Millät bäsen qayğırtıusılar

Donyala kiñ bildäle virtual entsiklopediyanıñ tuğan telebezzäge bülege üzeneñ başqort möhiteneñ ayırılğıhız ölöşö bulıuın köndän-kön nığıraq raslay. Vikipediya irekmändäre telebezzeñ qullanılış dairähen kiñäyteü, millätebezze häm respublikabızzı halıq-ara kimäldä tanıtıu yähätenän maqsatlı eş alıp bara. Ber tuqtauhız tulılanğan internet-beleşmälä unıñ ayırıp kürenerlek üz yözö, hizelerlek qazanıştarı bar. Bıl täü siratta hanı 36 meñdän artıp kitkän mäqälälär küplegendä sağıla. Här tel bülegendä motlaq bulırğa teyış “1000 mäqälä” proyıktı buyınsa “BaşViki”nıñ ağımdağı urını 47-se bulha, üseş tempı buyınsa ul berense-ikense basqıstan töşkäne yuq. Tübändä hüz bıl qazanıştarzı yaulauğa hizelerlek ölöş indergän millättäştärebez haqında. İcadi eş menän şöğölläneüselär bularaq, ularzı haqlı räüyeştä hönärzäştärebez tip narıqlarğa la bula bit!

Äyzäüselär

İrekle internet-entsiklopediyanıñ tarihı 2001 yıldıñ 15 ğinuarınan başlana. Näq şul köndä ingliz telendä oyoştorolğan Vikipediyanıñ bögön 288 üzallı bülege bar. Başqort telendä­gehenä bıyıl 11 yıl tuldı. Oşo vaqıt esendä unıñ üseşenä tege yäki bıl kimäldä yoğonto yahağan meñärlägän irekmändeñ hanı köndän-kön arta bara. Möhärrirzär arahında törlö hönär väkildäreneñ bulıuı ıñğay küreneş. Bigeräk tä pedagogiya uçilişeların, yuğarı uqıu yorttarınıñ başqort tele häm äzäbiäte fakultettarın tamamlausılar mäğlümät tuplauğa zur ölöş inderä. Respublika gäzit häm curnaldarında, qala häm rayon basmalarında, urındağı televideniye redaktsiyalarında hezmät halğan curnalistarzıñ da huñğı vaqıtta bıl eşkä äüzem ılığıuı qıuanıslı.

Vikipediya möhärrirzäre ber nindäy tüläü qaralmağan mäqälä yazıu menän barı tik küñel quşıuı buyınsa şöğöllänä. İrekmändärzeñ kübehe bığa töp eştärenän, törlö tormoş häm yort-hucalıq mäşäqättärenän buş vaqıtın arnay. Yämäğät başlanğısına nigezlängän bıl eşmäkärlekte dörösöräk bahalap, millät bäsen qayğırtıu tip äyteü ber zä arttırıu bulmas.

Döyöm qağizälär buyınsa, irekle entsiklopediyanı tözöüzä qatnaşıusılar barıhı la tigez hoquqlı. Ular arahında mahsus bildälängän yıtäkselär yuq. Barı tik küberäk täcribä tuplağan ayırım möhärrirzärgä totoş eşte küzäteü, başqalarğa hüz menän häm ğämäli yarzam kürhäteü burıstarı yökmätelgän. Ularğa “administrator”, ikense törlö äytkändä, “hakim” vazifaları birelgän.

Başqort Vikipediyahı administratorı Röstäm Nurıyiv — bildäle şähes. Ul sı­ğışı menän Mäsetle rayonınan, respublika kimälendäge oyoşmala yıtäkse urınbasarı, Başqortostandıñ atqazan­ğan iqtisadsıhı. “Millätem” tip yanıp yörögän äüzem ir-uzaman, başqa yämäğät eştäre menän ber rättän, bına tistä yıldan artıq bik tä fayzalı şöğöl menän mäşğül. İnternet-entsiklopediyanı sifatlı häm yökmätkele mäqälälär menän tulılandırıu östönä ul irekmändärze Vikipediyağa yälep iteü, fekerzäştäre menän törlö saralar oyoştorou mäşäqät­tärenä töptän yıgelgän. Başqa teldärzäge bülektär, täü siratta “RusViki” väkildäre menän bäyläneştärze lä ul tormoşqa aşıra. Hakimdıñ arqazaştarı hökömönä nindäyzer yañı saralar häm ideyalar täqdim itmägän köndäre bik hiräk. Röstäm Şakiryän ulınıñ däülät eşendä abruylı hezmätkär, ğailähendä hästärlekle ir, atay, olatay bulıuın da iskä töşörhäñ, millättäşebezgä ısın küñeldän hoqlanırğa ğına qala.

