin kaguudan ulam tigil çeçeni kebi
Baatırga jakpay kalganın sezdi. Sezgende ne. Atılgai ok — jerge jitti. Aytılgan kep
köñüldö kaldı... Çeçen çiyki may jegensip tımıdı... Kuyruçuk bögölbey ayttı:
— E ake ay! Bu nakıldın törkünün özüñüz dele bilesiz go? «Uuru jaşıngan
koñuldun üstündögü badalga sagızgan kono kalıp: «Uuru mına! Uuru mınalap»
şakılıktayt. Tigi koñulda köçügü bülküldögön uuru aygakçını süymök bele. Intımak
kursa çoñ el boluçu eki uruunun jakşıları özdörü jakalaşat. Sayak al eköönü
ıntımakka çakırsa, al eköö koşula kalıp, beçara sayaktı töpöştöşöt. Tayaktan kim
saktanbasın, sayak da saktanat. Eköönün momununa sayak boluşat. Oşondon ulam Siz
suragan nakıl kepti UURU menen URUŞÇAAK çıgargan deşet bizde kalıs jurt!
Kırgızdagı eki çoñ uruu — bugu menen sarıbagış eköö bir Kıljırdın tukumu —
eki agayın jurt ekenin unutuşup, ıntımaktarı ıdırap, çabışa bergendigine
keltirip, tike aytkan Kuyruçuktun açık kebine Şabdan ıraazı boldu. Saal namıstana
da tüştü. Uşul keptin çıgışına sebepker bolgon öz çeçenine içinen açuulandı.
«Jalpıga .birdey— karanın kanı, akpaaşa menen jamı kırgızdın ortosundagı
danakeri» katarı Kuyruçuktun kebin kubattadı.
— Töp ayttıñ Kuyruçuk... «Bölünsöñ börü jep ketet» degen nakıl bayırkı Bakay
babadan berki kep ele. Jarıktık Uluu Toonun suusunanbı, ne bizdin jurttun
duusunanbı? Kırk uruu kırgız bir paaşa bolo albay koyduk go...
Kuyruçuk ançeyin küldü:
— Koktu sayın ayıl. Ayıl sayın kök koçkor. Andan kiyin köp koçkor. Kepteşe
ketkende «bir kazanga eki koçkor başın kaynatpagan» da oşolor. Kezdeşe kelgende:
kepke könüşpöy karsakurs süzüşö ketişken da oşolor! Çoku ayrılıp, müyüz sınıp oşo
koçkorlor bılçıldaşkanda... beçara kara kalktın zamanası kuurulat tura, baatırı.
Kuyruçuktun aytkan sözdörü özdörünö tiyip jatkan soñ, Şabdan kep burdu:
— Kuyruçuk eliñden çıkkan önörpozdor barbı özüñdön bötön?
— Bar baatır! — dedi Kuyruçuk. —Bilimönör kazınası elde bolot tura. Anan kalsa,
kudayım, bizdin sayakka takırıraak jerin bergeni menen ırçılıktı, sınçılıktı,
manasçılıktı, anan jalpı ele şayırdıktı ençilegenbi... Eçtemege ebi jok,
jetimdikte öskön Kudaybergen degen bir balası «uzun kuyruktu çologuna ulagan
Kuyruçuk» atandı deyt. Anısı ayıl arasındagı ele jön kişisi sayaktın. Bolot kalam
karmagan Ak-Talaalık Togolok-Moldosu ezelki baba sözün, emdigi eldik nuskanı ak
kagazga tamgalap soñkularga muras kaltırıp jatır. Ketmen-Töbödögü sarttardan
Toktogul ırçı çıktı. Irçılıgı mıktı.
Başka kalktı aytalbaymın, baatır. Bizdin kırgızda, al jurttun bir tukumu
jumgaldık sayakta önörpozdorubuz köp ele. Koldo bar altındın barkı jok degen çın
eken. Oşo köp önörpozdorubuzdu biyliktegi kişileribiz ança jaktırbayt. Je oşol
önörpozdordun öz münözünönbü, je akundun açuu tilinenbi? Ayılınan adaşıp başka
jaktan jay tapkandardın biri — Kalık ırçı. Al Akının balası Kalık akundugu —
betke çabaar, kurç çıktı. Anan tigi Ketmen-Töbölöp barıp, Toktogul, Ötö,
Eşmambetterden taalim alıp jaagı açılıp olturat!
Men köykaşkalardın üçtön birin atadım, baatır. Nesin suraysız?! Ayta bersek
emine köp, önörlüü köp bizde!..
Bolumuştu ulamışka ulay, tersti oñgo kınay maseldete aytıp, kuyuluştura
kapkaydagını çuburtup, öz uruusun da, başkalardı da sınga ala süylögön Kuyruçuktun
sözünö, ar türdüü salttuu, nuskaluu kebine, at üstündö kelatkan kişi keypin köz
booçuday özgörtüp jibergen kasietine baatır ıraazı.
— Bali, Kuyruçuk kalk oozunda maktaganday bar ekensiñ!
— Önörlüü ölböyt degen uşul...
— Bu Kuyruçuktun ordunda başka kişi bolgondo — jurt agası bolso da baya
Bayakeden korduk körmök.
— E Bayakeñer özünözü bügün «DÖÖ» körüp, kişini ızalasa ızalar. Erteñ al
zombugulu üçün «BÖÖ» atanıp, kalayıkka jeksur körünöt... Oşondoy, nezek eköö! Özünözü döö eseptegen, kalk közünö böö bolup kaların erte bilse özünö iygi. Hihi...
Kaymana aytılgan Kuyruçuktun bul kebine Şabdan katuu oylonup kaldı.— «Bügün
«döö», erteñ «böö» degeni jeke ele Bayakege tiyebi? Je... «Ertenki bolordu bir
kuuduldun közü köröt, bir akundun tili bilet» deşçü ele ilgerkiler. Meni da
meeledibi, bu...
Kuyruçuk da Şabdandın oyun baykaganday boldu. Al tek zerikkensip, asta baş
kötörüp asmanga kılıya karadı. Askalarga sur bulut çulganıp, koyu kölökö kaptap
kelatkan boluçu... Kuyruçuk özünçö ele koburap koydu:
— «Jaydın künü jaş baladay» degendi bilgi aytkan eken go. Şabdan baatırdın
Tokmokton kelatkanına, üyünö jeterine küyböy kudayım nöşörün töktürgön turabı?..
Eç kimden ün çıkpadı. — Ildamday jürsök kantet? — dep Kuyruçuk teminil koydu
ele, tuuradan ün çıktı.
— Asmandın nuru — adöölöttün çıgı. Jamgırga jalakaylanaar eçki menen sayak jok
mında!
— Attiginiñ kimisi bolso da tigige bir çaldırdım dep Kuyruçuk tilin tiştey
kaldı tınımday. Anan tek külgönsüdü:
— Eçki kurusun jamgırga jalakay çıçañdap... Men kuruyun bala çagımdan
çagılgandan korkup kalgan jayım bar. El jayloodo. Kün kürküröp, kara jamgır tögüp
jiberdi. Çagılgan jarkıldadı. Bizdin sayaktın eçkileri jalakaydıy jalakayı.
Maaraganı maarap, bakırganı bakırıp, ayılga jamıradı. Bezildegen eeleri kudaylap
jalınıştı. Oşol kezde eçkiden beter çıçañdap kaptalday çapkan atçandar köründü.
Alañgıçaktı «çart» atılgan çagılgan asmandı kak jarıp, kökürögü basıla elekte tigil
atçandardın biri at-matı menen kuladı. Körsö, al beçara agayınçılap kelatkan
sarıbagış eken! Kudaanın amirine ayla jok deçi. Oşonço jalakay eçkige, je beride
kalakaylagan sayaktın birine tiybey, çagılgan sarıbagıştın atının tuyagının uçunan
kulagının uçuna oynop çıgıptır! Ajal uşunday, jolu içke, baatır. Kokustan azır
çagılgan atılsa, bu jolu öñ sarıbagış aman, meni çırpıp ketebi?.. Tezdey jürölü,
baatır!
Uşunu aytıp Kuyruçuk atına kamçı bastı, alga uzadı. Berkiler ün berip külüştü.
Külkü, şıkak menen ör tayana tezdey kelatıştı.
Aytkanday sur bulut oynodu. Baş ıldıy jel sıladı. Adegende kara jamgır iriiri
tamçılay tüşüp, kün kürkürödü. Çart etken çagılgan asmandı teñ jarıp jiberdi beym...
Kündün kürkürögü kapçıgaydı tiretip, ördöp baratkanda Kuyruçuk attan oop tüştü.
Artta andan közün albay boz jorgonu alçaktata termeltip kelatkan Şabdan şaşıp
kaldı:
— Jetkileçi! Oozuna şaytan tükürgön kişi ele... Aytkanı kelip kaldıbı, balee
bolup...
Özü da jorgonun tizginin kaktı. Attan tüşö kalgan kişi:—Kuke degende,
Kuyruçuk üldürödü arañ:
—Çagılgan...
Alañgıçaktı Baatırlar da jete kelişti. «Emine boluptur?» dep suragıçaktı murda
kelgen kişi işenimdüü ayttı:
— Çagılgan tiyiptir, baatır...
— Jakşılap karagılaçı. Tamırı barbı? — degen suroodon kiyin birotölo jan
taslim bolup, «üzülüp» baratkan Kuyruçuk üldüröp, oozunan kök tütün çıgardı deysiñ
— emi aga çagılgan tiygeninen şektenüügö bolbodu.
— Çagılgan tiygendi jerge köölbötöt. Oonatkıla! — dedi karıya. Aytılganday
ırımdaldı. Bir az esine kelgensidi da kelbegensidi Kuyruçuk. Anan kalsa kayran
kişinin karasur ireñi küyüp ketkensip karakök tarta tüşüptür.
—Kuuduldansa attan kulaganı bolor. Öñünün kara kök boluşu koldon kelebi,
teñiri...
— Kudaanın buyrugu. Kuuduldun kulagında degen çın eken go. Jana özü aytkan kebi
töp keldi go egem...
Kulagı eşitkenderge özün işendirip Kuyruçuk «tigi düynönü» közdöy jönöy berdi.
Öz kiyimi emes, kurgak, iyi jumşak ton kiydi. Öz atı emes, üstü jumşak, omoktuu atka
öñörüldü. Ün çıgarıp, külüp süylögön biri jok.
— Eljurtuna kabar ayttıralı, baatır!
— El kişisi ele. Kara aşına mal soyulsa oñ bolor, baatır.
— Moldo ıyman aytsınçı...
Aytor, uşunday kep-keñeşti, keyişti, ökünüçtü ugup Kuyruçuk azırınça «tigil
düynödö». Basa, Kuyruçuktay kalk kadırlagan kişinin ölümü arganday uşak-ayıñga,
boljolgr jol beret deçi. — Şabdan, Şabdan başı menen janındagı Bayakesin
tıyalbaptır. Esil Kuyruçuktu jigitine jıga çaptırıptır dep aytışaar. Aytışaar
emes, aytışat oşondoy den. El oozunda elek jok. Bu — joboloñduu iş. Bir baatırga
ele emes, jamı jurtubuzga kölökö tüşöt. Oñ-sol koşulup kun kubalaşı da ıktımal.
Kubalaşat, Kuyruçuktay kişinin kunun...
Jan berip jatkanga ıyman ;uguzup, ölgöngö kuran okup, tirüülörgö şarıyattı,
aktıktı aytuuçu Ak-Moldo — Baatırdın öz moldosu dayıma ıyık saktalgan
kitepkaptan «Şartliimandı» etiet aldı da, appak jazdıkçanın üstünö jaya koydu.
Üydögülör uşunçalık jım boldu. Koyuu kirpikteri jumulup, Ak-Moldo saal
termelgensidi. Ansız da ak jüzdüü ireñi kaymagı alıngan süttöy meltirey tüştü da
erinderi sıykırduu ebiredi: Al ıymanın aytıp bütürör zamat Kuyruçuk da közün açtı.
Üstünö aykara jabılgan kımkap ton bülk etti. Kadimkidey kozgolup aldı. Anan ak
kımkap tondun aldınan oñ kolun çıgardı. Ötö bir etiettikte sakalın sıladı.
Anan, anan... Uşu az ubakıttın içinde «O düynödön» körgöndörün kep saldı.
Adegende aytkandarı sırduu eşitildi. Anan kep törkünü diniy ulamaga çaap, birde
dööperilerdin ikayasına çagılışa kalıp jattı. Kadimkidey külkü köñül sergitti.
Şabdan baatır da külkügö jırgadı. Anan Kuyruçuktan ötündü:
— Atpay jurttun teñir süygön asıl KİŞİSİ — KUYRUÇUGUM! Külkü çaçkan
önörüñdün küçünö kulmun! Bizden körgön sıydı bötöndördön dele körüp jürgöndürsüñ.
Al üçün emes — abiyir üçün özüñdön surarım: «Şabdandın Ak-Moldosu tirüü maga
ıyman ayttı» degen kep oozuñdan çıkpas?
— Sıygasıy, Baatır! Men özüm iştegen jorugumdu Sizge jalaa japkıday kan
emesmin, bek emesmin, manap zmesmin. Kuyruçukmun!
Argımakka minip, öz atın koştop, esil Kuyruçuk eline kayttı.
ÇÜYGÖ KONOKKO BARGANDA
İlgeri jumgaldıktar Çüygö az kattooçu deşet. Bir jılı küz ayında Bayzak ajı
baştagan bir top kişi, içinde Kuyruçuk da bar eken, Çüygö konokko jönöp kalışat.
Joldo baratıp, eki jerden at otkozup tuştönüşöt. Baratkandar birinen sala biri
soltolordun meymandostugu, tuuragan etti kesmelep bererligi, konoktorgo şeyşep
kaptalgan juurkan jaba turgandıktarı jönündö kızuu kep kılışat. Suktanışat.
Maktap kirişet.
— «Konogum, konok üyüñdü oylop otur» — deşçü ele ilgerkiler — deyt Bayzak
tigilerge. Bardıgı tunjurap, unçukpay kalışat. Kuyruçuk gana Bayzakka kayrılıp: —
Ajı bügün eki josunsuz işime unçukpay timele koysoñuz... Erteñden baştap öz
saltıbız, öz şartıbız menen sıy körüp, kiyin konogubuzdu oşol jörölgö menen
sıylaybız — dedi.
Kuyruçuktun bul sözünün jüyöösün Bayzaktan başka bir dagı adam tüşüngön jok.
Ayrımdarı kaparına da albadı. Keçke juuk soltonun martabaluu adamdarının biri
Rısbektikine kelip tüşüştü. Sıyga sıy ulanıp, taydın eti tartıldı. Kesmelenip,
tuuralgan et aldıga koyulup, konoktor uluulata tabakka kol salıştı. Kuyruçuk bir
algandan kiyin ele kabagın bürköp, kolun tasmalga aarçıp, tişi oorugan münözd»
jaagın basıp oturup kalat. Bayzak dagı kesmenin arasınan etin tergen bolup, eki ireti
alımış etip, kalgan konoktordun alışın kütüp jay olturat.
— Kuke, bir jeriñiz oorup turabı? — Etten albaysızbı? — dep oturgandar surayt.
Kuyruçuk unçukpayt.
— Kuke, bir jeriñiz ooruybu? Birdeme boldubu? — deyt üy eesi Rısbek
Kuyruçuktun et jebey, kabak bürkögönünö ıñgaysızdanıp.
— Oşol birdeme bolgonunan oorup jatat go tişterim... Sorpogo bışkan kamırga
kono kalgan ettin büdürü tiyip ketti ele, tişim «zır» dey tuşpödübü, kamır kamagan
tiş uşunu kılmak...»— dep bayagı kalıbında otura beret.
Çüygün et jep jürgön kadırluu konoktoruna kamır koşturup, et tartkanına Rısbek
katuu sınıp kalat.
Jataar maal bolup, meymandar konok üyünün janında süylöşüp turganda, «orun
salınıp büttü» degen kıyazda bir jigit menen bir kelin üydön çıgat. Kuyruçuk al
jigitti eerçitip kayra üygö kiret. Jigit kayra tez ele çıgıp, konoktor menen
süylöşüp turgan Rısbekti çakırıp ketet.
— Ajıbız ak şeyşepke jatkandı abdan jaian köröt. «Kuday ak bolotnayga
orotkonuñdu keçireek bere kör» — dep, Jalal-Abadda bir munduz baydıkına kongondo
şeyşepti aldırıp salganın özüm körgömün. Başka meymandarıñ kanday jatsa özdörü
bilet. Ajı jatpasa, men jatmak belem, ajı ekööbüzdün şeyşebizdi aldırıp salıñız
— deyt Kuyruçuk Rısbekke.
Ansız dele, içinen sınıp turgan Rısbek «Kuke, ajı kanday juurkanga jatat?» —
dep şaşıp kalat. — Töönün közünün jününön kaptalgan, taza jibekten jasalgan
juurkan jaap jürüşöt go... — Kuyruçuk tamaşaçının aralaştıra tüşündüröt.
— Meymandar orun dayar orun algıla — degende üygö kirişse, baarına teñ
baştarına ekiden ak jazdık koyulup, büt jibek juurkan jabılıptır...
Rısbek ertesi şaşkede konoktorunun ıgına könüp, taydın etin üyrüm tarttırat.
Konoktor keçkisin da Jumgaldagıday et jeşip, jataarda şeyşepsiz juurkan
jamınışat.
Ertesi kayra tartışıp, joldo özdörünçö kele jatkanda «Alda Kuke-ay, ak
buudaydın maşine ununan çaçtay kılıp, kesmelep bergen etten da kaktıñız» dep kalat
Bayzaktın bir jigiti. «Al ele deysiñbi, anısınan da büt juurkandardın appak
şeyşebin sıyrıtıp salganıçı... Ee, Kuke uşu eki joruguñuz teñ orozkelireek
bolbodubu» — dep dagı biröö Kuyruçukka söz tiygize baştayt. Oşondo Bayzak sözgö
koşulup:
— Ey baatırlarım... «Biröönün toogun jeseñ, kaz bayla» degen bar. Solto elinen
bizge kelgen konoktorgo alarçılap kesmelep et berip, şeyşeptüü juurkan jaba
alabızbı? Kep oşondo. Üyrüm et jegendi, konoktorgo şeyşepsiz juurkan japkandı,
demek, bizdin eldin saltın soltolor mıyzam katarı tüşünüştü. Kuyruçuktun
akılmandıgına ıraazı bolgula. Baya künü «Konogum, konok üyüñdü oyloy oltur»
degenimi beker aytkan emesmin. Emi alar bizge konokko kelişse üyrümdöp et tartıp,
şeyşepsiz juurkan jaba bersek bolot. Taarınışpayt. Özübüz da kepke kalbaybız...
Kesmelep et jegendi, şeyşeptüü juurkanga jatkandı siler emes, men dagı jakşı
körömün. Maşine un tabılat. Kaydan bolso da aldırat elek. Birok, çaçtay kılıp kesme
keskendi bizdin kelin-kızdarıbız üyrönö elek. Obolu oşolor kesme keskenge
üyrönüşsün, ak bolotnayga elibiz keñiri jetişse, siler jakşı körgön solto elinin
sıyına tez ele ötüp koyöbuz — deptir.
BAYZAK BAATIRGA TOKOL ALPERGENDE
Jumgaldın manabı Bayzak ubagında akılmandıgı, kara kıldı kak jargan
kalıstıgı arkıluu bütündöy kırgızga taanılgan, kadırbarktuu adam bolgon. Kırgız
menen kıtaydı, kırgızkazaktın çek araların ötö bilgiçtik menen ajıratıp, ogo beter
zobolosu kötörülgön. Anı kadimki Şabdan ızaattap, «baatır» deçü eken. Oşondon ulam
Bayzak baatır atalıp kalıptır. A çınında «baatır», «ake» degen urmatka bardık ele el
biylegender jetişken emes.
«Biri kem dünüyö» degen sıñarı Bayzak da köpkö çeyin bala körböptür. Baybiçesi
özünö tete arı akılduu, arı taraz boyluu, tereñ oyluu, kara suuga başın juusa başınan
tüşkön suu ayran bolup uyup kalgan, anı korooçusu içip algan kasiettüü zayıp bolot.
Degen menen sogonçogu konabaptır.
Kündördün birinde Bayzak baatır Suusamır tarapka attanıp kalat. Alarga udaa
Kuyruçuk da atka minet. Baatırdın öz jogunda anın üyünö atayılap kayrılat da,
baybiçesine: «Kamınıp turuñuz, baatırıña tokol aldırta kelem» — deyt. Baybiçe anı
demeydegi tamaşaday körüp: — İki, kuday bardır, baatırga tokol tandap alıp bergendi
saga kim koyuptur? — dep külöt. — Iya alıp bere albayt dep turasızbı?! Alıp bersem,
süyünçüsünö emne beresiñ? — dep Kuyruçuk da ıkıstatat. — Baarın ele körüp, baarın
ele bilip turganday aytasıñ go. Emneni kaalasañ oşonu al — deyt baybiçe. Kuyruçuk
«Boldu, boldu. Sözgö turalı!» dep tigilerdin artınan çaap ketet.
Bayzak baatır Kiçi-Suusamırdagı Türkmön boluştukuna örgüp kalat. Boluş
baatırdın tüştügünö baglaı kozu soydurup, keçki tamagına taydın etin tarttırıp,
sıy körsötöt. Al jerde kadırluu meymandar jayloonun kök şiberine köldölöñdöy
oturup, bal kımızdan suusunga jutup, taza abadan iskep, tabigattın ajayıp koozduguna
boy jazat. Erikkende arkarkuljaga añçılık kılışat. Emi erteñ kaytabız degen künü
Kuyruçuk alardan bölünüp, «Mambet baydıkında jumuşum bar ele...» dep attanıp ketet.
Körsö, Mambet baydın boygo jetken kızı bar eken. Kudalagan jeri jok, başı açık
eken. Anı ayıl aralap jürüp, Kukeñ murda ele bilip alıptır. Bu jönündö Bayzakka ooz
açpaptır. «Kuday koşkon kuda bolot, paygambar koşkon dos bolot, kuda tüşüp keldim»
degendi aytıp küügüm talaş Mambettikine kiret. Anday sözdü kapıltapıldan ukkan
Mambet tañ kalat:
— Kuyruçuk, bu senin oyunuñbu je çınıñbı? Eger çınıñ bolso, sen kuda kütmök
turgay, aligiçe ayalıñ jok, boydok jürösüñ go. Je biz bilbegen baldarıñ barbı? Je
kaysı bir tuugandarıñdın baldarına kudalayın dediñbi? Degi küyöö bolçu bala kim?
Kimdin balası?
— Küyöö balañ jalpı kırgız elinin baatır uulu Bayzak! Mına oşogo dep kızıña
söykö salganı kelip olturam,— deyt Kuyruçuk toktolboston.
— O, Kuyruçuk tamaşañdı koy... Al baatırga biz kaydan teñ bololu? — dep şektenet
Mambet işenkirebey.
Anda Kukeñ: «Eger maga işenbeseñ, eki uuluñdu teñ janıma koşup ber. Azır ele
barıp Bayzaktın öz sözün uguşsun» — dep tigini şaştırat.
Mambet eki birdey uulun Kuyruçukka koşup Türkmöndükünö jiberet. Alar kelişse
Bayzak baatır tördün sol jak kapşıtında kuş jazdıkka çıkanaktap jatkan eken.
Kuyruçuk eerçite kelgen eki jigitke uşul jerge turgula dep bosogonun janın körsötöt
da, özü daroo ele Bayzaktın janına barıp bir nerseni şıbıragan bolot.
— Ya, emne deysiñ? Degi katuuraak aytçı? — dep Kuyruçuktu zekimiş bolot tigi.
Kuyruçuk ünün murdagıdan da akırın çıgarıp, eki kolun sozup, alakanın tiginin
kulagına tosup, bir maanilüü nerseni aytımış etet. Bayzak daana uga albay «Ya, emne
deysiñ?» — deyt dagı kayra. «Ee, baatır, baarın aytıp büttüm. Makulsuñbu?» — deyt
Kuyruçuk bu jolu elge uguza süylöp. Tajap ketken Bayzak «makulmun» deyt, başın iykep
eçteme şektenbey.
Kuyruçuk eki jigitti eerçitip, kayra Mambetke kelet. Bolgonun aytıp berişet.
Mambet işenet. «Boluptur! Baatır özü kaalap aytıp jatsa, kızıbızdı berbeybiz demek
belek. Kız balanın akırı baraar jeri küyöö emespi» dep demin basat. Kuyruçuk dagı
ıkıstatat:
— Baatır koluktusun erteñ ele özü menen koşo ala ketem degen. Eger eldin baarın
topuratıp, üyübüzgö kotolotpoybuz deseñer, kızıñardı tün boyu kamındırıp, erteñ
menen erte sebin töögö jüktöp, jeñeleri menen maga koşup bergile. Men baatırdı
koluktusu menen Tuura-Kayıñdının oozunan tosup alam. Al emi ırım-jırım, kalıñ
malın üç-tört kündö alıp kelip, koluña salam.
Bardık iş Kuyruçuk aytkanday bütöt. Andan soñ Bayzakka kelip ertesi jolgo
çıgaardı bışıktayt. «Çabal ördök murda uçat emespi». Atım çaalıkkansıp turat,
erteñ silerden erte jolgo çıga bereyin» dep Bayzakka kulak kagış kılat.
Ertesi tüşkö jakın Bayzak joro-joldoştoru menen attanıp, jolgo tüşöt. Beşim
çende Tuura-Kayıñdıga jakındayt. Añgıça alardın aldınan atına kayra-kayra kamçı
urup Kuyruçuk çıgat.
— Oo baatır, süyünçü! Süyünçü!.
Bayzak anın kokusunan çıga kalıp, karbalastaganına tañ kalıp:
— Oo bolsun! Bolsun! Degi al emine süyünçü? — deyt.
— Jañı koluktu sizdi kütüp oturat. Tiginekey! Kuş booñuz bek bolsun! — dep
Kukeñ kolun sunat.
— Emne deyt? Kaydagı koluktu? — dep ogobeter tañ kalat Bayzak.
Tündö özü menen makuldaşıp ketkenin aytat Kuyruçuk. Bayzak köpçülüktün közünçö
«makulmun» degenin esteyt. Söz baasın tüşüngöndüktön, anüstünö Kuyruçuktu da
kıybay Bayzak argasız moyun sunat. Emi bardıgı Tuura-Kayıñdıga buruluşat.
...Jasana kiyinip, eleçekti kabagına tüşürö kiygen koluktunu koltuktap algan
şakıldagan eki jeñesi Bayzak baatırdan köründük, jeñketay doolaşıp, aldınan tosup
çıgışat.
Oşentip, baybiçe menen azildeşip, Kuyruçuk Bayzak baatırga tokol alıp beret.
Bayzaktın baldarı mına oşol tokoldon taralat.
EY, BU KUYRUÇUK!
Kuyruçuk kedey-kembagaldardın malın Anjiyanga aydatıp, sattırmak bolot. «Semiz
malıñardı jıynagıla, aydap barıp, soodalap, üy-bülöñörgö kiyim-keçe, kezdeme,
kantçay alıp kelelip—deyt. Bardıgı makul boluşat. Ayılayıldan mal toptolup, alıs
jolgo bara turgan beldüü er jigitter şaylanat. Mal aydap, kütüröp jönöp kalışat,
Jumgaldın jogoru jagınan.
Al kezde mal satuu jönündö boluştun uruksat kagazı kerek bolgon. Jumgal öröönü
boyunça maldı alıska satuuga Bayzaktın gana möörü jaray turgan. Kuyruçuk joldon
Bayzak baatırdın ayılına kayrılıp, iştin jön-jayın tüşündüröt. Al Kuyruçuktun
el kamı üçün kılgan araketine ıraazı bolot. Maldı eç jerde karmay turbagan til kat
beret. Anan öz koroosundagı kök koçkordu tabıştap: — Kuyruçugum senin
kalıstıgıñdı kiyin bilemin, baasın maga alıp kelip bergin, baygesin özüñ algın,—
dep çıpalak alışat.
Kök koçkordu malga koşup, uzak jolgo çıgışat. Jalal-Abadga kelişet. Maldı
oñduu sata alışpayt. Kızık okuya uşul jerden baştalat. Antkeni, bul jakta koçkor
süzüştürüü tamaşası bar eken. El ekige bölünüp, koçkorlorun süzüştürüp uuduu tüşüp
jatışıptır. Eki tarap Biri-birine kadimkidey doo koyup, jeñgeni bayge alıp,
jeñilgen jagı kuru kalat. Bayge algan koçkorlordu timele tuu jıkkan külüktöy
dañktap, kadırlaşat eken. Jem-çöp, sabiz menen bordop, taptay turgandıktarı da
belgilüü. Taptalgan koçkorlordun jündörünön may tamat. Közdörü küygön şamday
jıltıldayt. Koyö berse bukanı da añtara süzçüdöy bolup, oktos berip, sürdüü turuşat.
Oşentip, Jumgaldıktar kızık meldeştin üstünön çıgıştı. Kuyruçuk «Bayzak
baatır bergen kök koçkordu uşul meldeşke alıp çıkpaylıbı?» — dep mal aydagandarga
keñeş saldı ele, bardıgı makul boluştu.
Kök koçkor tigi koçkorlordoy ança çoñ emes, birok, tıgırçıgınan kelgen, tört sanı
joon, çıgırık müyüz, jünü kılçık jana kök boyök menen boyölgondoy ele. Kuyruçuk
kalıñ toptu jarıp ortosuna kirdi: — Agayın-tuugandar, silerdin koçkorlor dasıkkan,
süzüünün ıgın bilet. Al emi «arkalık koçkor» joldo kele jatıp ele, koygun dese
bolboy eeligip, birinçi jolu meldeşke koşulganı turat. Meldeştin şartık bizge
aytıp berseñer ugalı — dep köpçülükkö kayrıldı.
Kara sakal, uzun boyluu kişi ortogo kelip, meldeştin şartın ayta baştadı:
— Arkalık tuugandar, koçkor süzüştürüü oyunu bizdin el üçün atadan kalgan salt.
Baygeni kalıstar çeçet. Koçkorlorun eki adam jetelep kelip, eköönü jıttaştırat da
kayra alıp ketet. Egerde jıttaşkandan kiyin süzüşpöy kalışsa, anda meldeşke
koşulbayt, alıp kete beresiñ. Eki koçkor süzüşüp bütköndö jeñgenine jeñilgen tarap
bayge beret.
Kök koçkorgo bet kılıp, uzun moyun, çıgırık müyüz, kuyrugu kömkörülgön kazanday,
jündörü apsaygan çoñ kara koçkordu alıp çıgıştı. Oçoyup, ayuu kebetelenet. Kök
koçkor anın janında bala koçkordoy ele baykalat. — Oo, kokuy munuñardı öltürüp
koyboybu... Mındaydın dalayın japşırgan, anüstünö silerdiki murda süzüşüp
könbögön da degender boldu. — Ee körörbüz — dep sır berbedi Kuyruçuk, Sıyagı,
«Jalal-Abaddık koçkor» dalay bayge algan okşoyt.
Eki adam jetelep barıp, kök koçkor menen kara koçkordu jıttaştırdı da kayra
artka jetelep koyö berişti. Eki koçkor eki jakka saal ketençiktep barıp, bir ubakta
kudum nayzakerler kaçırışkanday kaçırışıp kalıştı. Müyüzdörü kagışkanda «kars»
degen ün çıgıp, eköönün teñ baştarı jerge kire tüştü. Eköönün teñ artkı butu, kuyrugu
kötörülö tüşüp, eköö teñ sendirektey kalıp, anan artka bir top ketençiktep barışıp,
kayra tütündöy kaçırıştı. Bu jolu eki müyüz tiyişkende ele kara koçkor çalkasınan
ketti.
— Arkalık agayınıbızdın koçkoru jeñdi! Baygesi bir koydun pulu dep daroo
berişti. Oşentip kök koçkor Jalal-Abaddan Anjiyanga bargança köp tamaşalarga
katışıp, bir da jolu jeñilbedi. Dalay dañkaygan koçkorlordu kömölötö süzüp,
köbünün müyüzün omkordu. Körgön elderdi tañ kaltırdı. Kök koçkordun ulam atagı
çıgıp, joldu kata otuz koçkordu jeñdi. Aga kızıgıp «sat» degenderge berbey jürüp
oturuştu.
Anjiyanga barganda kök koçkordu dagı bir jolu meldeşke salıp, anı jeñgenden
kiyin,— emi bu «baatırdı» mından artık kanday baaga satmak elek,— dep
Kuyruçuk kırk koydun puluna sattırıp jiberdi. Baygeni bölüp alışıp, baasın
Bayzakka saktap koyuştu.
Kalıñ maldı Anjıyandın bazarına aydap barıp satıştı. Teñinen köbü soodalandı.
«Kalganın emki aptaga kütöbüz» dep şaardan alısıraak talaada kaytarıp jatıştı.
Oşol ubakta orozo bütüp kalgan mezgil bolot.
— Bügün aybaşı, erteñ ayt. Men meçitke baramın — dep Kuyruçuk janına eki jigit
alıp, şaarga jönöyt. Namazga tüşüü üçün çoñ meçitke köp el çogulgan. Kuyruçuk eldin
art jagına turup kalat. Birinçi jolku namaz bütköndön kiyin ekinçi namaz baştalat.
Aga da Kuyruçuk kayra koşulup tüşöt. El köp bolgonduktan üçünçü jolku namaz
baştalat. Bu jolu da koşulat. Namazga tüşürüp jatkan ıymamdın aldına çoñ jooluk
jayılıp koyulgan. Namaz akı jana orozo karmabagandar orozo künöösünön kutuluu üçün
oşol joolukka ar kim pul taştap ketüüsü parz eken.
Kuyruçuk ıymamga taanıluu maksatında üç jolku namazga akça taştayt. Anın üç
jolu namazga tüşkönün ıymam da baykagan ele.
El tarap ketkenden kiyin artında Kuyruçuk kalat. Oşol uçurda ıymam sopusun
çakırıp: — bir ukmuş soopçul adamdı kördüm, teetigi adam üç jolu namazga tüştü —
deyt. Añgıça Kukeñ da kepiçin kiyip, alarga basıp kelip, «assalamualeykum,
moldokeler» dep kol berdi da:
— Ekööñüzdördün bir künkü tapkan oljoñor eken. Jooluktun pulun men alayın,—
dep jooluktu tört burçunan karmap koltuguna kısat.
— Uke, bul pulda sizdin eç kanday akıñız jok. Jooluktu taştap koyuñuz — dep
ıymam kızañdayt.
— Ee ıymam ake, sabır kılıñız! Bul adam — Kuyruçuk! Ey,— bul Kuyruçuk! Uşul
jooluktagı pul menen kutulsañız ele, kuday deñiz!—dep janındagı sopusu kolunan
karmap toktotot. Iymam añtañ bolup, sopusu eköö Kuyruçuktun artınan akmalap, sırtka
çıgıştı.
...Kuyruçuk jooluktagı akçalardı eşiktin sırtındagı, joldun öyüzbüyüzündögü
kayır suragandarga taratıp jattı.
Bul okuyanı körüp turgan ıymam «bul tegin kyşi emes» — degen oydo sopusun
jiberip Kuyruçuktu kayra çakırtıp aldı.
— Iymam ake, siz janagı bergen puluñuzga naarazı bolup çakırdıñızbı, je dagı
pul bergeni jatasızbı? — dedi Kuyruçuk.
Iymam anın kolun karmalap: — Keliñiz, arkalık Kuyruçuk! Sizdin kayır suragan
adamdarga soopkerçilik kılganıñızdı körüp oturdum. Anık soopker ekensiz. Men al
puldu alarga bermek emesmin,— dep çının ayttı. Sopusuna Kuyruçukka bir attın
pulun berüünü buyruk etti.
— Ee, ıymam ake, aytpadım bele, uşu jooluktagı pul menen kutulsañız, kuday deñiz
degem,— dep sopu kol sandıgın açıp, bir attın pulun Kuyruçukka karmattı. Kukeñ
ırakmatın aytıp kol alışıp kete berdi.
— Bul adamdı kaydan bilesiñ? — dedi ıymam sopusuna.
— Ee ıymam ake, mından eki jıl murda çoñ bazarga barıp kalsam, uşul adam kalıñ
zldin ortosunda biyik tekçege çıgıp alıptır. Anı — Kuyruçuktu kurçagandardın köbü
menmensingen soodagerler, köpöstör eken. «Kele beş pul bergin» deyt. Al soodager
unçukpaetan çöntögünön «me alıñ» dep sunat. «Kele on som» deyt. Tiginisi dele «me
alıñ» deyt. Kıskası, «berbeymin» degender bolbodu. Kuyruçuk algan puldu özü albay
oşol jerdegi beybeçaralarga uzatıp turdu. «Oy sen köpösüm, bir tıyın da berbeymin
debediñ bele? Emne sebepten berdiñ? — dep el külkügö tunat. Keç beşimge çeyin ne bir
sarañ soodagerler «berbeymin» dep kelip ele, al suraganda çöntögündögü akçaların
suuruyt. Men oşon üçün jana sizge eskertpedimbi — dep sopu ıymamdı jılmaya karadı.
Kuyruçuk mal aydagandar menen ıymamdan algan attın pulun teñ böldü. Ertesi
kalgan maldı büt satışıp, elge degen buyum-tayımdardı attarga jüktöp kayta Jumgalga
sapar tartıştı.
MEN SENİ MİNİP BARDIM
İlgeri kazak-kırgızdın bay-manaptarının ortosunda alık-salık jıynoo boyunça
çatak çıgıp, kırgızdın oñu menen soluna aykın taanımal Şabdan Jumgaldın manabı
Mırzabekke dubay salam kat jazıp, mınday işke Kuyruçuk jaraçu ele dep aga kişi
jönötöt. Mırzabek Jansarı degen jigitin jiberip
Kuyruçuktu aldırat da: — Sen, çeçen, kara kıldı kak jargan kalıs, tonun añtara
kiyip eldi küldürgön kuudul, kök eşek mingen maskarapoz ekeniñdi bilip Şabdan
çakırtkan eken, bügündön kalbay jönö! — deyt Kuyruçukka, «emne bolsoñ oşo bol» dep
tabalaganday...
Kuyruçuk makul bolup, ayıldan çıgıp joldun boyunda arı ötkön, beri ötkön
baylardı tosup çıgım salat. — Sen maga jakşı at kamda, sen tebetey, sen kürmöşım,
kepiç maası dayındagın. Men joo menen betteşkeni baratam, sen kümüşbıçakkamda.
Eger aytkanımdı dayındap berbeseñer Mırzabekke aytıp körgülüktü körsötöm,— deyt.
Boluştan korkkon baylar anın aytkandarın tünü menen kamdap berişet. Kukeñ tañ
kulanöök salganda saparga çıgat. Aşuu aşıp, tañday katıp, mingen atı jürböy kalganda
koştop kelatkan attarınan ulam almaştırıp minip, sabap urup oturup Bişkekke kelip
Şabdanga jolugat. Eki eldin ortosunda ayrım bay-manaptardın kesepetinen
boloorbolbos çır ayabay ırbap, kazak menen kırgızdın ırkı buzulçuday uçur eken.
Kuyruçuk kırgızdan bargan kalıstar menen birge kazak öküldörünö betteşet.
Çındıktın beti açılıp, jüyöölöşüp, akırı eki eldin ıntımagı ıdırabay jakşılık
menen bütöt. Şabdandan sıy körüp, Kuyruçuk bir neçe kündön kiyin kayra aylına
jönöyt. Kelgen soñ kimden emne alsa çıpçırgasın korotpoy kaytarıp beret.
Mırzabek kardın sılap, eki uurtun salañdatıp, közün çakçaytıp, Kalıyça degen
kara sur baybiçesinin kaşında akıldaştarı menen ıñgıranıp oturgan maalda Kukeñ
kamçısın süyröp kirip barat, salam aytıp. Mırzabek anın kiygen kiyimin körüp
adatınça sol jakkı uurtun bülküldötüp: — Ey, kuu kaptal, tomayak, kantip barıp kele
kaldıñ! — degende:
— Men seni minip barıp keldim! — deyt Kukeñ. Bul sözdü ukkanda Mırzabektin
kuykası kuruşup, küybögön jeri kül bolo: — Bul emnesi? Kuturgan akmaktın önörün
körsöñ? — dep küülöndü.
Boluştun «börk al dese baş algan» kültüñdögön jigitteri dagı emne söz çıgaar eken
deşip çoñunun oozun tikteyt.
Saamga toktop turup Kuyruçuk:— Antip aytkanımdın sebebi, senin kadır-barkıñ
Kızarttın beline deyre ele eken... — dedi da attanıp kete berdi.
JALAA
Kuyruçuktun bir zarıl jumuşu çıgıp Narınga kelip kalsa kotoloşkon ele elder...
Körsö, aşkan balban, birok, üyünön ürüp çıgaar iti jok, tündük tartsa töbösü körüngön
Samankulak degen azamat jok jalaa menen ayıpka jıgılıp jatkan eken. Al mındayça.
At-Başılık Kazı degen manap «Bul menin toguz jılkımdı uurdap başka jakka
buttaştırıp aşırıp jiberdi» dep kurulay doo kılıp, biydi jaldap, jazıksız
baykuştu 12 ay türmö jazasına kestirip, anan toguz jılkı öndürüp aluuga öküm
çıgartat. Samankulaktay beçeranın sözün kim ukmak, biylik da, biy da Kazının
kolunda. Özünö okşogon birin ekin er jürök adamdar kiyligişip körüşsö alardın
sözün tigi bilermandar kaakı oorduna körüşpöptür. İştin jüyöösün surap toluk
bilip algan Kuyruçuk jardanıp karap turgandardın arasınan aldıga çıgıp:
— O, kalayık! O, momun jurt! Uluktar! Menin silerge ayta turgan sözüm bar, uk! —
dedi. Anı taanıbagandar, «Bir kokuy kişi okşoyt, uşul ele jetişpey turgansıgan.
Ajıdaardın kuyrugun basıp böödösünön ölöt ee» deşip şıpşınışat. — İ jigit,
kana artıñ bolso ayt! — dedi uluktardın biri.
— Bul, Samankulakta kenedey da künöö jok! Munu karalap jatkan kişi kim ayıptuu
ekenin özü bilbeyt tura. Kazı Kuyruçuktu körgöndö ütüröyüp kabakkaşı bürkölö tüştü.
— Kana, sen er bolsoñ uurunu körsötüp berçi! Kukeñ şaşpay turup:
— Uuru menin murdum.
— Bul emne deyt? Anda Kuyruçuk: — Jogolgon jılkını uurdagan menmin. Siler
Samankulaktı aktap, meni keskile, uurdagan maldı on kündün içinde tölöp berüügö
menin kuduretim jetet. Biy arı oylonot, beri oylonot. Kayrakayra Samankulaktı
surakka alat. Al aktıgın aytıp karganat. Biy emi kedeydi aktap, Kuyruçukka asılat.
Kuyruçuk Kazı menen surakta közdöşköndö: — Ya, Kazım, uurdalgan jılkılardı koyö
turup bayagı menin minip jürgön atımdı zorduktap soyup alganıñdı moynuña
alasıñbı? Je bolboso aylıñdın janınan jayınça ötüp baratkan adamdardın baarın
tonop alçu eleñ go. Çınbı? Eger munu kalktın közünçö tansañ, andan biydin aldında
janıñdı ber da tanıp kete ber! ^ dep lıkıldata baştaganda köpçülüktün közünçö doo
doolap, mööröyü üstöm bolup.çamgaraktagan Kazı, bu sapar mant berip kete albayt. Çın
bolçu,— dep aytılgandardı moynuna alat. Kimdi ayıptap, kimdi keseerin bilbey
biydin başıkatat da: — Tüü, baarı teñ jalgan... Silerdin özüñörçö çatagıñar bar
okşoyt. İşiñerdi karabaymın! Eki ortodo meni ubara kıldıñar. Özüñörçö tınışıp
algıla!:— dep kol şiltep kete berdi. El Kuyruçuktun kıraandıgına, ajatçıldıgına,
aylakeçtigine tañ kaldı.
MANASIM BARDA KAYDA BOLSO KONOM
Kuyruçuk jolooçulap baratıp kun keçtep ketkendikten joldogu bir ayılga
kayrılat. Jolooçu atın mamıga baylap salıp üygö kirip barsa tördö bir kişi töö
çepken menen başın çümköp alıp, kuuruma çay içip jañıdan terdegeni oturuptur.
Salam berse alik albayt. Kuyruçuktun jini kelet. Ayalı kazandın janında, özü tördö...
Kel, otur, degen dele kişi jok. Ayalı kuuruma çaydan kuyup, törgö çeyin basıp kelip
sunup, boşogon çınını alıp ketip turat. Tigilerge jaraşa mamile kılıp Kuyruçuk
özün özü bilip eköönün dal ortosuna kelip oturat. Zayıbı kuuruma çay kuyup erine
sundu ele Kukeñ anı ortodon şıp ilip alıp, bilmeksen bolup içe berdi. Tigi
terdegeni oturgan neme başın bekem tumçulap, közün jıltıldatıp «maga kaçan ayak
sunat» degensip kütüp oturat. Ana beret jok... Mına beret jok. Tıñşasa janındagı
çooçun kişinin çaydı uurtaganı ugulat. Añgıça ayak boşogondo ayal anı ala koyup, meltkalt kuya erine sundu ele Kukeñ tiginden murda ozunup anı da ilip ala koyup,
şorkuratıp uurtap kirdi. Munu bilgen üy eesinin açuusu kele tüştü. Birok al anısın
bilgizbey özünçö tişin kıçıratıp, kürsüldöp jötölgön boldu.
— «Terdesem bolot ele, kapıray...— dep al zayıbına kañkuuladı. Ayalı çoñ kesege
kuuruma çaydan kuyup, sunup baratkanda, Kuyruçuk anı da tige jetkizbey kagıp ala
koydu da «Öh!.. Jañıdan ımşıp kelatam» dep içe berdi, ayal meyman boşotkon ayakka
kayra dagı kuurma çay kuyup obdulup küyöösünö sunup baratkan, Kuyruçuk epçildik
menen munu da ilip ketti. Ayal emne deeriñ bilbey oozunan aldırgañ börüçö mostoyup
oturup kaldı. Kukeñdin eki kolunda eki idiş, eköönü almak sadmak «şor» etkize
uurtap: «Bah! Çay emes beken. Terdegeni az jerden kaldım...» dep çay sungan zayıyatı
ulam karap koyöt. Üydün eesinin meymanga ayabay kıjırı kaynap, içinen tütöp,
kalçıldap çıktı. Kolomtodogu küyüp atkan tezekti kösömüş bolup, jini tüyülgön
muştumuna çıgıp, aldırtan zayıbın jekire tikteyt. Ayal bir erin, bir meymandı
karap jaldırayt. Kuyruçuk bilmeksen bolup: —Dagı kaldıbı kuyçu, jañıdan
alkaşalka tüşüp terdep kelatam» — dedi ele berki çümkönüp oturgan kişi çıdabay
ketip, üstündögü çepkendi ırgıtıp jiberip: — Oy, sen kanday kuday urgan nemesiñ
ıya?! — dep oluna ketti. Meyman andan kalışpay: — A sen kanday töböñdön urgan sorgok
neme elen? — deyt.
Üy eesi olurayıp karap: — Tobbo! Munu kuday urgan turabı? — dep küülönö ketti.
Anda Kuyruçuk: — Uşu sen mınabureki çoñ kazan kuuruma çayga ele toyö kalam dep
turasıñbı?! Koydu soyso başın jep, koyçusunun akın jep, aga toyboy eldi jep,
salamga alik albay mintip oozunan ak it kirip, kara it çıgıp keljirep turgan, sen
toyboysuñ! Ooba, eç nersege toyboysuñ! — dep joop kaytardı. Munu ukkanda üy eesi
bezge sayganday tura kalıp: — Bu emne deyt?! Kokuy, kokuy körgülüktü uşul sayaktan
körmök boldum ee! O kaydasıñar jigitter! Karmagıla, bul oozuna alı jetpegen nemeni!
— Kokuy debey, kok tiştep Ata-bababız atam zamandan beri kızıgıp ukkan Manastan
ukpayt da, tamagın ayap, meymandı kubalagan sende da abiyir barbı?.. Manasım barda
kimdikine bolso konom. Murdu jarık kara atanday bolgon, tük kütpögön kempay...
Kuyruçuk şart çıgıp kete turgan bolgondo tigi kişi «körüngöngö aytıp abiyirimdi
ketirbesin degen teyde: — Oy, beri toktoçu! Kana, açuuñdu koyup mınday oturçu,— dep
kara küçkö meymanga jalpaktayt. Kuyruçuk sabır kılıp törgö jılıp oturdu.
Meymandı ança jaktıra berbey zayıbın karap: «Et sal» degensidi, ayalı turup ala
bakanda ilinüü turgan etten salmak boldu ele eri kayra arkasına kılçayıp: «az ele
salsañ» degensip kolun jañdap oozun çulçuytup şıbıragan boldu. Anan meymanga
karap: — Kana emi Manasçı bolsoñ baştay ber. Ayak taştaşıñdı köröyün,— dedi.
Kuyruçuk ünün tiginikindey içkertip: — Manastın «suu koşkonunan» baştayınbı,
je...
— Emne deyt! «Suu koşkon Manas, ınak Manas» degen da bolçu bele. Sen anık bir
kokuy neme okşoysuñ. Degi başımdı katırbay bilgeniñden baştay berçi,— dedi üy
eesi. Anda Kuyruçuk tiginin janına jakınıraak jılıp oturup, jay barakat tamagın
jasap bir közü çalır, üstüñkü eerdi kalbaygan tüyrük tigi mırzanın özün tuurap, ünün
da oşonukunday çıgarıp:
— Eey, Talastan çıkkan er Manas... Altaydan kelgen şer Manas! Manas... Manas...
Manas...—
dep, koyup iyçüdöy kolun üy eesin karay arbañdatıp, tarbañdatıp uşul saptardı
keçke kaytalay berdi. Bir ubakta bay: — Oy, bu sen kayra-kayra ele kulak meeni jep
«Manas... Manas» dey beresiñbi. Mından bölök bilgeniñ barbı, je kaljıragan
nemesiñbi? Toktot muluñdu! — dedi kızırañdap. ç Kuyruçuk: — Saga okşogon neyli
taş kişige «Manas» da jaraşçu bele? — dep anıkınan pıgıp başka kolu açık bir
kedey adamdın üyünö tünöp, tañ atkança «Manastan», özünün ar kanday okuyalarınan,
çeçen sözdörünön aytıp berip eldin jarpın jazdı.
SUPATAYDIN TOYuNDA
Jumgaldagı çoñ bay — Supatay degen adam (Balbak uruusu) erkek balaluu bolup,
balasının atın Balbak koyup, Jalal-Abaddan 100 atka kürüç jüktötüp kelip, köp mal
soyup, SoñKöldü jaylagan elderdin baarın teñ çakırıp çoñ toy berdi. Toydu Şordun
talaasına ötkördü. Beş kişige bir Tabaktan et, bir tabaktan kürüç tarttırıp, bir
kündü jalañ tamak berüü menen bütkördü. Ekinçi künü kırgız oyundarı birinen sala
biri bolup er sayışta Jumgal taraptan çıkkan Otor menen Ak-Talaa taraptın
Kıdırgıç balbanı eköö köpkö çeyin sayışa albay bakandarı sınıp jattı. Küçönüşüp
algan nemeler uzakka alışışa albay jatıp bir ubakta eköö birdey attan ırgıp
ketişti. Jumgal tarabındagılar «Kıdırgıç birinçi uçup tüştü» deşse, Ak-Talaa
tarabındagılar «attan algaç Otor ırgıdı» deşip eki tarap çırdaşa tüşüştü. Eki top
Kuyruçuktu kalıstıkka tartıştı. Kuyruçuk Jumgaldık
targa karap: — Silerdin Otoruñar emne oynop atıp tüşüptürbü? Bul adilettüülük e
mes, attan eköö teñ tüşköndön kiyin baygeni eköö teñ bölüp alışsın! — dep kalıstık
kıldı. Oşentip, bir toguz bayge teñ ekige bölündü. Emi, Kökümbay menen Musakojo
betteşet, er sayışka ayaldardan alıp çıkkıla dep kaldı. Musakojo taraptagılar
Molto kızı Ayşa degendi elden bata aldırıp, atka mingizip Sarıker menen Köböy
balbandın koştoosunda alıp çıgıp keldi. Al bir nayzasın önörüp kıylaga arıberi
bastırıp turdu. Kökümbay taraptan eç kim çıkpay akırı baygeni özü jeke aldı.
Baygesi bir ögüz, bir kımkap çepken ele. Eñişten ataktuu Sarıker balbanga, küröştön
ataktuu Dööt balbanga teñdeş çıkpay alar da baygege jeke ee boluştu jana dagı mayda
tamaşalar jürüp jatkanda Kuyruçuk el ortosu menen atçan bastırıp Musakojonun
aldına kelip: — Saloomaleykum boluş, ak kalpak kiyip, sarala şayı çapan jamınıp,
kempirdin molosunday bolup oturgan keypiñdi kör, kele, men minip jürgöndöy bir
jakşı at bergin! — dep katuu süylödü. Biz Musakojo eli Musakojonun janında oturat
elek, balaket bolup, Kuyruçuktu sabatat go dep tursak, antpesten kayra jarkıldap külüp,
Abdıkerim degen jigitin çakırıp, azır bir jakşı at alıp kel dep jiberdi ele,
anısı çaap barıp jol jorgosu bar toru at jetelep keldi. Kuyruçuk attı noktodon
karmap turup: «Oomiyin, kazıñ karış bolsun, sakalıñ tizeñe jetsin, erkek uulduu bol,
ömürüñ uzun bolsun! — degen bata berip, attı jetelep ketti. Antkeni Musakojo suydañ
sakal, kazısı jerge tiygen semiz kişi bolçu. Üçünçü künü at çabılıp, Şordun çatına
bayge sayılıp, külüktör Soñ-Köldün kepteşinen koyö berildi. Töö baştagan bir toguz
baygeni Kurtkalık sokuçu Bekboonun tor atı çıgıp kelip al aldı. Uşunu menen toy
taradı.
JIGILIP DA BAYGE ALGAN
Kuyruçuktun balbandık jayı dagı bolgon. Balbandıktı atayı tutunbasa da çoñ aştoylordo özü taraptan balban çıkpay kalgan uçurlarda küröşkö tüşüp bayge alıp, eline
namıs alpergen. On segiz mertebe ataktuu balbandar menen bet kelip, on altısın
jeñgen. Bir iret alışa albay teñ çıgıp, a birinde jeñilgen eken. Munusu dagı kızık!
Jıgılıp da bayge algamın!» — dep Kukem özü külüp kalçu deşet. — Bu bayandı
Kuyruçuktun uulu Mukattan ukkamın,— dedi Beymenjan ake.
***
Keñ Çüydün tınayında köp el-jurt çakırılgan toy ötöt, ırasmıga ılayık eldik
oyun-tamaşa baştalat. Oşondo Jamankul ırçı jar salıp, balban kuröş bolorun
bayandayt. Ar jerde toptop bolup balban tandagandar, kajıkuju tüşüp, balban kiyçü
jargak şım kamdagandar. Köp uzabay kalıñ eldin uu-duusu basıla tüşöt. Ortogo
küntuudan kelgen Ak balbandı alıp çıgışat. (İlgeri dalısı jer jıttabagan, aytıluu
balbandar ak balban atıkkan). Anın atı, atagı da köpçülükkö dayın eken. Eç kim
daabayt. «Tüşömün» dep baya baatırsıngandar, erdemsip eelikkender, jeelikkender
çooçulap dımıyt, çettey berişet.
Kuyruçuk da balban tandaşıp jürgön bolot. Añgıça, bir jigit arıberi jetelep
turgan ak boz atka közü tüşöt. Argımak sını bar, asıl mal eken. Kümüş çegerilgen eer
tokumduu, üstünö kilemçe jabılıptır, kökülünö üküsü tagılıptır. Surasa,
«balbandın baygesine berilet» deyt jetelep turgan jigit. Ak bozgo kızıkkan Kukeñ
daroo — men tüşömün,— dep tartınbay, kiyimin çeçpeyetpey turup balbandı bettep
jönöyt. Kıylaga deyre alışıp, buttan toroy çalışıp, bir maalda Kuyruçuk jıgılıp
kalat. Mınakey, kızıgı! Jıgılgan balban bozala bolup, ıza jutup elge eptep basıp
kelçü emespi. A Kukeñ antpeyt. Tura kalıp, tigi badbandan murda eldi karay
attapbuttap artın karabay çurkap jönöptür. Karap turgandar anın munusun tüşünböy
eleyip añtañ... Kuyruçuk tüz ele bayagı ak boz atka jetip, üzöñgü teppey sekirip minet da
eldi aralata çabat. Birtıyakka, bir biyakka udurgutat: «Ak balbandan korkpogon men
balban emey kim balban?» — dep, birde jorgosun saldırıp, keede taskaktata kalıp,
attan tüşpöy koyöt. El kıraan katkı, külbögön kişi jok. Oşondo Şabdan baatır aş
eesin çakırıp:
— Ak bozdu Kuyruçuk alsın! Balbandın baygesine başka at bereli! — degen eken.
