Haldat qatını Hämiźä - 2

  Ularźı başta üź keyemdäre menän genä, dürtär-bişär keşe itep, ayırıp-ayırıp öyrätä başlanılar. Nisek atlarğa, nisek baśırğa, qul häm ayaqtarźı nisek häräkät itterergä häm başqa şunday iñ başta öyräneüe lazım bulğan eştärgä öyrättelär.
  
  Ğarif başta bılarźıñ serenä, rätenä töşönöp yeteüenä ışanmay ine. Ayağın ni saqlı ośta itep baśha la, çest birgändä qulın qatı totop, näq uçitel öyrätkän keüek itep kütärhä lä, haman kileşmäy sığa, haman şul eşte täkrar eşlärgä mäcbür itelä ine. Yä ul eyägen bik yuğarı kutärä, yäki terhäge yuğarı tora. Bulmaha, ayağınıñ baśıuı rätheź bulıp sığa la, artqa taban kire yıbärelep, täkrar kilergä quşıla ine.
  
  Ul bılarźı, älbittä, ısın küñeldän belergä tırışa. Qatın, bala-sağaları iśenä töşhä, ularźı küñeldän sığarıp taşlap bulha la, bar fekeren uyın menän mäşğül itergä ictihad itä ine. Ul uyından tuqtap torğan vaqıtta la forsattı ğänimät belep haldat formahında atlap qaray, tiź genä artqa borolop kitä, iptäşe Ähmädullanı uçitel faraz itep, unıñ aldınan çest birep, haldattarsa matur häm ere-ere atlap ütä. Şulay itep, oşo belergä teyeş bulğan nämälärźeñ hämmähen dä äźäm räüeşle belergä tırışa ine.
  
  Şulay küp öyränä, şulay irtänän kiskä saqlı häräkätlänep yöröy torğas, şulay uçiteldärźän ällä ni saqlı qıynalğas, unıñ höyäktäre yaźılıp, uçitel quşqansa, telähä nisek yörörgä öyrände. Bara torğas, başta auır häm belenmäślek serle kürengän nämälär yıñel bula başlanı. Unıñ menän bergä yörögän ällä qayźağı sit urıśtar, ber źä belmägän, kürmägän keşelär yaqın häm iptäş, serźäş bulıp kitep, ul üźen yañğıź kürmäy başlanı.
  
  Bında kilgäs, ul bigeräk tä Ähmädulla menän serźäş häm moñdaş bulıp kitte. Ular ber-bereheneñ esenä kerä alğanğa, ber-bereheneñ ähüälenä töşöngängä kürä, üźźärenä ğaid här ber eştä bergä höyläşälär, gäpläşälär, qayğırhalar źa, şatlanhalar źa urtaqlaşalar ine.
  
  Ähmädulla, üźe yaźıu belmägängä kürä, yortona yıbärä torğan hattı Ğariftan yaźźıra ine. Ul, hat yaźźırırğa uñaylı vaqıt tabıu menän, Ğariftı aulaq urınğa alıp kilä lä berämläp üźeneñ säläm äytä torğan keşeläreneñ isemdären äytä, yaźźırırğa telägän fekerźären beräm-beräm äytep tora, inde yaźılıp bettä tigändä: «Äytähe hüźem bar ine, buğay, häterem taraldı», tip Ğariftı şöbhä aśtında qaldıra ine. Ul, auılda üźenän säläm ömöt itep torğan keşelärgä säläm äytmäy qalıuźan bik qurqqanğa kürä, unday ihtimaldarźı his ber qaldırmaśqa tırışa ine. Bınıñ hat yaźźırıuı bik yalqtırğıs bulha la, äytähe hüźen tiź genä äytmäy, bik oźaq köttörhä lä, Ğarif bıl auırlıqtı his auırhınmay kütärä, hatta Ähmädullanıñ üźenän dä halqın qan menän häräkät itä ine. Şunıñ bäräbärenä ul qayhı saqta Ğarifqa yıñellek itep taşlay, bäğze yomoştarźa Ğariftan elegeräk quźğalıp, teyeşle eşte eşläp quya ine.
  
  Ähmädulla haldat uyının öyräneü turahında Ğarifqa qarağanda qäbiliätheźeräk ine. Ul bik ğadi häräkättärźe yırenä yıtkerä almayınsa bik küp ğazaplana, quşqan eşte mökämmäl hürättä sığara almay yonsop bötä ine. Unıñ bılay bulıuına bigeräk tä russa belmäüe säbäp buldı. Ul russa ber źä añlamay ine. Ul başta, yänäşähendäge keşelärgä qarap, ular nisek häräkät ithälär, şulay häräkät itep yörönö. Läkin küp vaqıtta ularğa qarap qına yıñel, aşığıs häräkättärźe eşläp bulmağanğa kürä, ul artqa qala, tärtipte boźorğa säbäp bula ine. Unıñ bähetenä qarşı uçitel yaqşı keşe tura kilde. Ul Ähmädullanıñ russa belmägänen belgäs, qayhı saqta «hul ayaq» häm başqa şunday hüźźärźe tatarsa la äytep yıbärä ine.
  
