Yañı uraq

Ütkän yıl tarı utauında min zur keşelär menän ber qatarzan utanım. Hatta äsäyım: «Yäş keşeneñ bile auırtmay şul, bına bezzeñ bil tiz auırta...»— ti torğaynı.

Besän yıyğan saqta la ularğa bulışlıq ittem. Tik ular keüyek besän kütäremen ular yıtkergän yırgä alıp barıp yıtä almay inem. Unday saqta atayım yäki äsäyım yarzamlaşıp taşlay ine. Uraq östöndä ular menän bergä uraq urırğa telähäm dä, turanan-tura uraqsı bulıp kitä almanım. Sönki, ber yaqtan, zur uraqsılarğa säy qaynatam, şunıñ östönä keskenä heñlemde qarayım. Tik oşo ike törlö eştän buşağan saqtarza ğına äsäyımdär ergähenä barıp, ularzıñ buş torğan uraqtarın alıp ber nisä költä urıp taşlayım.

Mineñ äle usmalarım zur bulmay. Qamıldarzı tiz totop, sıualtmayınsa ğına ura almayım. Şulay za äkrenläp öyränep baram. Atayım menän äsäyım miñä qarap:

— Qara Hin unı! Häzer öyränep bara, kilähe yılğa üzeñä uraq alıp birerbez. Şulay itep, bezzeñ tağı ber eş qulıbız artır,— tizär ine.

Ularzıñ şul hüzzärenän huñ mineñ küñelem tağı üsep kitä. Min tağı la şäberäk, tazaraq urırğa, artta başaqtar qaldırmasqa tırışam. Şulay za äle mineñ baş barmaqtar tiz tala. Usmalarzı tigez alıp barıp bulmay. Min alda zur eşse bulıuzı uylap, artıq şäp kittem, ahırı.

— Qara, balam, qulıñdı qırqıp quyma tağı,— tinelär. Ularzıñ hüzzäre dörös bulıp sıqtı. Min sänsäkäy barmağımdıñ äsetep, ber törlö auırtıuınıñ yöräkkä barıp bärelgänen hizep, qulımdağı usmamdı yırgä taşlanım. Isınlap ta sänsäkäy barmağımdıñ ber yağı qırqılğan, tırnaqtıñ da ber yaq site qıyıp alınğaynı. — — Äyttem min, balam, hiñä, qırqırhıñ tip,— tine äsäyım. Häm şunda uq yırzän qara balsıq alıp qanağan urınğa hipte. Yaulığınıñ ber yaq siten yırtıp alıp, sänsäkäy barmaqtı urap bäyläp quyzı. — — Uraq urırğa öyrängändä barmaq qırqıuzar bula inde ul,— tinelär. Şunan artıq hüz äyteüse lä bulmanı. Uraq urğanda qul qırqıuzar bula inde ul... — Bıyıl min eşkä ütkän yılğa qarağanda la nıqlap qatıştım. Haban hörgändä, utau utağanda, besän yıyğanda zur keşelär qatarınan qalmasqa tırıştım. Qayhı saqta arığan keüyek bulham da, ser beldermäy eşläüze genä belä inem. Mineñ arığanımdı hizgän zur keşelär:

— Yäş keşe arıp toramı ni?— tizär. Ularzıñ şul hüzzärenän huñ min tağı la hällänep, yänlänep kitäm.

Uraq vaqıtı yıtep kilä. Bıyıl igendär bik şäp. Arış basıuı arahınan kitkän yuldan barğanda yıgeüle attıñ duğahı saq-saq kürenep qala. Tarılarzıñ qıyaqtarı qamış keüyek kiñ, qarağusqıl bulıp toralar. Holo, boyzay, arpa keüyek qatı aşlıqtar äle yañı baş qosa başlahalar za keşe bilenä yıtälär.

Käbän qoyop yatqanda atayım igendärgä qarap:

— İgeñdärzeñ bıyılğı keüyek şäp bulğanı bik hiräk. Tege aslıq yıldan huñ, Väli tıuğan yıldı, igen bik uñğaynı. Bıyıl unan da yaqşıraq. Boz huğıp-fälän itep kitmähä, aşlıqtarzı qayza quyırğa belmästär. Üzebezzeñ arıştı urıp bötörgäs, tarı ölgörgänse, keşelärgä uraq urıp ös-baştı bötäytep alırbız, samauır za qararbız,— tip hüz başlay. Unıñ bıl hüzzären äsäyım yöpläp alıp kitä:

— Ös-baş tağı ber häl, bäläkäyıräk bulha la hıyır alıp qala alhaq, yaqşı bulır, balalar aqqa tuyırzar, üzebez irkenläp qalır inek,— ti.