ANJIYaNGA SAPAR
1. «Ötügüñüzdün ünü türdüüçö çıgat...»
Kuyruçuk Kul degen jakın tuuganın eerçitip Anjıyanga barmakçı bolot. TuuraKabak ıldıy, Sarı-Kamış, Toluk arkıluu jolgo çıgat. Tuura-Kabaktagı Çökö
manaptın ayılına kün bata jete kelişet. Arıberi ötköndö Çökögö kayrılmayın ketçü
emee eken. Antkeni Çökö abıdan adamkerçiliktüü, nark tutungan, sıy bilgi adam bolot.
...Et bışkıça «Kuyruçuk keldi» dep çogulgan eldin suroosu boyunça «başkanı koyup
Manastı ayt» degendey, Manastan kuyuluşturup kep salıp oturat. Söz ulam kızuulap,
bardıgı memirep söz tıñşayt. Bir maalda Çökönün eki ata ötüşkön tuuganı Orkul
keregege başın süyöp uktap ketken eken, kaydan bilsin, «bıyt» ettirip koyö beret.
Oturgandar konoktorgo sır berbey ukmaksan boluşat. Çökö Kuyruçuktan uyalıp
ıñgaysız; bolo tüşüp, kırım ötügün uşalap, kıçıratımış bolup kalat.
— Çökö aksakal, bu ötügüñüzdün ünü türdüüçö çıgat eken... Murunku ünü mından
başkaça bele? — dep Kukeñ azil taştayt. El duu külöt. Uktap ketken Orkul çooçup
oygonup, eki-jagın karanıp, emne bolup ketti degensip, Çökönü tikteyt. Al betinen
tügü çıgıp, sırtka çıgıp ket degendey işarat kılat. Orkul akırık jılıp, üydön
çıgıp ketet. «Uşul tuuganıñ uluu söz süylönüp jatsa, ukkanga kudureti jetpey uktap
kaldı, uyat dagı boldu. Munun özü da, ukum-tukumu da jarıbay ötöt. Kep bilbes, ayak
boşotoor, adam türündögülör gana çıgat mından» — deptir Kuyruçuk.
Ertesi Çökö — kuttuu üydön kur ketpeyt emespi, bir at minip ketkin!—dep, bir at
tarttırat astına.— Rahmat, Çökö aksakal. Emi, atka at almaş. Kuldun atın samagan
jerge jeter emes. Jılkıñdın içinde kula jorgo bar. Oşonu ber. Ança dele çoñ jorgo
emes. Birok, jürömal, alıska moyunbayt — deyt Kuyruçuk söbol salıp. Kulanı Çökö özü
da bilbeptir. Öydö-tömön köçköndö gana jılkıçılar karmap kelip, jügön katıp, oor
jük jüktöşçü eken.
— Men apkele koyöyun...— dep bayagı Orkul çaap ketet. «Kula jorgonu» jetekke alıp
kayra jetip keleg enteñdep. — Çökö baatır? Men aytkan kula bul emes» başka kula... At
almaşkanga emne ayadıñ? Tündögü ötük üşalatkan tuuganıñ uşulbu? Bul özü dagı
jarıbayt, eldi da jarıtpayt, aay,— dep, saal keyiy tüşöt. Ugup turgan jılkıçılar
tañgalışat.
— Kapıray, bu konok, daana oluya okşoyt. Berki kuyaanı kaydan bilet? Özü kişinin
közü tüşöör dele mal emes. Köp jılkının ele biri... Anüstünö Kuyruçuktar SarıJayık menen kelişti. Tigi Kırgoodogu jılkılardı körüşpösö... Kaydan bildi? —
deşip özdörünçö kübürşıbır.
Jılkıga dagı bir başka jigit kayra çaap barıp, <bayagı kulanı alıp kelet. Kula
jorgonu Kulga mingizip, «kuday jol ber?!» — dep Anjıyan közdöy jol tartışat.
2. Anjıyandın bazarında
Eköö uzak jol jürüp, at terdetip Anjıyanga da kelişet. Anjıyandın bazarında el
jıkjıyma. Jöölöapüp arañ basışat. Mınday köp eldi, jayma bazardatı türdüü ölüü
buyumdardı Kuldun birinçi körüşü ele. Ulam birin karmalap, köpkö buydalıp, ansayın
kızıgat. Közünö baarı ele sonun körünöt. Atası Jasool usta kişi bolgonduktan bir
meti, tegirmendin taşın çekkenge bir çoñ balka alat. Andan soñ bayagı kula jorgonu
satışıp, kiyimkeçe, böz, mata alışat. Birok, Kul jöö kaldı. Kukeñ bolboy sattırıp
iydi. Oşonduktan Kuldun jürögü düpöyül.
Emi alar jerjemiş bazarın aralaştı. Kul andasanda örük, meyizdi jep körgönü
bar. Al emi andelekti jemek turgay körgön emes boluçu. Sonurkap bir andelek alıp,
kanday jeerdi bilbey Kuyruçuktu karayt. — Ee, tuuganım munu andelek dep koyöt, munu
mintip soyöt — dep Kuyruçuk çayçınıday nemeni üstöldün ustünö koyup, makisi menen
ekige bölüp, jey baştaşat.— Mından birdi jese ele toyöt deçü ele, jıyırmanı jese da
kişi toyboy turgan eme go... dep Kukeñ koburayt, oozu jön turbay. Anı ugup kalgan
soodager: — Ee aka, kel meldeşebiz. Jıyırmanı jep ketseñiz atkez, jebey kalsañız
pulun tölöñ,— dep aç kenedey jabışat. Eköö meldeşe ketet.
Kuyruçuk andelekterdi çetinen alıp jey baştayt. Kul uzununan tilip, sunup turat.
On beşti jep beşöö kalganda tigini sınamakka «emi bolgonu beşöö kaldı, ukam
jesin» dese, soodager bolboyt: — Aa, koyuñ! Endi birdi jeseñ kusasıñ... Meldeş degen
meldeş. Büt jeñt ne katınsıñbı?
«Aa boluptur» dep baarın teñ jep bütüp: — Kele dagı beşti? — deyt Kuyruçuk. —
Oo, ölgür! Bu andelek emes, meni da koşo jeyt go! Endi katınıma kantip baramın? —
dep soodagerdi kara ter basat.
Andan arılap, mal bazarga barışsa, on üçon tört jaşar çamasındagı bala kara
jorgo minip, öydötömön udurgutup jüröt. Eldin baarı oşogo karayt. Eesi kursagı
salañdagan, çüylüsü bukanıkınday burjuygan joon özübek eken. Üç jarım miñge surap
turat. Kuyruçuk anın janına barıp üçkö bergin deyt.
— Mal bazar körbögön arkalık, jaman maldı bazarga alıp kelçü adam emesmin! —
dep özübek kötörülö süylöp, ıñgıranat.
Kuyruçuk Kulga işaarat jasap, közün ımdap koyöt. Kul daroo tüşünöt. — Ee aka,
meyli kara attı aldım, anagı burçka baralı. Puluñdu sanap algın,— dep Kukeñ
ıldamday basat. Özübek artınan eerçiyt. Oşol ubakta Kul kara jorgonu jetelep jönöy
beret. Kuyruçuk tigini ulam alaksıtıp, uzagıraak eerçitip barıp, bir maalda
adaştırıp salat.
Eldin arasına kirip, daldoodon kiyimin kotorup jılañaç etine özübek çapan
jamınıp, başına çaar topu kiyip bazardın oozuna kelip, ötkönketkendi karap otura
beret. Je Kuyruçuktu tappay, je jorgosun tappay küşbış etip, aldastap çurkagan
bayagı özübekti köröt da uurtuna çoñ togolok jañgaktı salıp, jaagın çulçuytup, bir
butun sırtına tolgoy oturup, bir közün çalır kişidey akşıntıp, janına kelgen
«özübegin» kadala tiktep kalat. «Oy toboo! Jaagının çulçugu, butunun toytugu, közünün
körlügü bolboso, menin jorgomdu algan adamga tüspöldöş eken da...» — dep özübek anı
ulam karap, anan kete beret. Jambaşın süyröp Kukeñ da bazardan çıgat.
ÖLGÖN ADAM TİRİLGENDE
Kuyruçuk Çüydögü Şabdandın ayılına barıp kalat. Anı Şabdan kaada menen tosup
alat. Oşol kezde kazaktın martabaluu biyinin agası ölüp, kabar kelet. Şabdan
janjökörlörü menen koşo Kuyruçuktu da ala barat. Irasmı boyunça sööktü juuganga
kırgızdardan bir adam kirgizüünü suranışat. Bargan kırgızdardın köbü ar kaysı
şıltoonu aytıp makul bolboyt.
— Sen kirip çıkpaysıñbı? — deyt Şabdan Kuyruçukka.
—• Ömürümdö söök körgön emes elem. Siz atayın aytıp kaldıñız. Kirse, kirip
bereyin. Birok, söökkö kolumdu tiygize albaymın. «Bizdin kişi söökkö suu kuyup
<5erüü üçün kiret» dep uruksat surap beriñiz, kokus kolum tiyip ketse, talmam karmap
kazaktarga baarıbız uyat bolboylu? — deyt Kuyruçuk.
Şabdan kazaktın bilermandarı menen Kuyruçuktu suu kuyup berüügö makuldaşat.
Söök juuganga beş adam kiret. Kuyruçuk suu kuyup jatıp, sööktün oñ kolunun söömöyü,
ortonu jana atı jogu saal bügülüp kalganın baykayt. Koldu tigi törtöö köp araket
kılıp jaza alışpayt. Uşundan paydalanıp, Kukeñ bir «sır» körsötküsü kelet.
...Oñ jagında juup jatkandarga baykatpay, sol jagındagı kişinin kemselinin
çöntögünö aligi bügülgön koldu ile koyöt. Çöntökkö kol ilingen kişi burulayın dese
ele, bir jak ıptası salmaktana tüşöt. Karay salsa, şumduguñ kur! Ölüktün başı öydö
kötörülüp kelatat. Tigilerge baykatpay Kukeñ dagı süyömölöp koyöt. Öydö turup
kelatkan ölüktü körgöndö bayagı kişi «ay» dep bir kıykırıp alıp eşikti karay
jantalaşat. Ölüktün kolu çöntöktön çıgıp ketip, ölük boz üydün keregesine jölönüp,
tik turup kalat.
— Ölük tirildi! — dep kıykırat Kuyruçuk. Söök juup jatkandar kıysıpır tüşüp,
eşikke kaçıp baratıp, köşögönün etegin basıp alışat. Köşögönün jibi üzülöt. Boz
üydö oturgan ayaldar «tirilgen» adamdı körüşüp, çuru-çuu tüşüp, birinin üstünö biri
jıgılıp, eşikke çıgışat. Boz üydö jalgız Kuyruçuk gana kalat. «Öltürdü meni,
öltürdü» dep açuu ün menen kıykıra beret. Kirüügö eç kim daabay, jakaların karmap,
kelme keltirip köpçülük boz üydön alıstay baştayt. Al turgay ayrım korkoktordun
şaşılıp atka minip jönögöndörü da bolot. «Kanday şumduk bolup ketti» deşip el añtañ. Kuyruçuk,— kelgile ele, kelgile, öldüm, öldüm!? — dep kıykıra beret. Bir azdan
soñ üröyü uçkan, şayı oogon kişi bolumuş etip, sırtka çıgat:
— Bu ölügüñör tirilip, meni öltürüp koyö jazdadı. Al ölböy ele, men ölö turgan
boldum! Arañ degende tündüktün jel boosuna baylan, keregege tanıp saldım! Emi,
mınça boldu, emne kılayın? Jılañaç eşikke alıp çıgayınbı je kuran okup kayra
jatkırayınbı? — deyt.
— Emne kılsañ da kayra jatkır. Kaalaganıñdı beremin — dep ölüktün eesi
jaldırayt.
Kukeñ kayra boz üygö kirip, elge uguza kuran okuyt. — Sen tirilip eşikke çıksañ,
eldin jürögün tüşürösüñ. Ölgön kişinin tirilgeni tübündö jakşı bolboyt. Jat! —
dep katuu kıykırat. Dagı bir jolu kuran okup bolup, «Jat! Jat!» dep kaytalayt.
Mındai sots kayradan eşikke çıgat.
— Jatpay koydu. Çoñ moldo kelip kuran okusa, jataar bele,— dep suroo salat
jardanıp turgandarga.
Biy bir çoñ moldosun jumşayt. Anısı kalçıldap, korkup algan. Moldo arañ basıp
boz üydögü ölüktün tuşuna kelet. Kuyruçuk moldogo «boz üygö kirip okuñuz» dese, al
«şarıyat boyunça ölüktün közün körböy okuyt» dep kirbey koyöt. Kukeñ da amaldanıp
«anda moldoke, korksoñuz eşikten dele okuñuz degende, tigi çök tüşö kalıp, közün çılk
juump kuran okup kiret. Kuranın sozboy, tez ele bütüröt.
— Moldoke, siz boz üygö kirbey koyduñuz. Ölük menen karmaşıp, könüp kalbadımbı,
men kireyin anda,— dep Kuyruçuk dagı boz üygö kiret.
— Koy emi, moldokem kuran okup jatat. Siz emi çındap ölüñüz. Artı jaman bolot.
Emne deysiz? Kuran okugan moldonu ala jatam deysizbi?! — dep elge uguza süylöyt.
Azdan soñ dagı katuu kıykırat:
— Moldoke, kuday berip saldı! Şılk dey tüştü! Emi kiriñ? Eköölöp jatkıralı?
—. dese: — Özüñüz ele jatkırıñız, şarıyatta ekinçi ölgön adamdı moldo körüügö
bolboyt! — deyt, moldo ogo beter kaltaarıp.
Kuyruçuk ölüktü jatkırgan bolup boz üydön çıgat:
— Moldokemdin kuranı bolboso, meni menen karmaşa bermek eken. Emi kire
bergile! Kayra tirile koybos, tirilse anda akır kıyamat bolot go dep elge kayrılat.
Köpçülüktün üröyü uçup kalıptır. Boz üygö jakındabay dale korkuşat. Eptüü söz
süylöp, bal tilge salıp arañ degende özü baştap ayaldardı boz üygö kirgizet.
— Emi tınç jat, kazak tuuganım. Kırgız baurdasıñdı koşo ala jatıp koyö
jazdadıñ. Emi tirilseñ kelbeymnn— dep köşögönü açıp sırtka çıgıp ketet...
Kuyruçuktu maktagandar mından köp. «Tobaa, oybay, katuu uyat bolo jazdadık goy,
aligi er jürök kırgız bolmasa» — dep kazaktar jakaların karmanışat.
Söök koyulat. Kırgızdardı abdan sıylaşat. Ölük eesi Kuyruçukka ıraazılıgın
bilgizet, kök nootu çepken kiygizip, kök kaşka jorgo mingizet.
— Osınday keremet adamdı eerçitip jürgönüñüzgö ülkön rahmet — dep Şabdanga
eertokumu menen ak boz at tartuulayt.
Joldo kelatıp, Şabdan Kuyruçuktun namıs alpergenine ıraazı bolot. Sözdön-söz
çıgıp — tirilgen ölük menen kantip karmaştıñız! — dep surap kalışat.
— Er bolsoñor ölüp, kayra tirilip körgülöçü? Anan Kukeñdin karmaşkanın
körösüñör! — dep Kuyruçuk joop uzatat.
JETİ IŞKIN
Kuyruçuk kedeylerdin sogumun emiten kamdayın degen oydo Suusamırdagı baylarga
jönöp kaldı. Joldon at otkozup, teskeydin eteginen ışkın terip, kurjunga salıp,
kanjıgasına baylanıp koydu. Atın Atay baydın aylına burdu. Başka baylar dagı
oşol çölkömdö ekenin bilet. Atay bay joon top adam menen döñdö kımız içip
olturuptur. —Mına, eñsegen kişiñer da kelatat! —dep kalıştı alıstan Kuyruçuktu
taanışıp. Eki jigit uturlap atın aldı. Kuyruçuk tuyagına kümüş çegerilgen elik
şıyrak, jılan boor kamçısın sol koluna büktöy karmap baarı menen kıdırata
salamdaşa baştadı. Atay bayga kelgende: — Öydö kaçkan kara bukaday kışıldagan mart
bayım amanbı? — dep «çü» degende ele tamaşaluu kebinen taştap, anın oñ jagına
kelip olturdu.
Atay bay jigitin çakırıp: — Üygö bargın da Ayımkanga aytkın, jañı kımız
apkelsin?! Sıyluu konok keldi, konok kamın jey bersin! — dep anı boz üygö jumşadı.
Kuyruçuk sözün baştadı. —Atay bayım! Bu Suusamırdagı baylardın bayı, alduuküçtüüsü, uluusu dagı özüñ. Azır özüñö ılım sanagan baylardan jetöönü çakırtıp ber.
At terdetip jön kelgen jokmun. Atayın süylöşö turgan sözüm bar. Jetöö jakşı
körgön jeti uulun uçkaştıra kelsin! — dedi tigige burulup. Atay köp oylonup turbay,
Kooman, Karagul, İti, Sultankul, Sarban, Artık jana Sadık degen baylarga kişi
çaptırdı. Araçolodo kızıktuu kepter süylölüp, külkü külkünü koştodu. Añgıça baylar
dagı birden baldarın uçkaştırıp, kelip kalıştı.
— Silerge aytaar sözüm bar. Kaalasañar aytamın, kaalabasañar aytpay dele
koyömun...— dedi Kuyruçuk tabışmaktuu süylöp. — İi, Kuke! Aytıñız, sözüñüzdü
ugalı!—deşti baylar bir oozdon. Kuyruçuk baylardın baldarın tegerete karadı.
— Bu baldar öz baldarıñarbı je biröölördükübü?
— Iya kokuy Kuke! Özübüzdükü emey...
— Kiyin özübüzdükü emes bolçu debeysiñerbi?
— Kantip oşenteli?..
— A jakşı körösüñörbü uşu baldarıñardı? — dedi jana Kukeñ ulam tüyündüü
suroolorun berip. — Jakşı körgön üçün uçkaştırıp jürböysüzbü...— deşti baylar
eleyişip.
— Anda emese, işti baştaylı,— dep Kuyruçuk janındagı kurjundun oozun çeçip,
baldarga birden ışkın bere baştadı.
— Megoy, balapan añdıgan mışıktay bolgonum...— Megin, tülkünün baçkisi
murundagan tentegim... Karma munu, sütkö toygon küçüktör togologum... dep baldardın
özdörünö ılayıktuu külkülüü at koyup, bardıgın katkırtıp, ar biröönö birden ışkın
karmattı. Atay baydın balasına ışkın berip jatıp: «bu ışkın jeti ışkınga tete»
— dedi.
Üç künü kono jatıp, baylardın sıyın körüp, kep-sözü menen alardın kumarın
jazdı. «Kar tüşköndö bir kelip ketem» dep üçünçü künü attanıp ketti.
Kar jaap, kış dagı keldi. Baylar kıştoogo konup, Biri-birine ataandaşıp, sogum
soyup jatışkan ubagı. Kuyruçuk sözünö turup kayradan Atay baydıkına kelip tüştü.
Bayagı baylardı baldarı menen koşo dagı çakırttı. Alar dale Kukeñ baldarga birdeme
ala kelgendir degen oydo jagaldanıp olturuşat. Kuyruçuk tigilerdi sırduu tiktep,
tegerete karap aytçu sözün maalkattı. Bardıgı emne degen söz çıgaar eken degendey
jüzdörünön tınçsızdanuu baykalat.
— Emese tabışmaktantpay aytayın,— dedi da Kuyruçuk kebin uladı: — Men, bayagı
kelgenimde mınabu baldarıñarga birden ışkın bergen elem. Esiñerde çıgar. Emi oşol
ışkındı doolap keldim. Algandın bermegi bar... Igı kelse ışkındın özün bergile?
Oturgandar saamga dımın tüştü. Andan soñ külüp kalıştı.
— Kana emese! Kıyın bolsoñor kıştin künü Kukeme ışkın taap bergile. Baldarın
uçkaştıra çaap, ışkın gana jeşet... Mına silerge ışkın! — degen ündör çıktı. —
Balee boldu go... Kıştın künü kaydagı ışkın? Baylar tunjurap kalıştı. — Köp
ubakıt ketirbegile, malıñar kele turgan ubakıt bolup kaldı,— dep Kuyruçuk da alardı
şaştırdı.
Añgıça alardın içinen Atay bay obduldu: — Ey, baylarım! Biröönun toogun jegen,
kaz baylayt. Kukem baldarıbızga ışkındı ırım kılıp, jakşı nieti menen bergendir.
Emi, bir baytaldın tezegi dele ölüp kalat. Ar biriñ bir ışkınga baalap birden sogum
bergile!? Kıştın künü kaydagı ışkındı tapmak elek. Menin uuluma jetöönö tete bir
ışkın bergen. Men jeti ışkınga jıgıldım. Jeti jılkı berem! Erteñden kalbay
Kukemden kutulalı...— dep baylarga karadı. El ogo beter duuldadı. «Ebi menen tuzakka
tüşürüp, sasıgan baylardı tuşabay gana jıktı go» deşti kübürşıbır boluşup.
Ertesi jeti bay jeti jılkı jetelep keldi. Atay bay aygırı menen altı bıştı
çıkma baytal berdi. Kuyruçuk janına jardamçı alıp, jılkılardı öz aytsına aydap
jönödü.
KARÇIGA MENEN ÇUÇUKTUN OKUYaSI
Bişkekte bolgon çoñ jıyınga katışıp, Jumgalga kaytıp kele jatkan Bayzak baatır
Koçkordogu Kanaattıkına örgüy ketüünü çeçet. Janında Kuyruçuk da bar. Kanaat da
jıyında bir bolgon. Al kadırluu konoktordun urmatına kazısı taman çıkkan bee
soyup, alarga maktanıç kılıp karçıga menen kazının jarımın körsötüp ısık üydögü
bakanga ildirip koyöt.
Araçolodo jön turbay, Kuyruçuktan «senin kurjunuñ kaysı?» — dep surayt. «Menin
kurjunumdun saga emne keregi bar? Bere turgan birdemeñ bolso, özüm dele salıp
alamın» — dep al dagı aytpayt. Uçurdan paydalanıp Kanaattın tiyiştik kılganı
jatkanın baamdayt. Sebebi. Kuken da anı dalay jolu kep-sözgö sındırıp al turgay ıza
kılıp da koyçu emes bele...
Akırı Kanaat Kuyruçuktun kurjunun taanıp, içindegilerdi antarıp, aldıga jayat.
— Senin kaçan öz janıñdan akçañ çıkçu ele, bulardı öndürüp aldıñ da
bçröölördön. Emi, ookatıñdı üçkö bölöbüz. Bir bölügü maga, bir bölügü özüñö, bir
bölügü menin ayalıma,— dep, ursok-mokko salıp kurjundu kıyla böksörtüp salat.
— Aa, «Çoñ-Ötük» men da saga birdi kılayın... Kuyruçuk içinen tınat. (ÇoñÖtük
attı koygon da Kuyruçuk).
Jataarda, tezekke jabılıp turgan eki ala kaptı merçemdüü jerge katıp koyöt. Andan
soñ attarına özü çöp salıp, eertokumdarın albayt. Et jelip, çay içilip, arkı-berkini
süylöşüp oturup köptö jatışat.
Kün suuktap kalgandıktan Bayzak menen Kuyruçukka «ısık üygö»— tamga töşök
salınat. Al emi at koşçu jigitter boz üygö jaygaşat. Tamdın bir jak kaptalı —
Kanaat menen ayalı eköönün ordu. Bayzaktan uyalıp degendey, köşögö tartıp koyuşkan.
Beenin etine nık toygondor kızuu uykuga kirgende, Kukeñ bayagı ilinüü turgan
karçıga menen kazını kötörüp üydön çıgat. Kayra kirip, Kanaat menen ayalının çeçip
koygon kiyimderin büt alıp, orop-tañıp ekinçi kapka salat. Karçıga menen çuçuktu
kurjunga teñdep jetektegi atına artat da kiyim-keçe salıngan kaptı özü mingen atına
böktörünüp, Jumgaldı közdöy jönöp beret.
Erteñ menen Bayzak oygonso, janında Kuyruçugu jok. Eşikke çıksa, attarı da
körünböyt. «Dagı bir balaket işti baştagan go» — dep şeksip, arıberi basıp turat.
Kanaat añgıça çukuranıp oygonup, kiyineyin dese ele kiyimi jok. Ayalınıkı da
jımjılas. Aylaları ketip, sırttan kiyim suratıp töşöktön turuşat. Karasa,
bakandagı et da jok. Kanaat ızalıgın bildirbey, kalp külümüş bolot.
— Anın üyünö alıp baratkan ookattarına tiyip emne kılasıñ? Tamaşañ başıña
jettibi? Kanaat ayalı eköö kiyimin uurdatıp jiberiptir,— dep atagıñ çıgat.
Kuyruçuktun önörün bilbeyukpay jürdüñ bele? Sen emes, han ekeninen jazganbay
Şabdandı eçen müdürültüp jürgön kişige tiyiştik kılıp...— dep bezildegen ayalı
bir kıyla çebeleiet.
Kanaat bir jigitin jumşayt:
— Kuyruçuk köp uzay elek, çakırıp kel! — Çabarman Kızarttın beline
jakındaganda attarın tuşap koyup, özü uktap jatkan Kuyruçuktu köröt. Attan tüşö
kalıp: — Ey, Kuke, turuñuz! — deyt akırın türtkülöp.
— İi, balam keliptirsiñ...
— Keldim. Sizdi Kanaat çakırıp jatat.
— «Çoñ-Ötük» çakırganda barıp çeçişe turganday anda eç jumuşum jok. Bara
albaymın. Uktap jatıp, eç nerseni bilbey, kiyimkeçesin uurdatıp jürsö, al el biylep
jırgatpayt. Mından arı sak bolsun! Kiyimderin alıp barıp bergin,— dep jigitti
kayra çaptırat.
Kiyimkeçe bargandan kiyin Bayzak menen Kanaat köpkö külöt.
«Bu Kuyruçuk bargan ele jerde jön jürböyt, uyat kılıp» demiş bolup Bayzak
sırtınan jaykayt.
Bayzaktar kelse, Kukeñ atın otkozup jaymajay. Arkıberkini kep salıp oturup
Jumgalga kirip kelişet. Joldon Bayzak menen koştoşup, Kuyruçuk öz aylına burulat.
Bayagı karçıga menen çuçuktu kazanga saldırıp, koñşukoloñdorun çakırıp: «ÇoñÖtüktün» bizge buyurgan oljosu, ayabay jegile!—degen eken bapırañdap.
KANAATTI IZA KILGANI
Koçkordo Surançı bay çoñ toy beret. Jumgal, Suusamır, Koçkordogu kudasöök,
tuugan-tuuşkandarın jana el biylegen mıktılardı çakırat. Baygesine bir üyür jılkı
sayıp at çaptırat. Bul at çabışka Jumgaldık manap Kökümbay Bekbolottun Narbaş
degen ataktuu külügün koşot. Bekbolot da Kurmankojo uruusunan.
Narbaş dalay düñgürögön aş-toylordo eçen jolu tuu jıgıp, kırgız turgay bıyagı
kazakka, tıyagı kıtayga çeyin taanılgan tulpar eken. Kiyinçereek Koçkorluk Kanaat
manaptın Kara atı dagı mıktı külük atıgıp Narbaş menen teñtaylaşa çurkay baştayt.
Uşul toydo da sayapkerler külüktördü sınap körüp, Narbaş menen Kara atka baa
berişet. — Ay, janıbarlar, eköö teñ başka külüktördü teñine albay, birinbiri bilip,
ataandaşıp turat. Aytış kıyın, ekööiün bireö çıgat — deşet.
Kalıñ el jardanıp, döböçödö külüktör kelçü taraptı karap turat. Añgıça alıstan
attar körünöt. Aytkanday ele, aldıda Narbaş menen Kara at... Birde Narbaş ozup, birde
Kara at ozup, eköö katuu eregişip çurkap kelatkan bolot. Kanaat «menin atım çıgat!»—
dep dardaktap turat. Bir-maalda, tınçı ketip: — Aylanayın kara tulparım! Namıs!
Çurka! — deyt kıykırıp.
— Kanaat, bol atıñdan tüş! Kara at küülüü kelatat! Süröp kele kalayın! — deyt
Kuyruçuk anı şaştırıp. Kanaat minip turgan atınan tüşüp Kuyruçukka bere salat. Al
şap ırgın minip, külüktördü karay şukşurulup, çaap ketet.
Mına kızık, al Kara attı süröböy ele, «Kurmankojo! Narbaş!» — dep uraan salıp
Narbaştı süröp jönöböspü... Narbaş arkan boyu aldıga çıgıp kelet.
Kanaat ızalanat. — İya kokuy, Kuke, bu emine şıldıñ kılganıñ? Menin atımdı
minip, anan menin külügümdü süröböy, Narbaştı sürögönüñ kanday?..
— Adegende Abayıldalap Kara attı sürödüm. Anan kalıstık kılayın dep,
Kurmankojolop Narbaştı sürödüm. Narbaş oşondo ozup ketti. Bu kandaysıñ, Kanaat?
Özümdün külügüm çıgıp kelatsa, anan senin külügüñdü sürömök belem! — deptir
Kuyruçuk külüp.
ÇOYBEK BOLUŞKA SIN BERGENİ
Kuyruçuk Çaektegi Çoybek boluştukuna tüşöt. Boluş anı urmat menen tosup alıp,
sıy körgözöt. Andan «oñ aga özün sınatkısı kelet.
— Kana kuudulum, közü açıgım! Keremetiñdi kepke tartıp, meni bir sınap körçü,
men kanday adammın?..
— Boluşum, kep çınınan buzulbayt! — deptir Kuyruçuk.
Kıraakı boluş söz törkünün tüşünö kalıp: «bolgonun bolgondoy ayt, kapa
bolboymun» degen eken. Oşondo Kuyruçuk:
— Çoybek! Sen asmandan uçkan ak şumkarsıñ, uçkandı kutkarbassıñ! Tike kaçırgan
arıstansıñ! Kaçırgandı kaysaarsıñ! Jeledegi boz aygırsıñ, jelege bölök aygırdı
jolotpoysuñ. Duşmanga kelgende tegirmendin taşısıñ, öz eliñe kelgende jayıl
dastorkon aşıeşç. Birok, mından arkı basaar joluñdu boz çalıp turat. Kıyın işke
kiripter bolosuñ...
Anan Sadır ake aytkanday, ömür otuñ kıska belem...— dep sın sözün bütöt. (Aytıluu
Sadır ake dagı Çoybekti sırtınan sınap, «atañgörü ay ömürü kıska boloor» degen
eken).
Emi sın tüyünün jandıralı.
***
Çoybek menen Suusamırdın boluşu Türkmön jer talaşıp, öz ara köp naarazı bolup
turuşat.
Kıştın bir künü Türkmön boluş Koçkordon kele jatıp Çoybektin ayılına
kayrılbay ketip bara jatsa, biröö Çoybekke kelip, «Türkmön siz menen uçuraşpay,
kaçıp baratat» deyt. «Çakırıp kelgile» dep Çoybek jigitterin çaptırat. «Men oorup
baratam, baralbaymın» — deyt Türkmön. «Oorumaktan ölüp ketseñ da barıp
ketpeysiñbi!? — deşip anı attan oodara tartıp, eki jigit kar jiretip, küyüktürüp
alıp kelişet. Mına uşundan tartıp, Türkmön Çoybekke ogobeter kekenip kalat.
...Kuyruçuk meyman bolup ketkenden bir-eki ay ötüpötpöy Çoybektin boluştugunda
kütpögön jerden kırsık baştalat. Çoybektin Jalal-Abadda jaşagan Abdrahman degen
soodager dosu bolot. Aga «küzgö çeyin miñ som karız berip turuñuz» dep kat jazıp,
kişi jiberet. Akçanın orduna Çoybek aga «miñ koy berem» deptir. Al kezde bir koy —
bir som eken. Abdrahman anın suroosun kanaattandırıp «Çoybek katıñ boyunça miñ koy
berdim» dep kat jazıp beret. Miñ koy degeni miñ som degeni tura... Bargan kişi kayra
kele jatkanda astınan Türkmön uçurap kalat.
— Kaydan kele jatasıñ?
— Jalal-Abaddan.
—• Emnege bardıñ ele?
— Çoybek Abdrahmanga jibergen. Andan miñ som alıp, orduna miñ koy bermey boldu.
— Koyçu, Çoybek kantip ele Abdrahmanga miñ koy bere koysun? — deyt Türkmön.
Jigit maktanıp, çöntögünön Abdrahman jazgan til kattı körsötöt. Türkmön kattı okup
jatkanda aligi jigit atına çurkap ketet. Türkmön arabça sabatı açık kişi boluptur,
«koy» degen sözdü «kol» dep oñdop salat. (Arab tamgasında «y» tamgası «l» tamgasına
oñoy oñdodot). Çoybek kattı okubay turup, sandıkka kattırıp koygondugun kiyin
Türkmön janagı jigitten çekmelep surap, bilip alat. İçinen tınıp, kımıñdap,
«Çoybek boluş padışa ökmötünö karşı çıgıp, Jalal-Abaddagı soodager dosunan kol
suraptır. Al kagazdı öz közüm menen kördüm» degen arız jazat uezdge. Uezdegiler
tekşerüü jiberet. Alardı Çoybektikine Türkmön özü eerçitip barat. Çoybektin eç
nerse menen işi jok. Kadimkisindey jarkıldap, konok kamın jeyt. Bir gana
kekeerleşip kelbey jürgön Türkmöndün özü kelip kalganına bir çeti tañgalıp, bir
çeti şek sanap oturat. Çay kaynamdan kiyin Çoybekten bayagı kattı suraşat. Alarga
Abdrahmandın katın alıp beret. «Miñ kol berdim» degen jazuunu ökuşat.
Ertesi surak jürgüzüşö baştaşat. Miñ kol çogulbaganın, Çoybektin askerdik
kamılgası jok ekenin bilişse dagı, «baarı bir şektüü» degen tıyanak çıgarışıp, anı
aga-inileri Mırzabek, Baatırbek, Kıljırbaş jana Karıbek menen koşo sürgüngö
ayday turgan boluşat.
Atası Dıykanbay:
— Men padışa ökmötünö otuz jıl kızmat kılgam. Kara sanagan emesmin. Karıganda
öz kaaloom menen arız jazıp, kızmatın bergem. Karıbek jaş, ermek kılayın.
Mırzabek elime baş-köz bolsun! Eköönü taştap ketkile? — deyt. Tekşerüüçülör makul
bolup eköönü taştap ketişet. Kalgandarın Bişkekke alıp kelip, andan arı eki jılga
Uraldagı sürgüngö aydap jiberişet.
Eki jıldan kiyin Çoybek eline aman-esen kelet. Birok, kökürök ooruluu bolup
kalat. Kelgenden köp ötpöy kırk eki jaşında düynödön kaytat.
Oşentip Kuyruçuktun aytkanı bu jolu da tuura. çıgat.
KUYRUÇUKTUN MANAPTARGA SIN BERGENİ
Bir künü çoñ jıyında Jumgaldık manaptar Kuyruçukka kaarduu Kökümbaydı
sınatalı, eger al «kök döönün» betine tuura sözdü jaltanbay tike aytsa, anda mından
kiyin anın aldınan kıya ötpöylü, sözün ekk kılbaylı deşip, öz ara makuldaşat.
Kökümbay da köptün tiline könöt.
Oşondo Kuyruçuktun Kökümbayga sın bergeni:
— Mañdayı jazı, balban töş, jolborstoy maragan, közünün astı menen karagan,
imerilip elin kaysagan, kança jese toybogon, jardıga jartı kaşık aş arttırıp
koybogon, bukaranı kuurugan, kamırday juurugan, bürküt kabaktuu, münüşkörlük
adattuu, kan tırmaktuu, kara jemsöö zalimdin biröö. Munun eminesin sınayın. Tanoosu
tar, baş terisi kalıñ, baldarı bukaranın tepkisinen çıkpayt!
Kökümbay «menin baldarımdı jaman sınaysıñ» dep Kuyruçuktun atın tartıp alıp
koyöt.
Ketmen-Töbölük «bala boluş» atangan Baygazı özün Kuyruçukka sınatkanı kelet.
— Sınçı tuurasın aytat, munu bilip koy! Senin başıñ kuu Baygazı, etegiñ kuu
Baygazı, ortoñ aleşem Baygazı ekensiñ! Senden erkek tukum kalbayt! — deptir. Çın ele
andan erkek tukum kalbaptır.
***
Buurakandık Sıdık boluştun üç ayalı bolot. Birok, üçöö teñ erkek töröböptür. Al
ayaldarın Kuyruçukka sınatıp köröt.
— Sıdık azırınça boydok ekensiñ! Eliñde oozu çoñ, sol emçeginin üstündö kalı
bar, kara dalı bir kız jüröt. Oşol saga ılayık! — deyt. Boluş sınçının aytkanına
ınanıp, bayagı kızdı törtünçü ayaldıkka alıp, andan Satar attuu uulduu bolot. Al
uulunan el kamın jegen azamattar çıgat.
Uzun-Kabaktagı ataktuu manap Rayımbekti da sındatışat. «Jeri tar, eli az eken.
Özü çoñtaştın tübündögü kabılan turbaybı!»— deptir anı.
TALASKA BARGANDA*
Otuzunçu jıldarı Kuyruçuk Talaska kelet. Al kayda barsa, anı eerçigender köp.
Çat-Bazar degen jerden bazarga kayrılışat. Talastık mıktılardın köbü oşerde eken.
*
Eskertüu: Jogorudagı bayandar Jumgaldık B. Arıkov, Ketmen-Töbölük, K. Alımkulov. Talastık Ç.
Şaketaevdin, İ.Anın fondusuna tapşırılgan materialdarınan paydalanıldı.
Kuyruçuktu murdatan taanıgan Nusubalı degen kişi: «Kuke, bizdin jakşılarıbız
mına uşular, bularga sıñ aytıp koyboysuzbu?»— deyt.
Kuyruçuk tigilerdi bir sıyra sıdıra tiktep, aldıda turgan Baygönçök uulu
Kadırkulga toktolot. «Çöldün ılaaçıñınday kubargan neme eken. Bul zamanga ıraazı
emestey körünöt. Karmalıp keter beken...» — dedi deyt. Andan soñ Çoñmurun uulu
Joldoşalını «jakşı ele bolçu neme eken, artınan asılgandarı köp go,
sanaarkagañına karaganda. Ak jerden bu da karmalıp keter beken...» dedi deyt jana
dagı. Üçünçü bolup turgan Tölöngö: «Kara-Jarketiktin belindey bolgon eme eken, bul
el başkara albayt. Tootoonun boorunan kiyik karmap, mergençi bolçu jönü bar» degen
baasın aytat. Bulardan kiyin törtünçü bolup turgan boluştun orunbasarı kaşka
baştı: — Kaşka-baş, bir torpokko başma baş, mından eç nerse çıkpayt! — degende
körüp turgandar külküsün tıya albay katkırıp jiberişet.
Kuyruçuk sın bergenderdin kiyinki tagdırı dal al aytkanday bolgonun talastıktar
emdigiçe kep kılışat.
«BEŞ KAMANGA» JOLUKKANDA
Küzgö maal Kuyruçuk atın kamdap, tonun şaylap dagı bir jolu Ketmen-Töbögö
attanat. Joldu kata ulam örgüy, Uzun-Kabaktagı, Toluktagı el menen esendeşip,
saparın uladı. Uzun-Akmat suusun keçip, arılay bergende aldınan jalgız atçan
uturlay bastırdı. Başında suusar tebetey, kemer kur kurçangan, beykasam çepkeninin
jakasın kötörgön koñkogoy murun, kara murut jigit salamga kelbeyetpey ele kors etti.
— Ey, sen kimsiñ? Kayaktan kelatasıñ?
Kuyruçuk anı saamga sıdırıp tiktedi da joop uzatpay atın temine berdi. Tiginin
ızası kele tüştü. — Ey, edireyten kara murun eminege unçukpaysıñ, ıya! —dep, al dagı
atIn teminip kaldı. Kuyruçuk dale ün katpay, buytay bergende, berki omurooloto
kelip, tizginden ala turganday jütkündü.
— Sen emine duduksuñbu je talkan sugunup algansıñbı? Kara munu! — Jolooçu
baştagı teyden atına kamçı saldı.
— Ey akmak! Murdun jem baştıktay bolup...— Tigil tizginden aldı. Kamçısın
üyrüp turat.
— Aytkın daynıñdı! Bolboso... atka süyrötöm.
— Tart koluñdu! — Kuyruçuk berkinin kolun kagıp jiberip, tizginin tarttı.
— Emine?.. Rıskulbektin jigitimin men! Irayın buzganın munun...— Emi, al
jeñinen tartıp, özünö imerdi.
— Atañdın görü ey! Kudaydın jigiti bolsoñ dagı... Çıkkın joldon! — Kuyruçuk
jigittin atın omurooloto alga temindi, jeñin tartayın dese, «tırt» dey tüştü.
— Ey akılsız, mobu çepkenim ayrılsa, aldagı atıñdı berseñ dagı albaymın!
Uktuñbu! Aytıp bar, janagı maktangan manabıña, Jumgaldan seni juta turgan böö kele
jatat degin. Bar! Tez jönö!
— Omeey! Ey, bu çınıñbı je... Adegende maga katılıp turasıñ, anan ataktuu
atabızga şek keltirgen degi sen kaysı maşayaksıñ, ıya! Mına kızık!
— Kızıktı dagı köröleksiñ, kızıtalak! Men — Kuyruçukmun! Uktuñ bele? Ooba,
oşonun özümün! Özü turgay eki kara közümün! Emi tüşündüñbü? Je dagıbı?
Tigil tizgindi boşoto berip, tañgala karadı: — Omeey! Kara munu! Eey...
— Ugup algın! Söz biröö, kulak eköö. Bargın aytkın bekzaadalarıña... Aytpadımbı
özümdün kim ekenimdi!
— Çın ele oşol, Kuyruçuk bolsoñ... Koldogonu küçtüü deşet. Iraspı...— Jigit
apkaarıy tüştü. Jaltaktadı.
— Sen kanday ayttıñ, dal oşondoy. Jönögün zmi, jolgo tüş! Çaap barıp meni
kelatat de! Tez! — Kuyruçuk buyra süylöp, tigil atının başın bura bererde kayra
toktottu.
— Kel, kamçı almaşalı! Sen kalıssıñ. Uşunda işenişebiz. Çındık bolot.
Iras degendey jigit kamçısın sundu. Kuyruçuktun kamçısın koluna şıp ettire
ilip alıp, artına karabay, ayıldı közdöy çaap jönodü.
Bul künü Rıskulbek manap özünün el biylegen altı uulun ayılına çakırtıp
keñeşip taiaşkan. Alar ali tarkap kete elek boluçu. Kuyruçuktun kelatkanın uguşkan
soñ, öz ara kübürşıbır bolo tüşüşüp, köpkülöñ emeler küpüldöp da alıştı:
«Oluyalıgı, koldooçusu bar ekeni anık bolso, bizdin kim ekenibizdi ajıratıp, taanıp
körsünçü! Sınaylı — deşti. — Çın koldooçusu bolso taanıyt, okus taanıbay kalsa,
janagı opurulgan een ooz sözü üçün oozun kemeçtep, atın jıgıp alıp, ayılına jöö
aydaybız!..
Kuyruçuk ayılga jakındap kalganda bayagı çaaş ketken jigit aldınan uturladı. Al
emi murdagısınday ırgıştabay jooşunday tüşkönü bilinip turdu. Sözdörün etiyat
süylöp, mırzalarının şartşabıyatın aytıp berdi.
— Uktum jigit, uktum. Kel ekööbüz ele şarttaşalı azır, egerde alardı taanıp
koysom maga aldagı atıñdı beresiñbi?
— Egerde taanıbasañçı?
— Anda men jöö kalamın.
Jigit azga oylono tüştü. Tartkınçıktay kaldı. Anısın Kukeñ baykay koydu:
— Jürögü jok, ayakçı dese! Boluptur, kuday ezümökubat bersin!
...Suu boyloto tigilgen jumurtkaday on çaktı boz üy. Döbögö zamatta el jıynalıp
kalgan eken. Kuyruçuk döbögö tüz !bastırdı. Elge alıstan kıykıra salam ayttı.
Köpçülük bir oozdon alik aldı. Eki jigit çurkap kelip attan tüşürdü. Eldin
ortosunda toguz kişn tebeteylerin basa kiyip oturat. Rıskulbektin baldarıñ birden
taanıp, ar biröönün atın atamay azırkı mildeti ele. Özülörün murda körbösö da
alardın atadan altoo ekenin bilet, attarı jadında jüröt. A tigilerge dagı üçöenü
koşup koygondoru, köz budamayloo ekenin Kukeñ ilgirtpey tüşündü. Kuyruçuk jigitten
algan segiz* kır kamçını bekem karmap, ortoga oturgandarga basıp keldi. Eldin
kobursoburu dımıy tüştü. Bürküt karaşı menen al maldaş urunup, jer tiktegenderdi
bir sıyra karadı. Kün batış tarapta oturgan taar çepkençendi jon talaştıra tartıp
aldı:
— Dımagın kara, kara jemsöö Dıykanbaydın! Tur öydö! — dep anı ordunan turguzup
jiberdi. Dıykanbay jonun sıypalay çetke çıktı.
Arılay kadam taştap, ötüp baratıp kayra artka jayrılıp kaldı da, kuur tongo
kamçı şiltedi:
— A sen el kurutkan aldamçı Akmat emey, eşeksiñbi?
Çak tüştö çalmakey salgan Kukeñ bolçubu?.. — Enendi tirüülöy jutkan Egemberdi
emey, kimsiñ? — dep anın arkasına da kamçısın solodu. Eti açışkan eme «iiy!»
degenin da jaşırbay, tura kaçtı.
— Miñ koygo toybogon Miñbay uşakçı, mına sata! — Arañ turgan jamaaçı tonu
tırt ayrıldı.
— Balanın ubalsoobuna karabay, karañgıda koroo jaytartkan Baktıyar imiş
sensiñbi?! — Katuu kamçı ^jegen tigil kıñkıstap jiberdi.
Kayran kişi karap turmakpı, atayı kedey abışkanın kementayın jamıngan
Atakandı da jon talaştıra bir saldı: A, mınabu Atakan akmaktı kara! — dedi,
kamçısın konçuna sayıp jatıp.
Emi bayagı adaştırmayga koşulgan üçöö kalgan. Bizdi da sabaybı degendey
kıypıçıktaşat. —Silerdin jonuñar kıçışkan jokpu? Rıskulbektin baldarı
bolguñar kelebi... Türüñördü kubultpay, şük jürgülö! — Kuyruçuk alardı ordunan
turguzdu. Anan Rıskulbektin baldarına kayrıldı:
— O, bu siler beş emes, altı kaman ekensiñer go. Tokom ırın ırdaarda sanaktan
jañılıp kalganbı? — dedi da karskars küldü.
...Kuyruçuktun bu joruguna Ketmen-Töbönü keripçoygon bu mırzalardın biröö dagı
kaybat-kayaşa aytalbadı. El aldında şaktarı sınıp, şaabayları suudu. Kuyruçuktun
oluyalıgınan sestenişti, koldooçusunan korkuştu. Anüstünö anın oluyalıgı azır
dagın dalildenip olturbaybı...
Kuyruçuk Dıykanbay eerçitip kirgen üydön daam sızıp, anın «konup, konok
boluñuz» degenine könböy atına mindi. Ayıldan jañı ele uzay bergende jolun akmalap
turgan da bir atçandı kördü. Ak sur argımak "mingen, azemdüü kiyim kiygen ak sakalduu
karıya bastırıp keldi. Rıskulbektin özü eken.
— Jol bolsun Kuyruçuk balam! Men boz üy taraptan baarın baykadım. Esi jok
böltürüktörüm kimge tiyişerin añdaşpay çekilik kılıştı. Özdörü uyat boluştu.
Akılsızdıkka aldırışıp, azuuların arsaytışkan sıyagı. Anı üçün uluu başımdı
kiçik kılıpg aldıñan tosup, özüm keçirim suraganım bu. Atıñdı da„ dañkıñdı da
ukkamın uulum. Emi üyümö kayrıl, kadırluu konogum bol! Sıyımdı kör! — Rıskulbek
uşintip ötünüp turdu.
Karının köñülün kaltıruu saltta jok. Kuyruçuk Rıskulbek menen çoguu anın üyün
közdöy bastırdı. Kulagı kepte bolgonu menen ak tañday Tokosunun aytıluu ırı esine
tüştü:
Akmat, Dıykan aldamçı, Atakan, Miñbay jalgançı. Egemberdi, Baktıyar, El jegenge
jardamçı!
Köömöyündö andan arkı sözdörü kuyuluşup keldi. Sunalıp akkan UzunAkmat tarapka
köz jiberip, ketkiçe Toktogulga uçuraşa ketüünü boljop koydu.
TUURA BİİDE TUUGAN JOK
Kuyruçuk Kökümbay manap menen birge Köldün teskey tarabına — Toñgo barat.
Alardı oşol jaktagı kuda-sööktörü toy berip çakırışkan boluçu. Bul jakta
Kuyruçuktu bilbegender, körbögöndör ali köp ele. «Kuyruçuk keliptir» degendi ugup
aga uçuraşkanı, sözün ugalı dep kelgenderi, «bir körüp kalalı» degender da jok emes.
Sıyluu meymandar atayın tigilgen konok üydö olturuşkanda köldük Çınıbay degen
biy Kuyruçukka osoluraak süylöp, tiyiştik kılat. «Kuyruçuk bu seni sınçı dep ugam,
sınçı deyin desem, ırçıga okşoysuñ, ırçı go desem, tıñçıga okşoysuñ. Kana, kıyın
bolsoñ maga sın berip körçü?» — dep özünün sözünö özü korston bolgondoy kıtkılıktap
külöt.
— Çınıbay — deyt Kuyruçuk. —Oozuñdan çıkkan sözüñ kötörüm uydun
omurtkasınday orkoyup kaldı. Bu jerde biz jorobozodo tamaşalaşıp oturgan jokpuz.
Sen meni, men seni birinçi körüşübüz. Arı jagın akılga salıp özüñ kalçap kör. Seni
sındabaymın, taarınbagın...
Kep jebegen Çınıbay biy asılıp bolboyt. «Kaçnay sındagın, je menden korkup
atasıñbı?» — dep sözdü çoyup, köböytüp kiret.
Oşondo Kuyruçuktun «Beri karap ugup tur, köñülüñdü burup tur».. — dep Çınıbayga
sın bergeni:
— Katınıñdın janınan karış çıksañ, kabagıñ bürkölgön, kaysarlıktın kara
şeyşebin çümköngön, aldıartıñdı abaylabay süylögön, alasası barlardı altı jılga
süyrögön, jakınına jan tartkan, jazıksızdı kaltaartkan, çolok akıl, çort ayak, içiñ
iynenin közündöy tar, öödüksöödük kebiñ bar, murduñdun uçunan alıstı körö albagan,
kakşanganga kalıs bolup bere albagan kokuy ekensiñ! Tuura biyde tuugan jok, tuuganduu
biyde ıyman jok. Adiletsizdigiñ aldagı başıñdan da çoñ turbaybı!» — dep el közünçö
aşkerelep salat. Olturgandardın ayrımdarı «başıñdan da çoñ eken» degenge külüp
jiberişet. Antkeni, Çınıbaydın başı çın ele çoñ eken. Oşentip, biydin jaagı jap
bolot.
EKİ MİÑ SOM
Bir sapar Kuyruçuk Tokmokko kelip öz jumuşun bütürüp, kaytmakçı bolot. Koñur
salkın küzdün künü. Uşul tapta Tokmok şaarında toguz boluş solto, tört boluş
tınaydın jıyın baştap jatkanın körüp, bul jıyınga kuljıgaç Bayzak baatırdın
ötümdüü, kadırluu ekenin bilip, kündöp-tündöp Bayzak baatırdı alıp kelüü akılın
oylop Kuyruçuk Jumgalga jönöyt. Maksatı oşol jıyın kurgan manaptardı Bayzak
arkıluu paydalanıp kaluu. Al katuu kelatıp Şamşının oyunda Bayzak baatır
kelatkanda aldınan çıgat:
— Sizdi Şabdan baştap köp el kütüp jatat, bastıralı ıldam,— dep, Tokmoktogu,
İkram baydın koroosuna tüşürüp, Şabdanga kabar aytat.
— Toguz boluş solto, tört boluş tınaydın mıktıların, silerdi Bayzak baatır
zarıl jumuşum bar dep çakırıp jatat,— deyt dagı, konok kamın körüp, keçinde alardı
Bayzaktın üstünö çakırtıp kelet. Tamak jelgen soñ «bizdi emnege çakırtıñız ele,
Bayzak baatır» deşet.
Anda Kuyruçuk aytat:
— Kadırluu Bayzak aksakal karıp kaldı, karızdar boldu, andıktan Bayzak
baatırdın kadırın sıylap karızınan üzgülö, atayın kelgen eken,— deyt.
Kütülböstön aytılgan sözgö Bayzak da karşı çıga albay kalat. Manaptar:
— Jakşı bolot, emne bereli? — dep Biri-birine karaşat.
Anda Kuyruçuk:
— Sen azmın debe, manaptık kıl, tört boluş tınay min som ber, birok bir gana
kişi bersin, bay emespi Sarbozbay çıgarsın. Toguz boluş soltonun bayı — Özübek
miñ som çıgarsıi,— degende, makul boluşup, aytılgan eki miñ somdu berişet.
Akçanı Kuyruçuk alıp, eşikke elden murun çıgıp, darbazanı bekitip, kulpu salıp
koyup eldi çıgarbastan koroogo kamap alat dagı, «menin eşik açaarımdı bergile,
bolboso çıgarbaym» degende, Dür manap:
— Eldi zarıktırbay eşikti aç,— dep kiyip turgan çepkenin çeçip beret.
Uşundan kiyin Kuyruçuk eşikti açat, el çıgıp ketet. Tañ ataarı menen bazardan
çoñ kurjunga batışınça asıl buyumdardan alıp şıkayt da Bayzak menen çoogu jönöp
ketet.
SEN AYNISAÑ, MEN DA AYNIDIM
Ulaktın uulu Şeralı degen adam jaşı bir kıyla öydölöp, altımıştın aşuusuna
tayap kalganga deyre balaluu bolboyt. Anın ak uul, kızıl kızdın atası bolsom degen oytilegi küç ele. Sanaası san talaaga, oyu on talaaga bölünüp, aturgay sogonçogu
kanabagandıgınan ulam baybiçesine tili tiyip, ekee kez-kez uşul sebeptüü kermur
aytışıp kalgan uçurları da az emes boluuçu.
Bir jılı küzündö oşol Şeralı turgan Bostoñ-Kayıñ degen ayılda çoñ toy ötöt.
Toydo Şeralının kaşka atı çıgıp, baş bayge alat. Uşu toygo kelgen Kuyruçuk el
tarkagan soñ, anın üyünö kayrılıp, «at baygelüü bolsun» aytıp, saamga aljay suraşıp
toktoy kalat.
— Ee, Kuke el katarı baarı ele bar. Mal dese örüş tolo malım ookat dese üyüm tolo
ookatım dele jetet. Oşentse da, bu biri kem dünüyödö armansgz pende bolbogondoy,
men dagı armanduunun birimin go. Başka çukakmın. Ayalımdın törötü keçigip baratat.
Kudaydan ertelikeç jalbarıp tilegenibiz da, suraganıbız da — Bala! — dep Şeralı
muñayıp süylöyt.
— Aa, Şeke tiley turgan, suray turgan jönüñ bar eken. Eptüü tura! Peyli keñ, mart
kudaydan bir erkek uul surap bereyin, beregi kaşka külügüñdü maga beresiñbi? —
deptir Kuyruçuk,— at mamıda baylangan külüktü körsötüp.
— Oozuña may Kuke! Kaşkanı azır dele alıñız! — deyt Şeralı karbalastap,
külüktü kermeden çeçmey bolup.
— Jok, adegende bala surap bereyin! Ubadama turayın! Külügüñdü anan alayın! Sen
dagı ubadaña tur! — deyt Kuyruçuk tigini toktotup.
Kuyruçuk Şeralının zayıbın sırtka çakırıp: «Emdigi jılı jayında erkek uul
töröp algın!» dep at üstünön bata beret. — Kuke! Külügüñüz bagıluu!» — degen Şeralı
Kuyruçuktu jakşı maanayda uzatat.
Kukeñ aytkanday ele jay kaportosunda ayalı uul töröp, Şeralı kubanıçka bölönöt.