  Şula y itä torğas, Ähmädulla la, başqalar keüek, rätläp yöröy başlanı.
  
  Berär ayźan huñ bılarźıñ partiyahın keyenderźelär, mıltıq ta birźelär. Häźer inde ularźı, tege taş kibettär arahında bülem-bülem itep yörötmäy, küpläp, rättän teźep, qalanıñ sitenä alıp sığa başlanılar.
  
  Häźer bılar uramdan barğanda der helketep atlayźar. Häźer bılarźı kürgändä, ber źä tege auıldağı kiñ säkmänle, sabatalı Ğarif menän Ähmädulla tip uylarlıq tügel. Haldatsa keyengäs, bılar ıqsımlanıp, yäşärep kitkän keüek buldılar. Keyemdäre lä auıldağı keüek elenke-halınqı bulıp tormay, bılarźıñ käüźälären yıynaq häm kileşle kürhätep tora.
  
  Bılar atlarğa la, yörörgä lä, atırğa la, başqa hämmä nämälärgä öyränep böttölär. Bılar inde ayaqtı nisek baśıu, nisek yöröüźe uylap ta qaramayźar. Bılar hämmähe lä täbiği bulıp kitkän.
  
  HÄMİŹÄNEÑ QALAĞA BARIUI
  
  Köndär ütte. Bılarğa la kitergä vaqıt yıtte. Ğarif Hämiźägä yaźğan huñğı hatında oşo hüźźärźe yaźźı: «Beźźe horağan hämmä keşelärgä säläm huñında hüź şul: beźźe fälän köndö huğışqa yıbärälär, küreşergä kil, Fährelislam ağay üźe alıp kilhen. Ğabdulla menän Ğälimäne, Fäheryıhandı la alıp kil. Ularźı bik kürähem kilde. Kitkän saqta mulla menän mäzingä saźaqa birep kit, fatiha qılıp torhondar. Hüź küp ine, möhtäsär qıldıq. Yaźıusı batşa heźmätendä yöröüse Ğarif İhrahimov» tigän ine.
  
  Ğariftıñ saqırıp yaźğan hatın alğas, ber yaqtan, Hämiźä bik şatlandı. Ul Ğariftı küreüen, uğa huñğı äytäsäk hüźźären äytep qalıuın, unı küźźän oźatıuın uylap höyöndö. Unıñ uyı şulay küreü, oźatıu tirähenän ütä almay häm unan arğı yağın uylarğa telämäy ine. Ul şunan artıq uylay başlaha, ällä nindäy oshoź-qırıyhıź nämälär turahındağı uyźarğa töşä, ike arala tärän soqorźar kürenä başlay ine.
  
  Oźatırğa kiter vaqıt yıtkäs, bärämästär, kükäyźär beşerźe. Taśtamalğa urap, yıläk qaqtarı quyźı. Hämiźä qalağa Fährelislamdıñ ulı Nurislam menän barmaqsı buldı. Nurislamdıñ tarantas alıp kilep maylap yöröüźäre, turı attı sığarıp qamıtlauźarı, kürşe qarsığın alıp kerep, öyźä qaldırırğa yöröüźäre, hämmähe lä boronğo vaqıtta ire menän üźźäreneñ auıldarına atalarına qunaqqa barğanın iśenä töşöröp şatlanha la, häźer inde Ğariftı oźatırğa, unan ayırılıp qalırğa barıuı iśenä töşöp, yöräge yılkenä, bıl äźerlek, bıl maturlıqtar arahına ällä nindäy ber tap kilterep töşörä ine.
  