2007 yıldan Vikipediyala şöğöllänep, tırış äyzäüsegä häm Röstäm Nurıyivtıñ uñ qulına äylängän Zöfär Sälihov ta tik maqtauğa layıq. Unıñ yımeşle yämäğät eşmäkärlegeneñ Bötä donya başqorttarı qoroltayı Başqarma komitetınıñ “Al da nur säs halqıña!” mizalı menän bildäläneüye genä lä küp nämä haqında höyläy. İrekmändär arahınan bınday märtäbäle büläkte täüge alıusı buldı ul. Ğafuri rayonında tıuıp üsep, bögön baş qalabızza yäşägän Zöfär Ğäbdelähät ulı — küp yıldar neft himiyahı sänäğätendä tırış hezmät halğan, bihisap maqtauzarğa layıq bulıp, üz kollektivında olo ihtiram häm abruy yaulağan şähes.

Bıl ike “hakim”dıñ Başqort Viki­pe­diya­hı irekmändären ber maqsatqa ıntılğan kollektiv itep tuplau yähätenän başqarğan eşe ayırım maqtauğa layıq. Yıterlek däräcälä oyoştorou hälätenä eyä bulıp, ular fekerzäştären üz artınan yıñel eyärtä, bar yünäleştä lä ürnäk bulıp tora. Afarin, yıgettär, eşegezze şulay dauam itegez!

“Hakim”dıñ östämä vazifaların iñenä üze teläp yökmägän Rayan atlı irekmändeñ Vikipediyağa kileüyenä tizzän dürt yıl tula. Irımbur ölkäheneñ Orsk qalahında yäşägän millättäşebez töslö metallurgiya tarmağındağı mäşäqätle töp eşenän buş vaqıtın tulıhınsa virtual entsiklopediyağa arnay, törlö yünäleştäge mäqälälär yazıu östönä tehnik bizäleş mäsälälären üz östönä alğan. Ber ük vaqıtta halqıbızzıñ şanlı häm danlı tarihına, arzaqlı yırzäştärebezgä arnalğan mäğlümättär menän urıs telendäge bülekte lä tulılandıra.

Äüzemdär

Nindäy genä eşmäkärlek dairähen alhañ da, unda äüzemlege menän ayırılıp torğandarzı motlaq tabırğa bula. Bın­dayzar, älbittä, Başqort Vikipediya­hında la az tügel. Ular arahınan kemder külämle häm sifatlı mäqälälär yazıu yähätenän ayırılıp tora, ikenselärzeñ tärcemä kimäle hoqlanırlıq häm ölgö alırlıq, ösönsölär törlö bäygelärgä şunda uq quşılıp, yuğarı hözömtälärgä ölgäşä. Nisek kenä bulmahın, bıl äüzem­därzeñ här qayhıhı döyöm kürhätkestärze yuğarı kütärä.

İrekmändär arahında respublika­bızza tanılğan zıyalılarzıñ bulıuı ayırıusa qıuanıslı. Şularzıñ berehe – yämäğät eşmäkäre, şağir häm curnalist Güzäl Sitdiqova. Ul Vikipediyala 2012 yıldıñ martında eş başlağan, “Fizakär hezmät ösön” tigän virtual mizal menän büläklängän, mäqäläläre “haylanğan” häm “yaqşı” isemlektärenä ingän.