Toy beret. Kütürögön küz kelip, bala külüşüp kalat. Aştoylordun küçögön uçuru. Bayagı
kaşka at aştoylordo aldına külük salbay, ulam birinçi "çıgıp turat. Eesin baygege
maarıtat. Oşondoy saltanattuu kündördün birinde Kuyruçuk Şeralıga kelet. Dagı
attan tüşpöy uçuraşıp: «Külügümdü ber, alganı keldim!» — dep bakıldayt. Emnegedir
Şeralının öñü özgörülö tüşöt. Kaşka at da mamıda baylanuu boluuçu.
— Kuke! Mından başka emne alamın, kançanı alamın deseñ dagı makulmun. Munu
balama ençilep koygomun... — deyt Şeralının peyli buzulup. —Kuyruçuk Şeralının
külüktü berbesine közü jetip:
— Biz, ekööbüz uşu kaşkaga ubadalaştık ele, başkaga ubadalaşkan emespiz.
Jılkıdan jıyırmanı, topozdon toguzdu aytsañ da albaymın! Boluptur anda, sen
aynısañ, men da aynıdım! — dep Kuyruçuk atın takımga salıp, aşıga bastırıp ketet.
Al ketkenden kiyin köp uzabay, keçke juuk balanın eti ısıp, kusa baştayt. Tünü
boyu eti ot menen jalın bolup kıynalıp çıgat. Erteñ menen çarçap kalat!
BU KUNAAJIN SOYKULUKTAN JADABAYT
Beş-altı kişi özdörünçö ermekteşip ayıldın çetindegi döñsöödö olturuşkan ele.
Arasında Kuyruçuk da bar. Al ötkön-ketkenden, narktuu sözdön kep urup, ukkandın
kulagının kıçuusun kandırgan adatın baştagan boluuçu. Anda-sanda buluttardı
kızılga boyöp, akırındap batıp baratkan kündü tiktep, oylono kalat. Anan añgemesin
ulayt kayradan. Añgıça kaşattagı bulak taraptan suu kötörüp kelatkan kızıl
köynökçön kelin köründü. Emi al sez ün saamga toktoto kalıp, aligi kelindi kolun
serepçilep karap kaldı. Berkiler dagı oşol jakka buruluştu. «Olda kokuy ay, alda
kokuy ay!» — dep jan-jagın karap keyip-kepçidi Kuyruçuk.
— Oy Kuke! Emne bolup ketti? — deşti janındagılar eç nersege tüşünö berişpey.
— Körböy turasıñarbı, Medetbektin kızıl kunaajının!? Kara bukası kapşıttan
ketpey, küröñ bukası küügümdö kelip kül çelip turganın... Adal tamak içirbey, anık
kuday urganın! Emi bu kunaajın soykuluktan jadabayt, sogonçogu kanabayt! Oo,
Külasal bolboy kümüröñ kalgır! — degen eken.
...Medetbek baydın oşol tokolu ezeli töröböptür.
KUTURGAN KİŞİNİ AYIKTIRUU
Jumgaldın Taş-Döbö aylında jaşagan Jumalı degen kişi özü aytıp kalaar ele
deşet...
İlgeri Jumalının atası Bayömürdü Keñ-Suu degen kıştoodon kuturgan karışkır
kaaptır. Kırgızça ırım-jırım jasaşat. Birok, aga bolboy kırk kün çaması ötköndön
kiyin Bayömür kuturup ooruyt. Kıyın degen moldo, bakşı, tabıptardı alıp kelişet.
Eç ayla bolboyt. Közdörü çoktoy kızarıp, eki iynin kajıp, kündön-küngö oorusu
küçögöndön küçöy beret. Aylaları ketip, kolu-butun baylap, boz üydün keregesine tañıp
koyuşat.
Bir künü aksakal kişiler Jumalıga keñeş salışat.
— Jogorku ayıldardagı jaraş uruusunda Kılıç moldo degen kasiettüü kişi bar.
Bir ayla bolsooşondon gana boloor. Barıp alıp kelgin — deşet.
Jumalının Ak-Boz degen jakşı jorgosu bolot.
Oşonu minip Kılıç moldogo jönöp kalat. Kıştın künü eken. Kar kalıñ. Jorgosu
menen kar jiretip çıyır saldırıp baratsa, aldınan Kuyruçuk çıgat. Jumalı salam
aytat. Al alik adıp, «İi, kiçine moldo kayakka baratasıñ?» — deyt.
— Atamdı kuturgan karışkır kaap, oşondon oorup jatat. Moldobakşıdan em
bolboy, küçöp ketti. Kılıç moldogo baratam, çakırıp kelgenn—dep Jumalı köygöyün
bildiret.
Kuyruçuk saal oylono kalıp, sobol taştayt:
— Oy, kiçine moldo... Men atandı ayıktırıp bersem, aldagı Ak-Boz jorgoñdu
beresiñbi?..
— Bereyin Kuke! — deptir Jumalı süyünüp ketip.
— Anda azır kayra üyüñö kete bergin. Kılıç molodon da ayla bolboyt. Bügün al
tündö bürkütümdü jiberemin. Kudaa kaalasa ataña şıbaa bolot. Men Çoñ-Döbö jaktagı
Nusup uulunun aylında bolomun... Emese, süylöştük, kiçine moldom,— dep bastırıp
ketet.
Jumalı saal ırgıljıñ bolo tüşüp, birok «koy Kuyruçuk da kasiettüü kişi emespi,
tilin alayınçı» degen oygo kelip, kayra üyünö kayrılat. Joldon Kuyruçukka
jolukkanın eç kimge aytpayt. Suragandarga Kılıç moldo üyündö jok eken dep koyöt.
Tün ortosu çende aksakaldar,— Jumalı, sen çarçadıñ, barıp es alçı, biz oturup
turalı... — deşet. Jumalı tam üyünö barıp uktap kalat. Bir maalda ele «Jumalı tur!»
— dep kıykırat biröö. Eşikke çıksa,— Süyünçü! Atan ayıktı! — deşet ar kimder.
Boz üygö çurkap kirse, kolu-butu çeçilgen atası tördö maldaş tokunup, kelme
keltirip oturuptur.
...Körsö, kıynalgan Bayömür uktap ketet. Çay kaynam ubakıt ötüp-ötpöy, katuu çooçup
kıykırat dagı, «Karışkırdı bürküt alıp ketti! Tigine alıp ketti!—dep oygonup,
közün açat. Azdan soñ kadimkidey kep-sözgö kelip:
— Meni çeçkile! Kudaa kaalasa ayıktım. Kişi boldum, aylanayındar! —deptir.
Oşondo gana Jumalı olturgan aksakaldarga, dürböp kelip kalgan koñşu-koloñdorgo
Kuyruçukka jolukkanın, anın aytkan sözün tökpöy-çaçpay aytıp beret.
— Kokuy, Kuyruçuktu taap kel!—deşet aksakaldar. Jumalı tünü boyunça izdep
jürüp, Kukendi taap, çakırıp kelet. Tülöö jasaşat.
— Oy kiçine moldo, ubada boyunça Ak-Bozdu beresiñbi? — deyt Kuyruçuk.
— Makul, alıñız! — dep Jumalı şar joop aytat.
— Sen jaş emessiñbi... Jorgoñdu özüñ ele mingin. Ubadaga bek turgan jigit
ekensiñ! Beyiliñe ıraazımın! Maga erteñ bir jakşı irik berip jiber... deyt darı
Kuyruçuk tülöödön ooz tiyip kete beret.
BATANI KUYRUÇUKTAN SURAGILA!
Ketmen-Töbödön «Sıdık ake», «Sıdık ajı», «Sıdık boluş» degen kadırluu atka
kongon adam ötkön. Al kişi da öz mezgilinde akılmandıgı, oluyalıgı menen jamı
kırgız jurtuna taanılgan adam boluptur. Üyünön künütünü kişikara, konok üzülçü
emes eken. Ayrımdar sıysıpat jasap, atayı uçuraşkaiı kelse, ayrımdarı ilgeri ümüt
menen ak batasın alganı kayrılışat.
Kee birleri jön gana kasiettüü adamdı körö ketüünü eñseşse, kee birleri anın
üyünön daam sızuunu kut katarı eseptep kelişçü tura.
Kuyruçuk dagı ubagında Jumgaldan atayılap izdep kelip uşu kişiden bata alıp
ketet. Sıdık ake Kuyruçuktun jön adam emestigin baamdap, anı jaktırat. Kelgen sayın
jakşılap tosup alıp, keterinde dayıma urmat körsötüp uzatat. «Kuyruçugum men
sözütsdü eñsegende, sen özümdü estegende agaña uçuraşıp ketip jür» deçü eken.
...Kuyruçuk bir top künü tınbay jol jürüp Sıdık boluştukuna jetip, aga kol berip
uçuraşat. Kuuduldun sözünö kumar bolgon el çakırtpay ele dagı toptolot. Anın
sözdörün ugup, köpçülük kumardan kanat. Koştoşoor kün da kelet. Attanar aldındagı
dastorkon jayılıp, Sıdık boluş Kuyruçuktun jayıraak attanuusun ötünöt. Andayda
dayıma sözü belen Kuyruçuk: «Sıdık ake! Maga at mingize turgan bolsoñuz attın öñü
ker bolsun! Ançalık külük emes, aşkan jorgo emes, başın jerge salbay turgan, ara
joldo kalbay turgan, balban bıştı asıy bolsun! Üstündö eer tokulgası, başında
jügön, noktosu katıluu, kanjıgasında kamçısı baylanuu bolsun!» — dep tamaşaga
salıp, söz kıyıtat. «Boluptur, bir az sabır ete turgun, aytkanınday bolup kalaar»
deptir Sıdık ake dagı.
Astıga kuyulgan çınıdagı çay oozgo tie elekte eşik açılıp, başına kara körpö
tebetey, üstündö jeñil kürmö şım, butuna örmö çokoy kiygen jigit şıp etip kirip,
kolun booruna alıp salam aytat. Anın artınan şayı joolugun çekesine jaba salıngan,
karala çıt köynögün boyuna keliştire tigip, jaraşıktuu kiyingen kelin jügünüp,
bosogo attayt. Oturgandar alik alıp, udaa-udaa alkaşat. Jigit şamdagay kıymıldap,
daroo kayra sırtka çıgıp, kırçoogo kıstara baylay koygon çanaçı menen eki közdüü
kurjundu içke kötörüp kiret da Sıdık akege kayrılıp: «Ajı ake! Sizdin batañızdı
alalı dep keldik ele. Kelinçegim ekööbüz baş koşkonubuzga beş-altı jıl boldu.
Balaluu bolsok dep köp tileybiz. Birok, emnegedir oşol tilegibiz çoñ kudayga jetpedi.
Oşon üçün sizdin batañızdı alalık dep keldik. Kuru kele albadık. Beş jıldık
emgegibizge baydan algan ker bıştını eer-tokulgası, jügön kuyuşkanı menen,
böktörünçögü, kanjıgasına baylangan örmö kamçısı menen ala keldik ele» — deyt.
Olturgandar Kuyruçuk menen Sıdık akenin emeleki sözdörü dal kelgenine tañ kalışat.
Sıdık ake Kuyruçuktu saal üñülö karap alıp, «Batanı menden emes, arı tördö
oturgan Kuyruçuktan suragılaçı... Anın kasieti menikinen artıgıraak bolup turat»
deyt. Jaş jubaylar alakan jayıp, baş urup, Kuyruçukka taazim kılışat.
— Tilegiñer kabıl bolsun! Oçor-baçarluu, ıntımak-ırıskıluu jubaylar bolgula!
O kuday, sözümdü eki kıla körbö! Oomiyin! — dep bata beret. Sıdık ake menen
koştoşup, ker bıştıga minip, Kuyruçuk Jumgalga bet alat.
...Kuyruçuktan ak bata algan jigittin atı Jeençoro, kelinçegi Barçın eken.
Kiyinki jılı erkek uuldu körüşüp, ulam uçtarı uzarıp, oçor-baçarluu üy-bülö
boluşat.
KUYRUÇUKTUN AÑGEMESİ
Bul añgemeni Şıykımbay uulu Joldoşbaydan ukkan elem.
Kuyruçuktu jıyırma beş jaşımda uşul Toluktan kördüm. Jaagı kere karış, uzun
boyluu kişi eken. Omokenin üyünö kondu.
— Jer üstündögü manaptardı köp kördüm — dep süylöy baştadı Kuyruçuk,— öz
zamanında Kasımbektin uulu Sultangazı üç miñ üylüü çoronu bütün bilgen kişi eken.
Uşul meni çakırttı. Eki çakırtkanda bara albadım. Üçünçü çakırtkanda bardım.
Barsam, meyman üyün atçan jigitter uuk ulap tikken eken. Çoñdugunan bir kapşıtınan
süylösö, bıyagınan ün ugulbayt.
Jigitter bargan meymandardı at alıp tosup, bizdi oşol üygö tüşürdü. Birpas
oturgan soñ Sultangazı jolbors içik jamınıp bizdin üstübüzgö keldi.
— Üçünçü çakırtkanda arañ keldiñiz Kuke, menin atımdı ukkan joksuzbu, je meni
süygön joksuzbu? Emne üçün kelbediñiz? — dedi.
Men anın kekete süylögönünö tüşünüp turup:
— İii inim, menden kiçüü ekensiñ, birok meni takıp kaldıñ. Bu manap degen ittin
bogunan da köp eken dedim. Oşondo taş tiştegendey süylöy albay kaldı. Olturupolturup:
— Konokko bügün kança kişi keldi? — dep jigitterinen suradı.
— Seksen kişi keldi.
— Bee soyup, konok kılgıla,— dep tapşırdı. Bee soyup konok kıldı. Oşondo
kongondordun közünçö menden söz surap kaldı.
— Kuke Sizdi adamdan aytıp turup alat deyt. Aytpaysızbı, men kamında bolup
kütünüp turayın,— dedi.
— Men aytıp alam. Maga on topoz beresiñ. Onuteñ kara kaşka bolsun, bir buka
koşosuñ, bukası da kara kaşka, on bir bolot. Uşunu alam men. Başka eç nerse albaymın.
— Boluptur Kuke, sizdin urmatıñızga üç kün ulak bolot, anan jönötöbüz.
Üç kündön kiyin:
— Saparga uruksat beriñiz dedim. On kara kaşka topozdu kermege baylap koyuptur.
Bukası kızıl kaşka eken.
— Topoz buzulup kalıptır, bukası kızıl kaşka bolup, albaymın — dedim.
Kızıl kaşkanı agıtıp jiberip, daroo kara kaşka buka alıp kelip bayladı. Oşonu
menen on bir boldu.
Topozdon başka maga berüügö toguz sogum bee baylatıp, nootudan kiyim kamdatıp,
toguz sogum uy, toguz irik alıp kelip koyuptur. Uşunun baarın men üçün kamdagan eken.
Özüm aytkan topozdu alıp, başkasının biröönü da alganım jok.
— Sizge arnap, baarın ırastap koydum ele, emne üçün albaysız? — dedi Sultangazı.
— Men tamakka köp toyup alıp, kusup koyçu adam emesmin, öz aytkanımdı alam,—
dedim da jürüp kete berdim.
Oşondo Sultangazı maga baa berdi:
— Oy ırahmat Kuke, uşun üçün jurt aralap Kuyruçuk atka kongon ekensiz, ırahmat!
toktobübü tokol, tompoy 003 jigit
Kuyruçuk kazak tuugandardan kele jatkan Şamşını aşıp ketmek. Bir koktuda tört
üy turat. Keç kirip kalgandıktan konup ketüünü tuura taap, atının başın ayılga
burdu. Tümönbay baydın üç ayalı bar. «Baylık emne degizbeyt, jokçuluk emne
jegizbeyt» degendey üç ayalına üç başka ençi bölüp bergen. Bul Toktobübü degen
tokolunun ayılı. Ak örgöödön okçun tigilgen eki kara alaçıktın biröö jılkıçınıkı.
Birööndö koyçusu turat. Tigilerge katarlaş tigilgen dagı bir kara alaçıkta orto
jaşap kalgan jesir ayal on bir, oi ekiler çamasındagı erkek balası menen Toktobünün
külü menen çıgışıp, otu menen kirişip kara tamak üçün jaldangandar. Kuyruçuk tokol
menen uçuraşıp, törgö barıp oturdu. Tündüktü, keregenin baştarın oduraya karap alıp:
— Tümönbay baydın üyü uşulbu?
— Ooba, uşul!
Kuudul beşmantın çeçip, tebeteyin alıp topuçan maldaş urundu. Anan sakalın
serbeñdetip, oozun kübürötüp:
— A kudaya parpardiger! Ak mayga toyup, kızıl çay içip buyursa jakşı es alat
ekemin!—dep tura kalıp jüktün üstünön jazdık alıp kıyşaya ketti. Toktobübünün
çıypıyı çıktı.
— Emne jumuştap keldiñiz? Üydün eesi jok. Özü barda keliñiz!
— Özü kazanın, tamakaşın artına ketti bele? Ayal mukaktana tüştü.
Erkegi jok üygö kono albaysız.
— Oşol seni jalgız esi çıgat? — dep men kelip oturbaymınbı.
— Çalımın açuusu çukul. Baarı bir jatkıra albaym.
— Koynuña jatkırbasañ jatkırba. Men kapşıtka ele jatam! — dep kuudul murdun
çüyrüp, bir közün juump, bir közün tostoyttu. Akırı jadagan ayal eşikke çıgıp ketip,
bir azdan kiyin eki erkekti eerçitip keldi. Erkekter salam aytıp kirişti.
— Kurdaş, jürüñüz, bizdin üygö. Buyurgan nasipti tatıp, jatıp alasız. Bay üyündö
jok ele. Al jokto bul üygö eç kim konboyt,— dedi anın biri.
— Botom, eç kim jatpayt deysiz. Beregi ayal özüm jatam!—dep jatpaybı? Jalgız
jatkırbay men dele jatsam emne bolot ele?
Kuudul oozun kıyşaytıp koygondo erkektin biröö bışkırıp eşikke çıga kaçtı.
— Malga mal eş, janga jan eş. Tümönbaydın üyünö tünöböy ele koyöyun. Mobul
jarılıp bışkan kömöçtöy bolgon katını özü jata bersin! — dep eşikke çıgıp ketti.
Ay töbögö kötörülüp, oy toolor tögülgön nurga bölönüp jarık. Añgıça tigil
koktudan bir karaan çıktı. Koroonun çetine kelip, aylananı bir az tıñşap turup
Toktobübünün örgöösün közdöy bastı. Ooba, al, soyku ayaldın tünkü konogu. Mınday bir
kızıktuu okuya bolorun kuudul jana öz belgisinde bilip, tigil koyçu Ermektin üyünö
jatpay döñgö çıgıp ketken. Kuyruçuk sırtka çıgıp keteri menen Toktobübü öz üyünö
kazan asıp, oynoşun kütüp jattı. Tigil jigit kirip barganda kılıktana tostu. Eki
kişige çenep salgan çüygün etti buloolontup, çoñ kara tabakka çıgara baştadı. Kuudul
janagı kişi kirgen jakka uturlay bastı. Narı koktunun tamanındagı taldın arasında
baylanıp turgan toru kaşka attı kördü. Açka janıbar okurandı. Anı çeçip alıp
özünün atının janına argamjılap, jaydaktap eer tokumun alıp koydu. Anan kayra
basıp janagı tokoldun üyünö keldi. Tamagın eçakjeşip, törgö kerilte töşök salıp,
aga orsok tiş, tompoy ooz kara jigiti jatıp kalıptır. Ayal da çeçinip jattı.
— Muzdap ketipsiñ. Tigil çokko jılınıp kelçi,— dep jumşadı jigit. Toktobübü
kelip otko kaktandı. Şıkaalap turgan kuudul:
— Oy, tompoy ooz, topoz murun. Tigil ayaldı bışırıp jeysinbi? — degende esi
çıkkan Toktobübu töşögünö kire kaçtı. Tigil oynoşu kuur şımın, kemselin kötörö
eşikke çurkadı.
— Ey, Tümönbay! Tokolundu tozok otuna küygüzüp, şişkebek kılıp jep jürgön
nemenin şişi toluptur. Karma!—dep kıykırdı. İtter ajıldap, jılanaç kaçkan
kişinin arkasınan ketişti. Tokoldun jürögü oozuna tıgılıp, titirep, çümkönüp
jattı. Oygongon koyçu çıga kalıp kıykırdı. Kuday betin körsötpösün, ayıl kongon
koktunun için tajaal eelegendey kıldı. Koyçu jigit Kuyruçuktun janına basıp keldi.
— İt, kuş kördünüzbü? — dedi.
— Kördüm, tompoy ooz, topoz murun, orto boyluu, aram oyluu bir it tokoldun üyünö
şimşip kirdi. Şişkebek emes ele tokoldu bışırıp jeyin dep jatkanda kıykırıp
jiberip, arañ aman alıp kaldım! Jürü,— dep koyçunu eerçitip barıp taldın arasında
atın tappay jürgön janagı nemenin üstünön çıgardı. Jılañaylak eken. Şımın kiye
albay kaltırayt. Körsö al «biröögö beker bir çöyçök ayran kuybagan, koşunasın
köölöp, koşomat kılıp korkkon adamdı sıylagan, sasık ayran, kök kurut, malın it jep,
jelkesin bit jegen» Jamanbay degen sarañ baydın uulu eken. Karmap alıştı. «Uuru»
deşti. Akırı tompoy ooz jalınıp Kuyruçuk menen koyçuga çının ayttı. Üçöö çogulup
Toktobübünükünö kelişti.
— Ey, köçügü sokuday, köküröktögü eki emçegi topuday bolgon soyku, Kuyruçuk degen
men bolom. Ooz basırıkka mobul ak emgegi menen aldında kızmatın kılıp jürgön
koyçuga men aytkandardı beresiñ. Teetigi sandıgıñdı aç. Beş kez karala satindi beri
alıp çık. Koyçunun kelinçegine beresiñ. Anın aldında kök güldüü çıt jatat. Anı
tigil jılkıçının ayalına ber. Bular senin soykuluguñdu eç kimge aytışpayt. Emi al
sarañ baydın uuluna karadı:
— Sende künöö köp. Erteñ biyge salıp toguzdap ayıp tarttıram.
— Atakebay, anday kılbañız! Mından kiyin uşul jakka bassam butum sınsın,—
dep tompoy ooz jigit jalınıp jiberdi. Kuudul:
— Senin töş kaltañda beş som bar, oşonu beri alıp çık. Jigit titiregen kolu
menen töş çöntögün sıypalap beş som akçasın alıp çıktı.
Erteñ menen attanarda Kukeñ beş somdu maydalap özü janınan bir somdu jetim
balaga, eki somun koyçuga, eki somun jılkıçıga berdi. «Baybiçe, çepken tiktirip
kiyiñiz» dep tigi jesir ayalga kurjundagı beş kez traykesin karmattı. Soyku ayal menen
tompon ooz Kuyruçuktan soo kutulgandarına süyünüştü.
KOŞOKTUN PAYDASI
Kuyruçuk menen Kökümbaydın çoñ ataları aytıluu Medet datkanın baldarı. Eköö
jakın tuugan. Kadimki Şabdan baatır alardın Baalı degen ejesinen törölgöndüktön,
Şabdan menen Kökümbay tayake-jeen boluşup kattaşıp jürüşkön.
Şabdan baatır Jumgalga barıp Kökümbaydıkında konup jatkan. Baatırga
uçuraşabız dep kelişken Jumgaldın bayları, manaptarı da arbın ele. Köz baylanıp,
küügüm kirip kalgan kez. Üydögü konoktor ar kanday okuyalardan kep salıp oturuşkan.
Añgıça jakın ele jerden ayaldın koşogu uguldu.
Üydö kim bar bile albaym, Karaluu ayal kire albaym. Jokçuluktan kıynalıp,
Jaraluu boLgon kulanday. Top jetim açka jaldırap, Alaçık kaldı añgırap. Ölgöndün
berbey akısın, Sarımsak sögöt baldırap.
Konoktor deldeyip tıñşap kalıştı. «Beçara Derbişaalının jesiri go?
Sarımsaktın koyun bagıp jürüp köçkü basıp öldü. Sarımsak oşol beçaranın taman
akı, mañday terinin akısın berbey jüröt» deşti. Kökümbay bir çeti Şabdandan
uyalıp, bir çeti açuusu kelip, alakanın çaptı ele bir jigiti kirip keldi.
— Çakır, janagı kuu etekti! — dedi. Jigit çıgıp ketti. Konoktordun aldına
Sarımsak baydı dırgayaktatıp alıp kelişti.
— Kırk koy, eki saan uy, bir attı tigil Derbişaalının jesirine azır jetkir.
Erteñ menenkige kalsañ malıñ büt talanat,— dep Kökümbay anı jekirdi. Oşol tünü
jesirdin üyünö al aytkan maldı Kökümbaydın jigitteri aydap barıp berdi. Janagı
koşoktu koşkon ayal, Derbişaalının jesiri emes, Kuyruçuk ele.
ÖKÜRÜGÜMDÜ BER!
Bayzak baatır düynödön kaytış bolgondo, çoñ aşı da koşo ötkörülöt. Ayagı Talas,
başı Çüy, At-Başı, Narın, ToguzToro, Oş, Jalal-Abaddan beri köp el çakırılat.
Aştı jalpı jonunan Kökumbay manap başkarat. Al emi içki ırasımdardı başkaruu
Kuyruçukka tapşırılat. Baştarına kızıl çüpürök baylangan kırk jigit koşok aytıp,
ökürüp turat:
Çaar-Muzoo, Kögart, Bozbarmak,
Jeriñ kaldı han ata.
Kulja, Tekes, Ürümçü,
Çegiñ kaldı han ata.
Kalıñ sayak, sarbagış,
Eliñ kaldı han ata.
Kara-Keçe, Bozkorgon,
Jeriñ kaldı han ata.
Kaygırıp ıylap köp sayak,
Eliñ kaldı han ata.
Kasiettüü Soñ-Köldöy,
Kölüñ kaldı han ata.
Ajı atanın barında,
Orustan oop el kelgen.
Orunduu adam uşu dep,
Orustar altın çen bergen.
Köktün körkü abada,
Kökölöp uçkan kuu ele,
Küldü boluş top elge,
Han ata kümüştöp saygan tuu ele.
Asmandın körkü abada,
Aylanıp uçkan kuu ele.
Altı boluş eline,
Han ata altından saygan tuu ele!
Kızıl çaar jolborstun,
Tişin algan ajı ata.
Kırçıldaşar duşmandın,
Üşün algan ajı ata.
Kara çaar jolborstun
Tişin algan ajı ata.
Kas sanagan duşmandın,
Üşün algan ajı ata!
Kan ata!
Altından kılgan çen kaldı.
Aytıluu sayak el kaldı.
Kümüştön kılgan çen kaldı,
Han ata!
Kürdööldüü sayak el kaldı.
...Uşunda Koçkordun manabı Kanaat Jumgaldık tuugandarına taarınıp, katuu
namıstanat. Kabar aytkan çarbamandardan ketkenbi, aytor, Bayzak ajınık kaygış
bolgonuñ al keç ugup kalat.
— Kemin, Çüy, At-Başı, Narınga kabar murda jetip, uşu turgan Jumgaldan
Kızarttın beline çıgıp dele kıykırsa ugula turgan Koçkorgo kabardın keç aytılganı
kanday? — dep tutalanat. Kelbey da koyö albayt. Oşol sebeptüü Kanaat taarınıç
bildirnp jigitterin, jakın adamdarın koştop, Bayzakka ökürbök kelet.
. At algan jigitter alardın attarın albay koyöt. Al kezde kadırbarktuu, sıyluu
adamdar atın almayın attan özdörü tüşkönü namıs bolgon.
Kuyruçuktun açuusu kelip, Kanaattın atın kamçı menen başka-közgö çapkılap: —
Atangörü Çoñ-Ötük, biz dele silerdin çöpkö kakap ölgön atañarga ökürüp barganbız.
Kele ökürügümdü? Ökürügümdü ber! —dep alardı kayta artka kayırat. Çöpkö kakap
degeni, Kanaattın jakın ataları jayıt talaşkan çabışta ölüptür.
Je ketip kalalbay, je kayrılıp kele albay, aylası ketken Kanaat ayıldan oboço
turat. «Emne kılabız, kantkende kutulabız?» — degen kepti ayttırıp Kökümbayga bir
jigitin jiberet. Kökümbay:—Mek bilbeym? Anı Kuyruçuk çeçet!—dep koyöt. «Kantip
kutulabız? — deyt Kanaat şaa» — dep aligi jigit kayra Kuyruçukka kelet. Anda
Kuyruçuk: — Oy konokko kelgensip ökürböy kelesiñer, ökürügümdü berseñer ele
kutulasıñar,— deptir.
Akırı Kanaat atının başın burup, jigitteri menen ökürüp tüşöt.
MIPARDIN AŞINDA
Kuyruçuk At-Başıda Mıpar sopu degendin aşı bolot dep barsa, aş nebak kuralıp
kalgan. Al aşka kadimki Kalmırza ırçı bargan eken, oşonu jarçı kılıp, kalgan
ırçılardı bir jerge çogultup müçösün bergeni Kasımaalı degen manap toguz jılkı,
toguz kımkap çalan, 30 som alıp kelip tildep jatkanda Kuyruçuk üstünön çıgat.
— Irçı degen it bolot, kurulay kañkıldap aşka kelgen ayal, erkekti tañırkatıp.
İtter da çogulup kabışıp kalsa el tañırkap kalat, mınabul oljonu Karakol, Anjiyan
dubanının ırçısı kança bolso ıntımaktaşıp, uruşpay-talaşpay bölüp algıla dagı
jaagınardı jaap, eldi aralap ırdabay tim jürgülö,— dep Kasımaalı elüüdöy kişi
menen kayra tartat.
Kasımaalı oşol aştı başkargan, anan kalsa özünön başka kişini süylötpögön,
adamdardı oyuna kelgendey urup, ayıptap-kıyıktagan zaarduu manap ekeni Kuyruçukka
dele belgilüü boluçu. Bayagı toguz jılkı, toguz kımkap çapan, 30 somdu bir top ırçılar
bölmökçü bolup, «kança ırçı barsıñar, mınday çıkkıla» deşip el çetine çıga turgan
boluşat. Daroo ele Kuyruçuk oşol jerden jaman eer tokumduu at mingen üç kedeydi
bölüp alıp çıgıp, bıyakka bastırgıla dese alar bolboyt: — Biz ır bilbeybiz,
aylanayın ake,— deşip jalıngandarına bolbostoñ, oozuñardı baskıla, maga gana
jigit bolosuñar,— dep unçukturbay attarın sabap aydap tigi ırçılardın çet jagına
tura kalışat.
— Irçılardın arasına kelgen sen kimsiñ oy, kara kişi? — dep suraşsa:—Men
Sonunmun! Bişkek dubanınan tört ırçı emi keldik,— deyt Kuyruçuk. Anda ırçılar
bolboy:
— Tim ele kişilersiñer, silerge oljo berbeybiz,— deşet. Oşol jerden Kuyruçuk
abıdan biyik ünü menen: — O, Kasımaalı, Kasımaalı! —dep kıykırganda, ırçılar
çoçuşup: — Atandın körü, mına bu kara kişinin ajalı jetti, Kasımaalı dep atınan
aytıp kıykırat, emi al sabayt, şorduu. Bişkek dubanınan keldik dep koyöt. Kimsiñ
desek, «sonunmun» dep atın da kubultup jön aytpay jattı ele, emi anık sonun bolot ee!
—deşip tuştuşunan tildeşip, jemelep jatıştı.
Kıyla uzap, aş bergen üydün janına jetip kalgan Kasımaalı daroo artına
kayrıldı. Kuyruçuktun açuu ünün ugup, «meni mintip itçe atımdan aytıp çakırgan
kim, kızıtalak»,— dep janagı elüüdöy kişisi menen jetip kelet.
— Emne! Sen kimsiñ?! — deyt Kuyruçukka. Anda Kuyruçuk tigindey ötüp üzöngünü
çirene teep kekeerlep:
Men Sonunmun! Başıña tiyçü soyulmun. Konok berbes baylardın Kara közün oyörmun.
Meçittin munarınday, Mazardın çınarınday Jantaydın Şabdanına «Kızıl dubana»
dep at koygon, Altımışbaydın boluş uulun Atka süyrötüp tap koygon, Ölöm dep
korkpogon, Örttön kaçpagan, Ölkömdü maktagan Öz atım Kuyruçuk, Atam Ömürzak,
Aytışsam köñül çak,— degen menmin.
A kögöngö kirip, beldik baylagan süzönöök kara tekedey bakıldagan özüñ kimsiñ? —
degende Kasımaalı attan tüşö kalıp körüşöt.
— Kuke, körbösök da atıñdı uguuçu elek, kırgızdın erke baatırı, akını dep
bilüüçü elek, kaçan keldiñiz? — dep anan bayagı ırçılardı tildep:
— Oy akmaktar, Kukemdin bergenin algıla, berbese jok, al emi sizdiki başka bolot,
bul aştı siz biliniz,— dep atayı kötörgön üy dayındap, aytkanın atkarıp turgula dep
eki jigitti janına koyup jürüp ketet.
Kuyruçuk aligi oljonu Karakol, Anjiyan dubandarının ırçılarına üç jılkı,
üçtön kımkap çapan, on somdon bölüp, aydap apkelgen janagı üç kedeyge Bişkek
dubanına tiyiştüü oljolordu berip, «mından kiyin ırdabay jürgülö» dep el közünö
kalp ele alardı tildegen bolot. Üçöönö birden jılkı, birden kımkap çapan, on som
berdiret.
MALAY AJI MENEN MAEK*
Körköm önördü şıksızdar budamaylap anın barkın tüşürgöndö aga karşı turgan el
akılmandarı degele kaltıs, kalp anıktamalarga, ar kanday ters körünüştörgö ınabagan.
Anı kalk aldında açık sınga algan. Jamakçı ırçı söröy julmalap söz barkın
tüşürgöndöy ele çala moldo din buzarlar da: alla. ak paygambar, jaratılış, tagdır,
bolmuş, bu dünüyö, tigi dünüyö, aktık, dozok, beyiş, nur kızdar jönündö kep salışıp,
birde kişi işense, birde işenbegendey ukmuştardı bojuraşat.
Moldo, ne ajı atangan kişi sıykır sırın açıp jatkansıp öz bilgenin ötö bir
işenimde taasirdüü aytışında aga türköy kişi: «Toba... kasietinden aylanayın
jarıktık!» dep içten kübüröp jaka karmayt. Aalamdan, dünüyödön, bolmuştan,
tagdırdan, maalımatı bar sergek kişiler birde aga ınansa, birde ınanbay jımıyat. «Ee
moldoke, uşu aytkanıñız kalpısıraak bolup kaldı» dep küñk etkender da bolot. Jok,
degen menen köpçülük kepti jalganga çıgarış kıyın. Karaç, Kökötöy, Kuyruçuk,
Jooşbay sıyaktuu akılmandar/kuuduldar, akındar gana moldonun şarıyatın, diniy
anıktamaların külkünün, kakşıktın küçü menen kaymana tögündöyt.
Bir jolu Kuyruçuk jolooçulap kelatıp, Malay moldonun üyünö konup kaldı. Malay
tek ayıl arasındagı ançeyin moldo emes, Mekege barıp, ajı atangan, darajaluu kişi.
Çınında moldolugu da kıyla jetkileñ, çeçen kişi. Öz törüidö bolsun, ne bötön üyde,
kalk jıyınında bolsun Malay ajı — Malay moldo şarıyattan, «Kurandın» tapsirinen
ne tigil, bul dünüyölördön, beyiştozokton, tagdırdan, ırıskıdan kep salıp
olturganında bu kasiettüü kişinii aldına çıkçu moldo da, ajı da, çeçen da jok.
Köpçülük «jımm» Malay moldonun kebine uyup olturuşat.
Al urmatka Malay ajı özü da köngön. Dele kişiden bötönçö ireñi suuk Malay tek
bir kara janın bakkan jön kişi bolso, aga iregeden orun tiybes bele. Kim bilsin?
Kulagı kalkanday, kaşkabagı, bet ireñi botkolonup, murdu baştıktay Malay ötö jay
koburayt. Al özü aytpay ele alla atınan süylöngön sıykırduu kepti perişte kulagına
şıbırap... anı kasiettüü ajı elge uguzup jatkansıyt. Salabattuulugu, kebinin
*
T. Sıdıkbekov. «Külkü jana ömür» kitebinen.
sıykırduulugu, anan aga eç jaraşpastay bolup jaradgan ireñinin suuktugu — oşo
ireñi suuk bolup turup ele özünün büt oluttuu dünüyösü keremetteşip, allanın atayın
jibergen elçisindey anı biyik etip koygonun kör.
Özündögü uşul kasietine töp — Malaydın tegi tektüü, agatuugandarı malduu,
baştuu, zobololuu.— Kasiettüü babalarıbızga kut kongon tura. Bul kezdegi bizdin
tukumdun kutu — Malay ajı dep sıymıktanat büt uruu.
Öz dilinde uşunday kadırman kişi menen bir Kuyruçukça betteşip koyuşka kuştar
bolup jürçü Kukem bügün oşo Malay moldonun üyünö özü ele atayılap kelgen bul jolu.
El kuudulu Kuyruçuktu Malay jaktırdıbı, jaktırbadıbı. Kim bilsin? Baamçıl
kişi sır berbeyt deçi. Kuyruçuktu törünö olturguzdu. Jakşılap meymandap, sıy etip
koyuştu, kandan, bekten taymanbay betke çabar «bu şaytandın dostusun» şarıyat
jobosuna baş iydirip, dinge kirgizip koyuştu oylogon Malay moldo te Akçokunu
çulgagan koñur buluttun koynunan tüşüp kelgen perişte sımak bul jolu ötö bir
sıykırduu olturdu. Ar bir kebi oylonulgan kep. Kuyruçukka ilmek kaltırbayt. «Ee
şaytandın dosu, men allanın amirin saa uguzayınçı. Senin tiliñ baylanaar» dep
oylop koyup, dele Kuyruçuk eşitpegen şumduktardan kep saldı. «Özüñ bilbegendi
bilgenge tırış deçü emes bele menin sıykırım. Moldokemdin bul aytkandarın
köñülgö tüyçü» dedi Kuyruçuk özünö.
Kuyruçuktun ireñi da ança jılma emes. Kabak-kaşın küdüröytüp, kalkanday murutun
tüktüytüp, kobulduu murdun baştıktay etip, kasiettüü moldonun aytkandarın ketirbey
kulagına kuydu.
Kuyruçuk keldi degende ele ayıldaştar Malaydın segiz kanat ak örgöösünö tolup
olturgan. Emi moldo şarıyattan kep salıp, anan aktık, karalıktı, künöönü, kişidegi
kırsıkka üyür kañtardı, ırıska şerik kuttu kep salıp sıykırdanıp, zobolosu
kötörülgön sayın Kuyruçuktun eç ündöböy olturuşu üydögülördü tats kaltırdı. Bnri:
«Kança aytsa da moldokem — teñirimdin elçisi da. Kuyruçuktun tili baylandı» dese,
biri: «E bu, Kuyruçuk da beker kişi emes. Kudayım bu kişige kemengerdikti,
kuudulduktu, taymanbas erdikti da berip koygon. Moldokemdin baardık kasietyn
baamdap alayın dep jatat. Anan özünün Kuyruçuktugun taanıtat deçi». Tek külkü
samagandarı: «Kukem bayagı öz kebinen aytsaçı? Bizdi küldürsöçü» deşti.
Birok, Kuyruçuk al kişiler kütköndöy öz kebinen aytpadı. Maalmaal gana ün
çıgarıp, moldonun aytkandarın kubattagansıp koyöt.
— Barakeldee... Kudayımdın kudurettüülügü aay... Moldo anı ukpagan kişi bolot.
Anan al kişidegi kişilik kasietterdi ayta baştadı. Alla taalam on segiz miñ
aalamdın tazası, padışası etip kişini jaratpadı bele? Anı çın deersiz pirim dep
oñ iykine karap koydu. Üydö oturgan kişilerge Malay moldonun oñ iynindegi
koldooçusu appak bolup körünö tüşkönsüdü...
Bir eköönün bütkön boyu dür etti. Bir-eköö aldırtadan jaka karmanıştı. Tigil
iyyndegi körünbögön sıykırga sıyına emne deer eken degendey, Kuyruçukka
karagandarı da bar.
Kuyruçuk kalıbınan jazbadı — kabakkaşın jıyırdı, murutun tüktöyttü. Anan:
— Barakeldee... moldokemdin aylakerdigi ay-ay... Emi gana moldo Kuyruçukka oduraya
karadı:
— Kuyruçukjan tobaa de. Alla-alla. Aylakerdik pendesinde bolot.
— E moldoke,— dedi Kuyruçuk oşol zamat. —Uşu Sizge, bizge okşogon
bıtkılsıtkıl pendesin aylaluu etip jaratkan aldam kantip özü aylaker bolbosun? Siz
tobo deñiz!
Asta külkü uguldu. Malay ajı anı ukmaksanga saldı. «Ey şaytandın dosu» dep
içinen Kuyruçuktu jaktırbayt:
— Alla-alla. Alla jerde da emes, asmanda da emes. Ar bir pendesinin dilinde.
Dilin şaytan azgırıp algan pendesinin tili oşo şaytandın kebin süylöp kalur...
— E moldoke koyuñuzçu! — Kuyruçuk çoçugansıdı: — Pendesinin dilindegi öz
ordun aldamçı şaytanga aldırıp koyso, anda alda talaam bu sizden da, bizden da
işençeek, boş eken go...
Külkü katuuraak çıktı.
Malay ajı kelme keltirdi. Barbaygan beş manjasın jakasına tiygizdi.
— Azgırık kepti aytasız da siz...
Jön kişi açuusuna tiygendi «it, doñuz» dep söksö, Malay ajı ötö kıjırına
tiygendi «siz» dep sögöt. Moldonun uşul adebi anı kişilerge kasiettüü kılıp
körsötöt.
— Üydö oturgandardan Jakşıbay ake moldonun bul sırın jakşı bilgen kişi. Al
etiet karadı:
— Jakşı bolboy kaldıı...
Emine jakşı bolboy kalganın Kuyruçuk özü dagı sezdi. Anan: «İ jakşı bolboso
bolbosun. Kiyiktin izdegeni ot, mergençinin jumşaarı ok» dep içinen küldü da
moldonu tımızın kıtıgıladı:
— Moldoke, bizdin eldegi bir çala moldo: Jer jeti kabat, kök jeti kabat degeni
çınbı?
— Ol çın! — dedi Malay moldo. — Jeti kabat köktün ne astında tirööçü jok, ne
üstündö karmooçu jok. Ol Allanın amirinde...
Kuyruçuk dagı suradı:
— Anda musulman balası jırgal door sürçü beyiş oşol jeti kabat köktö eken go?
Kaapırdı otko kuykalaçu tozok bu siz menen bizdi asıragan jarıktık jerdin jeti
kabatının astında eken go?
— Anı Alla-taala özü bilet! — dedi moldo taasirdüü. —Jerdi müyüzünö kötörgön
kök ögüz, ögüzdü kötörgön jayan, jayandı... — dep kelatkanda Kuyruçuk jaka karmandı:
— Al jayan muhitke çumup ketse, jarıktık kök ögüzgö saygak tiyse, biz kanteer
ekenbiz moldoke?..
— Tobo keltir, Kuyruçuk! — dedi Malay. — Allanın amirine şek keltirdiñ?!
— Siz da tobo deñiz moldoke! — dedi Kuyruçuk moldogo. —Jayan muhitte erkinçe
süzöt. Saygak uy bar jerde jüröt. Bul da aldamdın amiri... Kokustan tigil BeşKüngöydün karagayınday bir çoñ saygak ızıldap jetse, jarıktık kök ögüz müyüzündö
jer turganın unuta salıp, kuyrugun çıçayta jönösö...
Külkü katuulap çıktı. Malay moldo ne ayabay açuulanbay, ne kişilerge koşulup özü
da külö albay, tek gana:
— Ua... Kuyruçukjan... uşundayıñdan men sizdi şaytandın dosu deymin. Oozuñuzga
şaytan tükürüp koygon siz da Allamdın süygön pendesisiz...
Moldonun bul kebine Kuyruçuk tañ kalgansıdı: — Tiliñizge tişiñiz kübö,
moldoke. Men şaytandın dosu emesmin. Anda aldam eminege al şaytandın dosun
süyöt?..
— Allam pendesin topuraktan juurup jarattı! — dedi moldo. Topurak jerdin
kanı, janı. O jer — bardık janıbardı öz booruna asırap turgan ANASI! Mına
oşonduktan ol — topuraktan juurulgan pendsler — biz jerdegi jan-janıbardın eç
birine kastık etpeske mildettüübüz. Allanın keñdigi şol, bizde pepdelik küçtüü.
Allataalam erkibizdi özübüzgö berip koygonduktan biz jakşılık ua jamandıktı, oñ ua
tersti birdey asırap künöögö batabız. Oşonduktai, çın dünüyödö ol künöolüünü
künöösünön tazalap jannatka alış üçün tozogun çıgardı.
— Tozok kaapırga debediñiz bele?
— Tozok kafırdıkı! Ol tuura. Bul dünüyödö künöögö batkan musulman ol künöödön
arılıp jannatta boluşu şart.
Kuyruçuk sakal sılap ayttı:
:— Kudayımdın bul kalıstıgı — çın kalıstık eken... Akırkı sobolum moldoke, bu
bizdin kırgız oşo beyişke çıkkanı ekiden ür kızın alat degen çınbı?
— Likin ekiden emes, jannatta ar bir erdpn tizesinde birden nur kızı olturar...
— Oo, bul jakşı kep eken moldoke! — dedi Kuyruçuk saal tamşana. — Bir işene
albay turganım: ar bir erkektin tizesinde oynoor oşonço nur kızı kaydan bolsun?..
Moldo emi külgönsüdü mıñk-mıñk:
— Ee, şaytandın dosu Kuyruçuk. Siz — pendesiz. Sizdin bul pendeligiñizdi Allataala keçiret. Şontse da Allanın amirine şek keltire berbeñiz. Sizdin, bizdin bul
dünüyödögü jarlarıbız janatta ar biri peri kızına aylanaar...
Çok karmap alganday Kuyruçuk sapın çapçıdı:
— Koyuñuzçu moldoke! Bul dünüyödögü mırık-tırık, buçuk-suçuk, mañka-sanka, tazmaz, anan akıl-esi abdan ele az kurgurlardın baarı ele kantip ur kızı bolup ketsin
degi...
Katuu çıkkan katkırıkka emi Malay moldo kayaşa aytalbay özü da küldü.
— Aay şaytandın dosu... şaytandın dosu... hihi... Adam akılına kelbes kepti
tabasız ee?!
Kuyruçuk külbödü, tek kabak-kaşın tüktüyttü:
— Topurak kamırın ayabay juurup bul dünüyödö eçen bir suluulardı jaratkan
kudayım Siz menen bizdi oşol ele topuragınan çala iylep, oduraytıp-boduraytıp
jasaptır erigip, kaydıger... Kantip ele tigil dünüyögö barganda bul jaktagı mırıktırık, sokur-mokur, taz-maz, akıl-essizderdin baarın ur kızına aylandırıp jibersin
degi... Moldo, moldo dese bojurayt ekensiz. Anı, ajı dese apırtat ekensiz. Jer
jüzündögü üksök-saksaktardın baarın beyişinde ur kızına aylandırıp jiberçü
kudayım sizdi, bizdi bul dünüyösündö jolborstoy jigit etip jaratkan go... Je bizden
topuragın ayadıbı...
...Şarıyat erejesinen çettegen jartı ooz kep aytalbagan Malay moldonun üyündö
bügün külkünün jaagı ayrıldı. Malay moldo özü da küldü bülk-bülk. Üydögülördün da
katkırıgı taş jarıp jattı. Kuyruçuk Malay ajının üyündö kongondoguday külkü eç
üydö bolgon emestir degen dañaza da tıyak-bıyaktagı jurtka ertesi ele taradı.
— Döbödö jeke oturganıñızda tartıñız! — dep malay Kuyruçukka tespe belek
berdi. Bul ançeyin belek emes. «Men Zobololuu Malay moldoñordu da allaamiri degen
ak kebinen jañıltkamın» dep başka jakta kep salbagın degeni boluçu.
BAYGA JANALGIÇ KÖRÜNGÖNDÖ*
Kasiettüü Isık-Köldün küzü da sonun. Kızıl-Ompol sol jakta olçoyöt. Ortodo Çüy
teminet.
Kuyruçuk birde tizgindin koş jaagın jıya karmadı Kerçunaktı kekçeyte. Birde
möröygö çapçuday temine berdi aldı jakka tike karap:
— Jazı serüün, kışı jıluu, möldür bulaktın enesi — jüz jetimiş eki özönü
kuyup, bir tamçısın tekke ketirbegen janıbarım Isık-Köldön ketpe jurtum dep bir
akılman aytkanda, senin uşul berekeñdi baamdagan tura al akılman.
Basa, aytam da. Çiyine töö jogolgon, törünö bugu oynogon. İlbirs, jolbors eki şer,
azuuludan eçender artuularda joylogon... Kapıray körsöñ sonundu! Taşküzgüdöy
betinde añkıldap añır tolu, karkıldap karala kaz tolu, kurkuldap ak kuu tolu. Ördök,
çürök, bezbeldek, kızılboor, karaboor, kıl kuyruk bıkıl jıyın kurgan ilbesinderi
toy ötközüp jatkanday go kuday!
Anan kalsa janıbarım Isık-Köl atırabı jıldın tört maalında teñ körkünön
tanbay körgöndün köz joosun alganı algan deçi. Kez-kezinde Kızıl-Ompoldun boroonu
ulup, çiy ışkırıp, kamış japırılıp, köl betinde akserke çamınıp töö örköçtönüp,
küüşaa etip buurakandap algan soñ janıbardın körkü kökmöldür tartıp köölgüp
meltireyt deysiñ. Kök asman körkü betinde çagılışat!
*
T. Sıdıkbekov. «Külkü jana ömür» kitebinen.
Bu jolu Kuyruçuk öz jan düynösü menen Köl düynösünö suktanıp kelattı. Bir
maalda Kerçunak aldı jakka selt karap, koş kulagın kayçılaştırdı. Tee aldı jakta
kalıñ çiydi jarıp tüşkön jalgız ayak jol menen jay basıp ketip baratkan kişi
köründü. Ildamday bastırgan Kuyruçuk jete keldi al jöögö. Çukul kelgen dabıştan
ulam jöö kişi jalt karap atçanga salam ayttı:
— Assalomaaleykum!
— Aaleykuma üçsalam baatır!
Üstü jupunu, öñü kersarı, arık jigittin eti tirüü belem:
— Aligiñizalik, «üçüñüz» emne ake? — dep külümsürödü.
Tamaşa aytam dep sözgö sına kalgan Kuyruçuk tüz moynuna aldı:
— Seni jöö dep, özüm atçan kelatkanıma köbö tüşkönüm go, ittiki. Esi jok kişi
uşu mençilep een joldo kalıñ çiydin arasında jöögö mensinet inim. Emi menin
jönjayımdı bilbey ele koy. Öz jönündü bildirçi?
— Jönümdü kebetemden ele körüp turbaysızbı. Kol baştagan eren emestigimdi,
jurt baştagan közöl emestigimdi, uşu jöö sandalgan kebetem ele aytıp turbaybı... Üç
jılda toru aygırlık bir baydın koyun baktım. Jalçının jambaşında sız töşönçü.
Tartınganı taytuyak. Tamagı katıksız jarma kara ayak. Kagın oorup kalıp koyçulukka
jarabagan soñ, Akölöñdögü enemdin koluna ketkemin. Oşo keselimden jakşı bolup,
baydan akımdı alayın dep kelatkan jolum...
Jöönün ayañına ulay jay bastırgan Kuyruçuktun koyuu murutu tüktöydü. Çañkap
kelatkansıp tamşandı. Anan:
— Uşu sonun dünüyönün bir balası momun, on balası zulum tura inim. Al bayıñdın
alakanı açık bele? Je...
— E, alakanı açık kişi meni jöö sandaltpayt ele go ake...
Koyçunun joobun Kuyruçuk kulak sırtınan ketirdi. Baydın kıyal-jorugun
suraştırdı. Dalay jerge koyçunu atına uçkaştırdı, kep-sözgö aldı.
Koyçunun aytuusunça: bay koyluu bay eken, koyluu bolgonu menen oşo köp koyuunun
üzürün özü körböy el biylegen töböldörgö tartuulap, jakşılardın müdöösünö jarasa
özü oşogo korston:
— Ataa, maydı sugunsa Sarımsak baatır sugunsun! — dep özü bordop semirtken
irigin tartuulagan jakşısın maktaganda, tokolu murdun çüyrüp elikteyt:
—özüñüz sugunganday jırgabañızçı... dese, baybiçesi kekeer külöt:
—bayı jegenge kulu kubanat... bıkşıyt... — deyt kaymana.
Kuyruçuk da küldü:
— Ee, al bay baybiçesinin al «bıkşıytın» tuyunbaybı?
— Tuyunat ele — dedi koyçu. — Bay özü kızık kişi. Aşkere asan kaygı. Anan katuu
baştıgın surabañız. Baybiçesinin törkünü çoñ uuru. Bir jolu baybiçeni jazalaymın
dep törkününö çoñ ayıp tartkan. Oşondon beri malın ayap korkot. «Kıñ» dey albayt.
— Baybiçesine «kıñ» dey albayt eken, al bayıñ tokoluna «kıñ» deybi?
— Tokolun özü jakşı köröt. Oşon üçün aga da «kıñ» debeyt. Degi kızık...
— Ee inim, kişiler uşunday kızık bolobuz,— dep Kuyruçuk külgönsüdü: — A
baybiçe, tokolu ıntımaktuubu?..
— Baybiçe uluusunat: «biylik mende» dep. Tokolu suluusunat: «bayımdın körörközümün» dep. Degi eköönün kegi küç.
— Çıyıldaşaar, çaçtaşaar, küyülördün külü joo emespi.
— Baybiçe, tokol çaçtaşkanda baydın zamanası kuurulat timele.
— Ee anısı kızık eken?
— Baybiçesine boluşayın deyt, tokolun kıybayt. Tokoluna boluşsa baybiçesi
kolomtogo oltura kalat timele.
— Kayratı jok bir beçara eken go al bay.
— Başkaga karazgöy kıyla, katındarına özü talpak. «Katındın tajaalı jandın
başın jutat» degen makalı bar. Uşu lakabın aytaarda tebeteyin başınan alıp jerge
urat. Lokuya kalat. Çakıya kalıp katınça çañırat: «Jan algıçıñdı jiberçi kuday.
Bolboso öz kursagımdı özüm jara tartam»,— deyt. Katındarın korkutat. Ayıgışkan
baybiçe, tokolu anısın tootup da koyuşpastan çaçtaşıp, ajıldaşa berişet.
— A bay öz kardın özü jarıp jiberbeybi, aytkanınday.
— Ee, aba, kişi öz kardın özü jaralçu bele. Koyçu barar ayıldın karaanı
körüngöndö Kuyruçuk
koyçuga ayttı:
— Arıp-açıp barıp kal, baydın otun jagıp, kal, inim. İt bolso da kep surar bayıñ.
Jol een, jan kişi joluksaçı. Kardım açtı, kayratım kaçtı. Je közüm bozordubu, je
çın köründübü. Jalgız beyitten jılañaç arbak köründü... Anan kalıñ çiyden karala
toropoylorun eerçitken megeljin takırga çıga keldi... Seldeyip tura kalganımda arbak
da, çoçkolor da közdön kayım boldu degin. Üydögülör emine dese oşol desin, sen anı
eşitpegen bol. Çekeñdi uşalap jer tiktets kal. Bar, inim joluñ açılsın!
Uşunday dep Kuyruçuk jeektegi kamıştı aralap ketti. Koyçu uzay berdi. Kuyruçuk
attan tüştü. Oozdugu alınıp atı ottop kalganda özü kılaaga keldi. Anan sırdaşkansıp
uzakka, uzakka olturdu.
Mal koroogo keler maalda Kuyruçuk tigil ayıldagı janagı baydın üyün karay tike
bastırıp mamısına at bayladı. Birok... Sırtınan appak bolun berekelüü körüngön boz
üydön çañk-çuñk, küş-bış etken alaman dabıştın içinen: «Oo, kuday ay... Uşu menin
kardımdı jara tartar jan jokpu, bu jarık düynödö» degen ün baya koyçu aytkan baydın
ünü ekendigi Kuyruçukka jazbay taanıldı.
Kınındagı kezdigin şart suurup tigil aygıp oozun jıygıçaktı Kuyruçuk üygö
kirip bardı. Közü çekçeyip, tanoosu delp-delp, murutu tüktüyüp, lokuygan kara kişi
bolot bıçaktı jalanta tike kaçırganda, bandın üşü uçtu. Çıgdanına kire kaçtı:
— Aylanayın... aylanayın... janımdı koy? — dep arañ aytaldı.