  Ul: «Ataların kürep qalhındar, bınan huñ ällä kürälär, ällä yuq»,— tip Ğabdulla menän Ğälimäne häm Fäheryıhandı la alıp barmaqsı buldı. Ğabdullanıñ öśtönä qıźıl bäs bişmäten, atahı ütkän yıl qalağa arış hatırğa barğan vaqıtta alıp qaytqan qara bürken keyźerźe. śźe atalarına qunaqqa barğan saqta häm dä bayramdarźa ğına keyä torğan küldäktären keyźe. Altınğa manıp harğaytqan kömöş täñkälär teźep yahağan qalpağın yanına aldı. Başına ösönsö yıl ğına alğan qıźğılt qatış harı biźäk töşkän şälen yabınıp, ayağına bıyıl yıyın osoronda ğına alğan ör-yañı kaloşın keyźe. Ul bıl keyemdärźe keyep barğan vaqıtta, qayźa ğına bulha la, käm-hur bulmauın, başqalarźan tübän kürenmäüen bik yaqşı belä ine. Ul, eş keyemdären taşlap, üźeneñ yarata torğan matur keyemdären keygäs, üźendä ber näüeğ yıñellek his itte. Ğarif kitkändän birle bulğan qayğı-häsrättäre şul iśke eş keyemdäre menän halınıp taşlanğan hımaq buldı... śźe qaytqansı yortto idara qılıuźı, mal-tıuarźarźı qarauźı kürşe qarsığına tapşırźı. Ul qunaqqa barğan vaqıtta la hämmä eştären şulay tapşırıp kitä torğan ine.
  
  Qalağa bögön barıp kerergä teyeş bulğanğa kürä, bılar irtäräk quźğaldılar. Bılar sığıp kitkän vaqıtta eşkä barıusılar yañı kitälär ine. Nurislam da attı yähäteräk qıuźı. Ähtäri qatını menän Ğäyfulla qatını bılarźan irtäräk quźğalğan bulhalar źa, Hämiźälärźeñ atı şäberäk bulğanğa kürä, ularźı uźıp kittelär.
  
  Hämiźä, bıl köngä saqlı qalağa barğanı bulmağanğa kürä, qalanı ni räüeşle itep tä tasuir itä almay ine. Ul, barı qalala qalas küp bula, keyemlektär şunda yahala, känfittär-maźarźar, kerändildär şunda beşerelä, tip belä ine.
  
  Ularğa ällä nindäy rus, sıuaş auıldarın ütergä tura kilde. Läkin ul ularźıñ hämmähendä lä ber yämheźlek his itte.
  
  Bıl sit ildärźe kürgäs, «tege meśken dä şulay sittä yöröy inde», tip Ğarifın iśenä töşörźö.
  
  Qalağa yeter aldınan undağı tau-tau keüek rus yorttarınıñ yäşelle-qıźıllı bulıp küreneüźären, sirkäüźärźeñ, zavod torbalarınıñ kükkä kütärelep torouźarın kürgäs, tağı la yaqınlaşa töşöp, törlö tauıştar işetkäs, Hämiźä üźen ällä nindäy ber upqınğa, keşe kerep yuğala torğan urınğa, barğan hımaq itep his itä başlanı. Qalağa kergäs, undağı yorttarźıñ źurlıqtarına, uramdarźıñ oźonloqtarına, keşelärźeñ bik küp bulıp, bılarźıñ ber źä auıl keşelärenä oqşamağanlıqtarına, qolaq tondora torğan törlö tauıştarźıñ, öźlökhöź sığıp torouına iśe kitte.
  
  Ğarif här vaqıtta: «Alla quşha, hine ber qala kürergä alıp barırmın äle, qala kürhätmäy qaldırmam»,— ti torğan ine. Unıñ auıź hıuı qorop höyläy torğan qalahı oşo ikän...
  
  Hämiźä bındağı keşelärźeñ bıl saqlı aşığıp yöröüźärenä, bılarźıñ ber-berehenä bärelmäüźärenä, keyemdäre matur, attarı yın keüek bulıuına hayran qaldı.
  
  Auılda saqta bılarźıñ turı attarı şäp ine. Eştän qaytqan vaqıtta Gäräyźärźe, tübän os Häkimdärźe tetterep uźıp kitä torğandar ine. Läkin qalağa kilep kergäs, turı at bik bäläkäylände, meśkenlände, unıñ aźımdarı vağayźı. Arbaları yın oyahı keüek bulıp qaldı. Hämiźägä bındağı keşelär hämmähe lä bayźar, hämmäheneñ dä keśäläre tulı aqsalır keüek bulıp kürende.
  