Başqortostandıñ atqazanğan mäzäniät hezmätkäre, Şähit Hozaybirzin isemen­däge premiya laureatı Älfiä Aqbutinanı la küptär yaqşı belä. İcad eşen tormoş maqsatı itep haylağan täcribäle curnalist häm tärcemäse — iñ äüzem irekmändärzeñ berehe, unıñ stacı 2013 yıldıñ oktyabr ayınan isäplänä. Oşo vaqıttan birle ul 200-gä yaqın külämle mäqälä yazğan yä urıs häm başqa teldärzän tärcemä itkän, şular­zıñ ös tistänän artığı sifatı häm küläme yağınan yuğarı bahağa layıq bulğan. Älfiä Nosrat qızı Vikipediyanıñ ber nisä virtual orden häm mizalın alğan. Materialdarı sifatı häm telde toyomlauı yähätenän täcribäle hönärzäşebez bar irek­mändärgä layıqlı ölgö kürhätä.

Yauaplı däülät vazifahında hezmät halıusı Läysän Aralbayiva Vikipediyanı 2012 yıldan üz itkän. Yämäğät eşmä­kär­legenä bar buş vaqıtın arnay, mäqälälär yazıu buyınsa ütkärelgän bäyge-kon­kurs­tarzıñ berehenän dä sittä qalmay, ularza hizelerlek uñıştarğa ölgäşä. Mäsälän, “Aziya aylığı-2015” marafonındağı qazanıştarı ösön virtual orden taqtılar üzenä. Bıl ğına tügel, üze yä­şägän Sibayza virtual entsiklo­pediyağa yañı irekmändär yälep iteü buyınsa la äüzemlek kürhätä, äle töbägeneñ yämäğät oyoşmaları menän berlektä mahsus viki-sara ütkäreü teläge menän yanıp yöröy.

Eşmäkärlegen 2010 yıldıñ martında başlağan irekmän Azat Hälilov ir-at ara­hında äüzemlege menän ayırılıp tora. Başqort Vikipediyahında şöğöllä­neüselär barmaq menän genä hanarlıq bulğanda, näq ul Röstäm Nurıyiv häm Zöfär Sälihov menän tuğan telebezzäge bülekteñ özlökhöz tulılanıuın tämin itkän. Azat Nasretdin ulı bögön dä döyöm eştärzeñ urtahında qaynay, sifatlı mäqälälär yaza, “1000 isemlege” buyınsa nıqışmalı eşläy. Qazanıştarı ösön birelgän virtual büläktärenän yañı därt alıp, urıs häm tatar telendäge bülek­tärze respublikabız haqında mäğlümättär menän tulılandırıu yähätenän küptärgä ölgö. Unıñ üzenä töp hönäre uqıtıu­sı­lıqqa östäp yıgelgän barlıq yämäğät eştärendä lä tik uñıştar yuldaş bulhın, tip teläyık.

Töptän yıgeldelär

Yazma äüzem ir-attarzan başlanha la, bıl bülekte tağı la güzäl zattarğa bağışlarğa tura kilä. Nisek kenä bulmahın, Başqort Vikipediyahında töp köstö näq ular täşkil itä. Bıl, älbittä, ber zä yıgettärzeñ yazıu eşenän yıraq torouın añlatmay, tik küptäreneñ älegä Başqort Vikipediyahına kileü yulında ğına bulıuına işaralır.

2015 yıldıñ noyabrendä “Aziya aylığı-2015” vikimarafonına kilep quşılğan bildäle curnalist Z. Äyle şunda uq yuğarı häm sifatlı hözömtälärgö ölgäşep kenä qalmanı, dekabrzä irekmändär ara­hında bötä donya virtual entsiklo­pediyanıñ 15 yıllığına häm Räsäy matbuğatı könönä arnalğan “BaşVikimarafon 2015-2016” iseme astında mahsus bäyge oyoştorou initsiatorı la buldı. Respublikalağı hönärzäştären virtual entsiklopediyanı tulılan­dırıuza äüzem qatnaşırğa saqırzı. Unıñ oranın täügelärzän bulıp Uçalı rayonı hılıuı, bögön Beloret rayonı häm qalahınıñ “Ural” gäzitendä hezmät halıusı Elza Möhämäziyiva kütärep aldı.