Çaçtaşıp, tırışkan baybiçe, tokoldun koldoru boşop özdörü bölünö berişti.
«Sen kimsiñ, ıyık?» deşkendey eköö birdey japırıla, jaltanıp, jaşınarga jer
tabalbay, ün katpay seleyişti. İregede bayagı koyçu oturat jer tiktep, tirüünün ölügü
bolup.
Bulardın eç birine buydalbay Kuyruçuk çıgdanga umtuldu:
— Çıgdandan çık, bay! Almustaktan beri çıgdan içindegi tabaktagı sütkö kişi
çögüp ölgön emes. Sen da ölböysüñ. Kudaydın tañ künü özüñ suranasıñ. Al tilegiñdi
berip kuday saga azireyilin jiberdi. Men saa bu jolu kişi keypinde kelgen
azireyilmin. Körünböy kelip janıñdı alsam, anda jakındarıñdın jamısı:
bayıbızdın öz ajalı jetti deşmek. Özüñdüp tilegiñe jaraşa men sen taanıbagan kişi
keypinde keldim. Çıgdanıñdan çıga koy, bay. Janıñdı keyitpeymin. Özüñdü alıp
ketemin. Zıkım eleñ. Beregi jer tiktep olturgan senin koyçuñ. Nasili sendey sasık
baydın beşöönçö bar. Sen anı ezdiñ. Özün ooruttuñ. Akısın tölöbödüñ. Çoñ künöögö
battıñ. Tozokto kırk kulaktuu mis kazanda kırk jılı kaynaysıñ da al küneöñdön
arılasıñ. Baybiçe, tokol alıp, eki urgaaçını çaçtaştırıp koygonuñ üçün kıl
köpürödön ötüp baratıp teñ bölünösüñ.
Kuyruçuk atayı tınımga demin aldı. Çıgdandın içindegi baydıñ uröyü uçkanı,
kardıgıp-kaltıragan ününön sezildi:
— Jaratkan... jaratkan janımdı koy? Egem?.. Malımdı çaçayın... başımdı
tartayın... malay kütpöyün... özüm çarık tartınıp, öz başıma özüm malay boloyun...
Kuyruçuk kadimki kişiçe katkırıp küldü:
— A bulardıçı — uksüygön, saksaygan eki albaretıñ uşintip çaçtaşa berişebi.
Mınday çaçtaşkandar tigi düynödö mis kazandın tübündö kaynayt, kırk jıl!
Kuyruçuk iregedegi koyçuga ayttı:
— Senin bul pendeden alar akıñ, jakşı at ezrtokumduu, kulunduu üç bee, jıluu ak
ton. Kurjunduk eki közü tolo ırıskeşik — tıyaktagı kargan eneñdin tirüüsündö tatar
nasibi. O düynödö al miskin şeyit. Ol — ANA! Sendey ak peyil uul törögön ANA!
Aldıñkı juma künü üstüñö tonuñdu kiyip, atıñdı minip, kurjunuñdu salınıp
baratkan keziñde men kök buluttun üstündö, ak buluttun astında turup, senin aman-esen
jol tartkanıñdı körömün, miskin!
Uşul kebin aytıp, Kuyruçuk şart üydön çıgıp attanıp jönöy berdi.
Bay es-uçun jıyıp üydön asta sırtka çıkkanında közünö jan kişi körünbödü. Men
özümmünbü, özüm emesminbi degensip, ar kaysı jerin alakanı menen sıypaladı. Dale
oozuna kepsöz kirbedi. Dirildep dalayga turdu. Anan:
— Çın, tirüü okşoymun! Aksarbaşılıñ jolunda, Teñirim! — dedi.
Ertesinde aksarbaşılın atap tülöö ötkördü. Özü da, baybiçe da, tokolu da boz
koydon momun bolup kalıştı. Jalgız koyçu jigit gana joldon jolugup, özü menen
birge kelgen kişi janalgıçka okşoy tüşkönünö birde añ-tañ, birde kımıñdap — jım.
Köñülü toltsuyt. Özünön özü kubanat.
Beçara koyçunun kubanar jönü bar ele. Bay juma künü tañ erteñden «janalgıç»
tapşırgan akısın töp berip, koyçunu uzattı.
Aradan kün ötpöy, oşo juma-namazı okulup tarar menen jumgaldık akılman kuudul
Kuyruçuk bul jakka kelip dosunan sıy körüp, kandaydır bir sarañ baydın sözünö
janalgıç bolup körüngönü, sarañdı çıgdanına jaşıntkanı jönündö duuduu kep tarap
jattı kalk .arasında.
KUYRUÇUKTUN AR KIL JORUKTARI
Kuyruçuk Koçkordo çoñ manaptar Şabdan, Bayake, Manapbay menen birge konok bolup
kalat. Sözdön-söz çıgıp, manaptar erdikteri, baatırlıktarı jönündö aytıp maktanıp
olturuşat. Tigilerdin aytımına karaganda Ürüstöm, Aziretaalı, Manas azır kelip
mañdaylarında tursa da alardı togotpos türlörü bar. Kuyruçuk uşu maalda akırın
eşikke çıgıp, eşik aldındagi kuyuşkandaştırılgan attardın birin sooruga şak
ettire katuu çaap, karıgan kempirdey ünün kubultup kokuylayt:
— Şabdanıñ menen jerge kir, Bayakeñ menen körgö Manapbayın jılas bolsun!
Soolup, bolup kalgır jebey ele taş jesemçi! Et añdıp, tabaktardın tübün jeym dep
kelip, sındıra teptirip albadımbı? Ey kokuy-kokuy! — dep jatıp kalat.
Üydögü manaptar kempirdin ünün ugup: — Alda kokuy ay, emne bolup ketti? Attardı
üydön alıs baylatpay jaman bolgon eken! — deşip, şaşkan boydon eşikke çurkap
çıgışat. Alardın emeleki kızuu kepteri, er sayganı, jekege çıkkandarı, jılkı
tiygenderi jönündögü sözdörü talaalap, kempirdin kokuylagan ünü baarın aldastatat.
— Barakelde, baatırlar! Eçtemeden korkpogon, sungan nayzanı tartpagan, sumsayıp
joodon kaçpagan, jılañaçtan sezbegen, jalanıp joogo bettegen erler! Bir kempir uydun
boguna taygılıp jıgılsa esiñer çıgıp, jürögüñör tüşüp kaldı go. Emele eç kimdi
tuşarıñarga teñebey oturbadıñar bele? Eşikke enteñdep çurkap çıkkanıñarga jol
bolsun, baatırlar! —deyt. Baatırlar sözgö jıgılıp özdörü da ayabay külüşöt.
Kuyruçuk jolooçulap Tokmok şaarına barıp, juma künü çoñ meçitke kiret.
— Moldoke, menin seldem jok ele, kanday kılam? — deyt Kuyruçuk.
— Kuruñuz bolso dele başıñızga çalıp alsañız bolo beret — deyt ıymam.
— Kurum da jok ele — dep Kukeñ eşikke çıga kalsa, köçödö kise baylangan biröö
ötüp baratıptır. Anı çakırıp: «Sen menin çepkenimdi karmap tur dagı, kiseñdi maga
ber, namaz juma okup çıga kalayın» deyt.
Anın kümüş çapkan kayış kurdagı kisesinde kılaptan dükört, çanduu bıçak,
ustara, kıskası bardık saramjalı toluk eken. Timele şarak-şurak etet.
Eşikte daarat alıp jatsa, bir sokur kişi tayagı menen jer saygılap, jol taan,
meçittin eşigine kelip, kişi bar ekenin bilip, salam aytat.
Kuyruçuk alik alıp, «berireek basıñ, naraakta tuyak jer»» dese, al elteñdep, eki
kadam butun şiltegende meçittin eşigindegi kudukka tüşüp kalat.
Balıkça süzüp, aptıgıp çıga albay jatkanda Kuyruçuk:
— Ata kokuy aya, namaz jumaga daarat albay kelipsiz. Kusul kılıp alıñız. Men beri
bas desem, tetiri basıp, tüşüp kalbadıñızbı, eç nerse emes — dep kolunan tartıp
çıgarıp koyup, özü meçitke kiret.
Eldin artkı sabına koşulup, namazga turat. Bir maalda el menen koşo eñkeyip,
namazga jıgılganda başındagı kise şaraktap kiret. Bir tobu bışkırıp külgön
boydon eşikke çıga baştayt.
Andan kiyin aldıñkı sapka barıp koşulup, eñkeyip kiseni şaraktatsa, al
katardagılar da bülküldöp külüp, katar sabı buzulup, birden çubap sırtka çıga
baştaşat. Anan eñ aldındagı ıymamdın janına barat. Iymam namaz şartına ılayık,
kılçayıp «salam berem» dep körö salıp külüp jiberet da:
— Şum kişi ekensiz. Namazdı buzduñuz. Eldin daaratı sındı. Zor künöögö
çalındıñız, başıñızdagı emne? — deyt.
— Moldoke, selde çalıngıla, jok bolso kur bolso dele jarayt dep özüñüz
aytpadıñız bele. Tebeteyçen okuganga jol berbediñiz. Eşikten biröönün kurun alıp,
çalındım. Ataylap namazdı buzganım jok. Aytkanıñızdı kıldım. Siz künöökör
bolduñuz go. Selde taap beriñ emese! — dep ıymamdın seldesin anın ooz ayıbına alıp
kete beret.
***
Kuyruçuk Ketmen-Töbögö jolooçulap bara jatıp, Kabak degen jerde bir baydın
aylına kez bolot.
— Kimdin ayılı? — dep surayt.
— Kadıma degen baydın ayılı. Üç katını bar. Telegeyi tegiz, malı köp, miñ koyuu
bar. Teetigi ak üy oşonuku.
Kuyruçuk anın üyünö barıp tüşsö, jaanga suu bolgon jaman kara çepkenin jılañıç
etine jamınıp, sogonçogu jırtık kiyiz baypagın otko kurgatıp oturgan jüdöö bir
kişini köröt.
— Sen kimsiñ dese,— Kadımamın dep joop beret. Üydö jerge salgan eski, jırtık
kiyiz, jıyılgan
juurkan, ildirbarduu eçtekesi jok. Üç katını üç jerde üy ookatın iştep
özdörünçö küypülala. Anın turmuşuna açuusu kelip:
— Oy, Kadıma degen kimsiñ? — dep kayta surayt:
— Kadıma menmin — deyt.
— Oo sen, kadıbasañ, çıñkıldıy kulap ket! Üyüñö
kişi kelse jırtık baypagıñdı çoyup, töşüñdü otko salıp, kolomtogo siygensip,
oturganıñdı kör! Tigi ürpöyüp oturgandar emineñ?—dese: — Üçöö teñ katınım — deyt
Kadıma.
— Al katındardı emne üçün aldıñ?
— Birinçisin atam alıp bergen, ekinçisi jeñe katınım, üçünçüsün özüm,
tokoldukka aldım.
— Özüñdün üstübaşıñdı oñdop, üy için adam körgöndöy kılıp koyup, anan üç katın
kütpöysüñbü? Karaçanın kara itindey kaltırap turasıñ. Miñ koy aydaganıñ menen
üstüñdö üyrüp salaar üç ketmen topuragıñ jok. Katından aylanasıñbı — dep ertesi ele
elge salıp eki katınının başın açat. Özü alardın törkün tarabı bolup degendey, eki
ayalga ençisin böldürüp beret. Baykuş ayaldar timele türmödön çıkkanday süyünüşöt.
***
Kıştın künü Narınga baratıp, Soñ-Köl üstündögü jılkıçılarga konot.
Jılkıçılar adatırasmı boyunça konogun bergen soñ:
— Kuke bügün tünü jılkı kaytarıp ber! — deşet.
— Koygula baldar, men timele jatayın dese boluşpayt.
— Makul! — dep atka minip, jılkını imerip, kayra kelet. Jılkıçılar uktap
kalgan eken. Üydün tuşunda karışkırça ırkırap, anan kürküröp üygö kirip, bir
jılkıçını dumuktura basıp, ar kay jerlerin atkıp, başın dumbalap, ot janındagı
söök menen bir kaptalın saal tıtıp taştayt. Al şorduu çın ele karışkır bastı dep
korkkonunan kıymıldabay jata beret. Karışkırça ırkırap kayra çıgıp ketet.
Ertesi «kokuy ırımdap koybosoñ bolboyt» — dep, tülöö kıldırıp, bir tay
soydurat.
Çonogor degen baydın Arsar degen uulunun bir mıktı koçkoru bar eken. Koçkorun
sat dese eç kimge satpayt. Kadır salıp suragandarga berbeyt.
Bir künü Kuyruçuk menen Arsar süylöşüp olturuşat. Añgıça ele asmandagı aydı
körüp, Arsar oozun açıp tañ kalat:
— Kapıray, çak tüştö da ay körünöbü? — deyt.
— Oy kana, kalp aytpaçı? Maga emne üçün körünböyt? — dep Kuyruçuk bilmeksen
bolot.
— Kuday ursun! Tigine, çın aytam deyt Arsar. Karganıp da jiberet.
— Emese maga körünböyt, saga köründü. Kündüz kantip ay çıksın? Kuday işiñdi
ilgeriletet tura — dep Kuyruçuk bayagı koçkorun soydurup tülöö kıldırat.
KUYRUÇUK MENEN TÜKBAŞ*
«Önörlüü örgö çabat, kor kılbay jandı bagat» degendey Kuyruçuk 1916-jılı
Kıtayga ürkkön mekendeşterinin akıl nasaatçısı, bel baylatçu şayırı, karañgıda
köz tapkan, kapiletten söz tapkan adamı katarı azıp-tozgondordun ardagına aylanat.
Kaşkardagı jergiliktüü manap, arı çeçen, arı bilermanmın degen Tükbaş
Kuyruçuktu jatırkatıp, taasirin elge keñiri tarkatpay, basmırlap, kordoo maksatında
el jıyılgan topto aga katılat:
— Kulagı jok çunak Kuyruçuk, Kuyrugu jok çolok Kuyruçuk. Öydö çıksa öböksüz
Kuyruçuk, Ildıy tüşsö jölöksüz Kuyruçuk, Arka kılar eliñ kayda?
Azık berer jeriñ kayda?
Ansız da musapır bolup, dalay korduktu, kıyınçılıktı körgön el bul açuu
jekirüügö daldıray tüşöt. Jardangan boyunça ıza jutup, dımıp kalat. Kayrattuu,
kıraakı Kuyruçuk kötörülüp, çeçensingen töböldün tike mañdayına sıñar tizeley
otura kalıp, kayra Tükbaştın özünö söz jamgırın jaadırat:
— Kulagım çunak bolso şumkar çıgarmın,
Kuyrugum çolok bolso tulpar çıgarmın!
Kulagı uzundu eşek deybiz,
Kuyrugu uzundu it deybiz.
Öböksüz öydö çıksam jürögüm taza,
Jölöksüz ıldıy tüşsöm jülünüm taza.
Öbök koyup öydö bolgondu ooru deybiz,
Jölök kılıp tayak algandı uuru deybiz.
Arıpaçıp alıstan keldim,
Arka bolçu el uşul.
Tentipterbip tegimden keldim,
Ene bolçu jer uşul.
Köpsüngöngö kör bar,
Köp içinen bölünöt.
Öydösüngöngö ör bar,
Öböktöyt da jügünöt.
Jalgız deseñ küngö tiliñ tiygeni,
Jarık bergen düynögö.
Jardı deseñ ayga tiliñ tiygeni,
Şoola çaçkan düynögö.
*
Ş. Beyşenaliev. «Kırgız madaniyatı» gezitinen.
Oyu biyik, maanisi tereñ bul katırgan joopko el ıraazı bolup, küüldöy tüşöt.
Tükbaş özü da jıgılganın tuyup, baş iykegen eken.
KARAÑGIDAGI ŞAM, JE KUYRUÇUKTUN KUDAYDAN KAZAN
SURAGANI*
Ömür kişige bir künü boz jorgosun mingizet — sülküldötüp, anda kişi bu keñ
aalamdın eesi öñdönöt bir özü. Tentektenet, biröögö kamçı çabat. Tekebersinet,
biröögö tıñsınat. Ömür bir künü kişige eşegin mingizet — eleñdetip, anda kişi öz
jonuna jük artat eşek jügün kötörüp. Jalınan teri sızılat, beli mayışat, iyini
jooruyt. Jap-jalpak korgoşun bolup, meynet jonunan tüşpöyt. Bir künü kişini
taptakır musapır etet — uzun joldo aç, arık terbitet. Köz tunarat, tili kurgayt, ırp
eterge alı kalbayt. Emi jan taslim bolçuday üldüröyt. Oşondo da kişi aldı jaktan
köz albayt.— Ömürünün öçpösünö tilek etip, ümüt ulayt. Kuday bilet? Ömüründö boz
jorgo mingen kezinen uşul aç, arık, üldürök kezinde kişi ümüttüü.
— Bul oor jıldarı uzak joldo ilkigen aç kişilerge dem bergen Kuyruçuktun kebi:
—O aylanayın el-jurt! Tündö közgö saysa körüngüs karañgıda aldı jaktan bir şam
körgön elem. Al şam — jön şam emes.
Uşu ilingen aç kişilerdin jolun jarık etken ümütü maa şam bolup köründü!
Keçee erkime boy berbey kazanımdı bir çöyçök un, bir tulup ulpakka satkan elem.
Bir çaçımdan bolso da baarıñarga ırıskı boldu. Tıñ basıp kaldıñar. Bügün men
Kudayımdan kazan surayın. Menin ırıskım elden ele. Kudayım da meni kuru koybos.
Ooba kuru koyboyt, ak tilektüü pendesin! Kuru koyboyt!
İlkigen alsız kişilerge Kuyruçuktun kebi kadimkidey dem berdi.
— O Kuke, aytkanıñız kelsin...
— Kelet! — dedi Kuyruçuk aldı jaktagı belbeleske karap. — kelet! Ölümdön kiyin
— ömür kelet. Aççılıktan kiyin tokçuluk kelet. Kuuraldın artı jırgal bolot!
— Oozuña may...
— Kuday tegin jaratpagan kişi eleñ...
— Aytkanıma işengile! Tee, kırbelesti arı eñkee berip, men Kudayımdan kazan
suraymın. Çoñ kazan — on eki karış tay kazan! Bayagı saltanattuu toylordo çoñ oçokko
asılıp, arça otun jagılıp, bir taydın eti büt bülk-bülk kaynagan tört kulaktuu bay
kazan!
İşengile, işengile. Kudayım oşol kazanın beret. Anan üygö üt kiret. Oşo üt
menen birge kut kiret. Bir ele üygö kirgen üt emes, büt üygö kirgen üt! Bir maa kelgen
kut emes, jamı kalayık kalkka kelgen kut!
Başıñardı kötörgülö, ayagıñardı tıñ şiltegile. Aldıñkı belbeleske emi ele jetip
barabız!
Aç kişiler aldı jaktagı belbelesten köz ayrıbay ilkip kelatıştı. Uluu too koynu
sırduu, tabışmaktuu, közöl, kataal, tataal. Aşuu, beli, jon, kırı kolotu, taypañı,
törü tigi ele ak kar, kök muz muzdagına çeyin türkün ösümdükkö bay. Köz joosun algan
bayçeçekeyleri ülp etken jelge ırgalat. Atır jıtı añkıyt. Anan oşol bayçeçekeylüü
tördön bulak ırdap çuburat. Anan şagılı tögülgön korum, jel oynogon apay bet, baş
aylantkan çıñ, sürdüü korkunuçtuu. Anan beregi bel-belesi azır ele jetip baruuçuday
eek astında turup, señ jakındagan sayın, al arılay beret, arılay beret. Uluu toonun
sırı büt boyunça uşul beleste katılganday: közgö çukuldugun aytpa. Anan sen
çukuldasañ kol jetçüdöy bolup turup, dal ümüttün özündöy ulam alıstaganın kör...
• Azır ele jete barıp tigi belesti arı aşalıçı — deyt Kuyruçuk ilkigen aç
kişilerge uguza.— Kudayım maa taykazanın beret. Kazan kuru kaynabayt emespi.
Baarıñarga jetkidey ırıs-keşigiñer oşo kazanda! Tigi aldıñkı bel-beleske
çıgalıçı. Baarıbızga küç bütöt. Aldıbızga at mingendey bolobuz...
*
T. Sıdıkbekov. «Külkü jana ömür» kitebinen.
Bö-ö-ögg... mına bu tuu bel. Oo, kagılayıi Ata konuş. Emi beregi taştın tarmal
badalının arasınan Kudayım maa on eki karış kazanın beret.
İleñ-salañ basıp, aç kişiler belge çıkkanı jonundagı kuu ookattın jügün akırın
jerge koyuştu. Biri oşo öz jügünö süyönö olturdu. Biri seleygen boydon aldı jakka
karadı ünsüz. Biri jer-suuga sıyındı, özünçö ele koburap. Biri olturuuga da,
koburoogo da alı kelbey üldüröp turdu kölöködöy. Dele erkekke karaganda mınday
alaamattarda urgaaçı kayrattuu, tıñ, çıdamduu bolot degen kep uşul belesten dagı
anıktaldı. Eneler baldarına, jubaylar erlerine üyrüldü. Süyöptaldı.
— Janıñdı sep aldırçı...
— Balaketiñdi alayın serbeygen. Teetigi aldı jakta tünörgön bizdin Ata-Konuş.
Oşo Ata-Konuş menen töş tireşip küröşçüdöy Kuyruçuk jalpıga uguza ayttı,
tigi tarmaldangan badalga karay bastı:
— Oo Kudayım! Menin ırıskımdı uşul jurtumdan aytkan eleñ. Uşu jurtum menen
men Beleske keldim. Emi özüñdön on eki karış kazañ suraymın. Menden emi oşo
taykazanıñdı ayaba. Suraganım on eki karış. Bir eli, jarım eli kem bolso da
albaymın. Oşo bay kazanımdı ber koluma!
Kuyruçuk uşul kebin aç kişilerge uguza aytıp, basıp baratat.
Kişiler anın aytkanına bütündöy arbalıp, çınımda ele bir taydın eti bülk-bülk
kaynagan berekelüü kazandı köz aldına keltirişti.
Tayagına öböktöy süyöngön karıya kadimkidey mıñk-mıñk küldü:
— Oo kasiettüü kuudulum ay, körçü bizdi kebi menen toyguzup baratkanın. Bu jön
kişi emes. Kudayım Kuyruçuktun suraganın beret!
Oşol zamat Kuyruçuk kılçaya kaldı:
— O erkekter, baskıla beri. Tigine on eki karış tay kazan, bay kazan! Kudayım
bizge kazanın berdi.
Emi oşol kazan tolo kaynagan ırıskını dagı ayabayt. Kişi ırıskısız, Ata-Konuş
elsiz kalıçu bele. Baskıla, tezdegile, tezdegile!
Jaanga, küngö, jelge kubarıp kalgan öröö kiyizdin astınan kişiler tay kazandı
açıkka alıp çıgıştı.
Aç kişiler toyuna tüştü... Üldüröp baskandar tıñıy tüştü... Baldardın ıyı
basıldı... Karıyalar sakal sılaştı kadimkidey... Eneler baldarın mañdaydan sıladı...
Kız-kelinderdin betterine kan jügürdü... Ulandar boygo jetkendey jaadıray bastı...
Jol boyu, jol boyu kızık-kızık bayandı kep salıp jaagı açılgan Kuyruçuktun
aytkandarı kişilerdin köñülün açıp, külböstör külüştü kadimkidey. Akılman
kuuduldun jagımduu kebi, ugumduu kebi, kuykum kebi kişilerge dem berdi, ümüt uladı,
külkügö kandırdı, ömürdü uzarttı.
Anan Kuyruçuk Ata-Konuşundagı öz döbösünön kez üzböy oy terbep olturdu.
Irakattandı jer-suu körkünö kanıp, el deminen küç alıp. Kep çakmagın çaktı. Andan
külkü tutandı.
TURPANDAN KELATKANDA
Kırgızdın ürkünündö Kuyruçuk Kıtaydan kaytıp kele jatkanda jetimiş üç
kişini tamaktan öksütpöy bagıp kelgen.
At-Başı jakta go sıyagı, köp bülögö jol azık tabılbay, aylaları kurup kele
jatışsa, çoñ joldun boyundagı körüstöndö kör kazıp jatkandardı körüp kalışat.
Kuyruçuk azgan-tozgondordu bir koktuga jaşırıntıp koyup aligi kör kazgandarga kelet
da:
— İş ilgeri bolsun! — deyt.
— Kanday akmak kişisiñ, biz emne, kırman basıp jatıptırbızbı — dep ketmen ala
çurkap, kubalap jiberişet.
Kuyruçuk koktuga kirip tigilerdi baykap turat. Kazıp bütüp kalgandarın baamdayt.
Kör kazgandar tarap keteeri menen körüstöngö barıp, jaşınıp kalat. Bir ookumda
ökürük çıgıp, jer düñgürötüp el ölüktü alıp kelatkanın köröt da, kördün içine kirip
jatıp alat. Körüstöngö kalıñ el jıynalat. Bir kişi kazanaktın için körüp çıgayın
degende Kuyruçuk anı daroo buttan bekem tartıp, saamga koyö berbey turat. Al öñ-aletten
ketip, bakırat. Attuusu atın minip, jöölörü uçkaşa çaap kaçıp jönöyt.
Kazgan mürzönün sırtında kerege jıgaçka tañılgan ölük jatat.
— Kördün içinen bir balee çıkkan eken deşip, türdüü oylorgo ketişet.
Bir maalda jürök toktotup, on çaktı baatır sımaktarı menen moldoloru kördün
janına kelişet.
— Kimsiñ? Adamsıñbı, perisiñbi? Kay makuluktan ekeniñdi bildir? Dobuş sal! —
deşip ölüktün janında çay kaynam ubakıtka çeyin turuşat. Eç joop bolbogon soñ beşaltoosu kazanakka eñkeyip karaşsa içinde bir kişi jatat.
Kuyruçuk közün bardap, «kelgile, kelgile!» — dep koyöt. Tigiler birotolo kaçmakçı
bolgondo bayagı kör kazgan kişiler:
— Bir kaçkın kelip, salam aytıp, iş ilgeri bolsun degende kubalap jibergenbiz,
bir bolso oşol kişi çıgar. Özü bir kelesoo je aşkan jindidir. Kuday saktasın tim
ele süyröp çıkkıla! Jelmoguz çak tüştö ele körgö jatıp almak bele deşet.
Bir top kişi jakaların karmap, toboo keltirip, kazanaktın kırına kelişet.
— Eldin üröyün uçurbay beri çık. Degi sen kimsiñ?
— Oy jurt! Siler meni emne tegerekteysiñer? Turpandan jetimişten aşuun kişi
açıp-arıp jeribizge kelatabız. Alardı elime aman-esen alıp ketalbay, el karaanına
zar bolup, köçtün astın uturlap, sendelip jürsöm, meni tokmoktop kubalap saldıñar
— deyt.
— Kaçan! Oy kişi, kalp aytpa! Özüñ kaçıp ketpediñbi. İş ilgeri bolsun
debediñbi!—dep kör kazgandar kıykırışat.
— Iras, men açkandan ölöt ekenbiz, kokus ölüp kalsak, menin da ölügüm kömülböy
talaada kalat. İtkuş jep ketet. Andan körö belen, kazıluu körgö jatıp ölöyün dep
kelsem, kubaladıñar. Albette, iş ilgeri bolsun debegende, ar kimdin kılgan işin
kiyin ketsin demek bele? Emi bolooru boldu, tirüülükkö toydum. Kıtaydan beri
balapança jem berip, bagıp kelatkan jetimiş üç kişim bar. Oşolor bierge jetip,
açkadan ölmöy boluştu. Ölgöndörün közüm körbösün. Özüm ölsöm meyli. Belen kör
turganda kayda barıp ölmök elem.
Alıp ketkile tigi ölügüñördü! — degende el külüp jiberet.
. — Kuday jalgap, adam turbaybı? Jan algıçpı degenibizçi! — deşip el akılesin
jıyat.
— Ölgön kişi jardı bele je bay bele? — deyt Kuyruçuk.
: — Çoñ bay ele, emi çıgıñız, ölüktü kömölü! — dep el joop beret. Anda Kuyruçuk:
— Bay kişi bolso malınan esep bere albayt. Men çıkpaymın. Esepti jakşı bilem,
eköölöp eseptep suragına joop bereli. Ölüktü üstümö kömgülö. Jetimiş üç kişi arañ
jan jatsa, kaysı ırısıma tirüü jüröt elem. Alardın jamançılıgın körböy ölöyün —
dep kördön çıkpay koyöt.
— Emi emne kılasıñ? Eptep un-talkan çogultup bereli?
— Jok bolboyt. Berseñer bir semiz uy, üç koy soyup, jan başına bir puddan egin
bergile. Üç künü baarıbızdı konok kılıp bakkıla. El sergip, unaa eşekter tınıgıp
alsa eptep jeribizge jetip alabız. Eger buga könbösöñör, anda çıkpaymın, koşo
kömülöm. Meni izdep Orusiyadan köp soldat kelet da silerden kunumdu alat. Menin elgejurtka erkeligim belgilüü — Kuyruçuk baatır, Kudayberdi akın degen men bolom! —
deyt.
Kuyruçuk degendi ukkanda eldin baarı uu-duu tüşüp, taanıp, anın aytkandarına
makul boluşat.
KIZIL ÖGÜZ, KÖK SOKO
Kemindin Koyönduu degen jerinde top jıyın ötkörülöt dep kep-söz jürüp kalat. Al
ubakta kulak— kuyruktar jañıdan joyulup, jañı zaman şarapatı baştalgan ele.
Çoguluşka jer-jerden batraktar, alardı başkargan ökümöt öküldörü çakırılat. «Baymanaptardın dele tobuna katışıp, körüp jürdüm. Emi batraktarımdın tobun da
köröyün» degen oydo Kuyruçuk da barat. «Çoguluş», «jıynalış» degen sözdördü
tüşünböy kedey-kembagaldar jıyınga çogulbay koyuşat. Ökümötçülördün aylası ketet.
Oşondo Kuyruçuk «men çogultamın» dep, aldına jakşı at minip, ayıl aralap ırdap
çıgat. A kezde: «Ayılga ırçı keliptir» dese, ukkan el içken aşın jerge koyup, ubapçubap jönöşçü tura... Kemindi jakalay kıdırıp, Kuyruçuk ırdayt:
Barakelde batrak! Baydan mindiñ argımak. Tokunganıñ jalbırak, Jürüp kettiñ
kaldırap.
Kuday berdi batrak, Kudaykul atañ çakırat. Kızıl ögüz, kök soko, Beremin dep
aşıgat.
Kızıl ögüz, kök soko, Jaralıptır temirden. Jer çiygen sayın julunat, Çarçagandı
bilbegen. Çöp menen jem jebesten, Tartat jalañ may menen.
Sözgö kulak salgıla, Top jıyınga bargıla. Kızıl ögüz, kök soko, Beret eken algıla!
El içi kübür-şıbır. — Murda jerge «otmay» degendi tölöçü elek. Emi kızıl ögüz,
kök sokosuna jalañ may çogultup berip turat turbaybızbı...— Dale, bizge tüşkön
tüyşük... — Kutulbayt ekenbiz da salıktan degender köp.
Munu sezgen Kuyruçuk alardın sanaasın tındırıp: — Kızıl ögüz siler jegen
maydı jebeyt. Sızgırıp da içpeyt. Özü sasık may taap içet. On eki müçösü, içegikardı
büt temir bolso, siler jegen kuyruktu surap jemek bele? — deptir.
KALIK IRÇIGA BEE BERDİRGENİ
Kabakta Kanbolot degen martabaluu adam enesine aş berip, kadimki Kalık ırçıga
«ırdap bersin» dep kişi jiberet. Çakırılgan el toluk kelip aş baştalat. «Kalık
mına kelet, ana kelet» menen aştı dagı eki küngö sozup, kelgen elge eki kün aşık konok
berip kalat. Aş ayaktaar maal jakındap, jigitter ulak tartıp jatkan kezde Kalık
jıyırmaday kişi menen kele jatkanın körüp, Kanbolot Kalıkka taarınıp, «bügünkü
kün menen üç künü küttük, emi aş tarap kaldı, sıpaygerçilikke kete bersin» dep aldın
torop kişi çaptırat.
Kalık kele jatkan kişileri menen koşo kayra tartıp jönöp kalganda, munu ukkan
Kuyruçuk çaap jetip Kalıktı aldına salıp, atın soorulap: — Sen Kanbolotko kelbey
elge keldiñ. Çakırgan ubakta kelbey üç kün keçikkeniñe Kanbolot taarınıp kaldı. A el
bolso seni dale eñsep jatat. Kanbolot agañdın taarınganın, eldin eñsegenin jazgın! —
dep aşka ırdatıp kelet.
Kalık aş bışımday ırdap, eldi ıraazı kılat. Taarıngan Kanbolot koşumçaga
kelgen maldan eki eçki, bir koy berip: — Emi uşuga ıraazı bol ırçım,— deyt. Kalık
kuyuluşturup ırdap kiret:
Taarınıçı jazılbay, Kektep berdi Kanbolot. Eki çanaç, bir teri, Eptep berdi
Kanbolot. Uşunu menen eliñe, Ket dep berdi Kanbolot! Azır ölgön turuşat, Bular anan
kantip mal bolot?
— Kalık boldu! Toktot!—deyt Kuyruçuk. Al andan arı ulap ırdabay toktop kalat.
Kuyruçuk Kanbolotko kayrılat:
— Kanbolot, Kalık iniñdin teyi buzuldu. Özü aytkan terini iylep, beregi eldin
aldına salıp, mınabu eki çanaçtan kımız kuyguça oozun baspasañ, oo, kımbatka turup
kalasıñ go...
Aş eesi daroo söz jüyöösün tüşünüp, Kalıkka murda berem dep dayardap koygon beeni
beriptir.
UŞUNU AYTA BARGIN!
Kuyruçuk da bir jıldarı Ter-Jaylak jayloosuna barıp, Orozbaydıkına tüşüp
kalat. Öktöbür töñkörüşünün işi ulanıp, baymanaptardın ındını öçüp berekesi
ketip turgan uçur bolot. Degen menen tsonun arası, borbordon alıs turgandıktan
Sarı-Kamış bayları ali küçündö ele.
Orozbay Kuyruçuktu tay soyup konok kılat. Kadırluu konoguna jakşı neeti bar
ekendigin körsötöt. Birok, emnegedir sabırı suz oturgandıgın Kuyruçuk baykayt da aga
suroo uzatat.
«Orozbay bu senin salamattıgıñ jayındabı je bir jeriñ oorup jüröbü? — dep
surayt. «Ee Kuke! den soolugum taza. Ookat jetiştüü. Oşentse da uktasam tüşümdön,
oygonsom oyumdan ketpegen bir sanaam bar. Jaşım öydölöp kaldı. Artımda tuyak jok.
Köz jumsam atanın jolun ulaar uulum bolboso... maga kıyın bolot go. Mına bu
baylıgım opoosuz bolup kalat go... Murasçım kim bolot? Uşuga tüpöyüldönöm» — deyt
Orozbay.
Anda Kuyruçuk karskars külöt: «Orozbay! Erke tokoluñdu erkekçe kiyintip, arça
toru külük mingizip, jayı-kışı jarışa çaap jürsöñör törömök bele?! Senin
kabagıñdı salañdatkıday eç künööñ jok. Mına bu erkek kıyal erke tokoluñ Saadat saga
eki erkek, bir kız tuup beret. Baldarıñdın boosu bekem, öz boyloruna, ookatka tıñ,
oçorbaçarluu adamdar boluşat...» deyt. «Oozuña may Kuke! Ilayım ele aytkanıñ
kelsin!» dep Orozbay alkap jiberet. Kuyruçuk da söz ilebin suutpay turup, «Balaluu
bolsoñ, baş süyünçüsün özümö jetkirip beresiñbi? Jay bolso jay, kış bolso kış,
ayılım tigi Jumgaldın kökürögündö emespi...» — deyt.
Kiyinki jılı Orozbay menen Saadat erkek balaluu boluşat. Atın Karı koyuşat.
Kuyruçukka dep bir kulunduu beeni jeteletip jiberet. Kuyruçuk Orozbay berip
jibergen kulunduu beeni alıp: «Baldarının boosu bek bolsun! Orozbay alda köröör
kündü alardın başına salgılık kılbasın! Uşunu ayta bargın...»—deyt jibergen
kişisine.
Kuyruçuk aytkanday ele Orozbay Karıdan kiyin Seyit degen uulduu, Sandal degen
kızduu bolot. Kiyinçereek baylıgınan takır kol juup, itke mingen kedeyge aylanat.
Türmögö aydalıp, oşol jakta kaza tabat. Al emi Orozbaydın baldarı azır da el
arasında oçorbaçarluu, ookattarı tıñ.
...Kuyruçuktun jogorudagı batasının jandırmagı uşul eken. .
KOÇKORGO AŞKA BARGANDA
1. Kulaktın türlörü
Koçkordun Koñorçok degen jerinde çoñ aş ötüp kalat. Murunku künü er eñiş, balban
küröş bolgon. Kiyinki künü el at çabıştın kızıgına çogula baştadı. El içinde
Kuyruçuk da bar ele. Al joon top adam menen döñdö koburaşıp olturdu. Alardın
içinen bir ınabattuu adam Kuyruçukka sobol salıp kaldı.
— Kuke! Kanday söz aytsañ dagı elge jagat, kulak salıp berilip tıñşay kalat.
İlgerkiden aytsañ al da oorun, azırkıdan aytsañ bu da sonun! Salt sözüñö jubanat,
kuudul sözüñö kubanat. Je ilimiñ jok, je bilimiñ jok, mınday sözdördü kaydan taap
alasıñ?— dedi.
— Ooy adam amalı,— dedi Kuyruçuk aga karap: — Adamda üç türdüü kulak bolot.
Alardı taş kulak, kuyma kulak, akma kulak deyt. Taş kulakka söz kirbeyt. Katuu bolot.
Taşka tiygen ok çak etip kayıp ketkendey, talaaga ketet. Aytkandı ukpayt, ukkandı
aytıp bere albayt. Ekinçisi — akma kulak. Aytılgan söz bir kulagınan kirip, bir
kulagınan tüşüp kalat. Birok, ançamınça jukjuburu saktalat. Ukkanın tam-tandap,
toluk aytıp bere albayt. Kayran söz! Söltöktöp aksak bolup kalat! Üçünçüsü — kuyma
kulak. Aytkandı büt tıñşap ugat. Kulagına kuyup alat. Anan çarçurun elep taştap,
nukura danın paydalanat. Mındayga aytılgan söz talaada kalbayt. Emgegiñ janat.
Bayagının aytkanı dep atıñdı dañazalayt. Sözdü elden üyrönöt. Kuyma kulakka söz
üyülöt. Tügönbös, baaluu kazınaga aylanat. Çaçılgan sayın kayra tolot. Üzülgön sayın
ulana beret. Munu bilgen bilet. Bilbegen saga okşop murdun kötörüp jürö beret,— dep
bayagı özünö suroo bergendi söömöyü menen murunga sayıp koydu. El külüp kaldı.
Kuyruçuk sözün ayaktadı.
2. Baylardan alım alganı
Uşul ele aş. — Baylardan alım aluuçu elem, alar bar beken? — dep Kuyruçuk eki
jagın karandı. Anın minteerin bilgen Kulanbay degen kişi altı baydı katarı menen
oturguzup, alardın arasına bay emes ele Aalı suramçı degendi, Ubaydulla uurunu da
koşup koygon. Kuyruçuktu sınap körölü, murda taanıbayt emespi, jañılıp, bilbey
kalsa, özün uyat kılalı degen amalı boluuçu. Alardın üstü-başın, kiyimderin dagı
tüzüktögön. Kuyruçuk öydö turup, katar oturgandardın janına bardı. Kıdırata baarın
serp salıp, Aalı suramçıga kelgende anı saal tiktep turdu da:
— Oy baatır, sen menden suraba, men senden surabayın. Ekööbüz aman-esen
kutuluşalı,— dep anı jakadan alıp, baylardın katarınan çıgarıp jiberdi. El
jabıla külüp kaldı. Andan soñ Ubaydullaga keldi. Bir az baykap turdu da? — Oy sen
jakında bir at uurdap kelgen ekensiñ! Oşonu eesine kaytarıp ber, menin senden
alganım oşol bolsun! — dedi da anı da turguzup jiberdi. Andan kiyin katar olturgan
baylarga kayrılıp:
— Mında altı bay olturasıñar. Siler epke könösüñör, ar biriñ ekiden, on eki irik
beresiñer! Kıyıktansañar körgülüktü körösüñör! Erteñ erte Kamanbaydıkına
jetkiresiñer! Men oşol jerde bolom! — dedi.
— Ee, Kuyruçuk, emne üçün berebiz? Sen jılkıçı bolup jılkı aydabasañ, jele
tartıp kulun baylabasañ, kureylep koy sanabasañ, emne akıñ bar bizde? — dedi alardın
içinen Konok ajı.
— Adam ukkusuz ayıbıñar bar. Oşon üçün beresiñer...
— Kana emne ayıbız bar eken? Ayta koyçu — dedi jana dagı Konok ajı.
— Silerdin ayıbıñar uşul,— dep Kuyruçuk saal jılmayıp baylarga söömöyün
kezedi: — Koroo tolgon koyuñar bar, örüş tolgon jılkıñar bar. Birok, adamça jaşoonu
bilbeysiñer. Peyiliñer tar. Özüñördön dagı ayaysıñar. Azır ele dalildep bereyin.
Karaçı, terdepçardap jalañ kebezden şım kiyesiñer. Şımdın sırtı kokoçu bolup
kirdegen. İçin emi kişi körbösün! Bit baskan, kumsirkelegen. Janıñardı aybanga
teñep jaşaysıñar! Kuurap jürösüñör! Mına ayıbıñar uşul! Basa, aytpayın degem...
ayttırıp jatasıñar. Aldagı maylanışkan şımıñardın içinde ıştanıñar da jok.
— Jok, jok. Iştanıbız dele bar. — Bayllr jabıla joop berip kalıştı.
— Emese, çeçingileçi? Iştanıñar bolso, on eki irikti men beremin. Eger jok
bolso, on eki irikti siler beresiñer. Kana eldin ortosuna kelgile! — dedi
Kuyruçuk. Baylar küñküldöşüp birin-biri karap kalıştı. — Kana baldar, kelgile!
Bulardı çeçindireli!? — Kukeñ baylardın şaştısın ketirdi.
— Bereli, bereli! Erteñ erte Kamanbaydıkına jetkireli! — Baylar bir oozdon
joop berip kalıştı.
— Aylanayın, kutulbasak bolboy. kaldı. Irbatıp algıdaybız. Dagı bir baleeeine
kalbaylı,— dedi janagı Konok ajı degen bay.
Oşentip alım büttü. Keçinde el taradı. Kuyruçuk Kamanbaydıkına kongonu ketti.
KUYRUÇUKTUN BELEGİ
Kadır ake jan çöntögünön kümüş çakçasın alıp çıktı da, oozun kastarlay açıp,
nasvaydan alakanına tögüp eegine saldı. Çakça azemdelip, oymolonup çiymelenip,
degele kooz jasalıptır. Bir kaptalında arapça jazuu jüröt.
— Berseñiz?.. Çakçañız eñ ele kooz eken,— dedim imere tiktep. — Buga emne dep
jazılgan?
— Kurup ketsin... Bir obu jok söz...
— Aytuuga bolobu?
— Köñülüñö albasañ aytam... — dedi Kadır ake, eegindegi nasvaydı alıp jatıp.
Men oylono kaldım. «Emnege oyuma almak elem» dedim içimde. Anan kızıgıp ukkum
keldi.
— Köñülümö albaym, ayta beriñiz?
— Jaman kişiden bir tatım nasvay öydö» degen jazuu bar. — Uurtunan külüp,
jılmayıp koydu.
— Kızık eken... Özüñüz jazdıñız bele?..
— Jok, munu Kuyruçuk bergen.
Kuyruçuktun belegi...
Kadır ake oylono kalıp, sözün kayra uladı. — Bul sözdü kişige ayta elek elem. Saga
oozumdan çıgıp ketpedibi...
Meni bul söz çındap kızıktırdı. «Uşunça jaşka çıgıp, jan kişige aytpagan,
kanday belek...»
— Biröönün belegin sıymık menen ayta jürgön jakşı emespi... Bolgondo da
Kuyruçuk berse,— dedim akırın.
— Aytılbay turgan sırı bar. Emi saga aytsam bolot. Korko turgan jayım jok. —
Jumşak külüp koydu.
Ş. Esengulov. «Köç» attuu kitebinen.
Tikson beşke çıktım. Sırdı saktaganga jakşı ele bekem ekemin.
_ Uşunçalık aytılbagan, balkim kümüştön ulamgo?
_«Bilgiçtigimdi» körsötüp, ayta saldım ele, Kadır akenin kabagı bürkölö tüştü.
Men özümdön özüm koronup, jañılganımdı sezdim.
— Kapıray silerge dünüyönün kaarı mınçalık ötkönün degele tüşünböym. Bardık
nerseni alıp kelip ele dünüyömülkkö, akçaga takaysıtsar... Adamdın sözü altından da
kımbat ekenin bilbeysiñerbi? — dedi tömön karagan kalıbında.
— Anıñız çın, aba. "Men jön ele ayta saldım. Kapa bolboñuz? Belektin sırıy
tezireek bilüügö kızıktım okşoyt. Uşundan kiyin Kadır ake uzakka ünsüz oturup, anan
sözün uladı.
— Bul özünçö jomok. Ukkan kişi balkim çıgadık ekenine işenbeyt.
...Jarıktık Kuyruçuk adamdın sırttanı ele! Siler anı jazımış etip jürösüñör.
Baykbomb karaganda anı şum, mitaamdıgı menen baymanaptardın aylasyy Gügötkön
kişi katarında bilseñer kerek. Al kişinin artıkçılıgı adamdı özünön bilgendigi,
bolo turgan okuyanı aldınala tuyup, aytkanı aytkanday kelgendiginde boluuçu.
İlgerkiler andaydı «oluya» deşeer ele. Jamandık menen aramdıkka közü jetip, aga özü
jalgız küröşkön Küröşköndö küç menen emes. Aylaamal menen az da bolso öç algan.
Uşuñdan ulam anı kuudul deşet. Men al kişynin boordu ezip, eldi küldürüp jatkanın
körö alganım jok. Anın akılduu, oyluu sözüyöi, adamga ;;tagdırın aldınala aytıp,
közdü karaya turup kim ekendigin taamay bilgenine köpçülük korkçu... Kuyruçuk
uşunday kişi . boluçu.
— Belek jönündö aytsañız? — dedim kayradan jeñildigimdi körsötüp
— Bul belek dagı Kuyruçuktun aldınala körö bilgendiginin bir dalili. Kişige
aytiagan okuyanı saga aytıp bereyin. İşenseñ işen, işenbeseñ koy...
— Sizdin aytkanıñızga kaçan işenbey koyçu elem. İşenem aba...
Kadır ake buladay sakalın sılap, uzakka üñküyüp oturdu. Anan akırın küñgürönüp,
içinen bir nerseni jaktırganday bışış iykep koydu.
— Munu ukkanıñ jakşı boldu. Anı dagı atañ ekööbüz körgönbüz. A kurgursırdı bat
ele açıp koyup:
Kim bilet, ölümünö oşol sebepker boldubu je başkabı, buyruktun işi deçi...
Emnesi bolso da okuya Kuyruçuk aytkanday boldu.
...Al kezde senin atañ dagı, men dagı başkarmabız. Ekööbüzdü bir az kündük okuuga
borborgo jiberişti. Üydön keç attanıp, beregi Bagışanga el jata arañ jettik.
— Jür, Kukemkine kayrılıp, jatıp alalı. Attardı çaldırganga tegeregi kenen.
Erteñ menen erte jürüp ketebiz dedi atañ. Men ünsüz köndüm. Al aytkanınan kaytçu
emes.
Küz maalı ele. Jıyımterim ayaktap, maldın jayıtı keñeyip kalgan. Kuyruçuk çoñ
üy tigip, sazga jakın oturuptur. İtterdi abalatıp kirip bardık. Kukem jarıktık eşik
aldında turuptur.
— Kel, kel Suluu karam. Sen beleñ — dedi atañı körüp. (Atañdı uşintip koyçu). Al
eköö başınan ınak ele. Attardı baylap uçuraşıp, üygö kirgende keçki tamak kazanda
kaynap jatıptır.
— Mına kempir, kelişti. Aytsam bolboysuñ. Köptön beri kelbegen konoktor kelet.
Bir az kütö turalı desem, «jok nerseni aytpaçı, et ezilip ketti» dep uruşat. — Kukem
jaydarılana bizge dattandı.
— Kaçan uruştum, botom — dedi baybiçesi külümsüröp. Kelgeniñer ıras bolbodubu.
Jogoru ötkülö?!
— Beyili jakşı adamdar uşintip, kazan tulgadan çıga elekte kelet. Keleriñerdi
çın ele bilgendey kütüpmün. Silerdi körbögönümö köp boldu, ıraspı suluu kara?
— Eki ayday boldu go deym,— dedi atañ. — Bayagı, beşikte bölönüp jatkan balanın
bel boolorun çeçpey turup, suurup alıp, öñörüp ketkeniñizden beri bile eleksiz.
— Al kızıñ torolup kaldıbı — dedi Kukem.
— Bittenip atat. Barsañız aldıñızdan tosup çıgat,— dedi atañ külüp.
— Bolsun, bolsun... Ekööñ jasanıp-tüsönüp eerçişip kalganıñarga karaganda alıs
barasıñar go deym?
— Ooba, borborgo okuuga baratabız — dedim men. Uşintip, aljay suraşıp,
tamaktanıp, çer jazıla
süylöşkönçö töşök orun salındı. Atañ jazdıkka başı tiyeeri menen uktap ketti.
Men ali uktay elek bolçumun. Sırtka atçan biröö kelgendey boldu. Kukem sırtka çıgıp,
jolooçunun aljayın suradı. Koçkorgo
baratkan adam eken, tünöp ketüügö buruluptur. Baybiçesi aga bizdin tömön jagıbızga
orun salıp berdi
Çırak öçüp, tündük tartılıp, boz üydün içi karañgı. Aligi jolooçu jataarı menen
koñuruk tartıp kirdi, tügöt. Degele, kirpigim ilinbey koyso bolobu. Kukemdin da
tınçı ketti körünöt, bir ubakta ak köynökçön ak dambalçan bolup, töşöktön suurulup,
eşik jakka bardı. Anan akırın basıp kelip koñuruk tartıp jatkan jolooçunu basıp
jıgıldı. Al olburluu neme körünöt. Konurugu tıp basılıp, kıykılday baştadı. Bir
maalda kırıldapşırıldap barıp, akırı dımı çıkpay kaldı. Men kadimkidey korkup
kaldım. «Bul emnesi, koñuruk tartkanı üçün uşinttibi? Kuday uur, koñuruk tartsak
bizdi dagı uşintet go?» — degen oydo atañdı akırın koltukka türtkülödüm.
Kukem tiginin üstünön turup, eşik jakka akırın şırp aldırbay basıp barıp,
keregede ilinip turgan çapandı jamınıp, tördü karay ötüp, kayra orduna jatıp aldı.
Men tigil konoktu «öldü» dep oylodum. Birok al ölböptür. Köptön kiyin es alıp, ayabay
kelme keltirip, atın tokunup jürüp ketkendey boldu.
Men eptep tañ atırdım. Kuyruçuktun üyünö tünögönüm oşol. Ertemenen çayda
oturup, Kukem açuuluu künküldödü.
— Adebi jok. Taanıbagan üygö kelse da adebi joktugun körsötöt. Jaman adatın
bilgen soñ körpöçösün töşönüp tigindey ele bir jerge jatıp albaybı. Azır kün
jıluu. Al uktap, es alışı kerek eken. Biz anın koñurugun tıñşap, tün küzötöbüzbü?
Adebi jok? Özünön başkanı da oyloo kerek... Emi «maga bir sır köt ründü» dep üyünö
barıp tülöö ötköröt emespi.
— Men anı ölüp kaldıbı dep korktum,— dedim men.
— Ölböy jerge kirsin. Doñuzday küçtüü neme eken. Kökürögün nıgıra basıp otursam
da oygonup koyboyt.
— Men eç nerse turbapmın — dedi senin atañ.
— Tuybaganıñ jakşı boldu, Suluu kara. Anı bil: gende tura kalıp, menin
ayıbımdı açat beleñ. Oñoy ak jürök emessiñ — dep jılmaydı Kukem.
— Çınında ele üyüñüzgö kelgen konoktu jakşı kılbapsız — dedi atañ.
— Mına, uşintet... — Kukem oyluu oturup, anan,— Konogum, tuuganım, jakınım
dosum, taanışım dep, alardın kemçiligin keçirip, jamandıgın jaşırıp,
Köñül koş bolsoñ, senin andan ayırmañ kaysı? Al özü jamandıktı bagıp,
bapestegendik emespi.
— Bul aytkanıñız tuura,— dedi atañ tez ınanıp. — "Ataganat, siz dayım janımda
bolgonuñuzda jañılbas elem. Köçürüp keteyinbi Kuke?
Mına dagı jañıldıñ. Men köçüp ketem desem, el emne deyt? Andan körö sen köçüp
kelseñ jaraşat. Kolhozgo başkarma bolosuñ. Eröön-töröönü jok.
Çay içilip dastorkon jıynalgıça Kukem közün juump, ünsüz olturdu. Men eşikke
çıguuga kamındım. Körsö bala ekemin... Atañ kebelbey oturgan. Al Kukemdin sırın
bilçü tura.
— Otur çunak bala,— dedi Kukem meni. — Azır jönöysüñör... Ugup tur Suluu kara!
Jakşı barıp, jakşı kelesiñer. Bargan jerden oljoluu kaytasıñar. Joluñar şıdır
bolot. Ekööñördün nasibiñerge joldon bir tabılga buyrudu. Tabılıp kalsa, eç kimge
berbey, eç kimge aytpay sırdı içiñerge saktagıla. Kiyip da aytpagıla! Oşol
ömürüñörgö öbök, janıñarga jölök bolsun! Oomiyin! — dep bata kıldı.
Biz eşikke çıgıp attanganda atañdın tizginin karmap turup akırın ötündü.
— Suluu kara, körünüp kalsa maga gölöş ala kelçi? Gölöşüm eskirip ketti degen
sözün ugup kaldım. Atañ baş iykep, makul boldu. Biz jönöp kettik. Sürö bastırıp,
Şamşının beline jete bergende keç kirip ketti. Çoñ taştın tübünö imerilip, jakın
kaldık. Erteñ menen erte attanıp, men aldıga kettim. Atañ artta karmalıp kalgan. Belge
jakındagan sayın betege buralıp, eñ ele kooz. Añgıça joldun tamaninda^döMgyööiügg1
jatkan bir nerse köründü. Jakındap kelsem baştık eken. Attan eñkeyip, eñip aldım da
koynuma kata koydum. Irasın aytsam atañdan jaşırgım keldi. Kukemdin «eç kimge
aytpay, eç kimge körsötpögülö» degenin esime tüşürdüm.
—Sen emneni eñip aldıñ? — dedi, atañ artımdan jete kelip.
— Eç nerse— dedim jaşırıp.
— Janıñdı jebe! Koynuñ dömpöyüp turbaybı?
Men uyatımdan külümüş etip, tapkan baştıgımdı körsöttüm. — Kızık, Kukemdin
«ekööñördün nasibinerge joldon bir tabılga buyrudu» dep aytkanı uşu go dedi. Tañ
kaldık.
Belden eñkeyip, bulaktın " boyuna olturup, bayagı baştıktın oozun çeçtik. İçinde
bir az boorsok, bışkan altı kerçöö, eki çuçuk, bir maki anan uşu çakça bar eken. Bir
çuçuk menen üç kerçöönü boorsokko aralaştırıp jep aldık. Artınan kol çanaçka
baylangan kımızdan jutup, attardı çaldırıp es alın oturduk.
— Men Kukeme baa bere, albaym. Al baası jok adam — dedi atañ.
— Mınday körögöçtük çanda gana kişilerde bolso kerek...
Men ünsüz baş iykedim. Eki tabılganı ekööbüz bölüp aldık. Al makini alıp, maga
çakçanı berdi.
— Nasvay çekpesem, munu emne kılam? — dedim men. Antkeni közüm makige tüşüp
turgan. Müyüz saptuu, kelişken maki ele..
— Azır çekpeseñ, ,.kiyin dele bir paydası tiyer. Katıp al,— dedi al öküm.
Atañ al tabılga jönüñdö joldoştoruna açık ele aytıp jürdü. Men kılayıp ooz
açkanım jok... Aradan jıl ötpöy soguş çıgıp ketti. Ekööbüz teñ çoguu jeködük. Al
baykuş kaytpay kaldı. Men mintip jaşap jüröm. Köp jıl ötüp, joldoştordon ajırap
«tomoloy jetim» kalganda, bir künü özümdön-özüm buulugup nasvay tartkım keldi.