  Barğan hayın tığıźlıq artqanğa, barğan hayın kük siten kürhätmäy torğan yorttar arahına kerelä barğanğa, Hämiźäneñ başı äylängän hımaq bulıp kitte. Ul bıl qäźär halıq arahınan, bıl saqlı butalsıq yırźän Ğariftı tabıuına ışanmay başlanı. Taq-tuq itep baśıp, ere aźımdarı menän alğa ıntılıp barğan attarźıñ eläkterep alıp kiteüźärenän qurqıp, imsäk balahın qosağına qıśtı. Tirä-yağına qarap, iśe kitep barğan Ğabdullahın yanınaraq tartıp ultırttı. Hıźğırtıp barğan avtomobildeñ vıclap ütep kitkänen kürgäs, ni eşlärgä belmäy, Nurislamdıñ bilbauınan totop: «Bıl nimä huñ bılay athıź kilä?»— tip horağanın hiźmäy źä qaldı. Nurislam elektän qalağa bik küp kilgängä, ul üźensä bıl nämälärźeñ hämmäheneñ dä seren beläm tip faraz itkängä, yıñgäheneñ iśe kiteüenä qarşı mäğänäheź genä kölöp: «Şul inde ana athıź yöröy torğan arba, ul ut menän yöröy, küräheñ bit ana, harğılt eşläpäle ber rus maşinahın tartıp bara. śtkän yıl beźźeñ ala at şunan örköp, yögö-niye menän tulap kitep, tärtähen hındırźı»,—- tip kenä yauap birźe.
  
  Hämiźägä qalanıñ esenän barıu bik oźaq keüek bulıp kürende. Nihayät:
  
  — Nurulla ağayźarğa yıtäbeźme? Ağayıñdarźıñ torğan urındarı qayźa?— tip horanı.
  
  Nurislamdıñ bıl hüźźärgä iśe kitmäy, qalanıñ esen baştan-ayaq belgän keüek:
  
  — Qayźa äle barıp yeteü!.. Nurulla ağayźar qalanıñ tege sitendäräk toralar, ularğa äle ällä ni saqlı barahı bar. Ana tege qıźıl źur taş yorttarźı küräheñme? Ğarif ağayźar ana şunda toralar inde. Yıñgäy, bıl auıl tügel, bınıñ ber başınan ber başına sığırğa üźenä yartı kön käräk. Bında şät yöź sirkäü, un biş-yıgerme mäsced barźır. Bında yöröy belmägän keşe aźaşıp kitä. Bıltır min şulay ber rät aźaşıp kitep, fatirźı saq taptım. Qarap bara torğas, ällä nindäy uramdarğa kergänmen dä kitkänmen,— tine lä atın şäp qıua başlanı.
  
  Hämiźä uramda osrağan haldattarźı kürgäs:
  
  – Ağayıñ şular arahında bulmaśmı ikän?— tine. Nurislam uğa qarşı:
  
  – Bılar arahında bulamı huñ, bındağı haldattarźıñ hisabı la yuq, bılay eźläügä qalha, ülhäñ dä taba almaśhıñ,— tine.
  
  Aqrınlap bara torğas, qalanıñ bıl yaq sitendä yorttar vağaya töşöp, şular arahında bik möhabät taş mäsced ultıra ine. Mosolmanlıq ğälämäte bulğan mäscedte kürgäs, Hämiźäneñ küñelenä rähät bulıp kitte. Şul mäscedkä yaqın ğına yırźä Nurullalarźıñ yorttarına barıp töştölär.
  
  Nurullalarźıñ tormoştarı qalasaraq bulıp, ularźıñ yort-yıhazdarında, äyberźärźeñ yıyıştırılıuźarında auıldağığa qarağanda başqalıq kürenep tora ine. Hämiźägä bılarźıñ tormoştarı matur häm küñelle bulıp kürende. Bında kilep, Nurullanıñ qatını Häźisä menän höyläşkäs, küñele ber aź tınıslanğan keüek buldı.
  
  – Beźźeke bında kilep yöröy torğandır, bisara, bigeräk şunıñ ösön yänem ärney,— tip Ğarif haqında hüź kitte. Häźisä:
  
  – Här vaqıt kilä, kisä lä kilgän ine. «Kilep kenä yıthälär yarar ine, irtänän huñğa yıbärälär inde»,— tip qayğırıp ultırźı,— tine.
  
  Säğät tuğıźźan huñ Ğarif ta kilde. Ul inde baştan-ayaq haldat keyeme keygän ine. Başına keygän furackahı, Ğariftıñ źur başına ber aź keskenäräk bulıp, öśtönä keygän şinele, bınıñ kirehensä, käüźähenä qarağanda irkeneräk bulğanğa, yaurın baştarı ber aź töşönkö bulıp, itäktäre ber aź halpıraq bulıp tora ine. Unıñ yöźöndä ber źä qayğı-häsrät ğälämäte kürenmäy, hatta öygä kerep, qatını menän küreşkän vaqıtta kölömhöräp küreşte. «Ağayıñ nindäy şäp haldat buldı, şulay bit, Häźisä apa?»— tip kölöp tä quyźı.
  