Milli batırıbız Salauat, halıq şa­ğirı Rämi häm başqa arzaqlı yırzäştä­reneñ bay häm köslö ruhtarın küñelenä küptän häm nıqlap heñdergän äüzem yaqtaşım Z. Äyle “Yäşlek” häm “Kiske Öfö” gäzite bittärendäge könüzäk häm ütker mäqäläläre menän “curnalist-yıget” bulıp tanılğan. Tırış hönärzä­şebez Elzanıñ da tıuğan töbägenä, zaman problemalarına arnalğan uqımlı materialdarı “Başqortostan” gäzitendä häm res­pub­likanıñ başqa basmalarında yış donya kürä, tınğıhız icadsı üz yaqtarın­dağı yañılıqtarzı “Yuldaş” radiohınan da daimi yañğıratıp tora.

Qısqahı, üzzäreneñ töp şöğöldä­renä bar küñeldären birgän curnalis­tar yartı yıl arauığında Başqort Vikipediya­hında la üz urının tabıp ölgörzö. Bıl yämäğät oyoşmahınıñ bar yünäleştäge eştärenä lä “töptän yıgelde” uñğan qızzar, häzer ber viki-sara la ularzan başqa üt­mäy. Ul ğına tügel, äüzem zamandaş­ta­rıbız üz­zäreneñ töplö täqdimdäre menän küptärze üz artınan eyärtä, “ha­kim”­dar za ularzıñ fekerzärenä köndän-kön nığıraq qolaq hala. Millät­täş­tärebezgä ”Afarin!” tip kenä äytähe qala. Kiläsäktä lä ularzıñ icad qomarı häm ir-yıgettär könläşerlek maqsatqa ıntılıu kösö kämemähen!

Yalda bulıu buş ultırıuzı añlatmay

Huñğı tistä yılda yämğiättä haqlı yalda bulğandarğa qaraş ıñğay yaqqa hizelerlek üzgärze. Bınıñ anıq misal­darın kürgän olo yäştägelär, başqalarğa käräklegen toyop, üzzäre lä äüzemläşte. Başqort Vikipediyahı irekmändäre menän yaqından aralaşıu bıl yämäğät mayzan­sığınıñ bay tormoş häm hönäri täcri­bägä eyä bulğan ololar ösön fayzalı eşmä­kärlek ölkähe ikänlegenä nıqlap inandırzı.

Virtual entsiklopediyanıñ baş­qort telendäge bülegenä huñğı yartı yılda kilgän irekmändärzeñ tos qına ölöşö – haqlı yaldağı uqıtıusılar. Ularzı bıl yämäğät eşmäkärlegenä yälep iteügä täü siratta alda telgä alınğan Güzäl apay Sitdiqova bulışlıq itkän. “Bäyläneştä” sotsial seltärendäge üzeneñ “Başqort qatın-qızı” törkömö aşa millät yazmı­şına bitaraf bulmağandarzı Başqort Vikipediyahına äyzägän ul. Şulay itep, tistägä yaqın ölkän yäştäge qatın-qız küñelenä yatqan şöğöl tapqan. Sovet osoronda ber ni haq horamay döyöm mänfäğät ösön yanıp yörörgä künekkän, haqlı yalğa sıqqas, törlö säbäptär arqahında bınan sitläşkändär ösön oşo eşteñ ısın mäğänähendä küñel dauahı ikänen artıq añlatıp tororğa käräkmäyzer. Ber-berehe menän yaqından tanışıp-aralaşıuzan başlap, üzzärenän küpkä keseräktär menän yarışıp, bäygelärgä quşılıu häm küp osraqta bik tä ıñğay bahalanğan mäqälälär yazıu häm tärcemä iteü ularzı hatta yäşärtep yıbärgän hımaq. Üzzäre ılıqqan döyöm eş mäsälälären urtağa halıp tikşer­gändä ololarzıñ yözzärendä nurzar balqığanın küreü genä ni tora! Yäşeräk irekmändär bıl haqta hoqlanıp bäyän itte.