Kömürköyümdün içinen uşul çakçanı taap aldım. Oşondon beri nasvay atam...
Kadır ake çakçasın janı körgöndöy, kızıga aylandıra karap, anan bir atım nasvay
alıp, eegide kaktı.
JOLUÑAR ŞIDIR BOLSUN!*
Jıyırmançı jıldarı too arası kıyla jadıra baştadı. Uruular öz-öz aylı bolup
köçüp-konuu murdagıday. Ayıldarda mektep açılışı, ulan-kızdın okuuga kızıgışı,
algaçkı basma söz elge kelişi — jañılık. Atka minerlerde ökümpastık, ozburluk,
epçildik bir az mizi japırılayın dep, Keñeş ökmötünün mıyzamın jaktap, aga
ınangan kişilerdin jañılıkka berilişi uşunçalık deysiñ, kay bir karıya
kişiler:—Men molodoj boluştu suranam — dep ayıl keñeşine kelet.
— Kuru ayakka bata jürböyt. Kuru kepke jol körünböyt. Çılbır maylamayın
molodoj bolo albaysız — dep al momunga kozu soydurga» şıluundar da bar. Beş atar
önörüp kişilerdi ar kanday zombuluktan korgooçu bolup jürüp, özü kişi tonogon
tentekter da bar.
Oşondoy tentek Tekeatar ıstarjniktin kıtmır oyun Kuyruçuk baykayt. Birok, aga
kandayça tiyişerdin ıgın keltire albay, bir çeti bu jañı ökümattın kişisi menin
Kuyruçuk ekenimdi bilbey «kors» etip koyöbu je menin kebime ayabay korston bolup,
«birge jür, Kuke» dep birotolo meni dos etebi?Hi-hi... dep külgön bolup, anan teke
turgay, buka atar bolso da, balam senin tentektigiñe bir sır turgandır dep jürgön kezi.
Üç-tört eşekke bakal buyum jüktöp, jöölöp-jalañdap, örööndögü ayıldarda balaçakaluu kaşkarlıktar jürüştü. Kebetelerine karaganda bular bayagı bir tıyındı on
tıyın etken aldamçılardan emes. Tek eptep jan bakkan bakıldar.
Kantse da tigil eşekterge jüktölgön zumbal, kurjundarda baaluu buyum bar dep
boljodubu, ne kança aytsa da murdu jıtçıl ıstrajnik emespi, Tekeatar çın ele bul
beçeralarda baaluu buyum bar ekenin sezdibi... Al tigilerdin een jolgo çıgışın
añdıdı.
El kezip, kün ötkörüp kelatkan kaşkarlıktar köp küttürböy Koçkor taraptı bet
aldı. Jüktüü eşek — jüktüü eşek. Al atam-zamandan beri jügün kötörüp bel basıp,
aşuu aşıp, kıdıñ-kıdıñ basıp kişige kızmat etip kelatkan bul janıbardın kişi
üçün küçü adal, sütü aram. Aga bu eşek beçara dele ança keyibeyt go. Sebebi, eşek turgay
kişiler birin-biri eşek etip jumşap alsa, kişi eken dep, al kişi ekenin dele ança
ayabayt deçi...
Uşul tagdırına kanagat etkensiyt — jüktüü eşek kulagın şalpıytıp, bir kalıpta
tuyagı «tıp-tıp», soorusu «bülk-bülk»...
Maalmaal eesi:
— Hı?! Anañnı... deyt sögüp. Anan al özü lokuldap basıp, kıñıldapkıñıldap,
kaykalap, aldı jaktan ümüt ulap kele beret, kele beret.
Jarık düynödö uşundayça jan bagıştı parız etin kelatkan beçara kaşkarlıktar
Kızarttı kıyla ördöp, tigi ele aşuunu alkımdap kalgan kezde tuuradan «pañ» mıltık
atıldı. Eşekter kulak silkişti. Korkup ketken eeleri jata-jata kalıştı.
Kaydanjaydan çıga kelgen Tekeatar kara attın oynoktoto, beş atardı sanına tayana
kelip buyurdu.
— Turgula, janıñardan ümütüñör bolso. Eşekten jüktördü tüşürgülö?!
Janınan korkkon beçeralar buyruktu atkarıştı. Jügü tüşüp, üstü jeñildey kalgan
eşekter dünüyö kapar. Eeleri buyrukka kıñk etpey, kurjun, zumbaldardın oozun sögüp
jatıştı.
At oydolotup, kaardangan Tekeatar tigilerdi şaştıra:
— Altınkümüş, apiyimdi bölök koygula! Kırkma sakalçan karıya eki alakanın jaya,
şalkaya
tüştü keyip, jalbarıp:
— Uay, kudayıma kulduk, taksır balam. Körüp turasız go... Bizde oy kıybat zattar
kanaka bolot?
*
T. Sıdıkbekov «Külkü jana ömür» kitebinen.
— Kuulanba, çal. Atkezçiliktin içke jolun dal sendeyler tabat. Kara eşek kötörüp
kelgen ak zumbal seniki go. Oozun sök, baçım.
Karıya küngö küygön şadıluu koldorun karjaygan kökürögünö koydu:
— Inanıñ taksır balam... Likin şu zumbalımda kör ookattan artık kıybat nerse
bolso, eşegimdin tezegii...
Üstünö kiygen ak kementey kün nuruna ekilene agarıp, aldındagı ak boz jaydañdap,
alçaktay basıp, kaptalday bastırıp oşol kezde Kuyruçuk kelattı. Kayran kişi appak
bolup külüñdögön kün nuruna asmandan tüşö kalganday jetip keldi.
Tekeatar şaldaya tüştü.
— Oo joluñ bolgur — dedi aga Kuyruçuk tek: — Mıltıgıñdın ünü sen ekeniñdi
bildirdi. Saa jañı Ökmöt aldagı beş atardı öñörtüp koygondo... Eptep kün körgön
beçaralardı tono dedi bele?! Momundardı aldagan kızıl-kulak, sütkorlordu, apiyim
jügürtköndördü karma debedi bele! Oo, it kapsın, seni!
—bulardı tintişke akım bar — dedi Tekeatar.
— Akıñdın bardıgın men da bilem! — dedi Kuyruçuk tüktüyüp. — Adamdı
tintüügö akı algan kişi körögöç bolot algaç. Oşo tinteer kişisin bilip tintet. Akım
bar dep ele naaktan tinte berseñ, sen ak kişinin şagın sındırasıñ. O it kapkırım.
Aldagı mıltıgıñdı soroytpoy asınıp al, iyniñe. Bul çöyrödö sen atkıday kiyik
jok...
Tekeatar dale tek turat.
— Oo tagası — dedi Kuyruçuk karıyaga. Istrajniktin işi uşunday. Bul örööndö
mıltıkçanı kişi tonoguç eken. .dep oyloboñuz. Joluñar şıdır bolsun! Kuyruçuk
Tekeatardı eerçitip jönöy berdi.
— Bastır Teke turmak, buka atsañ da emi ermekteşer kişiñ menmin!
Özdörünö arka salıp ketip baratkan appak kişige selse karap turgan karıya alkış
uzattı:
— Uaa, kudayım ak jaratkan adam eken da. El-jurtu menen muñ bilbesin bu asıl
adam!
KUYRUÇUKTUN KULAKTIKTAN KUTULUŞU
Jigit kezimde Kuyruçuktun öz oozunan ukkan elem
Sizdi kulakka tartılgan dep da jürüşöt. Eger oşol kep çın bolso, anda kantip
kutulgansız? — degen suroogo Kukeñ joop bere baştadı.
— Ooba, 1931jılı kulak bolgomun. Selsovette çoguluş ötkörülüp, Kuyruçuk
Ömürzak uulu «kulak» degen çeçim çıgıptır. Munu maga tuugandarım aytıp kelişti.
«Kulak bolgondo emne bolom? Koroo tolgon malım jok. Minip jürgön jalgız atım, boz
üyüm, töşönçüm bar. Menden emneni alışat? — desem, oturgandar jaalap:
— Oo kokuy, bu kişi tüşünböyt turbaybı? Bay bolbogonuñ menen bay-manaptar
menen çoogu jürgön, oşolordoy ele jaşagan. Kedey bolup kıynalgak emes. Elden alıp
jep jürgön. Azır da elden alıp künügö koy-kozu soyöt dep atışpaybı? — deşti
tuugandarım.
— Men kedey-kembagaldardan algan emesmin. Baylardan alçumun. Jeke ele özüm
albay, oşol beçaralarga da berip turçumun. A azır bolso ookattuular özdörü beret maga.
Men biröödön zorduktap algan jokmun. Degi menin emne künööm bar? — dedim.
— Sizde künöö bolbogonu menen iniñiz Junuşaalıda kep bolup jatat. Oşol
bakanooz bolup, künöösüz adamdardı aydatıp, mal-mülkün tarttırıp, ökmötkö ötkörüp
atpaybı... Sizdi da satıp atkan oşol emespi deşet.
«Men kulak emesmin. Kulak bolboym»,— desem.
Aytıp bergen Otunçu Nogoybay uulu.
Andan körö Koçkorgo barıp rayondun jetekçilerine dattanışıñız kerek. Bişkekke
barıp dattanış kerek» dep meni baarılap köndürüp salıştı.
«El süyüp, özdörü bergen koy-kozudan ajırap, sorpo içpey kalambı?» — dep sanaa
başıma tüştü. Koy, Koçkorgo dep jürömbü, birotolo Bişkektegi çoñdorgo jolugup
kelemin dep çeçtim. Kırgız ASSRının ministrlerinin töragası İsakeev Bayalıga
barmakçı boldum. Bişkekke jetip, Bayalının üyün suray baştadım. Keñsalarına
kirüünü oylogon jokmun. Suramjılap oturup, Bayalı turgan koroogo bardım. Bakşaktuu,
çoñ koroo eken. Koroonun kaalgasın açıp, «Bayalı» dep zañkıldadım, eç kim çıkpadı.
Kaytalap kıykırdım. Ünümdü karkıratıp kıykırdım. Üydön beş-altı kişi udaa
çıgıp, toptoşup meni tañırkap karap kalıştı. Alarga köñül burbay, ünümdü birde
kırkıratıp, birde karkıratıp «Bayalı» — dep kıykıra berdim. «Bu soo adam emes go»
degen ün uguldu. «Dürböp kalışsa eken» dep turam içimden. Añgıça bir jigit janıma
kelip: — Emne mınça kıykırasız? — dedi. Men aga joop berbedim.— Degi siz kimsiz,
emne kerek, aytpaysızbı? — dedi jana. Unçukpadım. Jigit kayra basıp üygö kirdi.
Men dale kıykıra berdim.
Añgıça, biröö çıgıp, meni közdöy şaşa basıp kelatat. Bayalı go dep boljodum. Al
maga jakındaganda: — Men kulak boldum. Etiyat bol. Jakındaba, kulaktıgım jugat
dedim ele, al külüp:
— Kuke, siz kulak emessiz. Jürüñüz üygö dep, koltuktap jönödü.
Çayda oturup söz baştaldı. — Kuke, malduu bolduñuz bele? — dep suradı Bayalı. —
Mende emmenin malı. Bolgonu minip jürgön atım bar. Mal elde bolsun! Elde bolso,
ortoktoşomun. Üyümdön et üzülböyt, mal soyulup turat. El toptoşup tamaktanışat. Al
emi altın-kümüşüm jok — dep joop berdim. Dagı köptü tüşündürüp berdim.
— Kuke, siz eç kaçan kulak bolboysuz! Koçkorgo barıp, rayondun jetekçilerine
joluga ketiñiz. Men kabarlap koyöm, alarga — dedi.
Koçkorgo kelsem, meni izdep jürüşkön eken. Mekemelerine kirgizip, «Sizdi
kulakka tuura emes tartışkan. Kulaktıktan kutulduñuz. Murdagıday jaşap jürö
beriñiz» — deşti...
«Mına uşintip kulak degenden kutulgamın»— dep sözün bütürdü Kuyruçuk.
KUYRUÇUKKA ADAMDARDIN BERESE BOLUŞU
Kuyruçuk keede «adamdar maga özünön-özü ele berese bolup kalışat» dep koyçu. Buga
men közmö-köz ınandım.
1937jılı, küzgü çöp çabuu mezgilinde komsomoldun Jumgal rayonduk komitetinin
ökülü katarı oşol kezdegi «Jañı-Arık» kolhozuna dayındalgam. Mildetim — çöp
çabuu önöktügünün jürüşün közömölgö aluu ele. Al emi «Kara-Bulak» kolhozuna
mamlekettik banktın başkaruuçusu Jayloobaev degen jigit dayındalgan.
Çöp çabuunun tüşkü dem aluu mezgilinde Kuyruçuk beş-altı kişi menen kelip
kaldı. Attarın aldık. Uçuraşıp jaylanıp olturgandan kiyin al jerdegi köpçülük
Kuyruçukka kep salıp berüüsün ötünüştü. Kayran kişi, kızıktuu sözdördön süylöp,
kulaktın kurçun kandırdı. Sözdün kızuusu menen tüşkü dem alış eçak ötüp ketiptir.
Tışka çıktık. Añgıça Jayloobaev meni çakırıp kaldı.
— Siz menen keñeşeyin dedim ele... Kantse da Jumgaldın uulu emessiñbi. Men
Kuyruçuk aksakaldı birinçi jolu körüşüm. Bizdin Köl aylanasında «Kuyruçuk
kaçandır bir kezde bolgon» dep söz kılışçu. Körsö, Kuyruçuk degen uşul turbaybı.
Emi özüñ kanday deysiñ? Bu kişige akça bereyin dedim ele... Akçam azıraak bolup
jatat. Bersem alaar beken? — dep kaldı.
— Keede men senden suragan emesmin — dep, albay da koyçu ele — dedim.
«Meyli, berse berip körölü» degen ekööbüz Kuyruçuktun janına basıp bardık.
Jayloobaev kolun sunup uçuraştı.
— Ake, bul jigitti siz menen taanıştırayın. Bizdin rayongo mamlekettik
banktın başkaruuçusu
Aytıp bergen Otunçu Nogoybay uulu.
bolup kelgen. Özü köldük bolot. Sizdi birinçi jolu kerüşü eken. Bayatan beri
sözüñüzdü ugup, ıraazı bolup, azıraak akçam bar ele, bersem alaar beken dep suranıp
jatat — dedim men. Kuyruçuk Jayloobaevdi tike karap: — «Berese bolup
kalıptırbı?» — dedi. Jayloobaev akçasın sundu.
***
...Söz ayagında ayta keteyin.
Kuyruçuk özü atayılap suragandarınan alam degenin albay koyçu emes. Demek, eç kim
anın sözün eki kılbayt ele. Al turgay anı özdörü artınan izdep barıp, koykozu, akça
bergender bolçu. Eñ negizgisi — Kukeñ özü surap alsa da, je özdörü aga berişse da eç
kimdin içi açışkanın ukpadım. Teskerisinçe, «Kuyruçuk menden bir koy aldı»,
«Kuyruçukka jıyırma som berdim!» — dep maktangandardı, kubangandardı köp jolu
kördüm.
ÜÇ AÇKA
Kuyruçuk küzgö juuk «Kölmö» kolhozunan kelatıp, köz baylanaar maalda BaşKuugandı ayılına at burat. Köp üydön başkalardıkına kayrılbay, Abayılda degen
kişinin üyünö tüşöt. Otuzunçu jıldardın ayak çeni bolso kerek. Eldin köbü jakır,
içse aşka, kiyse kiyimge jetişpey turgan kıyın kezeñ eken. Oşentse da kazanı otton
tüşpögöndör dele ayılda bar boluuçu. A Kuyruçuk munun baarın bilse dagı atayın
Abayıldaga kelet.
— Keliñiz Kuke keliñiz! — dep sıpayger tosup alat üydün eesi. Birok, ookatı
öpçap, kembagal eme kadırman adamga öz oyundagıday sıysıpat körsötö albay ayabay
uyalıp kalat. Katkan kalama, karanday çay menen ele jatışat.
Abayılda ertesi tañ sula sala oygonot. «Üyümö oluya kelse konoktoy albadım. Atayı
çakırıp keltire albagandar kança! Kukem turguça bir kozu taap keleyin. Batasın
alayın» degen oydo karbalastay atın tokunup, jup bastıra bererde üydön Kuyruçuk da
çıgat.
— Oy, Abayılda, tañzaardan kayakka? — dep toktotot anı,— je meni taştap kete
bereyin dediñbi?
—. Keçiriñiz ake, azır ele... tez ele kelip kalam,— dep mukaktanat al.
— Senin sırıñdı bilip turam. Ubara bolbogun, tüşkün kayra, atıñdı bayla! —
degen kebin aytıp, Kuyruçuk arıktagı suuga kolun malıp, jüzün çayat. Eköö kayra üygö
eerçişe kirip, Kuyruçuk bayagı kalamadan sındırıp ooz tiyip, attanıp ketmekçi
bolot.
Abayıldanın köñülü çögüp, maanayı öçkön. Ogobeterden şagı sınıp, jer karap,
keyigensip kalıptır.
— Şılkıyba Abayılda! Mata sıy körsötöyün degen jakşı nietiñdi bildim. Uşu
peyliñe ıraazımın. Taarınbaymın. Joktun jonu katuu Emne kılmaksıñ? Bu silerdi
üç açka deyt! Atıñ da açka, özüñ da açka, üy bülöñ da açka! Emi muñuña kapadar bolbogun.
Buyrusa, açkan kardıñ toyunat, jırtık kiyimiñ bütölöt! Üyüñö bekerinen kelbedim.
Irıskı taştap kettim! Oomiyin, işiñ oñolsun!—dep batasın berip attanıp ketet.
Uşundan köp uzabay ayılda şayloo ötüp, Abayılda ayıl keñeşpnin töragalıgına
şaylanat. Anısına kuyruk ulaş jıl aylanbay koroosuna mal tolot, dostamırluu bolot.
KOJOMKUL MENEN BÖLTÜRÜK, JE KUYRUÇUKTUN
KALISTIGI
Kojomkuldun kırgızdın kıyrıpa, kazaktın kalkına ataktuu balban katarı
taanılıp, eñişem degeni eñilip, küröşöm degeni jeñilip, aça buttuuga, adam attuuga
aldırbay turgan çagı eken. Ayrıkça, anın dañazası kazaktardın aytıluu Nurmagambet
— Balban — Şolagın at üstünön alıp tüşkön soñ ogobeter küçögön kezi. Balban-Şolak
ömüründö Kojomkuldan gana jeñiliptir. Uzakka deyre kanattaş eki elden Kojomkuldu
korkutar balban çıkpayt. Eregişer er jok, kürpüldöşör şer jok, tireşerge teñ jok!
Kojomkul, Kojomkul boydon! Degen menen elden çıgat tura akırı...
Oiuzunçu jıldardın ayak çeçinde Bişkek uezdinde çoñ maarake ötüp kalat. Toygo
koñşu kazak, özübek elinen da konoktor, balbandar, çabandester çakırılat. Adattagıday
ele Kırgız atınan Kojomkul balban küröşkö salınat. Anın atagınan, alp müçösünön
çooçup eç kim tüşpöyt. Tüşmök kayda! Bir maalda «Köldön kelgen Böltürük balbandı
küröştüröbüz. Azır alıp çıgabız» — dep kalışat Köldük çoñdor. Birok, maarakeni
başkargandar buga könböyt: — Kojomkulga kazak menen özübekten kişi çıkpadı. Demek,
namıs kırgızdın kolunda! Eki kırgızdı küröştürböybüz... Konoktorgo kep bolboylu!
— deşet.
Al kezde Böltürüktün atagı alıs-juukka ugulup, attay taştı alasaldırıp, koydoy
taştı koltuktap basıp ketken, uydu ulaktay kötörgön çagı tura. A Kokeñdin mınday
önör añazası eçak ele elge taragan bolçu. Oşentip, Kojomkul menen Böltürük küröşpöy
kalat. Toydun soluñda boz üydö tabaktaş bolup kalışat. Aldırtan birinbyrp sından
ötköröt. Eköö teñ Biri-birinin kupuluna tolot. Köküröktegü balbandık demöör eki
alptı kupuya eeliktiret. «Bir karmaşıp körsök ee» deşet içterinen samap. Añgıça
alardın oyun bilgensip, Jumgal menen Köldün bilermandarı sobol taştap kalışat:
— Kojomkul menen Böltürüktü özübüz ele küröştürböylübü...
— Balbandar armanDa kalbasın!
— Baygesi eki taraptan on eki jılkı bolsun...Bir aydan soñ, eki balban küröşmöy
bolot. Jer
ortosu dep Koçkordu tandaşat. Ubada söz bekiyt. Jumgaldıktar da, köldüktör da öz
balbandarın aldınala dayarday baştayt. Jalañ may çökmö buuday, küçü kürüç menen
tamaktandırıp turuşat. Özdörünün da kündür-tündür oylogondoru oşol küröş ele.
Köptün kütkön künü kelet. «Kojomkul menen BöltürüK kürötşzt eken» degen kabar el
aralayt
Kojomkuldu Jumgaldın Suusamırtanan üç jolu at kotortup Koçkorgo apkelişet.
Atayı jasalgan araba menen Köldön Böltürüktü jetkirişet. «Bügün balbandar es alsın.
Jol jürüp çarçaştı. Erteñ kün arkan boyu kötörülgöndö baştaybız!» — dep eki
taraptın bilermandarı makuldaşat.
— Ee, Kojoke, bu Böltürüktü jıgasıtsbı? — dep suraşat anı jandagandar.
— Balban balban küröşkö jıgamın dep tüşöt. Bölturük oñoy balban emes. Ayrı
töştün aldına jatkan jok elem. Buyrusa, jıgamın,—deyt Kojomkul tobokel kılıp.
— Kojomkuldun atagınan sürdöbö! Jıgıp ber! — deşet Böltürükkö köldüktör.
— Kojomkul sürdöböy turgan kişibi... Birok, sürdösöm kelbey koyboyt belem —
deyt Bököñ dagı şerdenip.
Eki balban Biri-birinen sestenip, kayra batıldanıp, namıstanıp turgan çagı...
Koçkordun kan bazarı elge tolgon. Çıçkan aralap ötö algıs. Attuusu atçan, ögüzü barı
ögüzün minip, jöösü jööjalañdap kelgender. Kalıstar şaylandı. Kermege on eki
jılkı baylandı.
El çurkurap bata berip, adep ortogo Kojomkul çıktı. Boyu adamdan bir bölök. Ay
dalısı daldayat, Ayrı töşü kaldayat. Bulçuñdarı kürjüyöt. Jaaktarı kere karış.
Kabakkaşında aç jolborstun sürü bar Atañgörü kim daap bet kelmek buga!
El çurkurap bata berip, emi Böltürük çıktı bölünüp. Buka moyun, buura san bu dagı
ukmuş körünüp. Boyu Kojokeñden saal pasıraak bolgonu menen andan tuuraljın eken.
Zıñzıñ etip kenebeyt, ançamınça kişini buçkagına teñebeyt. Açuulangan ayuuday türü
bar, Atañgörü balban dep uşunu ayt!
Alañgıçaktı, arkı bet mañdaydagı döbödön kaptalday çaap, açaykırıktı salıp bir
atçan köründü. Artında çañı buralat. «Tokto! Tokto! Oo Kojomkul! Oo Böltürük!» dep
kıykırıp kelet. El da, balbandar da jabıla anı karap kalıştı. Körsö, kayran
Kuyruçuk eken. Atı köl-şal. — Toktogula, tuugandar! — dedi al kolun jañsap elge
kayrılıp:
— Oo, el-jurt! Bul opurtalduu oyundu toktotolu! Akıl kalçaylı! Eki arstan
alışsa, eköö teñ mertinet. Eki too kagışsa, eköö teñ köçüp añga aylanat. Eger azır bu
eki balbandı küröştürsök, eköönün biröö ölöt! Aman kalganı on eki müçösünün eköönön
ayrılıp, ayıkpas mayıp bolot! Bul kasiret kimge kerek? Kimge kızık? Aytkıla? Kuru
namıs kudayga jakpayt! Siler da akıl tegeretkile balbandar...
Kuyruçuktun kebine karşıgıp, kayaşa aytçu kişi bolbodu. «Oluyañan aylanayın
Bilip kelgen tura!» — deşti. Emele, birin-biri kabılanday kaçırıp, kara jerge
japıruuga komdonup kalgan balbandar da jooşuy tüştü. Kuyruçuk alarga jüz burdu:
Egem silerge
— Ekööñör teñ elden çıkkan eren pendeden çıkkan berensiñer!
karuuküçtü mol bergen.
Ekööñdün teñ balbandıgıñar aşıkkemi jok birdey töp turbaybı... Mınabu elge
tamaşa kerek, a silerge jan kerek! Karmaşpagıla! — dedi.
Kojomkul menen Böltürük bu sözgö baş iyüügö argasız boluştu. Antkeni, Kukeñdin
söz jüyöösü alardan balban ele.
Eldin közü dale Kuyruçukta. Al atınan tüşüp, kanjıgasınan jembaştıktı çeçip
aldı. Kayra eldin aldına keldi.
— Oo el! Bu delebe kozgolgon kıyın bolot. Eki balbandın tamaşasın köröbüz,
kızıgına batabız dep keldiñer. Demiñerge suu sepkendey bolboyun. Azır balbandardın
başka tamaşasın baştaylı! Özdörü da öküttö ketpesin...
Kuyruçuk kolundagı jembaştıktan zoot attarga ılayık jup orus takanı alıp
çıktı da birin Kojomkulga sunup: — kabıştıra karmap kör!—dedi. Al takanı eki
uçunan karmap, özün karay içkeri tolgodu ele, taka iyilip barıp, «çart» dey tüştü.
Kezek Böltürükkö keldi. Al ekinçi takanı koş koldop, sırttı karay imergende, anısı
da iyile tüşüp, eki bölündü.
Kuyruçuk emi jembaştıktan kırkılıp, boolangan kızıl taldı suurup, balbandarga
karmattı. Anısı balbandardın şadısına çaktalıp boolanıptır. Kojomkul sol kolu
menen taldın üstüñdü uç jagınan karmap oñ kolu menen ıldıykı jagıñan mıjıga
tolgodu ele, boonun kırkılgan uçunan kadimkidey suu agıp, jerge sarıgıp turdu.
Böltürük da boonu atkıy karmap, buraganda beş manjasınan suu sızıldı.
— Teetigi, çoñ jeerde kaşkanı çeçip kelgile,— dedi Kuyruçuk jardanıp turgan
jigitterge baylanuu attı körsötüp. — Janıbar, Kambar-Ata tukumunan mınday jooş
mal bolboyt. Ürkpöyt, teppeyt... Mına uşul attı otuz kadamga kötörüp barasıñar! Otuz
kadam! Okus aşırıp iygeniñ ala köödöksüñ, kemitkeniñ çabalsıñ!
Bir jigit jeerde kaşkanı jetelep keldi. Ne bar, ne jok degendey, astıñkı, artkı
buttarına boşuraak tuşamış salındı.
Kojomkul daldayıp basıp keldi. Eñkeye kalıp, attı jonuna salıp jönödü. At
okuranıp aldı. Bul bir ukmuştay körünüş ele. Böltürük da kıynalıpkıstalbay
oşentti.
Eki alptın tamaşasına eldin jarpı jazıldı. Şıpşıngandar, uuduu tüşköndör
köp. Ar kıl söz çubagandar andan arbın.
— Ee Kojomkul, sen Kojomkul emes ele Koşoy turbaysıñbı?! A sen Böltürük
Böltürük emes, anık kök jaldın özü ekensiñ!—dedi Kukeñ balbandardı külkügö ala
süylöp. Bayagı bayge Kuyruçuktun aytuusu menen teñ bölündü. Kalktın bu künkü
kalıstıkka köñülü kötörüldü.
SÖZ JÖNÜNDÖ SÖZ
Kuyruçuktun sözün ukkan kişinin boyu sergip, köñülü kuşubak tartıp ergip,
kubanıçka bölöñör ele. Kuyruçuk kirgen üygö kut kirüüçü. Al üygö el çakırtpay ele
ubayçubay jıyşçıp, al turgay beşiktegi balanın da ıylaganı tıyılıp, .bardıgı SÖZ
tıñşap kalganına tañ kalganımdı emdigiçe unuta albaymın. Kut kirüüçü degenim, üydö
dastorkon jaynap, eşikte kazan tolo et kaynap, özünön-özü, toy tüşüp kaluuçu. El et
jegenge emes, söz ukkanı kelüüçü.
Bir jolu Kuyruçuk Çaekke kelip kaldı. Abışkalardı eerçip men da bardş. Al
añgemesin aytkanda keede kuyuluşturup, keede jamaktap, söz aralarına
makalılakaptardan koşup, keede köpçülüktü külkügö bölöp, keybirde tereñ oygo salıp,
anan kayra baykatpay al oylordon tartıp alıp süylöp olturdu... Kayran kişinin
sözdörünö kımızga suusun kañganday boldu. Ayrım sözdörü jalkuyrugu jelge oynogon
külüktördü çubatuuga salganday elestedi. Oşol künü keç kirgenin da sezbey kalıppız.
Añgemesinin ayagında tömönkü sözdördü aytkanı esimde:
— Bu jarıkta, Ölböy turgan jan jok. Bardık makuluk ölöt. Ar kimdin moynundagı
mildet — Ar bir pende könöt. Asmandagı ay da ölöt, Külüñdögön kün da ölöt, Aşuusu
biyik toodo ölöt,
Agını katuu suu da ölöt. Bu jarıkta emne ölböyt? Çeçenderdin sözü ölböyt.
Akındardın tili ölböyt. Akılmandın dili ölböyt, Jazılıp kalgan kat ölböyt.
Tarıkta kalgan at ölböyt, Mından başka baarı ölöt! — dedi.
Añgıça bir kızıl jüzdüü abışka:—E, Kuke, ay menen kündün, too menen suunun
ölgönün jandırıp koy, baldar tüşünüp alsın,— dep kaldı.
— Ay menen kündün ölgönü, Batkanda nuru öçkönü. Askarluu toonun ölgönü, Añga
aylanıp köçkönü. Agın suunun ölgönü, Agalbay çööt bolgonu. Akırı kurgap, soolgonu.
—Uşunday! Mına siler menin sözümdü uktuñar. Üyrönüp algıla! Kukemdin sözü ele
dep ayta jürsöñör, menin ölbögönüm oşol!.. Añgiçe azanatpay, teli bolgon jılkıday
temteddetpey, aşıra da ketpey, kemitip kejeñdetpey, kiyinkilerge aytıp bergile!—
degen boluçu jarıktık.
KUYRUÇUKTUN KARIŞKIR ÇAAP ALGANI
Kuyruçuk Ak-Talaadan tüş oon çıgıp, Moldonun belin aşıp, Soñ-Köldün tüşö
berişindegi Jolum-Üy kıştoosun karay kele jattı. Kıştın künü ele. Asman saal
bürkölö tartıp, keede kar sebeley kalıp turgandan ulambı, aytor, beti-koldu
çımçıgılap, çıkıldagan suuk jok. Alıs jolgo köp jürüp dasıkkan aldındagı
karagerdin jürüşü şaybır. Anüstünö jol dagı közünö üyür, sırdakana bolup kalgan.
...Sarı-Bulaktın ördöşünö burula bergende Kuyruçuk kardagı karışkırdın izin
kördü. Abaylap karasa, jalgız emes eköö ekenin baamdadı. «Kaybarlar, kişi jürgön jol
menen jürgöndörün...» dep koydu özünçö. Añgıça jolgo jakın torpuda şoñşoyup
oturgan karışkır köründü. Korkup, kaçıp jönögöndü mınday koy, ordunan kozgolup
koyboyt. Timele, Kuyruçuk menen uçuraşkanı kütüp oturgansıyt. Jol-jolooçunuku.
Tüz ele bastıra berdi. «Emne kılaar eken» degen teyde unçukpadı. Kıykırıp,
korkutpadı. Ötö berdi, baykamaksan bolup...
Mına kızık. Kudum mergençinin itindey attın artınan eerçip albaspı. Kuyruçuk
aga keede kılçayıp koyup, jürüp oturdu. Kaşabañdın dagı kala turguday türü jok.
«Kişiden korkpogon karışkır kol salat» deçü ele — degen oy keldi başına. Dayıma
alıs jolgo çıkkanda «keregi tiyer» dep, eç kimge körsötpöy katıp jürüüçü joon saptuu
kamçısın eerdin aldınan alıp, oñ koluna oñtoyloto büktöy karmadı. Üzöñgünü
çeçsembi dep... birok, çeçpedi. Atka oñtoysuz, boş oturup kalaarın bildi. Tigil
jırtkıç içiktin etegin burdasa, kokus oodarılıp kalbayın dep bara berdi. Tobokelge
saldı. Attı takımga basıp, kaçkanga da bolboyt mındayda. Sebebi, kaşabañ ogobeter
küçöp, kuu alaarı bışık. Janduunun öjörü, kögü, taybası ele — karışkır.
Köp ötpöy eerçip kelatkan karışkır joldon çıga berip, şoñşoyö kalıp, Eki-üç
jolu ulup jiberdi. Kaptal jaktagı koktudan bulañ etip, dagı biri çurkap çıgıp,
tiginisine janaştı. «Aa, bular süylöşüp alışkan tura» —dep Kuyruçuk ogo beter
kayrattana tüştü. Emi jırtkıçtar attın oñ jagına çıgıp, on beş kadamday aralıktan
jandap jönöştü. Kez-kezde ırkıraşa kalışat. Biri kançıgı, koktudan çıga kalganı
döbötü eken. Opsuz çoñ... Taytorpoktoy bar. Bir maalda eköö kayradan ırkıraşa kalıp,
saamga buydala tüşüştü. «Arr» degen ün çıgıp, kançıgı döbötünün omuroosuna tiş
saldı.Döböt karışkır tiginden aldıga ozo çurkap kelip, şart burulup, kaçıra
berip, attın üstünö sekirdi. Jırtkıçtardın öz ara uçuraşkanın, «süylöşkönün»
baykap, eerge bekem oturup, kamçısın mıkçıy karmap kelatkan Kuyruçuk jırtkıçtı
mañday tuşka — eki közdün ortosuna şiltep kaldı... Karışkır çalkasınan ketti. Tört
ayagı köktü karap, buttarı tıbırap turdu da, azdan soñ bir ıptasına şalak dey tüştü.
Arttagı kañçıgı eki jolu ulupulup alıp, anan kaptalday kaçıp jönödü. Kuyruçuk
karga oonagan karışkırdı at üstündö bir-pazga karap turdu. — Anık kök jal eken!
Adam eey, kişi jegisi bar — dedi da jolun uladı.
Keç kirip barattı. El orunga oltura Sarı Bulaktagı Çokom baydıkına kelip tüştü.
— Oo, kel Kuke! Törgö öt. Iras bolbodubu! Nietiñdin tüzdügün kara, tamaktın
üstünön çıktıñ...— dep Çokombay Kuyruçuktu jıluu tosup aldı. Kazandan jañıdan
çıgarılgan et çaradan buusu kötörülüp, buloolonot.
Al jay suraşıp, dastorkon jayıldı. Tabakka kol salışıp, anan kep uçugu ulandı.
Kuyruçuk joldogu okuyanı aytıp berdi. Birok, Çokombay anın sözünö işene berbedi.
— Koysoñçu Kuke?! Bayagı köp tamaşañdın birin aytasıñ da. Aytsañ ele işenip
kalgıday jaş bala bekem. Kamçı menen karışkır döböttü — kök jal jırtkıçtı
öltürö çaptım degeniñ jomokko okşoyt. Kök jal karışkır turgay, eşiktegi jaman
korooçu da ölbös kamçıga... Bir çapkanda jan bergidey çımçık emes go karışkır degen.
Aay Kuke, bu je jalgan maktanganıñ, je meni tamaşa kılganıd...
— Eger işenbeseñ, anda meldeşelibi? — dedi Kuyruçuk. Çokombay daroo makul
bolup, eköö kol alıştı. Jeñdirgeni bir jılkı bermey boldu.
— Çaar beeñdi beresiñ — dedi Kuyruçuk.
— Karagerdi taştap ketesiñ — dedi Çokombay. Kuudulduguna salıp, başka ele bir
joruk oylop
kutulup ketpese, Kuyruçuktu jeñdim degen oyuna Çokombay bekem turdu. Ertesi
bagımdatta attar tokulup, jönöy berişti. Jandarına Çokombaydın bir jigitin
eerçitip alıştı.
Bayagı jerge kelişse, karışkır tügül izi da körünböyt. Altündö kar jaagan boluuçu.
— Ee Kuke, jaagan karga şıltoo kılçubu, kuudulduguma salam debegin... Karagerdi bere
berseñçi — dep Çokombay ogo beter kompoyöt. Ötkönketken alıp ketkenbi deyin dese,
attın da, kişinin da izi jok. Een koktuga kim ele ertelep kele koysun.
— Öltürgön karışkırıñ tirilip ketken go ıya Kuke,— degen bolup Çokoñ ansayın
üstömöndöy süylöp, arıberi bastırat.
— Ketmek emes ele... Tee arkı dömpöygön jerdi karaçı? — dedi Kuyruçuk jigitke
jalgız tüp çiydin tuşun körsötüp.
Jigit basıp barıp, oşol dömpöygöndü teep körsö, karışkırdın sanooru bulaya
tüştü. Bir kulagınan sızılıp akkan kan kardın üstünö uyup, toñuy kalıptır. Üçöö
üygö kaytıştı. Kuyruçuk attan tüşpöy turup, çaar beeni bayloodon çeçip alıp, koş
aytışıp jolun uladı.
Karışkırdı soyup, terisin Çokombaydın kıştoo üyünün bir jak kaptalındagı
eski nooluga ilgende buçkagı jerge eki büktölö tüştü.
— Atañgörüü daana kök jaldın özü turbaybı... Kuyruçuktun koldooçusu bar degen
çın eken — dep kübürögön Çokombay karışkırdın terisin tiktep saamga oyluu turdu.
JANAKENİN SÖZÜ
Al kezde rayonduk saktık kassanın başçısı bolup iştööçümün — dep sözün
baştadı Janake karıya. — Çaekten çıgıp, Kayırmanı közdöy atçan baratkam. Mazardın
aldındagı keçmelikke jakındaganda ele emnegedir oyuma Kuyruçuk tüştü. «...Al bardık
kişiden, ayrıkça kızmatta iştegenderden alam degenin alat deşet. Kokus kaysı bir
künü maga jolugup, birdeme surap kalsa berbey koyboymunbu... Emne boloor eken?» dep
oylonup kele jatkam. Uşunday oygo alaksıp, keçmelikke da kirip keliptirmin. Jol
eñkeyiş bolçu. Men suuga kire bererde, tigi öyüzdön bir atçan köründü. Tokoydon çıga
kalıp, al dagı suuga kirdi. Karasam Kuyruçuk eken. Jañı ele oylop kelatkan kişim
kütüüsüz aldıman çıga kalganına apkaarıy tüştüm. Ekööbüz dal suunun ortosunan
kezdeştik. Şaşkalaktap salam aytıp iydim. Alik alıp, sungan kolumdu koyö berbey
turup: «Sen kaysı balam eleñ?» dedi. Men Konoydun uulumun dedim. Atamdın aljayın
surap kaldı.
Añgıça, «kele aldagı on beş somuñdu» dese bolobu, körüp turgansıp. Çın ele
çöntögümdö başka akça jok, on beş somum bar bolçu. Kanday bergenimdi bilbey
kalıptırmın. Keçmelikten ötüp, bir top bastırıp kelgenden kiyin akıl toktotup,
jarıktık kişige ayabay tañ kalgam. Koldogonu, bir keremeti barbı...— dep jürdüm deyt
Janake karıya.
Al sözün ayaktaganda dımıp oturgandar da şıpşınıp kalıştı.
DEREKTİRDİN TAÑ KALGANI
1929jılı Kayırma ayılında çoñ mektep açılıp, Çüylük bir jigit anın derektiri
bolup kelet. Al kezde mekteptin derektirin el ayabay kadırlap, sıylaşçu eken. Künügö
bir üy anı konokko çakırıp turat. Al başka jaktık bolgonduktanbı, Kuyruçuktu
jakşı bilbeptir. Konokko bargan jerinde Kuyruçuktun keremettüülügü, kalıstıgı
jönündögü köp kep-sözdü ugat. Birok, emnegedir işenbeyt. Alardı apırtma, jomok
katarı kabıl alıp jürgön bolot.
Kündördün birinde oşo derektir bir üydö otursa Kuyruçuk jönündö dagı söz jürüp
kalat. Özü da kerbezdengen, boy kötörüp turgan eme eken, «Koysoñorçu oşol
Kuyruçuguñardı, baylardı jandap jürgön kişini da maktaysıñar. Keremeti, közü
açıktıgı dele jalgan. Al bir aldamçı boluş kerek»,— dep tetirlene süylöyt.
Añgıça eşikten it ürüp kalat. Kim boldu? — dep terezeden karaşsa, Kuyruçuk tüz
ele uşul üygö kelatıptır. «Kuyruçuk eken» dep kalışat. Bir jigit çurkap çıgıp atın
alıp, eşik açıp üygö kirgizet. Bardıgı japırt tura kalıp uçuraşat. Bayagı derektir
gana ordunan turbayt. Kukeñ derektirdin katarınan orun alat.
— Uşul üydö biröö maga kaybat aytıp jatıptır... bilgenimden ulam kayrılıp
kaldım. Nasipti karaçı, tamaktın üstünön da çıgıp — deyt jaylanışıp oturup.
Bardıgı «kaydan bildi?» degençelik kılışıp, birinbiri añkaya karaşat:
— Kuke, sizge kantip kaybat aytalık. Bul iniñiz gana Sizdi bir körsöm bolot ele
degeninen özüñüzdü kep kılıp jatkanbız...
— Sen kaysı balamsıñ? — dep Kuyruçuk aligi derektirge suroo saldı.
— Men Çüylükmün, bizdi Anar-Manar dep koyöt. Siz taanıbaysız,— dedi al çıyrala.
— Atañdın atın aytıp körçü? Atasın ayttı ele, Kuyruçuk bir az oylono kalıp,—
seni emi toluk taanıdım, ugup tur — dep söz tizginin burdu.
— İlgeri Çüygö barganımda, mından köp jıl murun silerdin üygö kongom. Atañdın
tört erkegi bar eken. «Kuke, uuldarımdı sınap ber» dep kaldı. —
Bul uuldarın koş menen sugattan başkaga jarabayt,— dedim. Atañ baybiçesinen
katuu jazganat eken. «Janagı kuday urgan kayda jüröt. Çakırıp koyösuñbu» dedi aga.
Eneñ uzun bel, sarı kelin eken. Seni eşikten kötörüp kirdi.
— Mına uşunuñ el ırıskısına aralaşat. Birok, içi tarıraak boloor beken degem.
Oşol sen turbaysıñbı... dese bolobu.
Derektir özünönözü üşü kaçıp, jüdöy tüştü. Oturgandar şıpşınıp kalıştı.
Andan soñ: «Janagı menin atımdı algan jigitti çakırçı» dep, aga tuuragan etten bir
sugunttu da derektirge anı körsötüp:
— Bul jigit saga eki koy beret. Birin soyup, balañı beşikke saldır, balaluu
bolupsuñ. Birin mal kılıp al — dedi.
— Boluptur, boluptur! — Derektir şaşkalaktap eki jolu kaytalap iydi.
Kuyruçuk ketkenden kiyin: «Oo, oluyañdan aylanayın, balaluu bolgonumdu kaydan
bildi?» Men jörmölöp jürgöndö üyübüzdö boluptur, oşol men ekenimdi kantip
taanıdı?» — dep derektir tañ kalıptır.
KUYRUÇUK MENEN SOT
Al kezde Jumgal menen Koçkor birigip, Stalin rayonu atalıp turgan uçur. Rayondun
borboru Koçkor kıştagına jumgaldıktar ar kanday jumuştar menen köp kattap
turuşkan. Biyliktegi çoyulgan çoñdordun baarı Koçkordo işteşken.
Bir künü oşondoy çoñdordun bir daarı, öñköy jaş jigitter çogulup, öz ara
süylöşüp oturup, akınırçılar jönündö kızuu kepke ötüşöt. Sözdön-söz çıgıp
degendey, Kuyruçuktun kuuduldugu, akındıgı, çeçendigi tuurasında añgemeler aytılat.
Alardın içinen biröö anın közü açıktıgı jagdayında kep urup kalat:
— Jarıktık, Kuyruçuktun özgöçö keremetkasieti bolso kerek. El içinde bu
jönündö ar türdüü añızdar bar. Al biröödön birdeme surasa je algısı kelse, albay
koyboyt. Aşık da, kem da albayt, aytkanın gana alat. Alganın özü ele alıp albay, el
menen bölüşüp turat. Ayrıkça, bey-beçeralarga karalaşat eken. Baarınan kızıgı
kimdin üyündö, koroosunda, al turgay çöntögundö emnesi bar ekenin da bilip koyöt...
____
— Koysoñçu kalpıñdı! — deyt sot tiginin sözün bölüp: — Kantip ele biröönün
çöntögündö emne bar ekenin bile koysun?.. Algısı kelse albay koyboyt degeniñ da
kızılday jalgan. Misalı, men bergim kelbese, berbey ele koyboymunbu? Emne kılıp,
kantip alat? — dep kelbersiyt. Kıyazı, Kuyruçuktu taanıbayt da, bilbeyt da okşoyt.
Berkiler uuduu tüşüp, anı menen meldeşe ketet. Makuldaşuu baştalat. Kol
alışıp, meldeş—bir tay bolsun! — dep bütüm kılışat.
Küzdün künü. Bayagı meldeşken jigittin biri erteñ menen jumuşka kele jatsa,
Kuyruçuk ayaldamadagı oturguçta oturuptur. El anı tegerektep, ar kaysılardı surap,
katkırıp jatışıptır. Aligi jigit barıp uçuraşıp: — «Kuke, kaçan ketesiz? — dese,
üç kündön kiyin — deyt. Jigit meldeşke katışkandardı jıynoogo ülgüröt. Baarı
çogulup Kuyruçukka iştin çoojayın aytışat.
— Anıñardı maga bir körgözgülöçü? — dep Kuyruçuk oozun jıygıça: — Sot
kelatat... Özü kelatat. Iras bolbodubu, — dep kalışat.
Sot kurçap turgandar menen uçuraşıp, burula bergende ele Kuyruçuk: — Ey jigit!
Çüydün sarı koroolunday bolboy, kele maga on som bergin — deyt ıkıstatıp. Al
kıpkızıl bolo tüşüp, berbeymin dep aytalbay, şaşkalaktap, çöntögün oodarıp,
akçasın taba albay kalat.
— Ey jigit, töş çöntögüñdögü paspurtuñdun içinde turbaybı? — deyt Kukeñ külüp.
Sot oñ jakkı töş çöntögündögü pasportun alıp, için karasa, çın ele on som bar eken. —
Meñiz aksakal — dep bere salat şaşıpbuşup.
Kuyruçuk eldi aylanta karap turup, akçanı köynögü jok, jalañ etine kürmö kiyip
turgan adamga sunat da: — Buga eki köynök alıp kiyip, kalganına eneme kant çay alıp
bergin — deptir.
Bayagı meldeşken jigitter: — Emne üçün, berbeymin debey, akçanı bere saldıñ? —
dep suraşıptır sotton.
— Antip aytmak turgay, çöntögümdü añtarıp, pasportumdu alıp, akça bergenimdi da
bilbey kalbadımbı — dep sot çının aytat.
Keçinde sottun üyündö meldeştin tayı soyulup, Kuyruçuk dagı koşo konok bolot.
KUYRUÇUKTUN KONOKTORDU TAMAŞALAGANI
Isabek, Köçörbay, Boronçu — üçöö Jumgaldın ayagınan çıgıp, kökürögün közdöy
jolooçulap bara jatıştı. Kün bataar mezgilde Bagışanga jetişti. Al künü oşol
ayıldagı Kuyruçuktukuna konup, ertesi andan arı jönöönü oyloştu. Joldon at başın
bura tartışıp, Kuyruçuktun ayılın karay bastırıştı. Kuyruçuk bir top adam menen
üyünün janındagı döböçödö oturgan eken. Attan tüşö kalıp salam aytışıp, eldin
katarına oturuştu. Kuyruçuk ozunup jön-jay suradı:
— Ee jigitter, attarıñar çaalıkkan. Jolooçusuñar go. Kayakka bara jatasıñar?
— Tömönkü Kuljıgaç elinenbiz. Bazar-Turukka bara jattık ele. Keç kirip
kalgandıktan sizdin eşik-tördü körö keteli dep kayrıldık ake,—dedi alardın biröö.
— Jakşı bolot. Samaganıñar ele menin eşiktörümdü körüü bolso, jürgülö, — dep
jolooçulardı üyün közdöy eerçitip jönödü. Özü astıga baştap keldi da, üyünün
eşigin açtı:
— Mına bul eşigim. Çiyin talaadan Çiljimbay tartıp kelgen, Ayımkan sokkon.
Sırtı kiyiz, Süyümkan iştep jeegin baskan. Teetigi tör. Jıyıluu turgan jük. Anın
aldında salınuu şırdak. Emese, menin eşiktörüm uşul! Kördüñörbü? Tilegiñer
orundaldıbı? Boldu emi, kaytkıla! Aşkana menen kazandı karabagıla, a turaluu aytkan
emessiñer. Joluñar bolsun! Jönögülö! —dedi Kuyruçuk.
Bayagı üçöö emne kılardı bilbey, baştarın tırmap jer karaştı. Söz ayta
alışpadı. — Attangıla! Bastırgıla! — dey berdi Kukeñ. Je attana albay, je üygö
kire albay üçöönün aylası ketti. Bozala bolup turup kalıştı. Akırında Isabek: —
Kuke, keç kirip kalgandıktan konolu, — dedik ele dep jiberdi.
— Ee, joluñar bolgurlar. Oşondoy debeysiñerbi... Jaş baladay tamtañdabay, çoñ
kişidey tak süylöp üyröngülö! Boldu, boldu! Anday bolso, üygö kirgile! — dedi külüp.
Boz üydün eşigi kayradan açılıp, jolooçular üygö kirişti. Jaylanıp tördön orun
alıştı. Emi alar jolooçu emes, kadırluu konoktor ele. Murdagıday sürdöböy
demderin basıştı. Köñüldörü kötöruldü. Koy soyulup, kazan asıldı. Kuyruçuk arı
kızıktuu, arı küldürgü sözdörünön aytıp berip, alardın jarpın jazdı. Bul
jooluguşuu üçöönün jürögündö unutulgus bolup kaldı.
MERGEN BOLBOY KURUP KAL!
Apal degen jalgız boy kempir tün içinde koroosunan koyun uurdatıp, ertesi elden
suramjılap, Kuyruçuktun üyünö kelet.
— Aylanayın Kuyruçugum! Körgönü közgö basaar jalgız kızım bügün je erteñden
törkülöp kelmek ele. Küyöö balam eköönö soyup bereyin dep, atayın baylagan koyumdu al
tündö uuruga aldırdım. Erteden beri barbagan üyüm, baspagan jolum kalbadı.
Şekşıbaası bilinbeyt. Emi, uşu men baykuştun koroosuna kol salgan eme oñboy
kalsın degenden başka aylam jok. Elge sözüñ ötöt. Eptep maga bıçakka ilingidey bir
jandık surap ber. Ölbösöm karızımdan kutulaarmın. Menin tilimdi kim alat?.. Özüñö
keldim. Kızküyöögö uyat bolboyun, sözümdü eki kılba, — dep arızmuñun aytıp, köpkö
bejireyt.
— Bara beriñiz... Keçke juuk biröö bir çoñ irik jetkirip beret. Jogotkon koyuñ
tabılbay kaldı. İzdep ubara bolboñuz, keyibeñiz!? — dep kempirdin sanaasın
tındırıp üyünö jönötöt.
Kuyruçuk atın tokunup minip, eç jakka burulbay tüz ele Mergen degen kişinin
üyünö kelet da, attan tüşpöy turup: «Oo, Mergen çık beri! Çık üyüñdön!» — dep
kıykırat. «Şektüü şekinet» degendey eleñdep Mergen çıgat. Kuyruçuktu körüp, salam
aytkanga da jarabay, apkaarıy tüşöt.
— Oo, Mergen bolboy kurup kal sen! Anık mergen bolsoñ, tün jamınıp ayıl içine
mergençilik kılbay, tigi Sandıkka çıgıp arkarkulja atpaysıñbı, adal tamak
jebeysiñbi!? Jalgız kempirdin koyun tündö atıña öñörüp kelip, soyup jepsiñ. Jartı
eti azır dagı taktanın aldında katıluu turat. Emi jabıluu ayak jabıluu boydon
kalsın! Mından kiyin uuruluk kılba! Keçnnde jayıttan koyuñ kelgende kök irigiñdi
Apalga jetkirip ber. Keçirim suragın!—dep atın moyunga bir salıp, taskaktata jönöp
ketet.
ÜÇ JOLU TOZOKKO TÜŞÖSÜÑ
Jumgaldın Örnök ayılındagı Şeralı karıya özü aytçu deşet
... Al kolhozgo başkarma bolup şaylanat. Oşondon köp ötpöy, bir çeti kızmat ordun
maylap, bir çeti elden bata almakka ayıl aksakaldarın, kolhozdun atka minerlerin
çakırıp, bee soyup Tuura-Terek kapçıgayının etegindegi kök kaşka suunun jeegindegi
jaşıl maysañga kazankazan et astırat. Çanaççanaç. kımız, bozo içilip köpçülük
şatıraşatman. Oşol uçurda tee kıyadan atçan kişi körünöt.
— Bu kim boldu? Bizdin kişilerden emes, mingen atı dagı başka. Çooçun eken...
deşip köpçülük anı jardana karayt. Jakındaganda ee, kokuy Kuyruçuk turbaybı,
baldar atın algıla, — deyt bir karıya. Şeralı özü da koşo tura kalıp, atın alışat. El
menen uçuraşıp, kımız içip bir az oturgandan kiyin:—Ketmen-Töbögö jumuştap
baratam. Jolooçu joldo emespi, attanayın — deyt. — Et bışıp kaldı, Kuke jep
ketiñiz dep suranışat. — Ee meyli, bışıluu tamaktı taştaganda bolboyt. Anın
üstünö bu başkarmañarga da ayta turgan sözüm bolup kaldı dep Şeralını sırduu karap
koyöt.
Et jelip bütköndön kiyin attanmakçı bolup, atının suulugun karmap turup
Şeralıga mınday deyt:
— Başkarmam, janagı saga aytçu sözümdü uk. Elden bata alam degeniñ jakşı eken.
Birok, eldin batası kabıl bolboy kaldı. Kargan bee soyupsuñ... Anıñ dagı özüñdükü
emes, kolhozduku tura! Kolhozdun malı eldiki go. Eldin malın kayra özünö soyup berip
bata alganda, al tiybeyt. Öz malıñdan soysoñ bolmok. Atañgörü ay, başıñ üç jolu
tozokko tüşöt. Maga taarınba... — dep atına minip jönöp ketet.
— Jarıktık Kuyruçuktun aytkanı kelbedibi, üç jolu türmögö barıp kelgenimdi
bilesiñer da! — deçü eken, Şeralı karıya.
USUBALI MERGENÇİNİN AYTKANI
Bul okuyanı Kazak-uulu Usubalı mergençi aytıp kalar ele...
— Ee, balam kesiptin eñ jakşısı — özüñ süygön, talıkpay iştep, oşonun artınan
tüşkön kesibi. Ar bir adamdın özü süygön, kaalagan kesibi bar. Dıykandar mañdayınan
terin tamızıp, kara janın karç urup, künü-tünü kürögün iyninen tüşürböy, töşü
tüktüü jer töşönüp, jel jazdanıp uktap, suu barbagan jerine suu çıgarıp, jaşıl
tasmaday bolup jelge ırgalgan eginin körüp kubansa, mergençi aska menen zoonu
jamınıp, astına taş salınıp, çırım etip köz ilintpey, kereeli keçke too kıdırıp,
bel aşıp, çuñkur, tör, kolottordu artıp, ar türdüü añdardan jolu bolso da, bolboso da
çarçapçaalıgıp koyboy, arça otundu jagıp koyup, bel çeçpey üñkürdö jatkandı ırahat
sezişet. Andan ajırasa bul düynö bir tıyınga arzıbayt. Oşol mergençilerdin biri
menmin. Ömürümdün köbü möñgü kuçaktagan askaluu zoodo, kar jamıngan çokuda, kök
jaltañ taypañda, üñkürtaştın arasında öttü. Mına mergençiliktin kızıgın bil,
bürkütümö tülkü aldırıp, çaap bara jatkanda atım butumdu basa. jıgılıp, oñ butum
joon sandan sınıp ketiptir. Bürkütümdü koluma kondurup, butumdukanjıgama baylap
üyümö kelgem. Oşondo da süygön kesibimden köñülüm kalgan emes. Közümö too elestep,
çakırgansıp turçu.