Atayım unıñ bıl hüzen dä sitkä qaqmay.

— İsän bulhaq, qararbız äle. Tik bına igendär genä isän-hau qulğa inhendär,— ti.

Min esemdän şatlanam: «Miñä berär köpö alhalar, nindäy küñelle bulır ine»,— tip qızıl kerguzin köpömdö küz aldıma kilteräm.

Atayım mineñ uyımdı belgän keüyek:

— Bına bıyıl Väli zä urır inde, ber qul artır. Üzenä bik matur, yañı köpö tektererbez,— ti.

Apay üzenä şäl ömöt itä.

Şulay itep bez auılğa qaytıp yıtkände belmäy zä qalabız.

Min basıu qapqahın asırğa töşkändä lä, öygä qaytqas at tuğarğanda la, at tışarğa barğanda la: «Qasan uraq yıter, qasan bezzeñ dä keşelärzeke keüyek hıyırıbız bulır, miñä qasan kerguzin köpö tektererzär?»— tip uylap yöröyöm.

Qayhı vaqıtta töş yıter aldında kük yözöndä bolottar sığa başlayzar. Bıl ayırım bolot kisäktäre bik tiz arala kübäyıp, zurayıp ber-berehenä quşılalar, qoyaştı qaplap alalar. Ozaq ta ütmäy, ällä qayza alısta «geldör-r-r!!!» itterep kük kükrägän tauış işetelep kitä.

Töşlök yağında bik ozon utlı sıbırtqı bolğap alğan keüyek bulıp, yäşen kürenep qala. Äz-mäz genä yıl sığa, ağas yapraqtarı şaulap kitälär.

Bına şunday saqta atayım da, äsäyım dä qurqıuğa töşälär:

— Ay-hay, bik şäp yamğır sıqtı! Töş mizgelendäge bolottar bozlo bula torğaynılar; boz yauıp, igeñdärze häläk itep kenä kitmähä yarar ine!— tip qayğırışa başlayzar.

Isınlap ta, ällä qayhı ber yıldı şulay igendär beşte, inde urabız tip torğan vaqıtta ğına qatı boz yauıp, arış basıuın bötönläy qara yır yahap kitkän ikän.

— Bıyıl da şulay bulmaha ğına yarar ine...— tizär.

Bolottar qatlı-qatlı bulıp bötä kük yözön basıp kilep yıtälär. Ere yamğır börtöktäre hibäläp yauırğa kereşälär. Ber säğät esendä soqor-saqırzar hıu menän tulalar. Yamğır bozhoz bula. Zur bolottar zıyan-zarar itmäy ütep kitälär. Qurqınıs minuttar ütä, qoyaş yaltırap sığıp bötä yırze nur menän qaplay. Keşelärzeñ şatlıqtarı estärenä hıymay:

— İgendärgä fayzahı ğına bulhın inde... — — Basıuza boz yaumanımı ikän?.. — — Yuq, unda yauha, bında la töşkölär ine,— tizär. Yamğırzan huñ atayım basıu qararğa barıp qayttı, ul ber usma arış ta alıp qaytqaynı. Arış üze buyğa ozon, üze bik başlı. Atayım bik şat.

— Unda bozzoñ äsäre lä yuq, yamğır bik şäp yauğan. Arıştar beşergä yıteşkändär. Aldağı bazar artınan uraqqa töşörböz inde, nasip bulha,— tine.