Ololarzıñ eş hözömtälärenä kilgändä, ular küptär ösön ürnäk bulırlıq. Bıl bigeräk tä mart-may ayzarında ütkärelgän “Viki yaz-2016” halıq-ara bäyge barışında asıq kürende. Virtual entsiklo­pediyanıñ yözgä yaqın tel bülege väkildäre qatnaşqan bıl konkurstıñ töp maqsatı Üzäk häm Könsığış Yivropa ildäre tura­hında mäqälälär yazıu ine. Bına oşo yarışta yäşe yağınan iñ olo irekmän­därzeñ berehe bulğan Banat apay Väliyiva, 60 mäqälä äzer­läp, küptärze şaq qatırzı. 46 yıl pedagogik hezmät stacı bulğan mäğa­rif veteranı başqasa buldıra la almayzır ul! Yäş bıuınğa täü siratta üzeneñ ıñğay ürnäge menän ­ iteü buyınsa bay täcribä tuplağan uqıtıusığa halqıbızzıñ tırışlıq häm hezmät höyöüsänlek keüyek matur sifattarı has. Sığışı menän Yıyän­sura rayonınıñ Äbüläyıs auılınan bulğan Banat Häsän qızı eşmä­kär­legeneñ huñğı ös tistä yılğa yaqının Qırmısqalı rayonı Qabaq auılın­dağı 2-se mäktäpkä arnağan. Haqlı yalğa sıqqas, Başqort Vikipe­diya­hında küñelenä yaqın şöğöl tapqan.

Äytelgän bäygeneñ ikense yıñeüsehe lä olo bıuın väkile buldı. Qırq yılğa yaqın ğümeren mäğarifqa bağışlağan Gölşat apay Söläy­mä­nova virtual entsiklopediyanı 50-nän artıq icad yımeşe menän tulı­landırzı. Baymaq rayonı İske Sibay auılında tıuıp, bögön Stärletamaq qalahında ğümer itkän veteran-uqıtıusı Vikipediya irekmändäre arahında yañı fekerzäştär tabıuına qıuanıp bötä almay. Hönärzäştäre menän aralaşıuzan da küñelenä yäm ala ul. Ğümerzären balalarğa belem bireügä bağışlağan Miñhılıu Fäs­sähetdinova (Abdullina), Könhılıu Qotlobayiva, Tañ­hılıu Qıuandı­qovalar za üzzäre toton­ğan yañı şöğöldären hoqlanırlıq tı­rışlıq häm äüzemlek menän başqara. Äyt­kändäy, Könhılıu Zäki qızı millä­tebez bäsen kütäreü yähätenän käräkle eşkä Başqort däülät universi­te­tınıñ geografiya fakultetında uqıp yörögän qızı Zölhizäne lä “yıtäkläp alıp kilgän”. Bını Sovet osoronoñ matur yolaların äle lä onotmağan olo yäştägelärzeñ bıuındar küsägi­leşlelegen Başqort Vikipediyahı mayzansığında la tormoşqa aşırıu yähätenän bik kürkäm misal itep qabul itergä käräkter. Başqa irekmändärzeñ dä bıl şäp ölgögä eyäreüye üzen ozaq köttörmähen ine.

Başqortostandıñ häm Räsäyzeñ Yazıu­sılar häm Curnalistar soyuzdarı ağzahı Liliä Haqmar, üzeneñ icad yımeştären tatıp ölgörgän uqıtıusı Liliä Musina la virtaual entsik­lopediyağa tos ölöş indereü maqsatı menän bıl şöğölgä totonğan.

Yomğaqlau urınına

Başqort Vikipediyahı irekmän­däre menän yaqından tanışıp-aralaşıu tik ıñğay toyğolar ğına uyattı. Ularzıñ telebezze häm halqıbızzı donya kimälendä nıqlap tanıtıuğa yünältelgän yämäğät başlan­ğı­sındağı eşmäkärlege ısın mäğänälä hoqlandıra. “Ägär min dä eşlämähäm, kem eşlär” tigändän sığıp başqarğan şöğöldäre, ber yaqtan, maqtauğa, ikense yaqtan, olo iğtibarğa layıq tip uylayım. İl tökörhä, kül bula tigän tapqır hüzzärze icad qomarı bulğan törlö yäştäge ir-at häm güzäl zat yışıraq iskä töşörhön ine. Bälki, bıl ularğa bögön han yähätenän bigük kükräk huğa almağan Başqort Vikipediyahı irekmändäre yanına iltkän kiñ yuldı bulmaha la, inde arıu uq tapalğan huqmaqtı kürhäter ine.