Soguştan murunku jıldarı— 1936— 1937-jıldar boluşu kerek. Küz ayı. Dıñ suup
kalgan kez. Tüz-Aşuunu aşıp, Kalmak-Aşuunu basıp, Üç-Küñgöydü artıp, Güüldökkö
kirip, Üç-Taştı kırçıp ötüp kele jatıp, dürbü menen karasam Sarı-Bulaktın
taypañda on çaktıdan aşık arkarkuljalar jatat. Kuday emi bere kör dep janımdagı
joldoşumdu jana Uçar degen tayganımdı taştap, «arkarlardan köz ayırbagın, kayda
bagıt alsa oşol jakka tebeteyiñdi bulga» dep bek tapşırıp, taştantaşka jaşınıp,
kudayga jalınıp öñüp jürüp oturdum. Dele eç nerseden kaparsız ottoşot. Jakındap
öñüp barıp, şorgolop akkan terimdi aarçıp, mıltıktı bet mañdayga alıp, bir kuljanı
karoolgo ilintip, takır koltukka basıp jiberdim, eki ala salıp barıp jatıp kaldı.
Orduman tura çurkap jetip, muuzdap jiberdim. Mañdayında barmak basım agı bar,
kileygen küröñ kulja eken. Joldoşum da keldi. Eköölöp soyup, eki atka teñdep artıp,
Sarı-Bulaktan ıldıy tüşüp, andan Jañı-Arıktı boylop, böksö jolgo salıp kele
jattık ele bir kişi narı jaktan çıga keldi. Karay salsam ele Kukem eken.
— Assalom-ualeykum! — dedim, alik aldı. Anan, meni ormoyö karap: — İya Usubalı,
menin mañdayında barmak basım agı bar, küröñ kuljam bar ele, oşonu bügün saga
buyurgan eken, atıp kele jatıpsıñ, şıraalga baatır! —dedi.
— Aylanayın Kuke! Atkanım çın, — dep attan ırgıp tüştüm. — Alıñız, alıñız,
büt ele tüşürüp berem dedim. — Kantip, joluñ bolgur, atkanın sen atsañ, alganın men
alat belem. Şıraalga berseñ ele bolot, — dep küldü. Men Kukeme kuljanın bir jak
karçıgasın tartuu kıldım. Kukem ıraazı bolup batasın berip bastıra berdi.
Joldoşum ekööbüz muunbay jakabızdı karmanıp, Kukemdin bilgiçtigine, oluyalıgına
tañ kaldık.
— İya aylanayın Usuke, kuljanın mañdayında barmak basım agı bar ekenin, öñü
küröñ ekenin kaydan bildi, künügö barıp çöp salıp jürgönsüp?.. Aytıp berçüsü bar go
— deyt joldoşum ulam.
OLDA, JUMAŞ AY!
Kuyruçuk İçkeKızarttı aşıp, Koçkor tarapka baratkan eken. Joldon Jumaş degen
adam jolugup kalat.
— Kuke, bügün Kızarttın boroon çapkınduu oorusu karmay turgan boldu. Mına
şamaldın jürüşü ıldamdap, tetiri jagınan sogo baştadı. Beldi aşıp, Koçkor
tarabınan tüşö albaysız. Bizdnkine ele konup alıñız... — dep üyünö eerçitip barat.
Koldon kelgen tamakaşı menen jakşılap konoktoyt. Jıluujumşak jatkırıp,
sıyçıldıgın, adamgerçiligin bilgizet. Erteñ menen attanar mezgilinde Kuyruçukka
kökürök öyügön sırın aytat.
— Aylanayın oluyam! Mende erkek bala jok. Kolomtom kur kalbas beken... Uulduu
bolor bekenmin, batañızdı beriñiz!
— Jakşı tilek — jarım ırıs. Senden batamdı ayabaymın. Ayalıñ emdigi jılı
uşul Maalda erkek töröp beret. Birok, saga ayttar şartım, balaga at koyömun dep
şaşpagın. Men özüm kelip at koyul beremin!— dep batasın berip, attanıp ketet.
Kün aptaga, apta ayga, ay jılga togoşup, ubakıt ötöt. Jumaş kütkön kün da kelip,
erkek balanın ünün ugat. Kubanıçı koynuna sıybay, beşik toy ötközüp, bapırañdayt.
Şaanşököttün, süyünüçtün şardanı meken Kuyruçuktun bayagı, şartın unutat. «Kukem
özü tilep berdi ele, özündöy el keregine jaragan adam bolsun» degen ilgeri ümütkö
jetelenip, uulunun atın Kuyruçuk koyup salat.
Köp uzabay aytkan ubadasın eki kılbay, «beşik boo bek bolsun!» aytıp, Kuyruçuk da
kelip kalat. Jumaştın jarpı jazılıp, atın alıp, sıyın körgözö baştayt. — Jumaş,
alıp kel balañdı? Atın koyöluk,— dedi deyt bir maalda Kuyruçuk.
Jumaştın aylası ketip, kızarıp-tatarat. Közün ala kaçat.
— Kuke, özüñdöy el adamı bolsun...—dep atın Kuyruçuk koydum ele...
Uşunu arañ aytıp, jer karayt.
— Olda, Jumaş ay! — Kuyruçuk keyip süylöyt: — Aytpadım bele saga! Emi,
balañdın bir müçösü kem bolup kalbadıbı! Attiñ Aman bolsun! — degen kebin aytıp,
attanıp bastırıp ketet.
Aytkanday ele, balanın murdun karajama jep, kebetesi kemitkelüü bolup kalat.
Azır oşol Jumaştın Kuyruçugu Jumgaldın Kızart ayılında jaşayt.
SARIBULUÑGA BARGANDA
Kündördün birinde Kuyruçuk Sarı-Buluñ ayılına jumuştap barıp kalat. Al
kişinin kelgenin el-jurt körüşüp, süyünüp jakşı tosup alışat. Oşol mezgilde eljerdi bilip turuşkan atka minerler çoguluşup, Kukeme özübüzdü sınatıp körölüçü
dep keñeşet. Kuyruçuktu ar biri kolunan kelişinçe urmattap, konokko çakırıp
sıylaşat.
Oşentip, Kuyruçukka al jerdin ayıl Sovetinin töragası, başkarması,
zootehnikteri: «Kuke ayıp etpeseñiz bizdi sınap berüüñüzdü suraybız» — deşiptir.
Adegende baş Jagında oturgan Abdıkerimdi körüp: — Sende azır «sokur çımın»
konup oturgan eken, al turabı je turbaybı kim bilet? — dep toktolo kalıp, ay, köp
turalbas... Ömürüñ uzak bolot, köp jaşaysıñ! — deptir.
Andan kiyin Abışaalını körüp: — Sen ıkçıl, bilgiç, jöndüü azamat ekensiñ,
birok kelerki uşul maalda kanday boloor eken? — dep al kişinin oorup ölöörün bilet.
Üçünçü bolup oturgan Meymanaalı degen jigitti:— Ee, baatır sen özgöçö çeçen,
kepke belen jigitterdin biri ekensiñ. Kiyinçereek artıñ bolboy turat, — degen eken.
Meymanaalı soguşka ketip, kaytpay kalat.
Törtünçü bolup oturgan Abdiev Kulubaydı:
— Kulubay senin artıñ jakşı bolup kaldı. Jılkıñdın içinde bir kara kaşka, ak
şıyrak tayıñ bar eken. Oşonu maga beresiñ, — deyt. — Kuke çın ele siz aytkan bar.
Al, alıñız, — dep Kulubay şaşıp kalat. Añgıça bolboy, Emel jaktagı toodon bir bala
şaşkalaktap atçan çaap kelet. «Kulubay ake, Abdı atam tündötön beri çıdabay oorup
jatat. Tünü boyu ot menen oturduk» — deyt bala öñü buzulup. Kulubay atın tokutup
toogo baruuga kamınıp kalat.
Kuyruçuk aga kayrılıp: — Ee, Kulubay bizdi taştap . kete beresiñbi? — degende: —
Kuke, azır ele özüñüz ukpadıñızbı, ayıp etpeseñiz barıp keleyin — deyt Kulubay.
Anda Kuyruçuk: — Kulubay! Azır bügünkü kündön baştap kagazga jazıp koy. Atañ Abdı
dagı on üç jıl jaşayt. Atañdın suuk oorusu ele karmap kalgan tura. Andan körö keçee
enesin karışkır jep ketken küröñ kozuñdu soyup, Eki-üç künü ısıktatsa oñolup ketet.
Toogo barbayle koyö turgun... Bügün saga eki çanaç kımız alıp, bir kozunu öñörüp, biröö
jumuştap kelet. Oşol kişinin jumuştarın bütkörüp ber. Al seni tappay kalbasın —
deptir.
Aytkanday ele, Bostoñ-Kayıñ jayloosunan Mekeş degen kişi kelip kalat. Azdan soñ
oşol ayıldagı Ajıbay degen kişi Kuyruçuktun kelgenin ugup aga kelip uçuraşat da
üyünö konokko çakırat.
— Ajıbay bügün senikine baralbay kaldım. Sebebi senin toodogu malıñ tündö
korooñdon jayılıp jetip, jibergen balañ koylordu tappay kala turgan boldu. Erteñ
erte kel, oşondo üyüñö barayın,— deyt aga.
Kulubay bayagı toodon kelgen balanı eşikte jürgöndö özünçö çakırıp alat, janagı
Kuyruçuk aytkai «karışkır jedi» degen koydun çınbışıgın surayt. Antkeni, bu
jöNündö uga da elek boluçu. Bala çın ekenin aytat. Munu dagı Kuyruçuk üydö oturup
bilip koyöt. «Oo, Kulubay menin aytkanım çın beken je jalgan beken» degende, al külüp,
başın iykeyt.
METREYDİN SÖZÜ
Bir jolu Çüy suusunun Çım-Korgondon Tokmokko çeyinki aralıgma damba kuruunun
borboruna kerektüü injenerdik izildöö işterin jürgüzüp kaldım. Janımda tört
jumuşçum bar. Alardı akısın tölöp Tokmok kalaasındagı Dmitriy İvanoviç Kulakov
degen orustun bir bölmösünö jaygaştırdım. Orus abışka seksenden eçak aşkan. Oşol
kişi Kuyruçuk jönündö kep salıp berdi. Kırgız tilin suuday taza süylöyt eken.
... Şabdandın aşı bolup kaldı. Atamdın keñeşi boyunça aşka kelgen kırgızdarga
satış üçün bir araba koon, bir araba darbız, bir araba aport alma alıp jönödük. El
bıkbırday kaynayt. Bir az satıp jatkanbız. El uşunçalık köp bolgonduktan bir
zamatta akçasın berbey talap ketişti. Aylabız ketti. Atam dattanıp orustarga bardı
ele, alar külüşüp: «Senin darbızıñdı doolap kaysı kırgızdı jakalaybız», — deşti.
Ayrımdarı: «Teetigi kişige barıñız, oşol kişi uşul aymaktın volostnoyu», —
deşip keñeş berişti. Kara sakal, semiz çulçuygan neme eken. Atam aga barsa al dagı
kolun jayıp tim boldu. Kalıñ toptun içinde kara jorgo minip birdemelerdi aytıp
eldi küldürüp, köpçülüktü teskep jürgön kişini kördük. Aşka kelgen orustar da köp
ele. Aleşa degen batrak «Kuyruçuk degen şut oşo, oşonun sözün büt kırgız ugat. Oşogo
bargın», — dedi. Aga barıp atam orusçalap ayttı. Men anı kırgızçaga kotorup berdim.
Jalçı kırgız baldarı menen birge oynop jürüp til üyrönüp algam. Janagı Kuyruçuk
degen kara kişi: «Arabañardın janına barıp jerge taar jayıp koygula»,— dedi bizge.
Özü eldi aralap jar salıp jürdü:
— Oy, aşka kelgen kalayık! Siler bul jerge kuran okuy soop tabalı dep keldiñer.
Metrey orustun (Dmitriy degeni) koon, darbızın talap jep koyupsuñar. Mınday soop
izdegen jerge kelip künöö kılganıñardı alla-taalam keçirbeyt. Jürgülö, koonun
jebesek da tölöp berelik,—dep özü baştap kelip, jayıp koygon kendirge elüü tıyın
taştadı. Anın artınan kelişken kırgızdar ulam beş-on tıyından taştap jatıp akça
tolup ketti. Oşondon beri Kuyruçuk degen attı unuhpay kele jatamın, — degen ele
Metrey.
BOLDOMOÇULARDI SINDAGANI
Jumgal rayonunun borborunda iştegen beldüü kızmatçılardı çöp çabuu önöktügünö
boldomoçu (upolnomoçennıy) kılıp jiberişet. Alar joldo ala küü bolup
alışkandıktan, ulam kızıykızıy kep çıgıp, özdörün Kuyruçukka sınatmakçı
boluşat. At tizginin buruşat.
Kuyruçuk üyündö Akmatalı degen abışka eköö süylöşüp oturgan eken salam aytıp
kirişet. Azdan soñ:— Kuyruçuk aksakal özübüzdü sınatalı dep keldik, kimibiz
kandaybız? Sınap beriñiz — deşet.
— Bügün söz ugaar çamañar jok, ala buurul bolup alıpsıñar erteñ kelgile — deyt
Kukeñ. Baarının közdörü umaçtay açılıp, uyalıp kalışat. Akmatalı karıya tigilerdin
şagın sındırgısı kelbey: — Koy, Kuke? Özübüzdün baldar turbaybı, atayın kelip
kalışıptır, sınap berip, sanaaların tındırıñız, — dep sobol salat. Kuyruçuk
boldomoçulardı bir sıyra kıdırata tiktep alıp:
— Emi baldar, bolbostur. Men bolgonun gana aytam. Armanda kalbagıla, öktöö
kılbagıla, — dep sınay turgan bolot.
— Kana, adep kimiñer ötösüñör sından degende Nogoev Sultanbekti körsötüşöt.
Sultanbek uzun boyluu, kabelteñ, sarı çiykil kişi eken.
— Sovet ökmötü çıgıp kalıp, bagıñ açılıptır. Okup, taalimtarbıya üyrönüp,
oşonun artı menen çoñ kızmat iştep jatıpsıñ. Ömürüñ ötküçö kor bolboysuñ. Eger
Sovet ökmötü çıkpaganda bürkütçü bolmok kebeteñ bar tura. Sapsarı bolup bürküt
salıp jürmök ekensiñ. Andan başka koluñdan eçteme kelmek emes, — degende baarı
katkırıp kalışat.
— Emi, kana kimiñer? — dep Kuyruçuk joop kütöt. Ömürbaev Zaripti aytışat.
Zarip tura kalıp: — Men kırgız emesmin. Kıtaydan kelgem, sındatpaymın, — dey
salat. — Emese, eşikke çıgıp ketkin, baarı bir sınıma tüşüp kaldıñ — dep anı
sırtka çıgarıp jiberet.
Kezek Eşkulov Abdilge kelet. Anı karap turup: — Bu balaga sın jok, otura bergin!
— dep koyöt kolun jañsap. Andan kiyin Düyşeev İbraim sınga tüşöt. «Bul bala ömürü
ötkönçö ökmöttün nanın jep ötöt. Jamançılık körböyt. Birok, tik aytkan kalıstıgı
bar eken, uşunusunan saal aksayt» deyt anı.
— Tigi bala kim? — dep boldomoçulardın jaşıraagın surayt özü.
— Toymattın uulu Esengul deşet oturgandar. — Aa, bayagı aşta et kötörüp baratıp,
çöpkö çalınıp jıgılgan Toymattın balası go...
— Ooba, ooba — dep katkırat bardıgı.
— Kap, alda balam ay, ömürüñ kıska bolot turbaybı! — degende Esenguldun başı
şılk dey tüşöt. Baarı anı jaltaylay karaşıp, katuu keyigen teyde attanıp ketişet.
Boldoyayuçular uzagandan kiyin Akmatalı karıya: — Janagı kıtaydan kelgem degen
jigitti baarı bir sınıma tüşüp kaldıñ dediñ go Kuke? Anıñ kanday?— den surayt.
— Ee, al tügöt, azap tartıp türmögö oturat,— deptir jarıktık. Aytkanday ele
Esengul soguşka ketip kelbey kalat. Zarip türmögö kesilip altı jılı oturup çıgat.
Kalgandarı Kuyruçuk aytkanday ömür sürüşöt.
DÜKÖNÇÜDÖN KARIZ KEZDEME ALGANI
Kuyruçuk bir künü konokko barıp kalat. Sözdön söz çıgıp oturup, bir top karıya aga
söz ırgıtat:
— Köp eldi kıdırıp, oñ menen solgo attın kaşkasınday taanımal bolduñ. Sözüñ
menen elge jaktı.. Baymanaptar da özüñdön jazganıp sıylap turdu. Alardan
algandarıñdı kedey-kembagaldarga karmata berdiñ. Kanjıgana birdeme baylana kelip,
bu bizdi dele sıylap koysoñ bolo. Ayılda beş-altı abışka kaldık. Senin arkañ menen
koyöndoy okşoş çepken kiysek deybiz. Kiyin Kuyruçuk kiygizgen çepken den ayta
jürölük.
Al karıyalardın sobolun jön körüp, ubada beret. Ertesi ele rayondun borboru —
Çaekke kelip, el menen uçuraşıp, düköngö kiret. (Oşol ubakta Çaekte jalgız ele dükön
iştep, Abdırazak degen dükönçü soodalaçu eken).
— Men sizden bir nerse surap keldim — deyt.
— Oo, kokuy Kuke, sizge kantip berbey koyöyun. Alçuñdu aytıñız? — deyt Abdırazak
jalpañdap.
— Anda altı kişige çepken çıga turgan kezdemeñ bolso bergin?
— Ar bir çepkenge üç jarım metrden, altoono jıyırma bir metr ketet. Bir metri on
somdon, baarı eki jüz on som bolot. Öñü kara, — dep dükönçü eseptep berdi.
— Meyli, mamlekettiki emespi, akçasın depteriñe jazıp koy, köp keçiktirbey
apkelip berem — dep Kukeñ dükönçügö ırakmatın aytıp kayra tartat.
Kuyruçuk Bagışanga, üyünö kelip, ubadası boyunça bayagı karıyalardı çakırıp,
çayın berip, «çepken tiktirip kiygile» — dep ar birinin koluna bölüngön kezdemeni
karmatat. Bardıgı batasın berip ıraazı boluşat. Aradan eki apta ubakıt ötöt.
Kuyruçuk üyüñdö uktap jatsa, dükönçü Abdırazak tüşünö kiret. Çoçup oygonup ketet.
Baybiçe men Çaekke kettim. Maşine menen barıp, kayra maşine menen kelem, atka
çöp salıp koygula — dep çoñ jolgo çıgat.
Köp ubakıt ötpöy jogorton kelatkan jeñil maşine körünöt. Aga kol kötörgüçöktü
ele, özü toktop kalat. İçinde üç adam bar bolot. Biri obkomdun birinçi katçısı,
ekinçi oblatkomdun töragası, üçünçüsü obulsottun töragası eken. Maşinenin özü
toktogon sebebi, oblatkomdun töragası Kuyruçuktu taanıyt tura... Al janındagı
kişilerdi taanıştırgıça bolboy, Kukeñ kep-sözgö kelbesten, obkomdun katçısın
karap turup:— Kara kunduzday jıltıldagan kara jigitim, kele jetimiş som, — dese
ele, al çöntögünön jetimiş som suurup bere salat. Oblatkomdun töragasın karap: — Ak
kaltarday kıltıldagan ak juumal jigitim kele jetimiş som, — degende, al dagı
unçukpay çöntögünön jetimişti suuruyt. «Kumda oynogon suusarday sur
jigitim, kele sen dagı jetimiş som» — dep obulsottu tikteyt. Al kaldastay tüşüp,
aytkanın beret.
Algan akçaların oñ çöntögünö salıp, Çaekke çeyin tigilerdi küldürüp, köñüldörün
kötörüp kelet. «Bu adam şumduktuu adam eken go, emne üçün berem? Berbeymin degen söz
oozgo kelbeyt tura. Bergiñ ele kelip turat. Koldogonu bolso kerek» — dep tigiler
tañdanışat.
Kuyruçuk tüz ele Abdrazakka barıp, bayagı kezdvmenin akçasın koluna tapşırat.
KUYRUÇUKTU SÖGÖ ALBAY...
Çaek — Kızıl-Tuu kattamı boyunça avtobuska tüşüp kaldık. Avtobus içinde
Kuyruçuk jönündö söz bolup kaldı. Söz kezeginde Asanov Aşırbek bala kezinde esinde
kalgan bir okuyasın aytıp berdi.
Men altı jaşta bolçumun. Atam ıramatılık tamaşaköy adam ele. Bir künü
«Sovnarkom» kolhozundagı kampanın janına köp el çoguldu. Men da atamdı eerçip
algam. Elge ıldıytan üç atçan kişi bastırıp keldi. Turgandar jalpı uçuraşıp «Kuke
keliñiz» — dep attan tüşürdü. Men bayagı kişiden emnegedir korkkonsup, atamdın
etegine jabışıp jüröm. Atamdın oozu jön turbagan kişi ele. — Kuke, sen Kuyruçuk
bolgonu biröödön sögüü uktuñ bele? — dep kaldı. Anda al kişi: — Asan, sökkön bul —
adepsizdik. Men eç kim. menen uruşkanım jok. Biy, boluştarga sökköngö tete sözüm
tiygendir. Birok, men eç kimden sögüü ukkan jan emesmin! — degen jooptu berdi.
Atam dale bolboyt. — Anday bolso men seni sökköngö kişi tabam, meldeşiñ emne?...
— Kanday meldeş koysoñ da men kaçpaymın, — dep bajaktap külüp kaldı
Kuyruçuk,— korooñdogu koylordun arasındagı baylangan kuyruktuu kızıl koyuñdu jön
ele bere ber.
Atam al koydu kaçan körgön degen oydo tañ kalıp,— makul. Meldeşseñ ele — dep kol
alışa ketti. Körsö, alar murda ele azildeşip jürüşkön teñtuş kişiler eken. Men
baldardın arasında jürgöm. Atam çakırıp kaldı.
— Jürü, Şarşeni sökköndöy, azır men körsötkön kişini sögüp ber.
— Momposuy berseñ sögöm ele, — dedim.
Meni koluman jetelep jönödü. Oyumda «kim bolso da sögömün» dep baratam. Antkeni
atam meni teliteñtuştarın sök dese ele, erdemsip sögö berçümun. Oylonboy turup, şır
sökçümün. El biz jaktı karap kaldı. Atam tüz ele janagı men korkkon kişini
körsötüp: — Sök! — dedi. Men al kişini karap alıp ele, bir nerse karmap alçuday
bolup, bakırıp atamdın ayagına kire kaçtım. El kıraankatkı külüp kalıştı. Atamdın
çıypıyı çıgıp, bakıldap meni julkuldatıp atat. Emne dep jatkanın bilbeym. El
«boldu Asan, utturduñ» deşti okşoyt. Meni üygö alıp ketişti. Dale ıylap jüröm.
Keçke juuk Kuyruçuk eşikten kıykırdı: — Asan janagı sögönök balañdı alıp kel,
...kızıl koydu soy da teñin üygö jetkirip ber,— dedi. Men al kişinin ünün ugup
taktanın astına kire kaçtım. Atam taktanın astınan meni suurup alıp, tildep eşikke
jetelep çıktı. Közümdün kıyıgı menen Kuyruçuktu karasam, közümö jıluu körünüp
kalıptır, ıylabay kaldım. Anan al at üstünön bata berdi. Ata-enem koşo alakan jaydı.
Kudaydın kulagı süyünsün, azır on balanın atasımın. Jaşoobuz jaman emes,
jakşı. Mümkün Kukemdin batası tiygendir, — dep oylop kalam.
...Avtobusta oturgandar Aşırbektin aytkandarına muyup baş iykeşti.
KUYRUÇUKTUN BALASIMIN
Kuyruçuktun aytkanı aytkanday bolup, tak kelgen dagı bir oluyalık kasieti jönündö
menin jarık düynögö kelişime baylanıştuu aytılıp jüröt. Atam Sultan aytçu ele:
— Kedeyim, seni uşul kıdır daarıgan Kuyruçuk tilep bergen. Anın jönü mındayça
eken.
Enem Seyil toguz kız törögön, erkek perzent degende ak etkenden, tak etip jürgön
maalı go. Kündördün birinde atam too taraptan oljoluu kelatkan bolot.
Oşondo, aldınan kapıltapıl Kuyruçuk çıgat. Biri-birine salam aytışat. Atamın
oyunda eç nerse jok. Añgıça bolboy:
— Ay Suke bügünkü oljoñ maga buyurgan eken ee, gdegende atam külüp koynundagı
suusar terini suurup çıgat da silkipsilkip Kuyruçukka bere salat.
— Suke, içiñ oorugan jokpu?
— Jok.
— Suke zarılıp jürgön ekensiñ ee?.. Kudaydan bir uul tilep berem. Atın özüm koyöm,
uşunu unutpa! — dep jürüp ketet.
Atam bolso tañ kalıştuu türdö, ordunan jılbay, tigindeyde kapçıgaydı ördöp bara
jatkan Kuyruçuktun karaanın uzatıp kala beret. Tañ kalbaganda kantet: baarı
Kuyruçuktun aytkandegenindey tuşmatuş çıgıp jatsa, je ilgeri kiyin al kişi menen
betme-bet süylöşüp, sır tartışıp körgön jan emes. Bolgonu, atagın ugup kelgen. Bir
üydögü kıbır etken jañılık, ekinçi üygö dayın degendey, ayıldaş da emes. Anın erkek
balaga zar bolup jürgönün, al kaydan bilet. Barıdan da erteñ menen kıyışpas
dosunukunan kolkogo surap algan suusar terinin jönün aytpaysıñbı, tim ele oşol
ubakta janında turgansıp. Uşulardı oy eleginen ötkörgön atam tereñ oydo üygö kelet.
Aytkanınday ele bir jıl ötköndön kiyin men törölüpmün. Kubanıçı koynuna
batpagan atam süyüngön boydon Kuyruçuktun bayagında aytkanın unutup salıp,
«balamdın atı Kedeykan bolsun» dep özü koyup koygon bolot. Oşondon bir jumaça
ötköndön kiyin Kuyruçuk üygö keliptir. Al kelgende atam üydö jok eken. Eşikke apam
çıgat. Kuyruçuktu körüp: «aylanayın keliñiz» dep karbalastap kalat. Birok, Kuyruçuk
attan tüşpöyt. Atamdı surap üydö jok ekenin ukkandan kiyin:
— Balañızdı alıp keliñiz, murdunan çımçıp bir ööp koyöyun, — deyt. Apam meni
üydön kötörüp çıgıp koluna karmata salat.
Kuyruçuk meni öböt. Anan: — Atın özüm koymok elem, beker kılıpsıñar, meyli emi
özüm tilep bergem, alıp ketem, — dep meni koynuna katıp alıp jönöy beret.
Apamdın esi oop kalganı uşunça. Kuyruçuk uzagança karap tura bergen körünöt.
Artınan çurkaganga daabayt. Keçinde atam kelgende, bolgon işti aytıp, Kuyruçuktun
meni alıp ketkenin bildiret. Oşondo:
— Alda kokuy ayee, taza unutkan turbaymınbı, jılastıkı,— dep keyigen atam
Kuyruçuktun artınan çabat. İşi oñunan çıgıp, Kukemdi uşul ele kayırmalık
Topçubay degen adamdın üyünön taaptır.
— Meni kuday urup, unutup kalgan ekenmin, keçirip koy Kuke, — dep uçuraşkandan
kiyin Kukeme jalbarat. Kukem taarıngansıyt:
— Atın özüm koyöm debedim bele?...
— Süyüngönümö çıday albay özüm koyup salıptırmın.
— Emi bolbostur, meyli koygon atıñ oşo boyunça ele kalsın. Birok, Suke! Bala bir
jerininen azıraak kemiy turgan bolup kaldı. Korkpogun... Eçteke emes. Me, mınabu
betarçımdı koyunuñdan çıgarba, — dep atama uulun — meni berip jönötöt.
Aradan jıldar ötöt. Jeti jaşka çıkkanımça itiy, oorukçan bolup, tilimden jara
ketpey köp korduktardı körüp jürüp kudaydın barmanı menen adam bolupturmun.
Kuyruçuk aldınala aytkan kemtigim — süylögöndö keede kekeçtenip, baldırttap ketem.
Uluulardan ukkanım uşul. Meni «Kuyruçuktun balası» dep da koyuşat ayıldaştar.
KUYRUÇUK TİLEGEN BALA
— Sadıbakas degen kişinin jalgız balası ölüp kalat. Karıganda körgön tuyagının
kaygısı anı ayabay müñkürötöt. Oşondo Sadıbakas altımıştan aşıp, ayalı elüü beşten
eñkeygen kuraktarı eken.
«Kuu baş kaldım» dep kuyulgan jaşı toktoboyt Sadıbakastın. — «Ala jat,
jalgızım!» deyt armanduu apa... Alardı körüp, aylaları kuruyt tuugan-tuuşkandardın.
«Sadıbakas eki kündön beri tamak içpey, tegeregindegi çöptü julup oturat» degen kep
Kuyruçukka da ugulat. Al arı oylop, beri oylop anın üyünö kelet.
— Oy, Sadıbakas! Iyıñdı toktotkun! Kudaydan iyrim jana elek ele... Mart
kudaydan bir erkek bala surap bereyin!
— Oozuñdan aylanayın Kuke! Birok, kuurap kaldık go! — deptir al ıylaganın
toktotup.
Kuyruçuk bir çoñ ayak jarma aldırıp kelip, Sadıbakaska büt içirip kayrat aytıp:
«Erkek balaluu bol!» — dep bata beret.
Oşondo bir jarım jıldan kiyin töröttön eçak kalgan Sadıbakastın ayalı erkek uul
töröyt. Atın Zarılbek koyuşat.
UULUÑ USTA BOLOT
Öz atam Sulayman jaş kezinen tartıp, közü ötköngö çeyin kolunan balkakıçkaçın,
jarakşaymanın tüşürböy ustalık önördün arkası menen jaşagan.
1916jılı el ürkündö kaçkan el menen koşo Turpanga bargan. Al jaktan kelgenden
kiyin uşul ele Jumgaldagı Taş-Töbö ayılındagı ejesinikine başpaanalap
ustaçılık kesibin ulantat. Ayılında tegirmen jok ekendigin körüp, eldin
ubarakerçiligin jeñildetip, tegirmen jürgüzüp beret. Eldin alkışın alat. «Kolu
oynogondun oozu da oynoyt» degendey özünün dagı ookattiriçiligi tıñ bolot. Sulayman
usta degen atakka konot.
Bir künü adatınday ele uzanıp otursa beş jaşar uulu Sagınalını (menin bir
tuugan uluu abamı) oynop jürgön jerinen Kuyruçuk öñörüp alıp öydökü ayıldı karay
ketip kalgandıgın aytışat. Atam murun Kuyruçuktun sırın bilbegendiktenbi, aytor
saamga emne kılaarın bilbey dapdaarıy tüşöt da atına minip artınan jönöyt. Körgönbilgenderden suraştırıp Kuyruçuktu Sagındık ajı degen adamdın üyündö ekenin
ugat. Üydö oturgandarga salam aytıp kirip barat. Kuyruçuk balanı tizesine alıp kant
berip oturganın körüp, jetim öskön baykuş atam az jerden muunu boşop ıylap jibere
jazdayt.
— İi, ustam kel! Özüñ maga kelbeyt eleñ, balaña jetip keldiñ ee... Emi uul meniki,
tartuuñdu alıp kelseñ gana alasıñ, —deyt külüp Kuyruçuk.
— Koroomdo kuyruktuu bir kara kozu turat, oşonu alıñız, — deptir atam saal
oylono kalıp.
— Men senin biröönün kazanın tüptöp, çakasın jamap, erteden keçke ot menen oynop
atıp tapkan kozuñdu albaymın. Öz kol emgegiñdi alamın. — Kuyruçuk jöndüü takilip
taştayt.
— Kuke, bir bıçak dayar ele... Jalgız bıçaktı kantip bereyin. Ayaşka kesme kese
turgan şamşar jasay koyöyun dep atam da jön bilgi közün ortogo salat. Kuyruçuk al künü
şaşpay, keç keteerin aytat.
Sulayman şaşa-buşa üyünö kelip ubada kılgan şamşar bıçaktı jasap, aga bayagı
özü aytkan bıçaktı da koşup, keçkurun kayra kelet. Kuyruçuk bıçaktardı karmalap
körüp ıraazı bolup, uktap kalgan balanı oygotot. «Uuluñ ömürlüü bolsun! Eç kaçan kor
bolbosun! Balabakıraluu bolup, özüñdün önörüñdü ulantsın!»— dep batasın beret.
Atam attanaarda eşikke uzatıp çıgıp, balanı özü öñörtüp jatıp: Bu uuluñ usta bolot,
— degen eken.
Kuyruçuk aytkanday ele, anın batası kabıl kelip, agam Sagınalı atamdı jazbay
tartkan çoñ usta boldu. «Bata menen er kögöröt. Uuluma Kuyruçuk atasının batası
tiyip, önörümdü ulap oturat» dep kalar ele atam jarıktık dagı.
Aradan jıldar ötöt. Agamdın jigit kezi eken. Bir künü Çet-Kuugandıdan Çaekke
jumuştap kelet. Kuyruçuktun Biynazar ustanıkında ekenin ugup kalat. Özünö batasın
bergen dañazaluu kişini körgüsü kelip, Biynazardıkına kayrılat. «İi ilgeri usta
satıp algan uulumsuñ go» dep jazbay taanıyt agamdı.
«Jarıktık meni beş jaşımda körgön eken. Andan beri on eki jıl ötüptür...
Kantip taanıdı?» — degen oy agamdı tañgaltırat. Agam Sagınalı azırkı kezde toguz
balanın atası. Seksen jaşka çıktı.
AYTKANI JAZEL KETPEGEN
1962-jılı Sarı-Kamıştagı Kara-Batkak aylındagı Ömürkanov Özübek degen
aksakaldın üyündö konok bolup kaldık. Çay içip jaylanışkandan kiyin sözdön söz
ulanıp oturup Özübek kutman karıya Kuyruçuktun aytkanı aytkanday, degeni degendey
kelerin, anday okuya öz köz aldında bolgonun saymediredi.
1935-jılı Kukem Ketmen-Töbö jakka baratıp, uşul Özübek karıyanıkına kudayı
konok bolup kalat. Al kezde Özübek koy ferma bolup emgektençü eken. Kolunda bar
tamagın jaynatıp, abdan kadırlap sıylayt. Kukem çın peyilden konok kütkön Özübekke
ıraazı bolup oturat. Erteñ menen attanaar aldında
Kuyruçukka çapan jaap, balası jok ekenin antıp, «bir bala tilep beriñiz» dep
Kukemden ötünüp aldına çögölöyt. Kukem öz içinen kelme keltirip, bata Jasap, kelerki
uşul ubakta erkek balaluu bolorun aytıp, uul körgöndön kiyin asan çakırıp, atın
Kudaybergen koygu dep tapşırıp, Ketmen-Töbögö jol tartat.
Kiyinki jılı Sarıkün baybiçe erkek bala töröyt. Kukemdin tapşıruusu boyunça
asan çakırıp, atın Kudaybergen koyöt. Bala talpınıp kalgan kezderde Kuyruçuk el
aralap dagı Ketmen-Töbögö baratkanın ugup, atayın aldınan tosup Özübek karıya konok
kütöt. Erteñ menen erte attanaarda Toru bıştını azemdep tokup, Kukemdin aldına
tuura tartat, anda Kukem buga ıraazıçılıgın bildirip, «maga bul kunandı buyrugan
jok, maga tamdın üstündö karala arkan buyrudu. Oşonu alıp kel» — deyt. Kunanga
takır makul bolboy ekinçp kaytalap, «arkandı buyrudu, arkandı ber» dep dagı murdagı
sözün taktayt. Oşondo Özübek uyalıñkırap kelinin jumşayt. Kelin atayın ele jañı
arkandı albay, urungan, eski karala arkandı alıp kelet. Oşondo Kuyruçuk
üçkaytaladım, baarı bir maga buyrugan arkan tamdın üstündö kaldı» dep kelinge
kadimkidey naarazı bolup, tetiri bata bergen eken jarıktık: «Orto jaştan ötköndö
közüñ kör bolup, ölörüñde es akılıñdan adaşıp, eki jambaşıñ çirip ölörsüñ...».
Kolun jayıp üy eesi menen taarınganday koştoşup kayrılbay kete bergenin
mutsayıp kep kıldı Özübek karıya. Biz kızıgıp: «balañ biz menen işteşip jüröt, al
emi kelin emne boldu?» — dedik. Özü bakıldagan sögönok adam ele, bayagı adatın
karmatıp burkanşarkan tüşüp, anan sözün baştadı. Aytkanı jazem bolboy eköö teñ
keldi. Kudaybergenim mına. Al emi kelinim tigi Estektin enesi emespi, uşul tapta
özüñör bilesiñer üç jıl murda kör boldu. Mına emi eki jılga ayak basıp baratat, zaara
uşatkanın bilbey eki jambaş takımınan beri ezilip ketti. Al kelinimdin kiyin ele
kempir bolgondo körgön kordugu.
Kubanım (Kudaybergendi erkeletkeni) bolso özüñör körüp turasıñar, çoguu
işteysiñer, ırıskıdan kem bolgon jok! — dep Özübek karıya sözün bütürdü.
Özübekov Kudaybergen azır altımıştan aşıp kalgan, külpöttüü karılıktın
aldında turgan aksakal adam. Köp balaluu. Atası aytkanday, ırıskıdan kem emes,
şügürçülük, el katarında.
ATAÑDI KARGAP ÖLTÜRÖM
Kuyruçuktun tuşunda Toktomat degen karıya adam bolot. Köz katkanda, kökürögün dat
baskanda Togolok attuu uuldu köröt. Közünün kareginen aylanıp bagat. Tuyaktuuga
teptirbeyt, tumşuktuuga çokutpayt. Bala jakşı-jamandı eles albay erke ösüp çoñoyöt.
Uulu jigit bolgondo atası anı jayluu jerden üylöndürüp, iregesin bölöt. Oşentse da
ene-atasının bergenin içip, tapkanın tartıp kiyet.
Karılık ulam Toktomattı aldanküçtön taydırat. Bapestep bagıp, abışkam dep
ardaktap turuuçu baybiçesi da kaza taptı. Togoloktun kolunda kaldı. Seksenden aştı.
Toksongo ayak bastı. Karılıktın üstünö katuu ooruga çaldıktı. On ay ontop töşöktö
jattı. Togologu toñdoosun mamile jasadı. Köp uçurda kayrılbadı. Kelini
kergiştedi. Ogo beter karuusu ketti.
Bir künü Togolok atasının üstünö kirdi. Töşöktögü çal başın kötörüp balasına
karadı:
— Sen kimsiñ?
— Men Togolokmun, — dedi uulu. Öndö obdulup bara jatıp:
— Sen kimsiñ? — dep dagı kaytaladı.
— Men aytpadımbı! Jan algıç emesmin. Çooçuba! Al senden korkot! Kelbeyt! Kalp
ele ukmaksan bolup meni sınamış etet — dep Togolok açuulandı. «Oy uulum anı
menden körbö... Seksen beşten kör! Taanıbay surap jatamın. Eje kiyten tondu siñdi da
kiyet» degen. Sen dagı bul tuşamışka tuşalaarsıñ. Tuzagına tüşöörsüñ. Oşondo
tüşünöörsüñ» — dep teskeri karap jatıp aldı. Oşol uçurda Kuyruçuk kirip keldi.
— Kanday Toko! Jakşısıñbı? — dedi.
— Ee Kuyruçugum! Jakşı menen jamandı körüp turbaysıñbı?! Jakşı kişi uşu
maalda jambaştap töşökkö jatabı? — dedi da közünö jaş alıp, küñgürönüp ıldıy
karadı. Al tolugu menen aytpasa dagı Kuyruçuk abaldı baykadı. Bir saamga janında
ermek bolup olturdu, kayrat ayttı. Karıya menen koş aytışıp, kayra tarttı. Eşikke
çıktı. Togolok da udaa çıgıp, koşo bastı.
— Kuke, atam ayabay kıynaldı, je ölbödü, janı tınbadı, emne kılardı bilbeym?
Buga bir ayla taap berbeysizbi? — dedi Togolok.
— Anın amalın men tabamın, kargap öltürüp beremin. Birok, sen meni paralagın,
alımıma jaragın, — dep Kuyruçuk joop kaytardı.
— Koroodogu koydun eñ semizi — ak irigim bar. Oşonu alıñız...
— Boldu! Boldu! Bul çılbır boosu. Ölgöndö ökürgönüm üçün dagı beresiñ?!
Togolok makul bolup, başın iykedi. Kuyruçuk Togolokko karap:
— Kargışımdın üç türü bar. Ar birinin özdörünçö tili bar. Adep tuyuk
kargışımdı koldonomun. Çıga turgan teşigi jok. Kire turgan eşigi jok. Joyloy
turgan jolu jok. Oyloy turgan oyu jok. Oşonu jiberemin, bir jumaga çeyin kargap
öltürüp beremin,— dedi. Jeti kün öttü. Bayagı möönöt büttü. Togoloktun atası ölgön
jok. Al kapa bolup kayra Kuyruçukka keldi:
— Atam ölgön jok. Bayagı ele kalıbında — dedi.
— Men atañdı öltürüünün araketinde boldum. Köçügümv kök taş koyup kündür tündür
kargadım. Birok moyun berbedi, koldogonu küçtüü eken. Epke kelbedi. Emi tulup kargış
degen amalım bar. Oşonu menen somdoymun. Kündürtündür oyloymun. Tübü çaldı
koyboymun. Kütüp tur, emiki jumaga çeyin oyrondoymun,— dep Kuyruçuk tigini
işendirgen sıyak kep ayttı. Togolok kubanganday türdö «ırakmatın» aytıp çıgıp
ketti.
Ubakıt öttü. Boljogon möönöt büttü. Toktomat dale ölbödü. Togoloktun tilegi
orundalbadı. Tegerenin dagı Kuyruçukka keldi. Atasının ölbögönü jönündö dagı
saymedirep berdi.
Kuyruçuk başın çaykap: — Ay bolbostur! Emi açık kargış degenim bar. Oşonu
koldonomun,— dedi. Ayılapadagı kadırluu adamdardı büt çakırttı. Köpçülük tegerek
tartıp tekşi oturdu. Kuyruçuk Togoloktun jorugun, öz atasına jasagan aybandık
mamilesin elge bayandap berdi da Togolokko karadı:
— Oo oyron! Atamdı öltürüp ber degen aalamda jok, enemdi öltürüp ber degen elde
jok! Bul oy kantip başıña keldi. İrik beremin, öltürüp ber dediñ. Kantip dit bagıp
uşunu süylödüñ? Men sendey akmaktı sınap köröyün, akıl kalçasın, adamça oylonup
körsün degenimdi bilbediñ! Togolok bolboy togolongur! Tuyuk kargış degenim, uşu
boydon tuyuk kalsın, eç kim bilbesin, elge şermende bolosuñ degenim. Kire turgan eşigi jok, çıga turgan teşigi jok degenim, kakşıktaganım. Oyloy turgan oyu jok, joyloy
turgan jolu jok dep aytkanıma köñül koyup, oy çürgösöñ bolmok. Al oylon, mınday
kıluuga bolboyt, jol berbeymin degenim. Uyalbay dagı kayra keldiñ! Tulup kargışıma
salamın, bir jumada öltürüp beremin dedim. Uydun muzoosu ölgöndö tuyuk soyup,
terisine çöp şıkayt. Tirüüsünö okşoşturat. Jonuna tuz sıypap, enesine jalatat. Uy
telinet, kadimkisindey iyip beret. Al aybandıgınan bilbeyt. Tuluptu tirüü
muzoosunday köröt. Men seni adam emespi, tüşünör, tulup kargışıma salamın dep
kıyıtıp ayttım. Eki ayaktuu aybanım! Buga da tüşünbödüñ... Dagı kayra keldiñ.
Atañdın ölbögönünön kabar berdiñ. Emi men Açık kargışka salamın dedim. Akırı sen
anı kördüñ. Mına açık kargış degenim uşul. El uksun, bilsin munuñdu! Senin bu
ooruñ elge jukpasın, köpçülük alastap ayıktırsın! — dep sözün bütürdü.
El jerge tükürdü. Togolokko naalat aytıştı. Kee biri anı urmakçı boldu. Kuyruçuk
alardı toktottu. — Urbagıla! «Kamçı etten ötöt, söz söökkö jetet». Akmaktıgın koyör
— dedi. Togoloktun ölbögön tört şıyragı ele kaldı.
ÜÇ ERDİK
1051-jıl ele. Anda men 5—6-klasstarda okup jürgöm. Oşol jılı Midin Alıbaev
koluktusu Jıparisa eköö «Kırgızstan» kolhozunun jılkıçıları menen birge
jayloogo çıgıp es alıp jürüştü.
Oy Kaşka-Suuda oturgandar, başkarma Köpçükov baştagan bir toptoru
jılkıçılarga Eki-üç kono jatışıp, Midindin kurç ırlarınan, ar kanday kızıktuu
kepterinen uguşçu. Midikem Kuyruçuktun joruktarın köp bilet eken. Erteñ menenki
kımızga oturganda keçke çeyin sözdön tajaçu emes. Tamakka oturganda dele bayagı
kuykum sözdörü ulana berüüçü. Tegerektegen el janınan ketpey katkırıp, boorun
tırmap, közdörünön jaş akkıça külüşçü. Kay bir koyçumandar koy jayıp jürüşüp,
jılkıçılardan bir eki çını kımız içip kele kalalı dep kelişip, Midindin sözünö
kınıgıp oturuşup koylorun talaalatıp jibergeni köp bolgon. Al turgay bee saadırgan
baldar çoñ kişilerge jaşınıp oturup ugup, enelerin dalay kıykırtışpadıbı.
Midindin sözünö kızıgıp algandan kiyin al jerden jılış kıyın ele. Açkatokko
karabay otura berer elek. Bir künü başkarmabız: — Midike, jakşı sözdörüñdön,
ırlarıñdan aytıp berip, bir mookumdan kandırçı,— dedi adatınça. Anda Midikem: —
Basa bir uy berdiripsiñ, Jıparisa ekööbüz emes, büt jılkıçını ayransütkö kark
kılıp, sabaga da koşup, artkanın koşuna koyçumandarga berip jatabız. Çakaçaka süt,
kazanıbız dele may, çömüçübüz dele may, aytor may köl, süt köl bolup ele jırgap
kaldık. Mınday uydu başıma tük çıkkanı körgön emes elem. Al uydu maga berip koyup
may planın kantip atkarasıñar? — dep kaldı. Körsö kakşıktap jatkan tura. Anan
mınday kuyuluşturdu.
Uyuñdun sütü eçkidey, Uyuñdan aşa keçkidey. Çakçañdagan neme eken, Çakanı jara
tepkidey. Muzoosu tiyse koluna, Kokongo kaçıp ketkidey.
Al uydu bergen ferma başçısı Rıskeldi kızarıptatarıp, kamçısı menen jer çukup
tim boldu.
Kayradan söz ulanıp Midin Kuyruçuktun joruktarınan ayta baştadı: — Kuyruçuk
özü aytar ele. Üç erdik jasadım, siler baa bergileçi,— dep. Emese, oşonusun Kukemdin
öz sözü menen aytıp bereyin,— dedi Midin.
— Çoñ aş bolup kazaktan çıkkan Ak balbanga kırgızdan kişi çıkpay koyup, men
çıgam dep bolboy barıp, anı jıgıp keldim. Bul bir erdikke jatabı? Ekinçi erdigim:
açarçılık jıldarında ayıldan kap çogultup, arpa toptop keleyin dep Suusamırga
bardım. Bir ayça jürüp altıjeti ögüzgö jük arpa çogultup, emi keteyin dep jatsam
Suusamır eline söz tarap kaldı. «Kızıl-Oydun Oy-Teregindegi mürzödö şeyit bar
eken. Jañgız-jarım ötkön kişini mürzögö je Kökömerenge alıp kirip ketip
jatıptır» degen. Korkkon el Oy-Terekten çak tüştö ele beştenaltıdan toptoşup arañ
ötüp kalışıptır. Keç kurun, erteñ menen erte eç kim jalgızjarım kattabayt.
Kuyruçuk oylonot. Eger şeyit bolso beybeçaralarga jardam beret ele go, kayra şeyit
alıp ketkeni kanday? Mında bir sır bar. Bular bir körkoo adamdar boluu kerek degen
ygo kelip, örümçügö bilektey kamçı ördürüp, anı konçuna basıp, tün ortosu oogondo
Suusamırdan çıgat.
— E, Kuke, kayda barasıñ tün katıp degen üyeesine bolboyt.
— Bayagı Oy-Terektegi şeyit menen karmaşıp kelem. Je şeyit bolom, je şeyitti
jeñip kelem dep bolboy attanıp ketet. Oy-Terekke kişi taanılar taanılbas bolgondo,
tañ agara jete kelet. Mürzögö jakınday elekte ele atı koşkurunup, eki kulagın
tikçiytip baspayt. Özü dagı kelme keltirip, kamçılanıp kele jatkan kamçısın
ırgıtıp jiberip, konçundagı joon kamçını alıp, attı eki jolu basıp alganda, at
kamçıga uuga tüşüp aldıga jönöyt. Uşul uçurda mürzögö çukul jerden akka çulgangan
karaan tike ele kaçırıp sala beret. At ketençiktep, koşkurat. Añgıça bayagıl «şeyit»
janday kelip, bir kolu menen attı suuluktan karmayt, bir kolu menen eerdin kaşına
asılat. Kuyruçuk iştin jayın daroo tüşünöt da, «şeyittin» eerdin kaşına asılgan
kolun sol kolu menen eerge koşo bekem basıp, oñ kolundagı çoñ kamçı menen attı
kamçılanat. Tigil «şeyittin» kolun Kuyruçuk koyö berbey erdin kaşına nıktap basıp
alıp attın oozun koyö beret. Anan «şeyitti» çoñ kamçısı menen köçükkö basıpbasıp
alıp, «şeyit bolsoñ meni jut, beyit bolsoñ meni jut» dep attın tizginin «şeyittin
kolu menen koşo karmap, birde «şeyitke» kamçı urup, birde atka kamçı urup jürüp
oturat.
Bayagıl ak kiyimçen mürzödön ötö bererde adep kolun eerge basıp birinçi köçükkö
kamçı urganda ele çuçuktay çañırıptır, ar jagında dagı biröö çıga kalgan eken, at
jetkirbey alıp jürüp ketiptir. «Şeyit» çañırıp albarstıday jalınat. Oşentip atka
süyrötüp oturup Aralga jakın jerdegi Türkmön degen kişinin üyünün janına kelip
kıykırat. «Türkmön turgula, men Kuyruçukmun, ayal ala kaçıp keldim». Alar sırtka
çıkkanda «şeyittin» kolun boşotup jerge taştap jiberse jamıngan şeyşebinin
daynı jok, daldırap ayrılgan, «şeyittin» arañ ele janı kalıptır. Körsö, al
tüştüktön kelgen sart eken. Anın «şeyit» emes, adam ekenin bilgenden kiyin
Türkmöndü eerçitip, Oy-Terektegi mürzölörgö kirip, karasa, mürzönün arasınai ooz
jasap, jerdin aldına tam salıp kirip algan tört sart eken. Kadimkidey tam, tört
jerinde tört çırak koyulgan, eköö kaçıp ketip, biröö kalıptır. Kuyruçuk anı da
karmap alıp, kolun baylap koyup, Türkmön eköö tamının için añtarışsa, segiz attın
eer tokumu çıgıptır. Jılkı, uy, koylordun etteri, uı, talkan, egin, teri, ala kiyiz,
şırdak degi tiriçilikte közgö körüngöndün baarı bar eken. Alar «şeyit» bolup
alışıp, öydötömön ötköndördü karaktap, öltürüp Kökömerenge ırgıtıp jiberip, atın,
aydagan malın soyup alışçu tura.
Kuyruçuk mürzödön tabılgan ookattı bütün Türkmöngö berip, tört eerdi artınıp,
bayagı baylangan sarttı jılañaç-jılañaylak Suusamırga aydap barat. Oşentip, tört
sarttın aybın açıp, Kızıl-Oydun Oy-Teregindegi mürzödögü «tozottu buzup» toguz
ögüzgö arpa jüktöp Jumgalga kelet. «Bu ekinçi erdigim dep esep kılıp jüröm. Munu
kanday baalaysıñar» — dep kalar ele Kuyruçuk.
Üçünçü erdigim — dale oşol açarçılık jıldar. Toguz-Torogo barıp kaldım. Kış
jazga uturumdap kalgan, jaş kar lapıldatıp jaap jatat. Jumgalga keteyin dep jalgız
çıguunu tobokelge saldım. Atım işeniçtüü ele. Toguz-Toronun İt-Jol degen joluna
salıp kelatsam aldıman jöö kişinin izi ketiptir. Kolunda tayagı bar okşoyt. Çarık
çokoyçon eken, tamanı jarım keske jakın körünöt. Uşunday uçurda jalgız jöö jürgön
sen dagı erazamattın biri ekensiñ dep oygo batıp kelatsam, bayagı izdin artınan
tamandarı taylak töönün tamanınday bolgon eki döböt karışkırdın izi ketiptir.
Emnesi bolso uşul jigittin közün körüp kalayın, bul eki karışkır birikse soo
koyuşpayt dep katuuraak jürdüm. İt-Joldun kapçıgayına kire verişte korgon bar ele.
Oşogo jetip keldim. Korgongo jakındagan atım koşkurup baspayt. Kamçı menen
basıp-basıp alganda çukul kirip bardım. Noolunun tegeregi aylanta kan.
Karışkırdın izderi jatat. Koroogo kirgen boyunça adamdın izi kayra çıkpaptır.
Atçan kirip bardım, koroonun içi da büt kan. Koroonun içinde üstü jabık kaalga,
terezesi jok tam bar eken. Tamdın eşiginin aldı da kan. Attan tüşö kalıp eki jaktı
karasam eçteke körünböyt. İçine baş bakkanda bayagıl jigit közgö çaldıga tüştü.
Karışkırdın biri ölüp jatat. Jigittin bir kolunun küñ jiliginin etin kiyimi
menen koşo julup ketken eken, söögü kaşkayıp körünüp turat. Men eşikten
başbakkanda ele «adamzatsıñbı?»— dep bir ooz sözgö kelip, başka süylöörgö darmanı
kelbey jan berdi deyt. Añgıça bolboy tamdın oozunda turgan atım tördü karay ötö
kaçtı, jerdi sıypalasam muştumdan çoñuraak taş koluma uruna tüştü. Eşik jaktı
karay kalsam döböt karışkırdın biri meni tiktep turgan eken. Men da taştı karmagan
boyunça anı tiktep kaldım. Ekööbüz teñ kirpik irmeşpey bir azga tikteşe tüştük.
Tikteşip tura bergenden payda jok, baarı bir tigi atırılıp kelip kol salat degen
oygo keldim. «Çın koldogonum bolsoñ koldo» — dep turup kolumdagı taş menen tumşuk
talaştıra urup kaldım. Karışkır kañk dey tüşüp çalkasınan ketti, attı koyö berip,
ırgıp jetip alkımdan aldım. Belimdegi kıñıragımdı alıp daroo kekirtegin şılıp
jiberip, atıma kelip çılbırınan karmasam kalçıldap turgan eken. Çındap oşol
jerden koldogonum koldodu, bolboso... Attı bekem baylap eki karışkırdı soyup
terilerin böktörüp, bayagı jigittin söögün öñörüp alıp, İt-Joldun kapçıgayına alıp
kelip, Kargakuzgun jebegendey kılıp jaşırdım. Bul — bir erdik. Buga siler kanday
baa beresiñer? — dep kalaar ele Kuyruçuk — dep Midin oturgandarga saymedirep
bergen.
KUYRUÇUKKA ŞARŞENDİN KELGENİ
Kadimki kuudul Şarşen Kuyruçuktun kabarın sırtınan ugup aga jolugup
amandaşsam, azildeşip, süylöşup körsöm, altından baaluu sözdörün ugup, taalimin
alıp, kuuduldugunan kurjunga salıp kelsem dep tilek kılat. Bir künü atayın kamınıp,
Jumgaldı karay jolooçulap jönöyt. Şamşının belin aşıp, Kızarttın dabanın
basıp, törtünçü künü degende Jumgal öröönünö keldi.