  Hämiźä, här yıl köź könöndä heźmättän qaytqan yäş haldattarźıñ keyep qayta torğan keyemdären üźeneñ ire öśtöndä kürgäs, küñeleneñ ällä qayhı urını ärnep kitte. Läkin bıl eş oźaqqa barmanı, Ğarif tışqı keyemdären halıp, öśtönä bında qaldırğan käzäkeyen keygäs, yänä boronğo üźeneñ Ğarifına oqşanı. Ul arala Ğabdulla menän Ğälimä häm Fäheryıhan ataları yanına barıp ultırğas, Ğarif keskenä balahın alıp höyä başlağas, hüź başlanıp kitte. Hämiźä:
  
  — Yıhan, bına inde atayıñ yanına kildeñ. Öyźä saqta, atay qayźa, ul niñä qaytmay, tip yonsota torğan ineñ,— tine.
  
  Bılar töän buyınsa rätle yoqlay almanılar. Hüźźän hüź sığıp kitep, tañ aldında ğına yoqoğa kittelär...
  
  OŹATIU
  
  Ğariftarźı bögön oźatalar ine. Şunıñ ösön Hämiźä menän Häźisä, irtänge säyźe esep bötöü menän, Ğariftıñ alıp kitä torğan äyberźären qapsıqqa tultırıp, rätläp quyźılar.
  
  Ğarif säy äsep bötkäs, balaların beräm-beräm höyźö lä aqrınlap keyenä başlanı. Bıl keyeneü ğäźättäge keyeneü tügel ine. Niñäler, unıñ keyengänen tirä-yağındağı hämmä keşe qarap, käräk nämälären qulına alıp birep toralar, bınıñ keyeneüenä hämmähe lä diqqät itälär ine.
  
  Ul iñ huñınan qamıt keüek töröp bäylägän şinelen yılkähenä arqırı halıp, bik küp äyber halınğan qapsığın arqahına aśtı. Şunan huñ ul üźeneñ töśönä yıtdilek birep, köläs yöź menän:
  
  — Bına beźźeñ haldat halqı şulay bula inde. Ber öyrängäs, bıl nämälärźe kütärep yöröü ber źä auır bulmay, qarap torğan keşelärgä genä auır hımaq bulıp kürenä torğandır. Başta üź käüźäñ üźeñä auır bula, häźer ulay tügel,— tine. Ul bıl hüźźäre menän Hämiźäneñ yöräk ärneüen bötörmäkse buldı. Unıñ bıl hüźenä Hämiźä menän Häźisä yauap birmänelär. Tik Nurulla ğına:
  
  — Alla üźe yarźam birhen inde. Beźgä ul saqlı äyberźe baźarźan kütärep alıp qaytıuı la auır toyola. Ber öyrängäs, yıñel bula torğandır inde,— tip yauap qaytarźı.
  
  Ğarif, balaların tağı ber märtäbä höyöp:
  
  — Qapılğa huş bulığıź inde.— tine. Qatındarğa qarap:— Heź arttan barırhığıź, beźgä un berźärgä töşörgä tigändär ine. Miñä küptän barırğa vaqıt. Äle tik kiter kön bulğanğa bılay irken yörötälär. Başqa vaqıtta beźźeñ qıśınqılıqtı alla kürhätmähen, qayźa ul bılay sittä qunırğa kitä alıu!.. Uramğa la röhsät menän sığırğa käräk.
  
  Hämiźägä qarap:
  
  – Hin balalarźı qaldırma, kürep qalhındar, Nurulla ağay, hin dä bara torğanhıñdır bit?..
  
  – Baram, baram, niñä barmaśqa, ti. Başqa nämälärźe beź alıp töşörböź.
  
  Oźatıusılarźıñ küñeldäre yomşarıp, küźźäre yäşlängängä kürä başqa artıq hüź quşa almanılar. Häźisä:
  
  — Şul keşe oźatıu keüek qıyın nämä yuq, bigeräk küñelgä auır bula,— tip qaldı. Bıl vaqıtta Hämiźäneñ küźźärendä yäş börsöktäre kürenä ine.
  
  Töş aldınan kazarma yanındağı uram halıq menän şığırım tulğan, kitäsäk haldattar uram urtahında bik oźon bulıp safqa teźelgändär ine. Bında mähşär könö keüek bulıp, ällä nindäy matur köyźär yırlayźar, moñlanıp yırlayźar, kiteüselär menän oźatıusılar huñğı ayırılışıu hüźźären höyläşälär, ber-berehen eźläyźär ine. Bında här kemdei, üź yaqını, üź tuğanı, üź balahı, üźeneñ ire bulğanğa kürä, oźatıusılar arahında qatın-qıź, bala-sağa, qart-qoro, yäş-yılkensäk, bay-yarlılarźan här sinıf bar ine. Bılarźıñ hämmähe lä üźźäreneñ huğışqa kitä torğan tuğandarın solğap alıp nimäler höyläyźär, saftan sığarıp alıp küreşälär, ber-berehen yıuatalar ine.
  