Atayım bazarğa tiklem ük iske uraqtarzı teşätep quyğaynı. Bazar köndö tağı ber yañı uraq alıp qayttı. Min bıl yäşel haplı matur uraqtı küreü menän:

— Bıl uraq miñä bulhın!— tinem. Apayım yañı uraqtı üzenä almaqsı bulğaynı la, bara torğas, ul da miñä birergä riza buldı. — — Mineñ ütkän yılğı, öyrängän urağım bar, bıl hiñä bulhın inde,— tine. Şunan huñ min şatlanıp, yañı urağımdı qabatlap-qabatlap qarap, başqa uraqtar ergähenä quyzım. Bında torğanda la mineñ yañı urağım ällä qayzan yaltırap, ayırım matur bulıp kürenä, min inde irtägä basıuğa barıp uraqqa töşöüze genä kötä inem. — Kötkän kön yıtte. Bez bögön bik irtä torop äzerlänep basıuğa kittek. Başqa keşelär zä uraqqa töşkölägändär ikän, unda-bında yuğarı kütärelgän usmalar kürenep qala. Qayhı ber yırzärzeñ başında költälär ultırtıp ta quyğandar.

Bez zä üzebezzeñ yır başına barıp yıttek.

Atayım menän bez attı tuğarıp arqanlap quyğansı, apayım yırzeñ başına barıp urırğa kereşep tä kitte.

— Bezzeñ Sälimä bik yıñel qullı, ul başlahın,— ti äsäyım, üze belägenä beläksä keyä.

Uraqtarzı totop bez zä apayım yanına barzıq. Atayım yır östönä qarap: «Ay-hay, bik yaqşı üskän!.. Başaq qaldırmay ğına urığız. Qara hin, Väli, aşığıp qulıñdı kisep quyma, sıualtmay ğına urıp öyrän»,— tine lä, uñ qulına urağın totop, ber us samahı arış qırqıp alıp, költä bauı yahap, yırgä halıp quyzı la urıp alıp kitte. Unıñ usmahı alğa qaray tägäräp kenä bara. Unıñ ergähenän äsäyım ura başlanı. Min apayım menän äsäyım urtahınan al aldım.

— Költä bauıñdı näzek yahama, özölörlök bulmahın,— tinelär miñä. Min ulay-bılay költä bauı yahap, ber-ike usma la halıp ölgörtmänem, apayım ösönsö költähen bäyläp, yırgä lıp itterep ultırtıp ta quyzı. Atayım da ikense bau yahanı. Äsäyım dä költähen bäyläp taşlanı. Häm: «Költähe nindäy auır, başı bik şäp şul, arbahınan un, un ike bot sığır»,— ti atayım. Bezzeñ qatarza Häqmm babayzar kilep uraqqa töştölär. Yır östö tağı la yäylänep kitte.

Häkim babay miñä qarap:

— Väli zä ura başlağan ikän, bik yaqşı, şulay käräk,— ti.

Min berense költäne tultırıp bäylänem. Atayım költäne qarap: «Nığıraq bäylä, költälärze zurıraq yaha», — tine. Isınlap ta mineñ berense költäm bik zurzan tügel ine.

Yır östö költälär menän sıbarlana başlanı. Min dä äkrenläp urağımdıñ rätenä töşöndöm. Başta ul yayhızıraq hımaq ine, häzer bik yıñel yöröy başlanı. Bögön min töşkä tiklem yıgermeläp kenä költä urzım. Şulay za äsäyımdär qarap torop:

— Qara hin unı, bik yaqşı ura bit, bara torğas öyräner äle,— tinelär.

Isınlap ta min ike-ös kön esendä uraq urırğa arıu ğına öyrändem. Költälärem zur za, nıqlı la bula başlanı, häm artta başaqtar za qaldırmasqa tırıştım. Şulay itep, min yañı urağım menän, başqalar artınan qalışmay, urırğa öyränep kittem.

Üzebezzeñ arıştı urıp bötkäs tä atayım bayzarğa uraq urırğa bulıp şularzıñ yırenä kittek. Atayım: «Bıyıl eş haqı yaqşı»,— tip şatlana häm ike hüzzeñ berendä:

— Eş vaqıtında küberäk eşläp qalırğa käräk, huñınan rähät tororboz,— ti.

Häzer bez qarañğı tañdan başlap, kiske qarañğığa tiklem urabız. İkense köndö bez yallanıp urğan bay bezzeñ urğan yırzärze qararğa kilde. Tarantasqa yıkkän atın yır başına şaqarıp quyzı.