Keçke maal kün batkan ubakta Kuyruçuktun ayılına jetip, anın üyün suramjılap,
attan tüşüp, eşik açıp üygö kirdi. Üydün içi tolgon el. Alar Şarşendi jabıla karap
kalıştı. Köpçülügü alıstan kelgen meymandar okşodu. Şarşen bosogo jaktan baştap,
kırkalay oturgandarga birden kol berip, imerilip törgö öttü. Kuudulmun dep ıraaktan
kelgen soñ, Kuyruçukka
kuuduldardın saltında uçuraşmagı abzel boluçu. Al Kuyruçukka jetip, kolun bek
kısa karmap koyö berbey:
— Amansızbı, esensizbi? Oo jarıktıgım, salamatta turasızbı? — degen sözün
ulam kaytalap, köçügün çaypadı.
— Eesine erkelegen kara döböttöy bolgon sen kimsiñ? Emne kuyruguñdu
bultakdatasıñ? Koyö ber kolumdu? — dedi Kuyruçuk.
— Tuura aytasız. Eemdi jañı körüp erkelep jatpaymınbı? — dep Şarşen dagı
köçügün çaypap koydu.
— Oo, kuday urgur, itçe erkelebey, kişiçe erkeleseñ bolo?..
— Iras, ıras, itçe erkelebey kişiçe erkeleyinçi... ha-ha-ha — dep Şarşen öñübaşın özgörtüp, közün süzüp, murdun çüyrüp, tanoosun derdeñdetip kaldı.
— Muruntugun kañtara türgön kara buka murundanıp, murduñdu çüyrösüñ da, men saga
kunaajın belem?
— Kapıray jagınıp jatpaymınbı, jarıktık...
— Bukaça jagınasıñbı? — dep koşumçaladı Kuyruçuk.
— Munuñuz da tuura eken. Anda adamça jagınayınçı,— dep dagı öñün özgörtüp,
oozun açıp, tilin sunup, murdun kışıldatıp, Kuyruçuktu jöölömüş etti. Kuyruçuk:—
Enesinin emçegin emgen topozdun muzoosunday türtkülep, murduñdu kışıldatasıñ...
Degi kim bolosuñ? Kolumdu koyö ber,— dedi.— Jarıktık, atayın uçuraşayın dep
kelsem murduma ele asılıp kaldıñız da, degi munu jogotoyun, murun bazarga alparıp
satayın. Akda emne deer ekensiz — dedi da kolun koyö berip taarıngan öñdönüp janına
olturup kaldı.
— Satıp algıday senin murduñdu mañka atka jem baştık kılmakçıbı? Je öpkö
orduna bere turgan üküsü bar deysiñbi? Jalaa kılbay aman ket. Murduñ özünö ele
buyursun. Emi dayınıñdı aytkın dedi Kuyruçuk.
— Şarşenmin!
— Ee Çüydün topozumun degin...
— Siz özüñüz kim bolosuz?
— Kuyruçuk bolomun.
— Ee, T.yan-Şandın tekesi turbaysızbı?
El külkügö tundu. Şarşendin kupşuñdap kuuduldanganına, Kuyruçuktun elestüü,
taamay taap aytkan sözdörünö ıraazı boluştu. Eköö janaşa olturuştu.
Taanışıp, tamaşalaşsam,
Kol berişip, koykoñdoşsom, Jüz körüşüp süylöşsöm, Bakıldaşıp, baarlaşsam —
degen tilegim buyurusa orundalmay boldu, Kuke!—dedi söz arasında Şarşen jarpı
jazılganday.
Şarşendi Kuyruçuk üç-tört künü janına alıp el aralattı. Sıy körgözdü. Kalk
kastarlagan çeçendin ar türküm sözdörünö çeri jazılıp, köñülü kök asmanday açılıp,
Şakeñ beşinçi künü degende kayra Çüygö bet aldı.
***
Kiyin Kuyruçuk jönündö Şarşendin: «Özü ırçı, körögöç sınçı eken. Bet algan
jagınan tartpagan, bir kişi astınan tuura baspagan, sözgö bay, çeçen, betteşkender
Kuyruçuktun sözünö kuykalangan eken eçen. Jön bilgiliginde daba jok, jok nersege
küypölöktögön sanaa jok, adamdın sırın bilgen, aytuuga sözü belen, kara jaak, kök jal
kişi eken Kuyruçuk» — degeni bar.
KUYRUÇUKTUN JAZUUÇULARGA SIN BERGENİ
(Midindin aytkanı)
«Midindin öz oozunan ukkamın, anın öz sözü menen aytayın» — dep, Jumgaldagı
Çaek kıştagının turgunu Sabırbek Kulmambet uulu kep salaar ele.
1939-jıldın jayında Bişkekke Kuyruçuk keliptir, jazuuçular menen joluguşup,
süylöşöt eken dep kalıştı. Kütüp turduk. Köp uzabay kelip kaldı. Baarıbız Kukeme
kol berip uçuraştık. Aljay suraşıp, azıraak oturgan soñ, Kuyruçuk özü ele ayttırbay
taanışuuga öttü. Meseldete süylöp, çetibizden ele sobol salıp sın bere baştadı.
— At kaçırbas ala aygır degen uşu. Munun kalem
kayratı da jakşı. Ömürü da uzak eken!—dedi Aalını körsötüp.
— Ee, mınabu jigittin saparı bütmögünö jakındap kalıptır. Alıska ketet.
Bolboso, tulkusunan ır tünök algan jigit tura... debespi Jusup Turusbekovdu karap.
— Arabanın çetki atınday julkungan bu kaysı balam? — Kubanıçbek Malikovdu
bizden özü surap kaldı. Külüp joop berdik.
— Ooba, ukkanım bar. Bayagı jılı Suusamırga barıp, bu zamandın alpı
Kojomkuldun üyündö konok bolup, bir baglan kozunun etin jeke özü jep, toyboy kalıp,
bergen etiñer uşul elebi dep tabagın tegeretip jibergen jigit uşu turbaybı...—
Baarıbız teñ katkırıp kaldık.
— Sözmör, kuyma kulak ekensiñ balam. Urmat sıydan kuru bolboysuñ. Ömürüñö öküt
kılbagıday jaşaysıñ,— dedi anan al Kubanıçbek tuuraluu.
— A mınabu, atan töönün tize jünündöy saksagay baş, öz çaçın özü tebetey kılıp
kiyip algan kaysı bala? — dedi Joomartka burula berip.
— Joomart Bökömbay uulu, Toktoguldun jeeni bolot! — dep Kasımaalı
baarıbızdan ozunup joop bere saldı.
— Bu tarmal balama kudayım çoñ önördü ayanbay beriptir. Atañgörü ay, birok,
ömürünün kıskasın kara! — Uşunu aytıp Kuyruçuk saal tunjuray tüştü. Baarıbız teñ,
özübüzdü ıñgaysız sezip, emnegedir jer karadık.
— A beregi, üstüñkü erdi menen kök, astıñkı erdi menen jer şıpırgan nemeñer
enesinin içinde kantip jürdü eken? — Kukem, emi bayatadan sözgö kıpçıla kalıp,
çeçensinip olturgan Kasımalı Jantöşevge karadı.
— Enem talaada tezek terip jürgöndö ele, tüşö kaçıptırmın,— dey saldı dagı
Kasımaalının oozu jön turbay.
— Ay uşu senin eneñdin sabaasının keñdigine barakelde! — dedi Kuyruçuk.
Baarıbız dagı katkırdık. Taş tiştegensip, Jantöşevdin jaagı jap boldu.
— A bul uluuñuzga kanday sın, baa beresiz? — deşti meni — Midindi körsötüşüp.
— Köçügü ilbirs, kökürögü karışkır, kartañ ördök murundangan şıldıñçıl,
tamaşaköy uul ekensiñ. Sözüñdü sıylasa jamakçı, özüñdü sıylabasa arakçı
turbaysıñbı. Bulbul tildüü, kükük ündüü akın da bolorsuñ. Ap balamay, birok taalayıñ
taykı! — degen ele Kukem...
* Jazgan kiteptin jaratmanı.
— A senin balam, joluñdu boz çalıp turat, tirüüñdö jakşılık körböysüñ,
ölgöndön kiyin arbagıñ çoñ bolot! — dep Alıkul Osmonovdu aytkan.
***
Kıstırma söz: Kuyruçuktun kırgızdın belgilüü akınjazuuçularına aldınala
aytkan sının turmuş da ırastaganı jurtubuzga belgilüü— (E. Ö.).
kuyruçuktun çoñ önörpozdorgo sın bergeni
(Belgilüü komuzçu, ırçı Şekerbek Şerkulovdun aytkanı)
1937-jıldın may, iyun aylarında Narın oblusuna gastrolgo barıp kaldık.
Kırgızdın kadimki kıraan talanttarı katarıbızda. Jer kıdırıp, el köñülün kötörüp
degendey, akırı Jumgaldın «Kızıl-Tuu» kolhozuna oyun koyduk. Salt boyunça keçkurun
altı kanat boz üydö konok bolup, uy müyüz tarta maldaş urunup, kımız içip olturduk.
Añgıça, bir sakalduu kişi boz üydün bosogosun attadı. Tördö oturgan Kalık ordunan
tura kalıp, özü basıp barıp uçuraştı. Biz da dürböp kaldık. Körsö al kişi Kuyruçuk
eken. Közünön otu janıp, kars-kars küldü:
— Orduñarga otura bergile, azamattar! Bul üy özübüzdükü...
Kuyruçuk menen Kalık aljay suraşıp olturuştu. Anan Kalık ar biribizdi
taanıştıra baştadı. Jarıktık Kukem murda eç birööbüzdü körbösö dagı taasın
baalap taştadı:
— Karamoldo Orozov...
— Koş ooz mıltık murundanıp, bul kıl tırmagan jagınan birinçi adam, astına
başka komuzçunu çıgarbayt.
— A bu Çalagız İmankulov...— Munu da bilem, Karamoldo eköö jerdeş, küñgöy
sayaktardan. Dandırga bışkan şırmak tokoç bettenip, komuzdu jakşı çertet. Ekööbü
teñ mıktı komuzçular turbaybı. Biri-birine şakirt kişiler...
— Alımkul Üsönbaev...
— A bu kişi 1912-jılı Şabdan baatırdın aşında ırçılardın sabında bolgon.
Oşondo «Badışam» degen ırın ukkamın. Böksösü jok, tökmösü köp akış bolot
degemin. Alımkul jerden oyup alganday, kalmaktın çöyçök jılkısı keyiptenip,
tekireñtaskagınan jazbayt...
— Şarşendi bilesiz go...
— Bilbey anan. Şarşendi men küçük kezinen bagıp çoñoytkomun. Kiyin döböt
bolgondo Kukesin taanıbay, keede borsuldap koyup jatpaybı. Balamday körüp, ak
batamdı bergem, topozdun muzoosu tumşuktanıp, azır kuudulduktun kıyını.
Şarşenden kiyin kırgızda kıyın kuudul çıkpayt...
— Moldobasandı ukkanıñız bardır?
— Munun atası Musulmankul Ak-Talaadagı mıktı degen kişilerdin biri ele. A bu
uulu Moldobasandş «Manas», «Semeteydi» aytıp, seketpaydı ırdaganık ugup jüröm.
Anık manasçının obonu mına uşu Moldobasanda. Akındıgı, komuzçulugu da,
obonçulugu da bar. Tört ayagı teñ jorgo, kuday koldogon adam.
Anan Kuyruçuk Musanı karap kaldı:
— Jañıdan tuup, muzoosun jalagılap turgan ak uy közdöngön bu iiim kaysı?
— Kuke, bul Baettin uulu Musa degen obonçu, kıyakçıbız uşu, özübüzdün inilerden
emespi...
— Kana jigitim, ırdap körçü,— dedi Kukem anda. Musa «Arpanın Ala-Toosunandı»
sozolonttu.
— Aylanayın, ünüñ tunuk turbaybı, sen too bulbulu ekensiñ! — dep al ıraazı
bolup, anan Abdıldanı körsöttü:
— Bu teetigi Aksı, Turpandagı kuurulgan kıtay keyiptengen inim kaysı elden?
— Bu Tüştük Kırgızstandan, Bayışov Abdılda degen el kıyakçıbız...
Emnegedir Kukem eç nerse aytpadı, saal başın iykep, tek Jumamüdüngö ötüp ketti:
* Bayandı ugup, kagazga tüşurgöi Kubat Osmonbet uulu.
— Mobureki közün jırtıp teşkensigen, soygon tülkü oozdongon balam kaysı?
— Jumamüdün Şeraliev, baarıbızdın kiçüübüz, inibiz, özü At-Başılık...
— O aylanayın, sen Kıdır daarıgan jan ekensiñ! Birok, senden akın je ırçı
çıkpayt, mıktı obonçu, bolosuñ. Obonuñdu sozo ber balam...
Boz üydö oturgan artistterge öz baamın aytıp, kezek maga da jetti:
— Mınabu kırçañgı çabdar ker bıştı sıyaktangan kim, kaysı elden?
— Kuke, Şekerbek Şerkulov degen jigit uşu, Talastan bolot?..
— İnim senden jakşı komuzçu çıgat. Komuzuñdun arkası menen elge alınasıñ.
Irçılıgıñ da bar tura! — dep baamın ayttı maga.
Uşunday kup sındagan, tamaşa aralaş sözdör ulanıp, kasiettüü Kukem ayagında
Kalıkka da kayrıldı:
— Arabanın çetki atınday julkungan, kaykı bel karagerdey inimdi köptön beri
bilem, özübüzdün Jumgaldan emespi. Akın attuuga jemin jedirbeyt, küdük oy
kaltırbayt. Ak tañdaylarga teñ bolso teñ, astı kem emes... Siler dagı kiyin
baamdarsıñar, Kalıktın ırçılık baatırdıgı da bar. Mınday kasiret çanda bir
akında bolot.
Kursak jaş sorpoluu et menen, köñül jakşı aytılgan kep menen toydu. Akırında
Kuyruçuk baarıbızga ak batasın berdi.
IYIK BALA
1976-jılı Jumgaldın Bagışan ayılına barıp, Kuyruçuktun öz uulu Mukat
aksakalga jolukkanımda, a kişinin öz oozunan bulardı ukkamın,— deyt Altımış
Aşırakman uulu.
— Atamdın emçektegi baladay jılañaç, sakalı çubaljıp turgan koldooçusun
kiçñnekey kezimde körgömün. Çaması beşaltıdagı kezim bolso kerek. Atam: «Mukat,
sadaga boloyun, men namaz okup atkanda üstümö kirbey jür, ager kirip kalsañ, namaz
okulup bütkönçö kayra eşikke çıkpay, uktabay otur» dep kee-keede eskertip kalar ele.
Bir künü törkü üygö kirip barganımda atam namaz okup atıptır, janında aksakalı
eşik tördöy çubalgan jılañaç bala oynop olturat. Berki burçtagı köldölöñgö akırın
jantaya kalıp, birde atamdı, birde berki sakalçan balanı karaym. Emnegedir korkkonum
jok. Atamdın bayagı eskertken sözün estep, jakşı ele uktabay olturgam. Namaz ötö
uzakka sozulgansıp, denem talıkşıp, kirpikterim jabışıp baratkanın bir bilem.
Añgıça, töböm zıñ dey tüşkönünön közümdü açsam, atam meni töbögö bir koyup,
mañdayımda açuulanıp turuptur:
— Seni menen eki Kuyruçuk çıkmak ele. Emi bolboy kaldı, jay turmuşuñdu ötkörö
berersiñ! — dep kayta başıman sılap basıp ketti. — Mukat aksakal çokço sakalın
sılay ökündü.
KEREMET JÖNÜNDÖ KEP
Kuyruçuk bir künü rayondun borboru Çaek kıştagına kelip, Kudaybergen Karımbaev
degen kızmatkerdin üyünö kayrılıp kalat. Üydögülör eşikte jürüşsö kerek.
Beşiktegi kızdı çeçip alıp, başın çıgarıp, kurjununa salıp, kanjıgasına baylap
attanıp jönöy beret. Oşol ubakta naristenin çoñ enesi körüp kalıp, «Aylanayın, bul
emineñ? Taştap ket!» deyt jalınıp. Kızdın enesi da çurkap kelip bezildeyt.
Kanjıgagadagı kız külüp jüröt deyt atakelep Kuyruçuktu...
— Üydö juurkandın arasında otuz eki som akça turat. Oşonu maga apkelip çeçip
al!—deptir.
Ene otuz eki somdu alıp çıgıp, kızın kanjıgadan çeçip alat. Kuyruçuk «Kızıñ
ömürlüü bolsun!» degen batasın berip jolun ulayt. «Eç kimge barbay, kaçıp ıylaçu
ele... Kapıray!» — deşip tañgalışat. Bey ele akçaga çıgım boldum debey ene kubanat.
Kaynenesi da bir ulak tülöö kılalı deyt süyünüp.
Kuyruçuk ırımdagan oşol kız kiyin boy jetkende aytıluu Midinge jubay bolgon
Jıpariysa eken.
***
Beşaltı adam aşkanada pivo içip olturuşuptur. Añgıça Kuyruçuk tuuraluu kep
baştalat. Arasında Jumgalga kelgenine az ele bolgon Baykarin degen çüylük sot bar
eken. Al tigilerdin sözün bölüp:
— O koysoñor bolo Jumgaldıktar! Kalıgıbız mınday, Kuyruçugubuz anday! — dep
ele maktakasıñar. Kalık ırdasa ırdagandır. A Kuyruçuk özü ele bilip alat, aytkanı
aytkanday kelet debegileçi... Maga kelip körsünçü! Keremetin köröyün! — deptir.
Oşol uçurda eşikten añdıp turgansıp, Kuyruçuk şıp kirip kelet. Bayagı sotko
tigile karap: «Kele, çöntöktögü kırk somuñdu?!» deptir. Olturgandardın baarı
apkaarıy tüşüp, orundarınan tura kalışat. Sottun kolu kalçıldap jatıp,
çöntögündögü kırk somdu Kuyruçukka karmata salat. Jıyırma somun janındagılarga
taştap, kalganın joldogularga beremin, a sen közüñdü açıp jür, köp jılı sot bolosuñ
dep al eşikke uzayt.
— İi Kuyruçuktu kördüñbü?..
— Uşulbu?..
— Ooba, jana sen kelip ele körsünçü degen Kuyruçuktun özü!
— Jook, adegende maga ajıdaar kebetelenip körüngön. Anan adam ekeni baykala
tüştü—deptir sot.
Kuyruçuk keede kee bir adamdarga bürküt, jolbors, je karışkır bolup körünçü
deşet.
Mamatemir degen karıya mınday eskerçü eken:
— Kök-Oy mektebinde derektir elem. Azırkı çoñ joldun kün jürüş jeegindegi
taarumdu sugarıp jürgöm. Bütö jazdap kalgam. Karañgı jaap, köz irmelgen maal. Añgıça
bir atçandın karaanı jolgo toktoy kalıp, «Oy, Mamatemirsiñbi?» dep ün saldı.
Ününön ulam taanıy koyup, aydoonun çetine çıgıp keldim. Salam ayttım. «Kele
koluñdu» dep, kolumdu kısa karmap uçuraştı da «Kana. kara kaşka kozuñdu soyösuñbu? —
dedi külüp Kuyruçuk. «Soyöyun, birok...» dedim apkaarıp. «İi, sen bile eleksiñ, jürü
üyüñö» — dep meni eerçitip jönödü. Üygö kelsem çın ele kara kaşka kozu baylanıp
turuptur.
Bata kılıp, bayagı kozunu soyup kirdik. Atam Sulayman jin okugan moldo bolçu.
Körsö, balası elirme menen oorugan biröö taştap ketken eken kozunu. — Eçteme emes!
Balası ayıgat! — dep koydu Kuyruçuk.
Et bışkıça sırtka çıktık. Koburaşıp basıp turduk. Bir maalda Kukem tunjurap,
unçukpay kaldı. Azdan soñ gana: — Mamatemir, bul jer murda On-Tal degen jer ele. OyTal atı öçüp, Kök-Oy atka konup ketti. Jeri bir kes ıldıylap ketiptir. Eli bir
alaamatka uçurayt... Degen kebin aytıp, dagı unçukpay kaldı. Men añ tañ boldum. Takıp
surabadım. Surasam dele jaktırbay koymok. Al künü konok kaadasın kıldık. Ertesi
erte turup, koştoşup uzap ketti.
Oşondon köp ötpöy uluu soguş baştaldı. Kök-Oydun da erazamattarı soguşka ketti.
Aga udaa açarçılık, ooru kaptap ayıldagı jüz jıyırma tütündüi toksonu ölümgö
duuşar boldu. Soguşka ketken erbülönün köbünön kara kagaz keldi... Mınday apaat al
jıldarı Jumgaldın köp jerinde bolgon. Birok, Kök-Oydo özgöçö ele..
ALTIN BAŞ JÖNÜNDÖ BAYaN
— Kuyruçuk Bayzak baatırdın akılmandıgın, söz bilgilngin dayıma urmattap
eskerçü eken. Andan ubagında ukkan baaluu bayandardı, sanjıralardı kuyma kulaktıgı
menen ulagan, elge jayıltkan Kuyruçuk bolgon. Men «Altın baş jönündögü» kepti
Kuyruçuktun özünön ukkan karıyalardan uktum ele,— dedi Abdıhalil ake.
***
— İlgeri Uzun-Kabaktın Ter-Jaylagında ötkön çoñ manap Rayımbektin aytıluu
aşında ketmentöbölük Ernazar baatır menen jumgaldık Aksakal baatır er sayışka
tüşkön. (Al kezde sayışkan erlerdi balban dep da koyuşkan).
Ernazar balban küröşkö çıgıp, ayrı töştün aldına jatpagan, eñişip eerden köçügü
kıltaybagan, sayışıp nayzaga solk etpegen, baatırdın baatırın jeñgen, balbandın
balbanın eñgen pendeden özgöçö jaralgan şer eken. Zorlugu andan kiyin körüngön
Kojomkulday bar bolçu deşet. Oşondo otuz bir jaşka tolup, ayda bolup turgan ubagı
turbaybı. Atagı kırgızdın al uçu menen bul uçuna ugulgan Ernazarga daap çıguu oñoy
emes da. Al emi Aksakal andan kiçüü. Küröşkö, eñişke tüşkön balbandıgı jok bolgon,
birok, er sayıştan eçendi añtarıp attan tüşürgön, al turgay ayrımdarın öltürö sayıp,
kankor atıga baştagan eren eken a dagı. Boyu japaldaş, keñ dalıluu, jayık töş ele
deşet anı.
Oşentip eki tarap eki baatırdı sayışka dayardap, çuktap kiyindire baştayt.
Sayapker bilermanı at tandap, kaşköy kalısı nayza kamdap kalışat. Ernazar:
«Aksakaldın armanı içinde kalbasın» dep aga atayı kişi jiberet. — Maga çıkpasın,
jaşında jayrap kalat! — degen Ernazardın sözün aytıp kelet biri. — Tüşümdö kara
çaar jılandın başın çaynagam! — dep külüp koyöt deyt anda Aksakal kamırabay.
(Irasında anın uşunday tüş körgönü çınga janaşat). Nayzaga tüşör künü oşol tüşün
Bayzak manap baş bolgon öz mıktılarına aytıptır. Alar «tüşüñ jakşı eken,
baatırdı jaylaysıñ!» — dep joruşat. Uşu tüşünön soñ Ernazardan başta ogole
çooçup, sestengen Aksakal kıyla şerdene tüşöt.
Emi, Aksakal tarabındagılar ketmentöbelüktörgö tıñçı da, ırçı da jiberişet.
Tıñçısı tigi baatır kanday kiyingenin, kanday at mingenin bilip kelmek. Irçısı
Ernazar atka mingende anın jürögünün üşün alıp, korkutup ırdamak.
«Ernazardın kamı büttü. Buka moyun eken, üstünkü topçulugu jetpey, çurkuldayı
gana açık kaldı. Zootu saal kiçinelik kılıp, öydö çoyso jete berbey, jayık töştün
öydöñkü alakanday açıgına bulgaarı töşöldü» deyt bayagı tıñçılıkka barganı. Munu
Aksakal oşo zamat köñülünö tüyüp koygonu. Aksakaldın da kamı ayaktadı. «Ölsö dagı
attan tüşpösün!» deşip anın küyörmandarı amalköylük kılıp, jargak şımdın içinen
eki joon sandı çılbır menen baylap, bagalekten ötkörüp, jigin bildirbey basmayıl
menen koşo bek tartıp koyuşat.
Çaar at minip, adegende Aksakal baatır çıgat aldıga. Oşondo bayagıgatayı
jiberilgen ırçının Ernazardın jürögünün üşün almakka ırdap turganı:
— Teetigil,
Ak boz at minip bolkoygon, Aybaltaday koltoygon. Sayıp jıyıp on törttü, Şeyit
kılgan jetini, A düynö jayga uzatıp, Tattırgan beyiş tuzunan, Taptırgan urdun
kızınan, Al sayaktardın Aksakal, San kırgızdın baatırı.
Erdemsingen ey Ernazar, Al seni sayamın dep jatırı!
Irçının bu ırına kulak saldıbı je salbadıbı, kim bilsin? Emi Ernazar baatır
çıktı deyt, çoñ jeerde kaşkaga kamçı urup. Sayışmakçı jer tüz emes, saal aydöş eken.
Ernazar eñkeyişten tömöndötö, Aksakal öödölötö kaçırışmay bolot.
Kalıstın belgisi berilip, eki baatır kaçırışıp jönöyt. Betteşe kelgende
eköönün teñ nayzası ortosunan sınıp ketet. Körsö, bul alardın adepki tooruşmagı,
sınaşmagı bolgonu.
Ekinçi betteşüüdö nayzakerler murdagıdan katuu kaçırışat. Tulparlardın
tuyagınan tütündöy çañ burayt. Köpçülük demin içine alıp, közdör oşoyakta. — Janıbar
çaar at bu jolu başkaça çurkap alıptır! Koyöndoy bögüp, kayta eliktey ırgıp, koş
kulagın japırıp baratkanın ker! Ay, Aksakal soo koyboy kaldı! — deşet sınaakılar.
Kak jüröktün tuşu dep, kan jutar keziñ uşu dep Ernazar barat çu koyup. Oozomurtka
tuşu dep, oñbos jeri uşu dep Aksakal barat çu koyup. Eki tulpar, eki er emi bet
kelgende, «kars» degen ün ugulup, çañ ızgıp ele kalganı. Aksakal çaar attın soorusuna
çabıla tüşüp, başı tömön şılkıyıp oop baratıp, kayra eptep oñolo kalıp, eerdin
kaşına kolu jabışat. Çaar at estüü mal eken, kişenep jiberip, eerge öböktöp eesi
oogon eesin özü tarabına ala kaçıp jönöyt. Al emi çoñ jeerde kaşka emnegedir bir
orunda tegerenip kaldı deyt. Eerden kopşolup, kozgolup da koyboy at üstündö zoñkoyup
Ernazar oturat. Adegende köpçülük anın emne bolgonuna tüşünö berbeyt. Beşaltı
jigit aga çaap jetip, baatırdı körgöndö ökürüp jiberişet. Ökürbögöndö kantmek alar!
Kokodon kirgen nayza kök jelkeden körünüp tursa! (Aksakal Ernazardın bayagı açık
kalgan çurkuldayın boljop sayat. Nayza kabattap koygon bulgaarını jırıp, töş
sööktün üstüñkü kırın jemirip ötüp, andan tayıp, çurkuldaydan kirip, oozomurtkanı
talkalayt da şiliden eki karıştay çıga tüşüp toktoyt. A berki koko jaktagı sınıgı
tutamga tolor kalat)!..
Ernazardın baatırdıgın kara! Ökürgöndördü Kolun jañsap özü toktotot. Tizgindi
tartıp, üzöñgünü teep, soo kişidey attan tüşöt dagın on beş kadamday basıp barıp,
kıbılanı karap sınar tizelep oturat. Saamga asmandı tikteyt. (Jarık düynö menen
koştoşkonu da). Anan koş koldop kokodogu nayzanı özü julup salat! «Kor» etip kan
jayıla berip, kayran er oşondo bük tüşöt! Ölüp baratıp da attan tüşpöy ölüp baratıp
da jeñilip berbey, baatır akırı jer kuçaktap jıgılat. Jeñilüü, bagınuu degen emne
ekenin bilbegen kayran şer akırı ajaldan gana jeñilip, ajalga gana bagınıptır!
***
Ketmen-Töbö taraptan otuzday kişi Jumgaldın çoñ manabı oşol kezeñde
kırgızdagı kadırmandardın biri — Bayzak baatırga doo menen kelişet.
— Balban saymay bar ele, başka saymay jok ele! Urmattuu baatır, silerdin balban,
bizdin balbandı başka sayıp öltürüp oturat. Narktı buzduñar, salttı buzduñar! Emese,
kan tölöysüñörbü je kun tölöysüñörbü? — deyt joon toptu baştagan kişi.
Bayzak baatır janjagına sıdıra köz jügürtüp, jay, kalbaat süylöy baştayt:
— Alibette, Ernazardın ölgönü jaman bolbodubu... Kanday bolso dagı jan kıyıldı.
Ömür üzüldü. Uşul jagı ökündüröt. Uşul jagı jaman boldu. Allataalabız pendesine
ar kanday ajal jazgan emespi. Birine okton, birine otton, birine çokton, birine
zoodon, a birine suudan, a birine nayzadan! Ernazardın körör künü bütmögü, içer
suusunun tügönmögü nayzadan eken! Egemdin bu jazganına biz emine demekçibiz?..
Tuuganım, sen narktı, salttı buzduñar degen maseletti aytıp turasıñ. Sözüñö
karaganda özüñ narktı, salttı bilbeyt okşoysuñ? Ugup turgun! Narktı salt eerçiyt.
Eköö ajırabayt. Narktın jolu menen alganda er sayışka tüşmök bolgon kişi uulu
ölümgö başın baylayt. Bul baatırlıktın saltına da ılayık kelet. Al emi eki
baatırdın kimisi nayzadan ajal tabaarın egemden bölök jan kişi bilbeyt. Siler
balbanıñardı sayışka salaarda anın epadam ölüp kalar jagın oylogon jok beleñer?..
Oylonboy salgan bolsoñor nark oşondo ele buzulgan! Ee tuuganım, emi, «kan
beresiñerbi je kun beresiñerbi?» degen soboluña keleli. Saltka tayanganda sayıştan
ölgön erdin kanına kan bermey jok! Kan bermey ber ekenin men bilbeymin, ager
bilgeniñer bolso aytıp körgülö! A kun tölöö jönün antkanda kep başka. Nayzadan
nabıt ketken balbandın kunu er sayıştın baygesinde bıçıluu. Eki balbandın biri
köz jumsa, bayge oşol tarapka, kun orduna berilet. Saltta uşunday! Emi, erejeşart
jönün aytalı... Er sayıştın erejeşartın buzgan balban Ayıp tartat. Munu kalıstar
taktamagı, çeçmegi oñ. Agerde, Aksakal erejeşarttı buzup saygan bolso, anda aga ayıp
tarttırabız! Men Ernazardın jaraatın körgön jokmun go, buerde oturamın... Başka
saydı dep aytıp turasıñar... Altın baş dep emnelikten aytılat? Altın baş degen
emine?
...Akıldı aldına baskan altın tabaktın üstünö çaç çıgat. Andan ıldıy tagdırıñ,
taalayıñ jazılgan jazı mañdayıñ. Mından soñ kelbetiñe körktü, sürdü bergen
kerilgen eki kaştı, alakanıña bassañ aga batkan, tarta salsañ asman-jer, büt aalam
batkan, adamdın şamçıragı — eki közdü aytkan. Anan tömöngö kuyulup murun tüşöt.
Kiyinkisi, tuzdaamdın, nasip menen şıbaganın eşigi — eki erin. Ildıy jagına beş
ubak namazda erkeletip sılagan sakal çıkkan eekti jaratkan. Mına uşundan öydö karay
Altın baş dep atalat! Adamdın akılesin, tulkuboyun başı başkarat. Oşonduktan anı
özgöçö baalap, Altın dep aytabız!Oozomurtka altın başka kirbeyt, al denege
tieşelüü. Maldı muuzdordon muuzdap soygondo dele oozomurtkası denede kalat
turbaybı.
Bayzaktın sözü baarış ınandırat. Köpçülük saamga dımıp kalat. Bayzak sözün dagı
ulayt:
— Azır kalıstar dayındalsın. Jumgaldan beş kişi, Ketmen-Töbödön beş kişi,
baarı on kişi barıp Ernazardın jaraatın körüp kelsin. Jaraat kokogo jetse, ayıptı
oylonolu! Kalıs başçı kalkı taanıgan Kuyruçuk bolsun! Nark menen salttın, ereje
şarttın jolunan taybaylı! Uruşup çabışıp ne muratka jetebiz? Er öldü! Emi el
arasın jamandık aralabasın! Köktö Kök-Teñir kudayıbız bizdi körüp, ugup turat!
Kalıstar baatırdın jaraatın köröt. Zor adamdın moynu uzun, opsuz joon turbaybı.
Nayzanın jaraatı kokogo bir eldey jetpeptir. Kalıstar uşunu aytışat.
— Emese, Aksakal baatır Ernazar baatırdı başka saygan emes, denege saygan! — dep
Bayzak baatır bütüm çıgarat. Aşka kelgen alaman jurt çabışpay, çırdaşpay tarayt.
KUYRUÇUKTUN AYaLZATI TUURALU AYTKANDARI
«Ayal — ene. Ayal — jaşoo başatı. Ayal — üydün kutu, ırıskının şam çıragı».
«Uul jaman bolso muun ketet, ayal jaman bolso konok ketet». Ayalzatın ilgerkiler
jalpı jonunan on ekige bölöt. Bul tuuraluu Bayzak ajıdan ukkanım bar. Emese, men
dagı kep salıp bereyin. Siler dagı ayta jürgülö, bizden kiyinkiler da bilip alışsın
munu — dep kayran Kuyruçuk aytçu eken.
ALTIN SOGONÇOK, JEZ ŞIRGIİ
Ayalzatının eñ mıktısı. Körkkelbetin, şıñga boyun jez şırgıyga teñep,
kadırlapbarktap, ızaat kılışkan. Ak uul, kızılkızdın enesi bolgondugu altın
sogonçok dep baalangan. İlgeri el egesi ordo üygö başı aça, azemdüü jez bakan tirep
koygon. Anı menen ak ordonun tündügün kötörgön. Munusunda da kupuya maani bar. Jez
şırgıy üygö körk berip turgan. Demek, mıktı ayal jez şırgıyday üy körkü, üyüñdün
tiregi deşkeni:
ARKAR EMÇEK, AGILGÖİ TARAZ
Balabakırluu bolso dagı kelişimdüü taraz boyu, kelin sını ketpeyt. Kerilgen
sımbatınan jazbayt. Oşondon ulam mınday urgaaçını kayberendin ıyıgı arkarga
teñegen. Allataala zayıpzatına bölgön akıleske da aşıgıraak egeder bolgondon ulam
akılgöy atangan. Adebi adam balasına jagat. Elge, agatuuganga mamilesi dayıma
adamkerçiliktüü.
AK KÖRPÖ JAİIL
Jürümturumu ayıpsız, ala jipti attabayt. Baş koşkon erin abıdan kadırlayt.
Küyöösün küküktün balasınday bagat. Özü oor basırıktuu, kelbettüü kelet. Ata saltın,
kaada, ürpadattı jakşı bilet. Üyünö kadırbarktuu konoktor köp kelet. Eri dayıma
zayıbı menen akıldaşıp iş kılat. Oşonduktan erinin işi ar dayıma alga jılat.
AK JOOLUK DELBİR
Aşkere çırayluu, suluu. Jarık mañdayı, jañırgan ayday kaştarı, uzun kirpiktüü
boto közdörü, kırdaç murdu, ak juumal jüzü, kızıl gül erinderi, koykogoy moynu
birine-biri töp kelet. Tögülgön uzun çaçı, kırgıykuş müçösü sımbatın ogole
arttırıp turat, kelbetinen kemitke tappaysıñ. Dayıma jaraşıktuu kiyinip jüröt. Üy
ookatka tıñ, büyrö.
JAYIL DASTORKON
Kolu açık, peyili kenen, bardar. Uşunusu menen elge jagat. Kazanı otton tüşpöyt.
Dastorkonu dayıma jayıluu, aştamagı jaynap turganı turgan. Kelimketimi köp.
Saymaçı, oymoçu da boluşat. Uşakayıñga kızıkpayt. Abısındarı urmattaşat.
JABILUU KARA İNGEN
Köp süylöböyt, kişige katuu aytpayt. Arbın ubaktısın üytiriçiligi menen
alpuruşup ötköröt. Bala bakıraluu, karapayım kelet. Tekeber, kesir degendi bilbeyt.
Elge da, erge da birdey mamilede bolot. Erdin tabılgasına kötörülböyt. Bar bolso
maktanbayt, jok bolso çünçüböyt. Kenen ookatka da, tartış ookatka da büyrö. İynesi
baş bolgon baktıluuga jolugat.
BAŞ KOİKOÑ
Koykoñdop el biylöögö katışat. Öñdüütüstüü kelet. Til tabışıp süylöşö bilgenge
kıyın. Kıyal--jorugu, jürüm-turumu erkek münözdüü. Erin da, üy-bülösün da teske salıp
başkarat.
DÜNÜYÖKÖY TOTU
Tabılganın zayıbı. İlgerkiler çüpürök zayıp da deşken. Eski-usku, kereksiz
çüpüröksapıraktı dünüyö köröt. Alardı közü kıybayt. Al emi tabılganın zayıbı
degeni, erdin kolunan bakdöölöt tayısa jüdöp kalat. «Birde jigit töö minet, birde
jigit jöö jüröt» degen. Oşol töö mingendin gana zayıbı. Jöö jürgöngö — jük!
DÜR KABAK ÇABDAR
Dayıma kabagı bürköö, uruşka jakın. Ditine birdeme jakpasa itatayı tutulup,
kayırın çayır kılat. Erdin da, balabakıranş da sazayın beret. «Kıyalıña öz atañ,
tuugan eneñ gana çıdabasa» — dep aytayın deseñ ak uul, kızıl kızdı töröp koygon. Uulkızı çoñoyup, enesin koy degiçe kayradan erdi karıp kılat.
AY ÇIRAYLUU, AÇA TİL
Alla-taala aga çıraydı ayanbay bergen. Birok, kemitkesin tilinen çıgarıp, akılın
bas kılgan. Kolunan tüzük iş da, aş da kelbeyt. Tilinin zaarı kara çaar jılandın
tilin kalpıy kesip, jelimdep alganday ele bar. Tuugantuuşkanga, koñşukoloñgo da
tili tiet. Bir erdi ömürünçö karıp kılat.
EÇKİ SAN TIİTAK
Tütündü türö kıdırgan ayılçı, uzun kulak uşakçı. Eçki sımal erbeñ-serbeñ, janı
jayalbayt, jalakay. Sırt kelbeti dagı jagımduu bolboyt, közüñ toyboyt. Eki ayıldı
eriktirbeyt, bir ayıldı biriktirbeyt. Etegin üzö basıp, tütün çıkkan üylördü añdıyt.
SUU MURUN SÖPÖK
Atı ele aytıp turat, bolgonu urgaaçı ele... Uşakçılıgı, ayılçılıgı jok. Birok,
dayıma jüdömüş. Üyjayın, kazan ayagın ireettüü, taza karmay albayt. Kirkogu
juulbayt. Tamakaş dayardagandı jöndüü bilbeyt. Öz boyuna da jakşı karabayt.
MASKÖÖDÖN DA ALIS, KAİRA KELBEYM
Kuyruçuk karıganda da aldanküçtön taybaptır. Baskanturganı kadimki jigitterdey
şaydoot, atka mingeni çıyrak ele deşet. Al emi murdagısınday salmaktuu, orunduu,
nuskaluu jana tamaşaluu sözdörünön eç jañılbaptır. Kayran kişinin közü açıktıgı,
keremetkasieti dagı anı ömür boyu koştop kelgen tura.
Jarıktık özünün içeer suusu tügönüp, köröör künü bütköndügün — ölöörün da
aldınala bilgen eken. Oorupsırkap töşökkö jatpaptır. Ölöör künü kündö-güdön erte
oygonup, atın özü tokup minip, şaştıra bastırıp, ayıl aralap jönöyt.
Malına çöp salıp jatkan koşuna çal anı körüp: — Ee, Kuke, bu tañ atpay kayakka? —
dep kalat. — Alıska ketem, alıska! — deyt Kuyruçuk.
— Alıska bolgondo kayda? Masköögöbü?
— Jok, Masköödön da alıs, kayra kelbeym...Al künü ayıldı büt kıdırıp, tuugan
tuuşkandarına, teñtuş abışkalarga, özü peyili süygön adam* darga barat. Üylörünö
kirip daam sızat. Kızıktuu, tamaşaluu kepterinen da aytıp oturat. Keteerinde: — Emi
jakşı kalgıla, koştoşoyun dep keldim ele, alıska ketip baratam... — deyt.
— Alıska bolgondo kayda? — deşet alar dagı.
— Masköödön da alıs, emi kayra kelbey kaldım — deptir kadimki tamaşaluu
kebinen jazbay.
Oşentip, büt ayılapadagılar menen koştoşup keçinde üyünö kelip tüşöt. —
Namazşam bolup kaldı, namaz okup alayın — dep kempirinen jay namazın surayt.
Kayran kişi törkü üydö namaz okup oturup, jay namazga jıgılgan boyunça kayra
turbaptır.
***
Kuyruçuk Ömürzak uulu 1866-jılı tuulgan, 1940-jılı düynödön kaytkan.
KEREEZ
Ayıldaştardın aytımına karaganda Kuyruçuk ölöördön bir kün murun kereezin
aytat. «Men ölgöndö mürzömdün kazanasın kün batış taraptan çıgarbay, tekksiçe, kün
çıgış Tarabıian çıgargıla!» — dep suranat. Dagı bir adattan tışkarı ırımdardı
sunuş kılat. Al köz jumgandan kiyin mürzösün özü aytıp ketkendey kazalı deşse aga
moldo bolboyt:— Kuyruçuk emne, başkalardan özgöçölöyagöya kördö jatmak bele?
Musulmandardın şartına ılayık kelbeyt. Kovgula! ~ dep koyöt. Oşentip, Kuyruçuktun
kereez atkarılbay turtan bolot. Sööktü jañı suuga alıp jatkanda mürzö kazgandardın
biröö çurkap kelip, janagı kün batış tarabınan moldonun aytuusu boyunça kazıp
çıgargan kazananın töbösü tüşün kalganın aytat.
Mürzvnü kayra Kuyruçuk aytkanday kazışat.
AR KIL BAYaNDAR
Kuyruçuk
El ürkün
Elüü boluş el ürkün,
Ürkkön jerin aytayın.
Köküröktön kök tütün,
Bürkkön jerin aytayın.
Uzun-Kabak, Jumgaldan,
Ubara boldu kurgan jan,
Baş-Kuugandı, Tügöldü,
Başka kaygı üyömbü.
Kara-Keçe, Kız-Korgon,
Kaalagan adam tuş bolgon.
Çet-Kuugandı, Jeri-Say,
Jerdegen adam baarı bay.
İyri-Suu menen Ak-Dalı,
İmergen baylar at mamı.
Küngöy-Sandık, Taş-Döbö,
Güldüü sonun çöbü bar.
Kök-Bulak menen Balıktı,
Baş jagında Baba-Ata —
Piri tirüü oluya.
Ildıy jagın karasam
Jumgal-Ata mazardan,
Kaydan bildiñ kurgan jan,
Akıldan mintip şaşardan,
Keñ Jumgaldan kaard.
Kara-Kujur; Tölöktü;
Jerim janga öböktü.
Iras bolso Koçkorgo,
Şaama sürüp tünöttü.
Kara-Moynok, İyri-Suu,
Kaçırıp çıktı kırgızdı.
Katınbaldar kanetsin,
Toonu közdöy tırmıştı.
Kızıl-Döbö, Sarı-Çat,
Sanasam içim açışat.
Şamşı menen Karakol,
Aştıgı köp mına oşol.
Kara-Bulak, Çekildek,
Kayra jerge barsak dep,
Kalkıbız jüröt lekildep.
Orto-Tokoy, Kötmaldı,
Kasiettüü Isık-Köl,
Oylosom jerim köp kaldı.
Jayloosu jakşıkeñ Soñ-Köl,
May-Tör menen Kaşka-Suu,
Kadırıñ artık başka suu.
Kümüş bulak adırıñ,
Adamga ötkön kadırıñ.
Azuuları arkayıp,
Attar ölgön zamana.
Astıñkı erdi şalpayıp,
Töölör ölgön zamana.
Çanaçı bar moynunda,
Jöölör ölgön zamana.
Ak sakalı çüştödöy,
Ustakanı mistedey Karıları joldo öldü.
Aşuu tappay belde öldü.
Katuuturmuş kurusun,
Kak oşondoy boldu okşoyt.
Karga, kuzgun, it-kuştar
Tarpın talap koydu okşoyt.
Bedeldin belin aşkanda,
Kuu kakırdı baskanda.
Közdön jaşı kuyulgan,
Kördüm dalay muñduu jan.
Esebi çatak kıtaydın,
Esebin kantip bilebiz.
Esebin eptep bilsek da,
Eşegin kantip minebiz?
Borumu çatak kıtaydın,
Borumun kantip bilebiz.
Borumun boljop bilsek da,
Kapırdın boytosun kantip kiyebiz?
KOYuKUYRUÇUK!
AbdıkalıkÇOROBAEV
Şayırı eleñ kırgızdın,
Ubayın kördün turmuştun.
Tartkanda jerge şum ajal,
Taygaktan butuñ jılmıştıñ.
Çeçeni eleñ kırgızdın,
Namız üçün tırmıştıñ.
Kim bolso da tartınbay,
Beyitin açtıñ kılmıştın. .
Tamaşañ tañdı atırgan,
Külküñ kündü batırgan.
Kuyultup sözdü süylögön,
Kuyruçuk baatır, akılman.
Baatır bolup nayza jep,
Mañdayında tak bolgon.
Manaptın şagın sındırıp,
Maskaralap at koygon.
Kamçısın üyrüp başına,
Çabamın dep tap koygon.
Çamgaraktap turganda,
Kıbası kançu kalıñ el,
Çıdamsızdan kubanıp,
Çıragı jançu kalıñ el.
Aytıçu eleñ adamga,
Ar bir sonun meseldi.
Aytpay kantip koyömun,
Ardaktuu sizdey çeçendi.
Tañdayıñ tañşıp süylögön,
Tañdanıp eliñ dürbögön.
Uçuru bolup ölümdün
Uçup kettiñ düynödön.
Jetimiş beş jaşagan
Ömürüñdö kılganıñ.
Baymanaptın tuşunda
Özdüjattı ılgadıñ.
Örnöktü elge taratıp,
Bir künü tınçıp turbadıñ.
Kalmırza bulbul,
Naymanbay Katarında ırdadıñ.
Sözüñ kaldı kalkıñda,
Ak kalpak kırgız jalpında.
Ulantabız tarıkka,
Nuska kılıp artında.
Aytılat öçpöyt ar kaçan,
Adamdın köönün açkanıñ.
Şum kara jer booruna, Koyboy seni tartkanın.
Koluma alıp kalemdi,
Kozgop bir az jazgamın.
KUYRUÇUK ÖLGÖNDÖGÜ KELİNİNİN KOŞOGU
Bu jalgançı düynödö,
Buzuk işti kılbagan.
Bulbulu dep kırgızdın,
Bukardın jurtu sıylagan.
Ak barañ mıltık kañdagan,
Arkardı atıp şañdagan.
Altı uruu kırgız çogulsa,
Atakem sözün jardagan.
Anısın ugup uluktar,
Aldırsak dep kaalagan.
Altı kün oorup jatpastan,
Attanıp kettiñ paanadan.
Küküktöy tiliñ sayragan,
Köptün körkü şañdagan.
Köralbay jürgön uluktar,
Körsök dep bular tañdagan.
Aytışkan menen talbagan,
Ar türlüü sözün kamdagan.
Abalkı ötkön baymanap,
Aldına tartuu karmagan.
Ak jambı, kümüş teñgesin Atakeme arnagan.
Eregişken duşmanga,
At soorusun salbagan.
Akırdan atı jem jegey,
Alıstan ukkan degdegen.
Aytışam dep baymanap,
Aldına basıp kelbegen.
Külügü arpa jem jegen,
Kürüçün basıp demdegen.
Köbünçö ata sözüñön,
Duşmanıñ jakın kelbegen.
Kayran atam berenim,
Kazakka tiygen keregiñ.
Kara jerdin aldınan,
Kakşasam çıkpayt daregiñ.
Kıyınım atam berenim,
Kırgızga tiygen keregiñ,
Boz topurak aldınan,
Bozdosom çıkpayt daregiñ.
Kara atka japkan kajarı,
Kapılet keldi ajalı.
Kadırman atam ölgönün
Kalıñ elge jayalı.
Tulparga takkan kajarı,
Tuyuntpay keldi ajalı.
Topuraktın aldınan,
Tuuganıñ tappay jadadı.
Ak baran mıltık asıngan,
Alıstan jılkı aşırgan.
Aldınan çıkkan duşmanın,
Ak jolborstoy kaçırgan.
Adırdan uulap tülkü algan,
Ak sülöösün mülk algan.
Ardaktuu atam dep kelip,
Alıskı elder ün salgan.
Bul düynödö kim kalat,
Bulbul kongon tal kalat.
Bul dünüyö jalganda,
Muñdanıp adam zarlanat..
Karısı ölsö, artında,
Nuskasın jaştar karmanat.
Ajal ölüm çirkinge
Amanat janıñ aldanat.
BAKAÇI KATINDIN KOŞOGU
Kuyruçuk el çogulgan jerde sanjıranı sayragan, kızıktuu, külkülüü kep-sözdü
aytkandan talbagan adam bolgon. Anın aytuusundagı bu tamaşaluu koşoktu akın
Abdıkalık Çorobaev Kukeñdin öz oozunan jazıp algan.
Isık-Köldün Toñ boluşundagı Baatırkan degen kişinin tört katını bolot; azık
katın, bugu katın, bakaçı katın, katagan katın degender. Bir künü Baatırkan «men
ölgöndö kantip koşooruñardı bileyin, kana koşup körgülöçü, közümdün tirüüsündö
ıraazı bolup kalayın, jakşı koşkonuñardı men dagı jakşı körömün» deptir.
Oşondo berki üç katını koşo albay koyup, «bakaçı katın» atalgan Kalıyçanın
koşkondogusu:
Sözdün başı bismilla,
Bismilla bütkön miñ jılda.
Koşok aytam kalk tıñda.
Kötördük alla salganın,
Zar kakşap mintip kalganım.
Bul düynödö şum jalgan,
Ölböy tirüü kim kalgan.
Şol ölümdü baykasak.
Bismilla sözdün nuskası,
Şariyattın tutkası.
Eki ayatta okulgan
Paygambardın kutbası.
On segiz miñ aalamda,
Şum kara jer baraarı.
Anjiyandai pul aldıñ,
Azıktan tandap munu aldıñ.
Akılı jok naadandı,
Mal korotup nege aldıñ?
Bukardan tandap pul aldıñ,
Bugunun kızın tul aldıñ.,
Kadırın bilbes jamandı,
Pul korotup nege aldın?
Kaşkardan tandap kul aldın,
Katagandan munu aldıñ,
Kaada bilbes naadandı,
Kalıñ berip nege aldın?
Bazardan tandap pul aldıñ,
Bakaçıdan meni aldıñ.
Jañıdan barkıñ bileerde,
Üstümö künü nege aldıñ?
Kara baytal booz dep,
Kaşkardın jolu kooz dep,
Kaşkarga bardıñ men üçün.
Kaygıramın siz üçün.
Eki jıl jatak kalganda,
Kayrılbadıñ men üçün.
Kızıl baytal booz dep,
Kıtaydın pulu kooz dep,
Kıtayga bardıñ men üçün,
Kıynalamın siz üçün.
Kıtaydan barıp aldırdıñ,
Kızıl kaşka koyöndu.
Kıynalıp jurtuñ tabalbayt,
Kılımda sizdey oyöndu.
Kaşkardan barıp aldırdıñ,
Kara kaşka koyöndu.
Kaygırıp jurtuñ tabalbayt,
Kan baatır sizdey oyöndu.
Samooruñ altın jım eleñ,
Saydan ördök uçurbas,
Sarala tuygun kuş eleñ.
Sanaası jaman duşmandın,
Başına tiygen muş eleñ.
Salpıldagan ala köz,
Samagan işiñ uşu eleñ.
Kömürköy altın jış eleñ,
Köldön ördök uçurbas,
Kök ala tuygun kuş eleñ.
Köñülü jaman duşmandın,
Köödöngö tiygen muş eleñ.
Külüñdögön ala köz,
Senin körünçü işiñ, uşu eleñ.
Döñ-Talaada korgonuñ,
Oo, Baatırkan oyronum,
Tögöröktü sorgonum,
Ala-Başta korgonun,
Aa, Baatırkan oyronum.
Alagöz menen Kabanı,
Aydap jürüp sorgonum.
Uu, Baatırkan oyronum!
Baatırkan Bakaçıga «üstüñö küñ albaym» dep aytsa da ubadasının uçuna çıkpastan
Kanaattın inisi Baydalının katının beşinçi katındıkka alıp koyöt. Bakaçı beşaltı katındı janına eerçitip alıp jañı katındı körmökke barışsa al jüktün
burçunda juurkandardı katardap salınıp çıkanaktap jatkan eken. Tigiler kirse kişi
keldibi, it keldibi dep togotup koyboyt. Oşondo Bakaçı katın:
Çıkkan jeriñ Baydalı,
Bu kesirsiñ kaydagı.
Bir çögüngö teñ kılbay,
Kaynagañ Kanaat aydadı.
Altı jılı er albay,
Şoruñ mintip kaynadı.
Baskan jeriñ saz boldu,
Tandap tiygen eriñiz,
Baatırkanday taz boldu.
Jürgön jeriñ mal boldu,
Tandap tiygen eriñiz,
Baatırkanday çal boldu,—
dep aytkanda jañı katın joop kaytarat: — Adam eey, Baatırkandın bul katının
topko sala turgan eken. Irçı, sınçı belem. Munu beser kılıp koyö turgan eken deyt.
Oşondo Bakaçı söz kaytarıp munu aytkan:
Irçı deseñ ırçımın,
Sınçı deseñ sınçımın.
Saga okşogon emeni,
Baylatıp alıp urçumun.
Tak oşentip men özüm,
Köçükkö teep turçumun.
Kesir deseñ kesirmin,
Saga okşogon katındı,
Antipmintip budalap,
Okutup koyçu besermin.
Bakaçı jalañ ırçılıgı menen Baatırkanga jagıp, katın bolgon. Bakaçı ölgöndö
Baatırkan üç künü udaa körünö barıp öküröt.
«JALAÑKIÇ JALGIZ EMES»
(Bir aktıluu komediya)
K A T I Ş K A N D A R:
K u d a y b e r g e n (Kuyruçuk) — öspürüm çagı.
S e y i t — Kudaybergendin kurbusu.
Borukçu — Bay.
J i y d e — Borukçunun baybnçesi.
Ş a b o t o — Boluştun jigiti.
K ı l j ı r — Bakşı.
Bulardan başka ooruluunu körgönü kelgender, ünsüz kelin, jigit, kirip-çıkkandar,
ündör, Kara Kulak-Şerdin elesi katışat. Okuya küzdün künü, bir kündö ötöt.
BİRİNÇİ KÖRÜNÜŞ
Tañ azanda, een talaada, çiydin tübündö Seyit eki jaktı eleñdey karap, jalgız
oturat.
Seyit (ızaluu). Tañ azandan een talaaga emnege eerçitip keldi? Komgo oronup uktay
bergenim jakşı emes bele. Uktay bersem, kursagımdın açkanın dagı bilgen kalat elem.
Meni jalgız kaltırıp, kay jakka jitip ketti özü?
(Küçüktün erkelegen sıyaktuu kıñşılagan ünü ugulat. Azdan soñ ak şeyşep jamıngan
Kudaybergen alıstan körünöt). Ey, sen kimsiñ?! Apaa!.. (Kaça turgan bolot.)
Kudaybergen (ünün akırın çıgarıp). Jaagıñdı bas, bok jürök! İştin baarın
büldürösüñ.
(Şıpılday basıp kelip, çiydin tübünö turat).
S e y i t (ünü kaltırap). Bul sensiñbi?
K u d a y b e r g e n . Anan kim bolmok ele?
S e y i t. Emne jamınıp algansıñ? Körünçü eken dep...
K u d a y b e r g e n . Körünçü ekenim çın. Körünüp turambı? Körünüp turam. Munun
emnesinen korkosuñ? Kaalasañ körünböy koyöm.
S e y i t . Korkutpaçı?!
K u d a y b e r g e n . Men turganda emneden korkosuñ? (Küçüktün kıñşılagan ünü
kayradan ugulat) Mına, Kara-Kulak Şerim kelip kalbadıbı!
(Oñ jagın ayar sılayt). Seyit. (korkup). Emne?!