  Bına ber haldat tora: ul üźeneñ hämmä käräk-yarağın arqahına aśqan köyönsä, ayırım tüźemlelek menän nimäler höyläy. Ul bik yıtdi häräkät itä, uğa qarşı beräü täklifheź yauap qaytara. Ular tiźźän tağı la küreşäsäk keüek şat toralar.
  
  Unıñ yanında ikense ber haldattıñ qatını üźeneñ irenä küźźären tultırıp qarağan da, ul şul serle küź qarauı menän küñelendä bulğan hisiäten añlatmaqsı bula, yäşle küźen hörtä-hörtä nimäler äytmäkse bula la, läkin, totloğop, äytä almay.
  
  Ösönsö ber haldattıñ yanında yäş ber qatın tora: ul üźeneñ irenä birep yıbärergä äźerlägän nämälären bik qäźerläp irenä birä, qatın qulındağı balahınıñ yomşaq quldarın atahı, qulına totop, huñğı märtäbä bik yaratıp übä. Ul üźeneñ täbiği hälen ber źä üźgärtmäśkä tırışıp, qatınına donya kötöü yuldarın öyrätä. Qatını uğa qarşı totloğop-totloğop yauap birä, hiräkläp kenä ayırılışıu vaqıtında tama torğan küź yäştären küldäk yıñe menän hörtöp quya la, tağı la ireneñ auıźına qarap, bik moñlo hürättä unıñ hüźźären tıñlay. Başqa keşelärźeñ tauıştarında, ularźıñ da üźźäre keüek höyläşeüźärendä bılarźıñ eştäre yuq.
  
  Bına bılarźan yıraq tügel ber haldattı ber qart menän qarsıq ögötläp toralar: «Balam, yaqşı bul, iple yöröp qayt, beź bında fatiha qılıp tororboź, nasar keşelärgä qatışma»,— tiźär. Qart här ber hüźendä yıtdi häm sıźam kürenä. Şulay źa haman küñelenä kilgän hüźźären äytmäy qaldırmay, ike hüźźeñ berehendä ulına häyer-doğa qılıp, uğa oźon ğümer horay.
  
  Bında här urında kitä torğan keşelär üźźären yıtdi qiäfättä kürhätergä tırışalar, oźatıusılar ğına küberäk yomşaqlıq kürhätälär. Ularźıñ küźźärendä yäş börsöktäre yaltıray.
  
  Şul mähşär keüek urında Hämiźälär źä Ğariftı solğap alğandar. Ular źa äytähe hüźźären äytälär. Huñğı minuttarın hüź menän teläktä ütkärälär.
  
  Hämiźä häźer artıq ilamay. Unıñ yomşaq küñelen nindäyźer ber dähşät qaplap alğan da güyä şul dähşät uğa ilarğa irek birmäyensä tora.
  
  Şulay beräy säğät samahı torğas, ällä kemdeñ bik şäp itep qısqırıuına hämmä haldattar aşığa-aşığa teźeldelär. Teźelep, aź ğına torğandan huñ, bıl halıq yıyını äkren genä alğa quźğaldı. Muzıka häm moñlo yır tauışı aśtında halıq uram buylap ağıla başlanı. Küp keşeneñ küźźärenä yäş tuldı, oźatıusılar arahında intizam boźoldo. Bılar hämmähe lä aşığıp, kiteüselär artınan vokzalğa töşöp kittelär.
  
  Vokzalğa barıp yetep, kiteüselär safqa teźelep ber aź torğandan huñ, vagondarğa kerźelär. Ular unda nämälären urınlaştırıp quyğas, kiteüselär menän oźatıusılar arahında küreşeüźär, aşığıp ber-berehen eźläüźär, büläk bireşeüźär kitte.
  
  Bında oźatıusılarźıñ küñeldäre tağı la neskärä töştö. Yırlauźar, qısqırıp höyläşeüźär, ilauźar tağı la arttı.
  
  Hämiźä bıl saqlı, mähşär keüek küp halıqtı kürgäs, ğäcäpkä qaldı. Başı äylängän keüek bulıp kitte. śźen-üźe yuğaltqan hımaq buldı. Ğarif tağı la qıźğanısıraq bulıp kürende.
  