Ul yır östönä ineü menän, qamıldar arahınan başaqtar alıp, şularzı totop bezzeñ yaqqa kilä başla¬nı. Atayım unıñ qarşıhına sığıp säläm birze. Läkin bay ağay atayımdıñ sälämen alır-almas:

— Ğäliähmät, qarañqırap, yaqşıraq urırğa käräk ine. Başaqtar bik küp qalğan bit,— tip qulındağı arış başaqtarın kürhätte.

Atayım ulay-bılay itep:

— Yaqşı urırğa tırışabız inde, Sälim ağay, ulay ğına qalır inde,— ti. Bay üz hüzendä torop:

— Qaldırmasqa käräk ul, eşlägäs, yaqşı eşlärgä teyış,— tip költälärze qaray başlanı. Bähethezlekkä qarşı, ul tap min bäylägän költäne qulına alıp:

— Bına költälär zä bik nasar bäylängändär, ulay yaramay ul, qustım,— tip, bezzeñ eştän sey taba başlanı häm miñä qarap:

— Bıl keskenä malay nisek urhın! Bala-sağanan urzırıp, igende äräm-şäräm itmäskä käräk!— ti.

Unıñ bıl hüze tup-tura miñä kilep bärelde. Min şunda qauşap, qızarıp kittem.

«İmeş, min nasar uram! İmeş, min eş eşlämäy tik torayım ikän!» Sälim bayzıñ bıl hüzzärenä qarşı atayım başta maturlap yauap birze. Läkin ul küp tuqıy başlağas, atayım da bik bireşep tormanı:

— İnde, Sälim ağay, bezzän dä häylähez eşlägän keşe bulmas. Ulay bik küp tılqıyhıñ ikän, häzer bez hinän başqa yırzän dä uraq tabırbız, donyala ber hin genä tügel,— tip üze bäylänä başlanı.

Şunan huñ ğına Sälim bay yomşap kitte:

— Ğäliähmät, ulay qızma äle, min başaqtar qalmahın tip kenä äytäm, äyzä ura biregez. Yaqşıraq bulhın tim,— ti.

Şul hüzzärzän huñ ul, atayım menän başqa turala ber az höyläşep, isänläşep kitte. Bez tağı urırğa totondoq. Atayım unı yıñep qalıuına şatlanıp kitte:

— Ulay bik küp höylähäñ, min dä ni eşlärgä belermen!— tip quyzı.— Malayıñ bik tiz yomşanı,— ti. Unıñ bıl hüzzärenä äsäyım dä quşıldı:

— Häzer eş muyından. Tik eşläp kenä ölgört. Ösönsö kön genä Ähmät bay qatını: «Hez bik yaqşı urahığız, bıyıl da bezgä ber az urığız äle tip üzemä äytte»,— ti. Atayım unıñ hüzenä östäp:

— Şulay bulmay ni! Kisä Nikolay: «Äyzä bezgä barığız, disätinähenä higez hum biräm, östäüyenä ber bot on, sirek säy, ber qazaq şäkär arttıram, tip torzo»,— ti.

Min eşteñ irken ikänen, bılay bulha, bıyıl bik küp aqsa tabıp hıyır za, yañı küldäktär zä, miñä bişmät tä alırbız, tip uylanım.

Atayım tağı la hüz başlap:

— Bıyıl da eşläp qalmağas, yaraymı huñ! Bıyıl bezzeñ keüyek yarlı-yabağayzarzıñ az bulha la, ayaqqa basıp qala torğan yıldarı,— tine. Bıl hüzzän huñ bez bötäbez zä uraqtarıbızzı tağı la nığıraq totop, därt menän ura başlanıq.

Häzer mineñ yañı urağım tağı la ütkerlänep kitkän keüyek buldı. Usmalarzı zur alıp, költälärze nıqlap bäylärgä öyränep kittem.

Esemdän bäläkäy bulha la ber hıyır alıuzı, bötäbezgä lä yañı küldäktär tektereüze, miñä qızıl kerguzin köpö hırzırıuzı uylay inem.

— Ah, yañı köpö keyıp mäktäpkä yöröhäm!— tim. Atayım menän äsäyım häm apayım bigeräk därtlänep uralar. Yır östöndä özlökhöz:

— Vcıyt-vcıyt,— tigän tauış sığıp tora. Küräheñ, ular za şulay yañı küldäktär, hıyır häm köpö alıuzı uylay torğandarzır.