K u d a y b e r g e n . Beregi Kara-Kulak küçügümdü körüp turasıñbı? Murda mından
dagı kiçinekey bolçu. Emi çoñoyup kaldı...
S e y i t . (andan beter korkup). Kaydagı küçüktü aytıp jatasıñ?
K u d a y b e r g e n . (oñ jagın ayar sılap). Mına, jatpaybı. Körböy turasıñbı?
S e y i t. Eç nerse körgönüm jok...
K u d a y b e r g e n . (külüp). Korkoksuñ da. Korkposoñ körmöksüñ. Korkoktuguñdu
koybosoñ, men dagı körünböy koyöm... Oozuñdu açpa! Emne añırayasıñ? (alıp kelgen
baştıgın berip.) Me jep otur. Koluma uşul tiydi, süzmö. Jañı kuysa kerek, ayran
boyunça ele jüröt. İçip al, süzmö bolso dagı tamak. Buyrusa bügün etke toyguzam.
Seyit. Kaydan?
K u d a y b e r g e n . Kaydan ekenin azır bilesiñ. (Tıñşap). Mına, kelatışat...
(Alıstan ıylap kelatkan ayaldın ünü ugulat). Alar kelip kalıştı.
S e y i t . Alar kimder?
K u d a y b e r g e n . Borukçu bay, ayalı eköö. Jalgız uulu ölgöndön beri ayalı eköö
kündö tañ azanda beyitke kelişip, ıylapsıktap ketişet.
Seyit (süzmö jegenin toktotup). Baykuştarga jaman boldu ee... Jalgız balasınan
ajırap...
K u d a y b e r g e n. Jakşı bolçu bele... Ar kim peyilinen tabat. Bul eköö
peyilderin oñoşposo mından Dagı jaman boluşat.
S e y i t . Çın. İttey sarañ ee. Üyünö kirseñ nan Dagı berişpeyt.
K u d a y b e r g e n . Ögünü balası ölgöndö, Borukçu kazanda kalgan şorponu bizden
kızganıp, meni kösöö menen töbögö çaptı. Ayalı uuluna küygöndün orduna tañga maal
turup alıp, şorponun üstündögü maydı kalpıp jüröt. Peyilderi buzuk bulardın.
(Ayaldın uñuldap ıylagan ünü jakından ugulat.) Alar kelip kalıştı. Sen çiydin
jelkesine Kıymıldabay jat. Men alardın közünö körünöm.
S e y i t . Koy jüröktörü tüşüp kalat?!
K u d a y b e r g e n . Kuday albayt. Ayalı ekinçi ekilengenin koyöt... Kıymıldabay jat.
(Ordunan ırgıp turup, sahnanın ekinçi tarabına çurkap çıgıp ketet).
Aydın şoolası sahnanın ekinçi buluñundagı dömpöyüp jatkan beyitke tüşöt.
Sırttan ulupuñşup ıylagan ayalın jetelegen Borukçu kiret. Jibek beyitti kuçaktap
öksüp ıylap jıgılat.)
J i b e k . (ıy aralaş). Kagılayın jalgızım, ala jat! Ala jaaat kagılayın
karaldım!? (Öksüyt). On gülüñdün biri açılbay oyron bolduñ karaldım! Jaynagan
kırçın keziñde, jayrap kaldıñ çıragım! (Öksüyt. Borukçu köz jaşın tıya albay,
bülküldöp ıylap oturat). Karıganda kak-baaş mastan atanıp, kantip jüröm artıñda aa!
Ala jaaat kokuy ala jat!? Kanga toybos şum ajal, karaldımdı soo koyup, meni albay ne
koydu? Toburçagım, toyguzbay jıpar jıtıña, tozokko meni kaltırıp, topurak çımga
jaşındıñ. Botomdu koyup meni albay, bozdotup koyduñ kör kuday! Kokuuy ala jat, ala
jaaat kagılayın jalgızım!? (Borukçu kuran okup jiberet. Jibek uñuldaganın bir az
basıp, bata kılat).
B o r u k ç u . Emi kayrat kıl, baybiçe? Kantebiz, kudaydın erki eken. Könböskö çara
barbı! Öksügön menen jalgızıbız kayra kelbeyt. Emi el közünö körünböy ketip kalalı.
Senin kelgeniñdi biröö körsö kepke kalabız. Beyit başına kelelekte urgaaçının
mürzögö kelişi künöö bolot, keteli baybiçe? Kayrat kıl?
J i b e k . (öksüp çıñırat). Ketpeym, eç jakka ketpeeym! El emes, kudaydın özü kersö
dagı ketpeym. Jaratkandın bar ekeni çın bolso, meni jalgızımdın artınan alıp
ketsin!? Ala jat balam, ala jaat kokuy!? (Koşok koşup jiberet).
Tulparıñ kaldı a minilbey, Jalgızım, kayda bir kettiñ a bilinbey? Jalgızım,
elesiñ tuurat a tirüüñdöy, Jalgızım, dagı ele jüröm a tüñülböy!.. İiiy, ala jat kokuy
ala jaaat!?
B o r u k ç u . Kayrat kıl emi, baybiçe? Kuday artın bersin.
J i b e k (ıyın tıp toktotup). Artın bersinbi, kak baş?! Jalgızıñdın artında
kalıp, dagı kanday jakşılık ümüt etip turasıñ? Jalgızımdın artında dagı kanday
jakşılık bar ıya? Ayt, kak baş? (Küyöösünün betin tıtıp alçuuday tap berip,
jakınday oturat. Borukçu çoçup ketençikteyt). Mından on eki jıl murun köksögön
tilegiñdi emi orundatayın degen ekensiñ ee kak baş?! Men emi töröttön kaldım. Ansız
dagı kumayıkça kem tukum ekemin. Jaş katın alsañ, uurutupçuurutup tuup beret.
Jalgız uuluñdun topuragı kurgay elekte tokol közüñdön uçup kalgan eken ee, şümşük!..
B o r u k ç u . Akırın?! Kuday urgan tura... Kaydagı oygo kelbegen sözdü aytasıñ da.
J i b e k. Oyuña kelbese, kaydagı jakşılıktı aytıp jatasıñ? Kana, aytçı oşol
jakşılık ümütüñdü?..
B o r u k ç u (ıñgaysız). Ölgöndün artın bersin debegende başka emne deçü ele?
Artın bersin deş kerek... Kudayga kerek eken, alıp ketti... (jaşıp) kanteli, özü çende
jok çeçen bolo turganday şüykümü bar emes bele. Közügüp ketpedibi, şoruñ katkırım.
Közügüp ketti!.. (Iylayt).
J i b e k (çıñırıp). İiiy, balam baladay bala bolsoçu! Kokuuy, közüñö kör topurak
tıgılgır, senin ele közüñ tiydi, senin ele! Emi meni je, kak baş! Anan artıñdı
tileep jurtta kal. Uşul kak başka meni kor kılbay, ala jaat balam, ala jat!..
(AkırkM çiydin tübündö jatkan Seyit udaaudaa çüçkürüp jiberet).
B o r u k ç u. (selteñdey eki jagın karap). Kişi kele jatat okşoyt. Baybiçe ketip
kalalıçı? Uyat bolobuz go?..
J i b e k. Kete ber! Menin tiley turgan artımda eç nersem jok. Uşul jerde jatıp
ölöm. (Koşup.)
Jalgızım, meni janıña tartııp ala jat?! (Seyittin çüçkürügü dagı ugulat).
B o r u k ç u. Kuday urgan, çın ele kişi kelatat okşoyt. (Ordunan turup, Seyit
jatkan tarapka basat, birk çiydin tübündö jatkan Seyitti körböyt. Tetiri basat. Oşol
uçurda beyittin artınan kepin süyrögön, jılañaç büttarın şibeñdete baskan
Kudaybergn çıgat da, öksüp ıylap oturgan Jibektin janına jakındap kelip booru
ooruganday jaşık süylöyt).
K u d a y b e r g e n . Apake, meni mürzögö tınç jatkırbay koyduñ go?!.
.Jibek (ıyın toktotup, jalt karap). Iya?!
K u d a y b e r g e n (ıylagısı kelgendey, jaşık). Üç kündön beri senin ıyıñdı ugup,
meni surakka alganın toktotuştu. Apañdın ötünüçün atkar deşet alar. A men aga
bolboym, jaşay tüşsün deym. Emne üçün mürzönün janına kelip ıylayt, periştelerdi
kıynap jatpaybı! Bolooru boldu, emi eneñdin zarın ugup, tilegin kabıl kılıp kel
deşip jiberişti. Jür anda, ala jatayın?
J i b e k (köçügü menen ketençiktep jılıp, buulgan ünün arañ çıgarat. Koy, koy
kagılayın?!).
K u d a y b e r g e n (jılañaç kolun Jibekke jakındata sunup). Jürögoy apake?! Mınça
boldu, ala jatayın. Ayabay kıynalıp kettiñ okşoyt.
Jibek (kaltırap). Jok Jook! Ordunan turup ketüügö araket kılgansıyt. Anan esin
jogotup, jerge kulap tüşöt. Kudaybergen kelgen jagına burulup, şıpılday basıp
çıgıp ketet. (Sırttan Borukçu kiret).
B o r u k ç u. Baybiçe, jür emi. Ketip kalalıçı? Biröönün çüçkürgönü ugulgansıyt,
karasam eç kim körünböyt. Ya kuday, aylanayın, böödö kırsıgıñdan saktay kör! Tur emi
baybiçe?! (Kıymılsız jatkan ayalının başın kötörüp, anın abalın körüp çoçulayt). Ya
kuday, dagı emne bolup ketti? Jibek?! Kara közüm kaşaygan turabı jaratkan?! Esiñdi
jıyçı, Jibek?! Eegin kötörüp, denesi muzdap baratabı? Oldo jaratkan ay! Mınçalık
emne taş boorluk kılıp jatasıñ? (Şaşkalaktap). Koy, tañ ata elekte üygö jeteyin.
(Ayalın artına kötöröt). O kuday artın bere kör? Artın bere kör! Kuday?! (Çıgıp
ketet).
(Aydın şoolası Seyit jatkan çiydin tübünö tüşöt. Seyit büjüyüp jatıp algan.
Küçüktün kıñşılagan ünü ugulat, andan soñ öz kiyimin kiyingen Kudaybergen
şıpılday basıp kirip, Seyittin janına oturat).
S e y i t (künöölüüdöy). Sen meni keçirip koy? Çüçkürgüm kelip...
K u d a y b e r g e n . Azamatsıñ. Tuura kıldıñ. Meni seni çüçkürüp je jötölüp koyso
eken dep tilebedimbi.
S e y i t. Çın elebi?
Kudaybergen. Çın ekenin körbödüñbü. Borukçu saga alaksıbasa, menin Jibekke
körünüşüm kıyın ele. Eköönö körünsöm dele bolmok deçi, birok, küyöösünün körbögönü
jakşı boldu. Mına emi, etke kay jaktan toyöruñdu bildiñbi?
S e y i t (iynin kuuşurup). Bilbeym...
K u d a y b e r g e n . Azır bararı menen Borukçu tülöö jasayt. Biz anın malın soyuşup,
etin bışırışıp, kursak toyguzabız. (Küçüktün kubanıçtuu kıñşılaganı ugulat. Anı
menen süylöşköndöy). A oşondoybu. Mına, Borukçunun baybiçesi tilden kalıp,
Kıljır bakşıga kişi jiberiptir. Borukçu moynuna kurun salıp, aksarbaşıl aytıp,
közünön jaşın kuyultup, kündün murdu körünö elekte eldi bataga çakırganı kalıptır.
S e y i t. Anı kim ayttı?
K u d a y b e r g e n (oñ jagın ayar sılap). Mına, KaraKulakŞerim bilip kele
kalbadıbı... Jür, emi elge aralaşıp, biz dagı eç nerse bilbegendey barıp kalalı.
(Ordunan şart turup, çıgıp ketet).
S e y i t (artınan çıgıp baratıp, özünçö). Kaydagı KaraKulakŞernn aytat?..
Tüşünsöm ölöyün... ( Ketet.)
EKİNÇİ KÖRÜNÜŞ
Oşol künü küügüm talaş, Borukçunun üyünün tegeregi opurtopur elge tolup,
kobursobur ugulup turat.
B i r i n ç i ü n . Üygö kirbeñizder boldu. Kıljır oluya dem salıp jatat. Erteñ
keliñizder.
A ya l d ı n ü n ü . Botom, kaçan tilden kalıptır?
Keçöö keçynde ele ekööbuz süylöşüp oturbadık bele.
B i r i n ç i ü n . E jeñe, kırsık kaşkabaktın ortosunda degen oşol. Baleeni kaydan
dep bolboyt. Erteñ uşul maalda siz ekööbüz emne boloorubuzdu kim biliptir.
A ya l d ı n ü n ü . Jaagıña taş, aram çeçek!
E r k e k t i n ü n ü . Tilden kalıptırbı je kıymıldabay kalıptırbı?
A ya l d ı n ü n ü . E arı turçu üksöyböy, süylöböy kalıptır dep jatpaybı.
B i r i n ç i ü n . Jibek jeñe tündö töşökkö amansoo... estalma bolup kalganın erteñ
menen körüptür.
A ya l d ı n ü n ü . E aylanayın kuday, bakpay balaañdan, jakpay jalaañdan sakta?!
B i r i n ç i ü n. Erteñ keliñizder. Kıljır oluya aylanaga jan jolotpogula dep
jatat.
E r k e k t i n ü n ü. Keteli... Oluyanın demi tüşüp, sakayıp ketsin, beçara.
Avanstsenanın bir tarabınan Seyit, ekinçi tarabınan Kudaybergen körünöt).
K u d a y b e r g e n . Dayardandıñbı? S e y i t. Ooba. Çoñ jez çaraga arçanın bürü menen
adıraşmandı koşup, boor köpmö kılıp salıp koydum. Kudaybergen. Şamdıçı?
S e y i t. Kara jıgaç çöyçökkö toltura talkan salıp, üstünö mıltıktın darısın
sebelep, kayra talkan menen jaap, sarı maydan tögüp koydum. Çiyge kebezden orop, anı
dagı maylap, talkanga saldım. Bardıgı toguz şam. Alıp keleyinbi?
K u d a y b e r g e n . Şaşpa, tuura kılıptırsıñ... Uk! Men eşikke çurkap çıgıp
«kele» degende, koluma karmata koyösuñ.
S e y i t. Anı emne kılasıñ?
K u d a y b e r g e n . Kıljır bakşı dem salıp bütköndön kiyin, uşulardı paydalanat.
Murda biröönö dem salganın körgöm. Bar emi, eşikte otun terimiş bolup, menden
közüñdü albay tur.
S e y i t. Makul... (ketişet).
(Köşögö açılganda jüktün burçundagı salıngan töşöktö Jibek kıymılsız jatat.
Borukçu kurun moynuna salıp, jerge başın iyip, çögölöp oturat. Kıljır bakşı bir
nerselerdi kübüröp, ayagında «süf», ^süf» dep, asa tayagı menen Jibek jatkan töşöktün
çetin çapkılap koyöt. Şaboto «Oluyaga» jardam bergen kıyasta, andan közün albayt).
K ı l j ı r (dem salganın toktotup). Oorulunun abalı oor.
B o r u k ç u (üñküygön kalıbıñda). 0 kuday! Kara közümdü kaşaytpa? Jan bütköngö
jamandıgım jok ele. Jañılıp jazganım bolso, keçir, kagılayın kuday!
Aksarbaşılıñdı aytayın. Ak boz beemdi tartayın. Kempirimdi soo koy? O jaratkan?!
(Iylaganday bülküldöyt).
K ı l j ı r. Keçinde sırtka jalgız çıktı bele?
B o r u k ç u . Esimde jok, Oluyam. Ar kanday bolo berçüü. Tündö saksalamat ele
jatkanbız. Erteñ menen namazga turup jatsam kempirim kıymıldabayt. Namaz okup
bütköndön kiyin karasam dele oşol kalıbında jatat. Uktap atabı deyin desem, uykuga
okşoboyt. Karasam, eegi kögörüp, kolu tırışıp, dem aluusu oordop kalıptır.
Koltuguna kolumdu salsam, denesi jılımık eken. Kıymıldatsam sezbeyt. Közün açpayt.
(Iy aralaş). O kuday, jamandıgıñdı körsötö körbö?..
K ı l j ı r. Şeyittin üstünö oturuptur.
B o r u k ç u (közü alayıp). Şeyittin?..
K ı l j ı r . O jaratkan, şıpaañdı aya! Jaratkan pendeñe jardam kıl?! (Ordunan
ırgıp turup). KökTaş ata keldoy kör! OluyaAta koldoy kör! UlabasAta koldoy kör!
TeşikTaş ata koldoy kör! JumgalAta koldoy kör! ŞamşıkalAta koldoy kör! Ya allla
(oorulunu tegerene basıp, tayagı menen körüngön jerdi saygılap, jalınıçtuu okuyt).
Şeker daamduu beykünöö, Şeyitterim koldosun!? OluyaPir jamıngan, beyitterim
koldosun?! Adam neetin tazartkan, arbaktarım körüngün?! Jinşaytandın epkini, ak
deneden bölüngün?! (Jibekti arıberi attap, eki jakka sekiret). Jigit piri
Şaymerden, senin küçüñ koldosun?! Suunun piri Sulayman, senin küçüñ koldosun?!
Çıkkan jandı kaytarış, menden emes kudaydan. (Eki jakka sekirip, Jibek jatkan
juurkandı çapkıLap, alkaşaLky terdeyt. Bir idiŞke arça myönen adıraşman tütötüp
kelgile?!
III a b o t o (şart ordunan tura kalıp, eşikke kıykırat). Arça menen adıraşman
tütötüp kelgile!
Sırttan jez çaraga adıraşman menen arçanı tütötüp, Kudaybergen kirip kelet)
K ı l j ı r. Mınday koy. (Kudaybergen jez çaranı Jibek jatkan töşöktün janına
jakın koyöt. Kıljır tütögön orçanın üstünö kolun arbayta jayıp, içinen kübüröp dem
salıp bir az oturat. Sırttan arça salıngan ekinçi çaranı kötörüp jaş kelin kiret.
Borukçu anı jek körö karayt).
B o r u k ç u. Eköönün emne keregi bar. Alıp ket narı! Süyrölgön kuday atkır!
(Kelin unçukpay alıp çıgıp ketet. Anı menen koşo Kudaybergen dagı çıgıp ketet.
Kıljır tÜtögön jez çaranı alıp, Jibekti tegerene çurkap, dem salat).
K ı l j ı r. UmayEne jarıktık, usuluñdu bere kör?! O paygambar Ulukman, şıpaa
çaçıp kele gör?!
Jıpar kindik janıbar, jıparıñdı ubala, Şaytan çaçkan epkindi, şamal menen
kubala!?
Süf! Süf! Süf! Süf! süf, süf!
(Terin aarçıp, törgö tizeley otura kalat). Jaratkan şıpaa bersin!. Emi şam jasap
kele kalgıla? Toguz çiyge kebez orop, sarı mayga çılap koygula. Sırkoonun başına
şam jagıp, janduu darttı örttöylük. Jaratkan şıpaa kılsın...
Ş a b o t o (sırtka). Şam jasap kelgile! Toguz çiyge kebez orop, sarı maydan
kuygula! (Kara jıgaç ayakka salıngan talkanga sayılgan toguz şamdı kötörüp,
Kudaybergen kirip kelet).
K ı l j ı r. Beri alıp kel, kagılayın? Mınday koy. Emi şamdardı jandır!
(Kudaybergen baarın aytkanday ilberiñki atkarat). Siler üçööñ teñ tizelep, eşik
taraptı tosup oturgula. Men darttı şamdı közdöy kubalap kelem. Siler koluñardı
jayıp, şamga jakındap, tegerektegile. Alakanıñardı kenen jazgıla! Alakandın
otunan dart attap ötö albayt. Men şamga jakındagında siler dagı jakındagıla. Dart
örttönüp ketsin.
Sırttan ekinçi şam salıngyn ayaktı kötörüp Myş kelin kiret).
Borukçu (körör zamat açuulanıp). Siler emne, jindi bolgonsuñarbı!? Bu bala şamdı
baya ele alıp kelbedibi. Alıp ket! Kıbıragan süyrötkü!..
(Kelin alıp kelgenin kötörüp çıgıp ketet).
Kıljır (ordunan ırgıp turup). O jaratkan, pendem deseñ şıpaa kıl!.?
(Mançaların arbaytıp, bir nerse kuup kele jatkanday. Jibekti tegerenip basat).
Azıtkının epkini, çık! Jinşaytandın epkini, çık! Közü körbös, kulagı ukpas, jıttı
ılgabas, aktı bilbes, aşıngan ıplas dart, çık! (Çögölöy otura kalıp, şamdı karay
tizelep kuuyt). Mına, silerdi karay baratat. Alakanıñardı kenen jazgıla! Toskula!?
Şamga jakındagıla?! Mına, mına, ottu karay baratat! Toskula! Jakındagıla! Mına,
mına!.. (Uşul uçurda çöyçöktögü küygön şam «düp» ete atılıp, ot jalınday tüşöt.
Tizelep oturgandardın baarı çalkasınan ketişet. Kıylaga tınım. Baardıgı öñaletten
ketip, korkup kalgan türlörü bar.) O jaratkan, şıpaa kıldıñ. Şügür, .şügür!.. Darttı
karmadık. Epkindin küçü ölçöösüz küçtüü eken, kanday bolup küygönünözüñör kördüñör
go. Ya jaratkan, şıpaa boldu, şıpaa boldu.
B o r u k ç u. Aytkanıñız kelsin, oluyam! Şaboto (esin jañı jıyıp). Kudaya tobbo!
Körgön közümö işenbeym... Küçüñüz küç eken, jarıktık!..
Kıljır (kolun jañsap). Tek! Menden emes, kudaydan, pendem...
Kudaybergen. Oluyam, sakalıñızdın uçu küyüp kalıptır.
Kıljır (sakalın sılap körüp). Eç nerse emes, bul jakşılıktın belgisi.
(Borukçuga, maktanıçtuu). Boldu. Tilegiñ kabıl keldi, bay. Bizden kütkönüñüzdü
berdik, emki kezek Sizde... (Kalp külöt). Baybiçeñ sakayıp ketet. Erteñ közün açıp
kalat, buyrusa.
Borukçu (kubanıp). Aytkanıñız kelsin, oluyam! Sizden tartuumdu ayabaym! (Sırtka)
Ey, kımız alıp kelgile! Oluyam çarçadı. Suusadı. Jutsun. Suusunun kandırsın.
(Kımız kötörüp kelgen kelinge). Tamagıñardı tezdetkile.
K ı l j ı r. Emi bul üydön ertereek keteli. Sırkoo tınç es alsın. Men erteñ menen
kelip, dagı dem salam.
Borukçu (karbalastap). Jarayt, oluyam! Tamak. Kımız jutuñuz?
Şaboto (Kıljırga kımız kuyulgan kese sunat). Keliñiz.
Kıljır (Kudaybergendi tigile karap). Beregn bala kaydan kelgen?.. Berçi uşul
balaga! Kımızga sugu ötüp ketti.
Şaboto (Kudaybergenge kımızdı sunup jatıp). Bul bala bayatan beri bizge jardam
berip jürböybü. (Uşul uçurda Kudaybergen koluna tiygen kımızdıtartıp jiberip
kayra sunat).
K ı l j ı r. Dagı bergile! Toysun. Anan biz içeli. Bul balanın sugu küçtüü eken.
(Kudaybergen ekinçi keseni tartıp jiberip kayra sunat).
B o r u k ç u. Tuura baykadıñız, oluyam. Bul balanın şüykümü buzuk, közü jaman
(Şabotogo). Başka kesege kımız kuy!..
K ı l j ı r. Bul balaga dagı bergile!
Şaboto (Kudaybergenge törtünçü keseni sunup jatıp). Dagı kança keselik kursagıñ
bar?
Kudaybergen (tartınbay). Jetimdin kursagı jeti kabat imiş, jetöönü içem.
B o r u k ç u. Oy ırıskeşigiñdi içkir!
Kudaybergen. Antpeñiz, sırkoogo soobum tiyet,
bay.
Kıljır (kıjaalattana). Bergileçi içsin.
Şaboto (Borukçuga). Bayke, jeñemdin amanesen sakayıp ketişi üçün, uşul bügün
peyliñizdi kenen salıñızçı?!.
Kudaybergen (akırın keseni tartıp jiberip). Mına, jeti kabat kursagım toldu.
Emi içpeym.
Şaboto (külüp)., Azamatsıñ jetimçem, ölbösöñ kişi bolosuñ.
K u d a y b e r g e n. Oşonu özüm bilip, ölböskö araket kılıp jüröm. Elge arkamdı
tiygizeyin deym.
B o r u k ç u. Oy kupşundagan jetim. (Baarı mıskılduu külgön boluşat. Sırttan
kelin kirip, kolgo suu kuya baştayt).
Kudaybergen (ırgıp turup). Maga ber, jeñe. Suunu men kuyup jibereyin.
(Kudaybergen suu kuyat, tigiler küñküldöp bata bergen boluşat). Başkanı ayasañar dagı,
jetimderden jakşı batanardı ayabagıla. Al bizge at mingizgendey demöör bolot.
Şaboto (külüp). Tilegiñ kabıl kelsin, jetimçem. K ı l j ı r (mıskıluu
jılmayıp). Bul şum bala eken.
Kudaybergen. Jok. Menin maksatım şumdanuu emes. Ar bir aytkan sözümdü, jasagan
işimdi rn eki müçömdön, altımış tamırımdan, meemdin eki miñ bölükçösünön sıgıp
çıgaram. Anım taşka tamga baskait day tak bolsun deym. Siz dagı oşentesizbi, oluyam?
Bolboso, bayatan beri şumdanıp, eki jakka sekirip, jerdi sabap, dem salıp
jattıñızbı?
Kıljır (açuuluu). Tek patçagar! Kudayta künökör bolosuñ!
Ş a b o t o (ıñgaysız külüp). Bul jetimçede es bar. (Kudaybergenge). Kana, emi etti
tuurap jiberesiñbi?
Kudaybergen. Tuurabagandaçı! Jalañkıçtay tuurayt emesminbi.
K ı l j ı r. Jalañkıçtay deybi?.. (Kudlybergendi jaktırbay tikteyt. Anan
tolorsuktu çükösü menen omurup ırgıtat). Karma, tolorsugun je!..
Kudaybergen (ilip alıp). Jebegendeçi! Ataluu bala kulak jeyt. Atası jok
jetimder, jerde jatkan tuyak jeyt. Tolorsuk jakşı emespi, kargış ötpöyt. Çükösü oñ
eken. (Koynuna salıp)., Uşunu menen jüz çükö boldu. Oñoloruma jakşı dep, oñ
çükölördü çogultup jüröm. Irakmat! Maga tilegeniñiz özüñüzgö tiysin. Peyliñizden
tabıñız, oluyam!..
Borukçu (kalp külüp). Köñülüñüzgö albañız, oluyam. Bul bala öödüksöödük süylöy
beret.
Kıljır (Kudaybergendi jaktırbay karap). Etti jalañkıçtay tuurasa bizdi koşo
tuurap koyup jürbösün, bay. Bul balanı eşikke çıga tur deseñçi? Biz özübüz ele tuurap,
tınçıraak jeyli.
Borukçu (Kudaybergenge). Barçı kagılakın? Eşikke çıga turçu? Konoktor ketkenden
kiyin kel...
Kudaybergen. Meyli... (Et salıngan tabaktı kötörüp ordunan turat).
Borukçu. Al emneñ? Koyup koy, bala?!
Kudaybergen. Jalañkıç kuru ketpeyt. Andan kalsa jalañkıç jalgız emes (jönöy
beret).
B o r u kç u (Kudaybergendin eteginen tartıp). Koyup koy, tabaktı, jubarımbek!
Kudaybergen (sırtka). Jalañkıçtar, kelgile!? (Sırttan Seyit çurkap kirip kelet.
Kudaybergen kolundagı tabaktı karmata koygondo al kayra çıgıp
ketet. Borukçu Seyitke umtulganda Kudaybergen boşonup, eköö sırtka kaçışat.
Şaboto bırs külöt).
Borukçu (açuuluu). Emnege külösüñ, şalturuk! Karmabaysıñbı?!.
Şaboto (kebelbey). Akırın bayke, şermende bolosuñ...
K ı l j ı r (kızañdap). Bul emne degen maskaralık?!
Ş a b o t o. Açuulanbañız, oluyam? Bul jetim ayılga taanımal. Bizdin Kökümbay
boluştun jakın tuuganı bolot. Mından jaman işterdi jasaganda dagı tiygizbey
koygon. Bul üçün açuu körsötpöylük...
K ı l j ı r. Çiydin tübün üñkür kılıp kazıp algan uşulbu?
Ş a b o t o. Oşol bala uşul... Sözündö emi bar deşet...
K ı l j ı r. İii de... Tukumda kep bar tura...
Borukçu (künöölüdöy karbalastap). Ayıp etpeñiz, oluyam? Kayra kazan astırıp
jibereyin?
K ı l j ı r. Jok, Mına bu buyrugandı jep, attanamın. Kalganın erteñ... erteñ
süylöşöbüz. (Alar ustukanın müljüp, süylöşkön bolup oturuşkanda sahna küñürttöyt.
Jarık avanstsenada turuşkan Seyit menen Kudaybergenge tüşöt. Seyit jilikti müljüp
jatıp kıtkılıktayt) .h
Kudaybergen. Sen emne külösüñ?
S e y i t. Bilbeym... Birok, ittey külkülüü boldu ee? «Jalañkıç jalgız emes» dep sen
maga tabaktı karmata salganda Borukçu maga jetem dep, arça salıngan tabakka çalınıp,
hihihi... Sennn sözüñ ittey külkülüü boldu, hihihi...
Kudaybergen. Boldu. Jön je!.. Külkülüü eç nerse jok. Biz biröönü küldürölü dep
jüröbüzbü? Tüşünçü!? Arnamıstı saktaş üçün, adamday jaşaş üçün, akıykatçındık
üçün, anan da kara jandı bagış üçün araket kılıp jüröbüz, ıraspı?
S e y i t. İ, ooba...
Kudaybergen. Anda emnebiz külkülüü? Arıjok kişi külküçü bolot. Külböy jür.
Özüñdü özüñ maskaralaba! Ak nietiñ menen jasagan işiñe özüñ külsöñ oozumurduñ
kıyşayıp kalat, bildiñbi?
Seyit (alañdap). İ, ooba, makul... Külböym.
Kudaybergen (oyluu). Anık tamaşanı emi baştaym.
Seyit. Emne?..
Kudaybergen. Borukçu azır oluyasın uzatkanı sırtka çıgat. Anan,.. Sen alıs ketpey,
üydün sırtınan tıñşap tur!
S e y i t. Emneni?..
Kudaybergen. Anı şaşpay tüşünösün...
Uşul uçurda Kıljır koştoşup sırtka çıgat. Jarık üydün içine tüşöt.
Kıljırdın artınan Şaboto, Borukçu koşo ketişet. Töşöktö jatkan Jibek jalgız
kalat. Kudaybergen şıp kirip barıp, erteñ menen mürzödö süylögöndöy ün menen
süylöyt).
Eje, erteñ menen mürzödö sizge körüngön men bolçumun. Korkpoy ele koyuñuz, al
arbak emes. Ugup atasızbı? Közüñüzdü açsañız, mına men bolçumun. Taanıdıñızbı?
(Jibek jatkan kalıbınan kıymıldabayt. Kudaybergen koynunan tizmedey kılıp
bışık kayışkatizip algan jüz çükönü suurup çıgat da, koluna oroy karmap, juurkandı
sıyrıp jiberip, kıymılsız jatkan ayaldı jambaşka tartıp jiberet).
J i b e k (selt ete başın kötörüp, ekilene kıykırat). Ayiy! Sen kimsiñ, çeçek?1
Kudaybergen. Kuuçuñ bolom. Tur öydö! Emne ekilenesiñ? (Ekinçi jolu tartıp
jiberet).
J i b e k (ekilene kayra kıykırıp, tura kaluuga araket kılat da, kayra esi oogondoy
töşökkö kulayt). Öldüüm!..
Kudaybergen. Ölümdön kaldıñ, tur öydö! (Çükö menen udaaudaa tartıp jiberet).
Eşikke süyröp çıgam, tur öydö!
Jibek (töşöktön başın kötörüp). Ölügüñdü köröyün beyit, atandın akısı barbı,
mende?!.
Kudaybergen. Ölügümdü saga körsötpöym. Uuluñdu ala jat deysiñ da, men körünö
koysom, jan talaşıl kaçasıñ. Al az kelgensip, erteden beri ekilenip, süylöböy, eldin
baarın dürbötösüñ. Antkorlonboy tur öydö! Bolboso azır eşikke süyröp çıgıp,
mürzönün janındagı okuyanı elge kıykıram. (Butunan karmap süyröy turgan bolot).
J i b e k (antkorlono). Ay, ay, çeçek! Jeñesine kantip uşunday odono mamile
jasasın. (Oykuştana, kuru külüp). Sen emi öydötömöndü tüşünüp kalgan jigitsiñ da...
Kudaybergen. Oykuştabay tur öydö! (Çüköbaştık menen dagı tartıp jiberet). «Ala
jat balam» dep antkorlongonuñdu tanasıñbı?
Jibek (juurkanga jaşına tıbırap). Jok, sadagañ keteyin! Tanbaym, boldu?.. (Uşul
uçurda Borukçu kirip kelip körgön közünö işenbey, añırayıp karap kalat. Kudaybergen
çükö baştıgı menen sabap kiret, ayal ordunan turup, üydün için tegerene kaçat).
Kudaybergen. Jüz koydun oñ çükösü, jinşaytandı kuup çık! Meni kılbay ubara,
jinşaytandı kubala? Çık! Çık!
Jibek (jalınıp). Boldu, kagılayın, boldu?!
Kudaybergen. Süylödüñbü?
J i b e k. Süylödüm...
Kudaybergen (Borukçunu tikireye karap). O ıştansızım, künöö sende eken. Üç
kündön beri ayalındı arbaktar sırtka çıkkan maalda beyitke aparıpsıñ. Janduu dart
oşol jerden juguptur. Anı jaşırıp, kalp aytıp, kudayga künökör bolduñ.
B o r u k ç u. Anı kantip bildiñ, çıçım?
Kudaybergen. Közüñ aytıp turat. Mına, azır maga işenbey, atamdın arbagına şek
keltirdiñ. Iras aytambı bay?..
B o r u k ç u. Jok, şümşügüm...
Kudaybergen. Ayalıñdı ayıktırganımdı körüp turasıñbı, bay?
Borukçu. Al senin koluñdan kelgen jok, molo!
Kudaybergen. Emese ugup tur, ıştanı jok?
B o r u k ç u. Iştanım jayında, şümşügüm...
Kudaybergen. Taar şımıñdı çeçip körçü, bay? Şıpıra albaysıñ... Azır men anı
eldin aldında şıpıram... Üç kündön beri ayalındı eerçitip beyitke barıp
jürgönüñdü, ayalıñ «ala jat balam» dep ekilengenin, erteden beri elge «üydö jatıp
tilden kaldı» dep kalp aytkanıñdı kıykıram. Anda da tansañ, ömür boyu ayalıñ
kıymıldabay şal bolot. Özüñdün eki közüñdü çeç basıp jeteletkenge kişi tappay
kalasıñ. Malmülküñ talaaga çaçılıp, ölgöndö ölügündü jer albay, söögüñ
kargakuzgunga... (teskeri bata tarta turgan bolot. Borukçu çögölöy kalıp kolun karmayt).
B o r u k ç u. Ay, ay baatır, antpe? Antkndey men...
Kudaybergen. Ayalındın ayıgışın çın eletilediñ bele, bay?
Borukçu. Tilebegendeçi! Uşunun aldında menin ketkenim jakşı emespi,
kagılayın!
Kudaybergen. Anda azır menin aytkanımdı atkarasıñbı je...
B o r u k ç u. Aytıp körçü...
Kudaybergen. Demek, ayalıñdı ayıktırganıma işenbey turupsuñ da?.. (Üydün için
aylandıra karap). Öz ubalıñ özüñö... Jalınsa da sözüñdü kayra ukpaymın... (kıykırıp).
KaraKulakŞer, kaydasıñ?! Kelçi!?
Borukçu (çögölöp, jalınıçtuu). Ayay, balam, kıykırba? Elge meni uyat kılba?..
J i b e k. Kıykırba, sadagam?.. Çın ele senin koluñ tiygende esime kele tüştüm.
Azır kulandan soomun. Aytkanıñdı atkarabız. Mürzögö barganıbızdı elge ayta körbö?
Jalgızımdın arbagı tınç jatsın.
B o r u k ç u. Oşent balam. Kaalaganıñdı kılalı. Iras ele koldogonuñ bar okşoyt,
baybiçeme şıpaa boldu. Taarınçıñ bolso keçir, sadaga boloyun?..
Kudaybergen. Aytkanıñar çınbı?
Eköö jarışa. Kantip kalp aytalı...
Kudaybergen. Anday bolso, üstümö çepken jaap, başıma suusar tebetey kiygizip,
törgö tört büktöp töşök salıp, üstünö meni oturguzgula.
Borukçuu. Bol, kempir, kıymılda. Senin sakayıp kalganıña jetine albay
turbaymınbı! Tebetey jerge kirsin...
Kudaybergen (Borukçuga). Azır sen eşikke çıgıp mına mınday dep jar aytkın! O el,
ukkula! Jakşılap ukkula! Kempirime janduu dart tiyip, Kıljır bakşını çakırdım
ele, em tüşpödü. Azır ele köz açıp jumgança özübüzdün balabız Kudaybergen kulandan
soo sakaytıp koydu. Kudaybergendi biz baykabay jürüppüz, körsö közü açık, oozunda emi
bar oluya jaralgan turbaybı! Men aga işendim. Kempirim ayıktı, kalayık! Kelip
körgülö?! Azır Kudaybergen menen kempirime arnap ak boz bee soyöm, batasına kelgile!?»
dep kıykırgın. Oşentip da, ak boz beeñdi jetelep kelip, bata tile. Makulsuñbu, bay?..
B o r u k ç u. Makulmun, kagılayın...
Jibek (Kudaybergendin üstünö çepken jaap, başına suusar tebetey kiygizip,
tördögü töşöktü körsötöt). Oturagoy sadagası?.. (Kudaybergen töşökkö oturganda
şıbırap). Bizdin mürzögö barganıbızdı elge ayta körbö?..
ÜÇÜNÇÜ KÖRÜNÜŞ
Kudaybergen (ukpaganday,sırtka). Seynt kaydasıñ?
S e y i t (kirip kelip, tördö çıkçırılıp oturgan kurbusun körüp, işenbegendey). Bu
sensiñbi?..
Kudaybergen. Seyit!.. Keregedegi kamçını al! Sırtta baylanıp turgan Borukçu
baydın jorgosun mingin dagı Kökümbay abama barasıñ. Al kişige menden salam aytıp,
bolgon okuyanı tökpöyçaçpay tüşündürösüñ. Emneni aytaardı bilesiñbi?
Seyit (mukaktana). Bbilem go...
Kudaybergen. Anan ak boz beenin batasına çakırıp jatat degin. Tüşündüñbü, meni
çakırıp jatat dep ayt!..
J i b e k (şıbırap). Menin «ala jat uulum» degenimdi ayttıra körbö?
B o r u k ç u (karbalastap). Boluş kelse uyat bolobuz go... Kamkaşek... Ya baybiçe...
Kudaybergen (Seyitke). Jönö! Tez kel! (Seyit artı menen jılıp çıgıp ketet.
Kudaybergen oñjagın ayar sılap). O, keldiñbi, KaraKulakŞerim! Baardıgı oydoguday
boldu. Jiyde baybiçeni jeñil ayıktırdıñ. Borukçu bay senin kasietindi emi sezip,
jolubuzga Ak boz beeni çalganı turat... Jok, jok, kutmanım, sen bar üçün menin
oozumda emim bar. (Janın ayar sılap kadır ese keñeşet. Borukçu menen Jibek oozdorun
açıp añırayıp karap turuşat).
* Jibek (küyöösünö şıbırap). Kim menen süylöşüp jatat?
Borukçu (şıbırap). Akılınan adaşsa kerek...
Kudaybergen. Borukçu bay. Kelme keltir!.. İ oşent... Mına uşul nietiñde tur.
Könülüñdü buzba, ayıbın tartasıñ... Jakşı, jakşı... Üygö ırıskı toldu. Uşul
oyuñdan jazba Bar emi eşikke çıgıp elge jar ayta ber. (Borukçu sırtka ketet. Sahna
küñürttöyt. Kalıñ jılkının dübürtü ugulup, alıstan jelejorto kelatkan KaraKulakŞerdin elesi körünöt. Köşögö jabılat. Borukçunun elge jar aytkanı ugulup
turat).
Köşögö
TÜŞÜNÜKTÖR
Tügölbay SIDIKBEKOV. El jazuuçusu. «Jazuuçular arasında», «Borbaş
kuuduldun üyündö», «Kuyruçuktun Şabdan baatırga jolukkanı», «Karañgıdagı şam je
Kuyruçuktun kudaydan kazan suraganı», «Jolunar şıdır bolsun!», «Malay ajı menen
maek», «Bayga janalgıç körüngöndö» degen añgeme, bayandardı jazgan. («Külkü jana
ömür» kitebinen). Kitebinde jalpı gana bir tema bolgonduktan, atalgan temalar
tüzüüçü tarabınan koyuldu.
Şükürbek BEİŞENALİEV. El jazuuçusu. «Kudaybergen», Kuyruçuk menen Tükbaş»
degen makala, bayandı jazgan. («Kşrgız madaniyatı» gezitinen).
Buudaybek SABIR uulu, jazuuçu. «Kuyruçuktun añgemesi», «Turpandan kelatkanda»,
«Kuyruçuktun ar kıl joruktarınan» degen bayandardı jazgan. (Gezitjurnaldardan, ;El
kuuduldarı» degen kitebinen). Bişkek şaarında jaşayt.
Şakin ESENKULOV, jazuuçu. «Kuyruçuktun belegi» degen añgemeni, «Jalañkıç
jalgız emes» degen pesanı jazgan. (Jazuuçunun özdük arhivinen). Jumgal rayonundagı
Çaek kıştagında jaşayt.
Erkalı ÖSKÖNALI uulu, jazuuçu. Uşul kiteptin jaratmanı. «KetmenTöbögö
sapar», «Altın baş jönündö bayan», «Rayımbektin aşında», «Üç jolu tozokko
tüşösüñ», «Kanaattı ıza kılganı», «Ökürügümdü ber», «Kuyruçuktun karışkır çaap
alganı», «Bu kunaajın soykuluktan jadabayt», «Altı jıl butum baspadı», «Tütük
tügötkön süt, Tütün çıkkan mürzö», «Kojomkul menen Böltürük», «Mergen bolboy kurup
kal!», «Tuura biyde tuugan jok», «Masköödön da alıs, kayra kelbeym» degen bayandardı
jazgan. Jumgal rayonundagı Çaek kıştagında jaşayt.
Amanjan AJŞAY uulu. «Könöçöktögü kaymak», «SarıBulutsga barganda degen
bayandardı jazgan. Jumgal rayonundagı Örnök ayılında jaşayt. Bayandar
adabiyattaştırılıp, kayra jazıldı.
Abdıhalil MOLDALI uulu. «El aralagın», «Kalık ırçıga bee berdirgeni»,
«Çüygö konokko barganda», «Aytılıp kalçu iş boldu», «Kuyruçuk menen Kasımalı»,
«Janakenin sözü», «Derektirdin tañ kalganı», «Sen aynısañ, men da aynıdım»,
«Kuyruçuktun ayaleatı tuuraluu aytkandarı» degen bayardardı jazıp bergen. Jumgal
rayonundagı Çaek kıştagında jaşayt. Bayandar adabiyattaştırılıp, kayra jazıldı.
Beksultan ARIKOV. «Jeti ışkın», «Karçıga menen çuçuktun okuyası», «Ölgön adam
tirilgende», «Çoybek boluşka sın bergeni», «Kuyruçuk menen sot», «Boldomoçulardı
sındaganı», «Dukönçüdön karız kezdeme alganı», «Ey, bul Kuyruçuk» degen bayandardı
jazıp bergen. Bayandar adabiyattaştırılıp, kayra jazıldı.
Beymanjan İSAK uulu. «Üç açka», «Jıgılıp da bayge algan» degen bayandardı aytıp
bergen. «Ala jat balam», «Kaltar tebetey», «Kalıy baydı korkutkanı», «Turusbek
manaptı sabaganı», «Kuturgan adamdı ayıktıruu», «Kuyruçuk tilegen bala»,
«Naymanbay ırçı menen betteşüü» degen bayandardı jazıp bergen. Jumgal rayonundagı
Kuyruçuk ayılında jaşayt. Bayandar adabiyattaştırılıp, kayra jazıldı.
Otunçu NOGOYBAY uulu. «Kuyruçuktun kulaktıktan kutuluşu», «Kuyruçukka
adamdardın berese boluşu» degen bayandardı jazıp bergen. Jumgal rayonundagı Çaek
kıştagında jaşap, közü öttü. Bayandar adabiyattaştırılıp, kayra jazıldı.
Kedeykan SULTANOV. «Şabdan menen makuldaşuu», «Kuyruçuktun balasımın»
degen bayandardı jazıp bergen. Jumgal rayonundagı Kayırma ayılında jaşayt.
Bayandar adabiyattaştırılıp, kayra jazıldı.
Toktosun BEYŞENALI uulu. «Usubalı mergençinin aytkanı», «Olda, Jumaş ay!»
degen bayandardı jazıp bergen. Jumgal rayonundagı Kızart ayılında jaşayt. Bayandar
adabiyattaştırılıp, kayra jazıldı.
Seyit ARZIMATOV. «Üç erdik» bayanın jazıp bergen. Jumgal rayonundagı
Kayırma ayılında jaşayt. Adabiyattaştırılıp kayra jazıldı.
Abdıkojo JARBANALI uulu. «Kuyruçuktu söögö albay...» bayanın jazıp bergen.
Jumgal rayonundagı Kuyruçuk ayılında jaşait.
Kadırbek EGEMBERDİ uulu. «Jılgıs kılıp tuşadım», «Ölgön sen emes tirüü maga
otun jok», «Bıçaktarı jalañdagan konoktor», «Soodager sarttı korkutkanı»,
«Kasımalı biydi çokuga çapkanı» degen bayandardı aytıp bergen. Jumgal ranonundagı
Aral ayılında jaşayt.
Nuralı JEKŞENKUL uulu. «Aytkanı jazem ketpegei» bayanın jazıp bsrgen.
Jumgal rayonundagı Kayırma ayılında jaşayt. Kayra jazıldı.
Sabırbek KULMANBETOV. «Keremet jönündö kei», ;Jazuuçularga sın bergeni»
bayandarın aytıp bergen. Jumgal rayonundagı Çaek kıştagında jaşap, közü öttü.
Kampa JAPARKULOV. «Anjıyanga sapar», «Kızıl ögüz, kök soko» bayandarın jazıp
bergen. Jumgal rayonundagı TaşDöbö ayılında jaşayt. Bayandar adabiyattaştırılıp,
kayra jazıldı.
Manapbay KERİMBAEV. «Batanı Kuyruçuktan suragıla», «Bayzak baatırga tokol
alpergends», «Uşunu ayta bargın» degen
bayandardı jazgan. («Kırgız madaniyatı gezitinen»), Bişkyök şaarında jaşayt.
Bagımbübü SULAYMANOVA «Uulun usta bolot» degen bayandı aytıp bergen. Jumgal
rayonundagı Çaek kıştagında jaşayt.
Kudaybergen KARIMBAEV. «Koçkorgo aşka barganda», «Söz jönündö söz»,
«Kuyruçuktun konoktordu tamaşalaganı», «Atandı kargap öltüröm», «Kuyruçukka
Şarşendin kelgeni» degen bayandardı jazgan. Ardager mugalim, eki kiteptin avtoru.
Jumgal rayonundagı Çaek kıştagında jaşap, közü ötkön. (Bayandar anm özdük
arhivinen alındı).
Kasımalı BEKTENOV. «Juuşañ menen boorgo sayam». «Kuyruçuk» (1966) degen
kitepten. Közü ötkön.
Japar KENÇİEV. «Ak tandaylar arasında», «Toktobubü tokol, tompoy ooz jigit»,
«Koşoktun paydası», «Metreydin sözü», «Kereez» degen bayandardı jazıp bergen.
Bişkek şaarında jaşayt.
Abdısalam OBOZKANOV. Kırgız uluttuk İAsının aga ilimiy kızmatkeri.
«Kuyruçuk atka kongonu», «Tokmoktogu kündör», «Köbögöndun takıbaları», «Zobolonun
kötörülüşü», «Kün kaçan açılat», «Başın satıp algam», «Manasım barda kayda bolso
konom», «Jalaa», «Supataydın toyunda», «Çoñ manaptarga sın bergeni», «Talaska
barganda», «Eki min som», «Mıpardın aşında», Kuyruçuktun opuzası» degen bayandardı
jazgan. Bulardan sırtkarı İAnın fondusundagı Abdıkalık Çorobaev jazıp
tapşırgan («Koş Kuyruçuk!» «Kuyruçuk ölgöndögü kelininin koşogu», «Bakaçı
katındın koşogu») materialdardı kitepke sunuş kılgan. Bişkek şaarında jaşayt.
Kubat OSMONBETOV. «Kuyruçuktun çon önörpozdorgo sın bergeni» degen bayandı
jazgan. («Kırgız madaniyatı» gezitinen). Bişkek şaarında jaşayt.
Kanıbek AJIMÜDÜNOV. Kuyruçuktun «El ürkün» attuu ır bayanın Kuyruçuktun öz
uulu Mukattan jazıp algan. Bişkek şaarında jaşayt.
Altımış AŞIRAKMANOV, «Jañaylak Kıdır», «Iyık bala» degen bayandardı
jazıp bergen, Bişkek şaarında jaşayt.
Joloçu SADIBAKASOV. «Beş kamanga jolukkanda» degen bayandı jazıp bergen.
Jumgal rayonundagı ÇoñDöbö ayılında jaşayt.
MAZMUNU
KİTEP JÖNÜNDÖ SÖZ
KUYRUÇUK ATKA KONGONU
JAZUUÇULAR ARASINDA
KUDAY BERGEN
KUYRUÇUKTUN BALA ÇAGI
KÖNÖÇÖKTÖGÜ KAYMAK
ALA JAT, BALAM
JILGIS KILIP TUŞADIM
BIÇAKTARI JALAÑDAGAN KONOKTOR
EL ARALAGIN
JIÑAYLAK KIDIR
KUYRUÇUK JİGİT KEZİNDE
KÖBÖGÖNDÜN TAKIBALARI
ÖLGÖN SEN EMES, TİRÜÜ MAGA OTUN JOK
KALIY BAYDI KORKUTKANI
AYTILIP KALÇU İŞ BOLDU
KASIMALI BİYDİ ÇOKUGA ÇAPKANI
TURUSBEK MANAPTI SABAGANI
SOODAGER SARTTI KORKUTKANI
ŞABDAN MENEN MAKULDAŞUU
ZOBOLONUN KÖTÖRÜLÜŞÜ
KALTAR TEBETEY
JUUŞAÑ MENEN BOORGO SAYÇUMUN!
KÜN KAÇAN AÇILAT
BAŞIN SATIP ALGAM
KETMENTÖBÖGÖ SAPAR
RAYIMBEKTİN AŞINDA
AK TAÑDAYLAR ARASINDA
NAYMANBAY IRÇI MENEN BETTEŞÜÜ
KUYRUÇUK MENEN KALMIRZA IRÇI
BORBAŞ KUUDULDUN ÜYÜNDÖ
KUYRUÇUK MENEN KASIMALI
KUYRUÇUKTUN ŞABDAN BAATIRGA JOLUKKANI
ÇÜYGÖ KONOKKO BARGANDA
BAYZAK BAATIRGA TOKOL ALPERGENDE
EY, BU KUYRUÇUK!
MEN SENİ MİNİP BARDIM
JALAA
MANASIM BARDA KAYDA BOLSO KONOM
SUPATAYDIN TOYuNDA
JIGILIP DA BAYGE ALGAN
ANJIYaNGA SAPAR
ÖLGÖN ADAM TİRİLGENDE
JETİ IŞKIN
KARÇIGA MENEN ÇUÇUKTUN OKUYaSI
KANAATTI IZA KILGANI
ÇOYBEK BOLUŞKA SIN BERGENİ
KUYRUÇUKTUN MANAPTARGA SIN BERGENİ
TALASKA BARGANDA
«BEŞ KAMANGA» JOLUKKANDA
TUURA BİİDE TUUGAN JOK
EKİ MİÑ SOM
SEN AYNISAÑ, MEN DA AYNIDIM
BU KUNAAJIN SOYKULUKTAN JADABAYT
KUTURGAN KİŞİNİ AYIKTIRUU
BATANI KUYRUÇUKTAN SURAGILA!
KUYRUÇUKTUN AÑGEMESİ
KOŞOKTUN PAYDASI
ÖKÜRÜGÜMDÜ BER!
MIPARDIN AŞINDA
MALAY AJI MENEN MAEK
BAYGA JANALGIÇ KÖRÜNGÖNDÖ
KUYRUÇUKTUN AR KIL JORUKTARI
KUYRUÇUK MENEN TÜKBAŞ
KARAÑGIDAGI ŞAM, JE KUYRUÇUKTUN KUDAYDAN KAZAN SURAGANI
TURPANDAN KELATKANDA
KIZIL ÖGÜZ, KÖK SOKO
KALIK IRÇIGA BEE BERDİRGENİ
UŞUNU AYTA BARGIN!
KOÇKORGO AŞKA BARGANDA
JOLUÑAR ŞIDIR BOLSUN!
KUYRUÇUKTUN KULAKTIKTAN KUTULUŞU
KUYRUÇUKKA ADAMDARDIN BERESE BOLUŞU
ÜÇ AÇKA
KOJOMKUL MENEN BÖLTÜRÜK, JE KUYRUÇUKTUN KALISTIGI
SÖZ JÖNÜNDÖ SÖZ
KUYRUÇUKTUN KARIŞKIR ÇAAP ALGANI
JANAKENİN SÖZÜ
DEREKTİRDİN TAÑ KALGANI
KUYRUÇUK MENEN SOT
KUYRUÇUKTUN KONOKTORDU TAMAŞALAGANI
MERGEN BOLBOY KURUP KAL!
ÜÇ JOLU TOZOKKO TÜŞÖSÜÑ
USUBALI MERGENÇİNİN AYTKANI
OLDA, JUMAŞ AY!
SARIBULUÑGA BARGANDA
METREYDİN SÖZÜ
BOLDOMOÇULARDI SINDAGANI
DÜKÖNÇÜDÖN KARIZ KEZDEME ALGANI
KUYRUÇUKTU SÖGÖ ALBAY...
KUYRUÇUKTUN BALASIMIN
KUYRUÇUK TİLEGEN BALA
UULUÑ USTA BOLOT
AYTKANI JAZEL KETPEGEN
ATAÑDI KARGAP ÖLTÜRÖM
ÜÇ ERDİK
KUYRUÇUKKA ŞARŞENDİN KELGENİ
KUYRUÇUKTUN JAZUUÇULARGA SIN BERGENİ
IYIK BALA
KEREMET JÖNÜNDÖ KEP
ALTIN BAŞ JÖNÜNDÖ BAYaN
KUYRUÇUKTUN AYaLZATI TUURALU AYTKANDARI
ALTIN SOGONÇOK, JEZ ŞIRGIİ
ARKAR EMÇEK, AGILGÖİ TARAZ
AK KÖRPÖ JAİIL
AK JOOLUK DELBİR
JAYIL DASTORKON
JABILUU KARA İNGEN
BAŞ KOİKOÑ
DÜNÜYÖKÖY TOTU
DÜR KABAK ÇABDAR
AY ÇIRAYLUU, AÇA TİL
EÇKİ SAN TIİTAK
SUU MURUN SÖPÖK
MASKÖÖDÖN DA ALIS, KAİRA KELBEYM
KEREEZ
AR KIL BAYaNDAR
KOYuKUYRUÇUK!
KUYRUÇUK ÖLGÖNDÖGÜ KELİNİNİN KOŞOGU
BAKAÇI KATINDIN KOŞOGU
«JALAÑKIÇ JALGIZ EMES»
BİRİNÇİ KÖRÜNÜŞ
EKİNÇİ KÖRÜNÜŞ
ÜÇÜNÇÜ KÖRÜNÜŞ
TÜŞÜNÜKTÖR
Adabiy körköm basılış
EY, BU KUYRUÇUK!
Añgeme, bayandar
Elden jıynagan
Erkalı Öskönalı uulu
Redaktoru K. Jideeva
Basmanın redaktoru A. Makeşov
Süröt redaktoru 3. Midinova
Teh. redaktoru M. Kurbanbaeva
Korrektoru R. Sakelova