  Ul başqalarźı kürmäy başlanı, aldında baśıp torğan köyönsä, bik matur hüźźär höylägän, almaş-tilmäş balaların höygän Ğariftı ğına kürä, unıñ ğına hüźźären işetä ine. Ul üźe hüź taba almay, Ğariftıñ, hüźenä yauap qaytarmay, älli nindäy bik tärän, şunıñ menän bergä, bildäheź uyğa batqan ine.
  
  Ul bik tärän bıl uyınan bik ası tauışqa uyanıp kitte. Aldında teźelep torğan vagondarźıñ helkenä başlağanın kürgäs, urınınan quźğaldı. «Huş inde, Hämiźä, beź kitäbeź!»— tip Ğarif unıñ qulın qıśqan vaqıtta, ul qaltırap kitte, ağarźı, ällä nämä äytergä teläne lä, tağı tuqtanı. Ul balaların da onotto, üźen dä onotto.
  
  Şul vaqıt Häźisä kilep, unıñ qulınan totop: «Sabır it, Hämiźä, sabır it»,— tip äyteüenä qarşı:
  
  — Kitälär bit... kitälär...— tip qısqırźı.
  
  Vagondar şäberäk kitä başlanılar. İlağan tauıştar arta töştö, ısınlap ta kittelär!..
  
  Hämiźä lä: «Kittelär bit!.. Ğarif kitte!..»— tip, qulındağı balahın kükrägenä qıśıp, Häźisä qosağına yığıldı.
  
  HAT KİLMÄY BAŞLANI
  
  Hämiźäneñ Ğariftı oźatqan vaqıttağı täśiräte qalala saqta la, auılğa qaytqas ta tiź genä bötmäne.
  
  Undağı ğäläbälektär, ber-berehenä mönäsäbäte bulmağan küreneştär, üźe lä töşönmäy torğan törlö hälättär, Ğariftıñ iñ huñğı äytkän hüźźäre — hämmähe-hämmähe, ber-berehe artınan teźelep, Hämiźäneñ küź aldınan ütälär ine. Bıl hıyaldar, auılğa qaytqas ta, ber aź vaqıtqa saqlı dauam itte. Fäqät üźeneñ öśtönä yöklänep qalğan eştärźe ısınlap eşläy başlağas qına, bıl manzaralar yuğalıp, bıl täśirättär bötä başlanılar. Bıl vaqıtta auılda Hämiźä keüek irheź qalıp, üź köndären üźźäre kürgän qatındar küp bulğanğa, ularźıñ qayhıhı bulha la Hämiźä keüek täśirät aśtında yäşägängä kürä, ular Hämiźägä serźäş bula alalar ine. Unıñ öśtönä här kemdeñ tip äyterlek balahı, atahı, ire yäki beräy qärźäşe, berehe artınan berehe alınıp kitep torğanğa kürä, ayırılıuźar, oźatıuźar ğadi eşkä äüerelep kitte. Hämiźä, üźeneñ tirähendä haman şunday keşelärźe kürep torğanğa, üźeneñ yañğıźlığın, irenän ayırılıp qalıuın onota başlanı.
  
  Här ber eşendä Ğariftı iśkä töşörörlök beräy yeteşheźlek, här ber eştä ir zatınan ber yarźamsığa ihtıyac hiźelhä lä, bara torğas, ul bılarźıñ hämmähenä lä öyrände. Ul irźär genä eşläy torğan eştärźe lä üźe eşläy başlanı. Ul häźer hämmä eştärgä ısın küź menän qaray, hämmähen yırenä yıtkerergä tırışa, hämmähenän üźenä kürä ber läzzät häm täm taba ine. Donya kötöü yulında osrağan auırlıqtar źa artıq hiźelmäy başlanı. Ul, üźendäge qatınlıq näfislegen yuğaltıp, mäükut irźär keüek bulıp, här eşen irźärsä eşläy başlanı.
  
  İrtä häm kis Ğarif iśenä töşöp, här kön Ğariftan hat kötöp torha la, ul uyźar barıhı la ğadi häm sabırlıq menän genä dauam itälär ine.
  
  Ğariftı oźatıp yıgerme köndär ütkändän huñ, unıñ berense hatı kilde.
  
  Ul bıl hatında üźeneñ huğışqa keräsägen yaźğandan huñ, fatiha qılıp tororğa ütengän, tormoşto nisek bulha la yımermäy alıp barırğa quşqan ine.
  
  Bıl hat bik halqın qan menän yıtdi yaźılıp, Hämiźägä donya kötöü eştärenä kös häm qeüät kenä birźe. Hämiźä bıl hattı algas, qayğırıu urınına ällä ni eşläp şatlanıp kitkän keüek buldı. Ğarif huğışqa kerhä lä, ber ni źä bulmaś keüek toyoldo. Ul häźer üźeneñ äüälge keüek qayğırmağanına, nindäy auır häldärgä lä sınığıp, halqın qan menän qaray alıuına ğäcäpkä qaldı.
  
  Huğıştan sıqqas, Ğarif hat yaźırğa teyeş ine. Un biş kön, ber ay buldı. Läkin Ğariftan haman hat kilmäy ine.
  
  Bıl hat kilmäü Hämiźäne tağı la borsoy başlanı. Ul törlösä itep, üźeneñ küñelen baśırğa tırışha la, hat kilmäüźeñ säbäben törlösä itep yuraha la, läkin nimänänder küñele şöbhälänä, hat kilmägängä qayğıra ine.
  
  Ğariftan ike ay qäźäre hat kilmägäs, Hämiźä bötönläy qayğıra başlanı. Kürşeläre: «Ul plen töşkänder, Nasip qart ulınıñ hatı ös-dürt ay buyınsa kilmäy torźo la, huñınan kilde»,— tip äythälär źä, Hämiźäneñ küñele haman qararlanmay ine.
  
  Ul bıl vaqıtta Ğariftı töşöndä lä bik yış kürä başlanı. Ğarif aq keyemle, imeş, Hämiźägä kürende lä, şunda uq yuğaldı, imeş. Ğarif ällä nindäy batqaqlıq, bısraq urındarźa yöröy, imeş. İkense kürgänendä, ul bik şat, imeş, bına näq boronğosa öyźä balaların höyöp ultıra, imeş...
  
  İke ayźan da artıq hat kilmäy torğanğa, Hämiźä küp qayğıra, bara torğas, bıl eşkä lä künegep kitte. «Ni bulha la täqdirźä yaźğan bulır»,— tip boronğosa tora başlanı.
  
  Hatı kilmägän keşe ber unıñ ğına ire bulmağanğa, başqa ällä kemdärźän ällä qasandan birle hat-häbäre kilmägängä, Hämiźä üźen şular menän tiñläp yöröy başlanı. Ul, qıştıñ oźon, halqın töndären törlö uyźar menän ütkärhä lä, här kön Ğariftan hat-häbär köthä lä, bıl uyźar fayźahıź bulıp, bıl kötöüźär buşqa sığa bara ine.
  
  Bıl kötöüźärźeñ ige-sige bulmaś keüek kürenhä lä, nihayät, bınıñ da ber sige buldı.
  
  Ğarif menän bergä huğışta yörögän Ähmädullanan üźeneñ qatınına hat kilep, ul hatta Ğarif haqında oşo hüźźär yaźılğan ine: «Ğarif menän bergä huğışqa kergän inek. Ber urman arahında torğan vaqıtta beźźeñ öśkä yauźıra başlanılar. Şunda, beźźe tirä-yaqtan ästriźär qamay başlağas, bergä qastıq. Şul vaqıtta Ğarif ağay ällä qayźa kitep yuğaldı. Beźźeñ polkka qaytmanı. Şunan birle Ğariftan ber häbär źä yuq. Ul häbärheź yuğaldı. Ällä qasıp kilgändä ülde, ällä ästriźärgä plen töştö — ber źä mäğlüm tügel. Nisek bulha la, häyerle bulhın, Ğarif ağay bik yäl buldı». Hatta Ğarif haqında başqa hüź yuq ine.
  
  Hämiźä bıl häbärźe işetkäs, ni eşlärgä lä belmäne. Ğarif ülmägänder, plen töşkänder keüek bulıp ta kürende. İkense yaqtan, Ğarif şul huğışta ülgänder, bisaranı ber keşe lä kürmägänder, ul zarığıp, ber yotom hıuğa zar bulıp yatqandır, ul şunda serep bötkänder, kümelmäy qalğandır keüek bulıp kürende.
  
  Bıl şikle häbär Hämiźäne qayğırtha la, ul Ğariftıñ ruhına häyer-saźaqalar birergä telähä lä, mulla menän Fährelislam ağay aşıqmay tororğa, sabır itergä quştılar:
  
  — Asıq häbär bulmağas, ber eş tä eşlär häl yuq, ul plen töşkänder. Bına, inşa alla, hatı kiler. Vafat bulha, häbäre kiler ine,— tinelär. Bıl hüźźär Hämiźäne yıuattı. Ul tağı boronğosa eşenä kereşte. Ul kön hayın Ğariftan häbär kötä ine. Biş-altı ay üthä lä, Ğariftan hat kilmäne, haman bıl şöbhäle häbärźeñ töbö asılmanı, qarañğı pärźä kütärelmäne. Hämiźä haman şul qarañğı pärźäneñ asılğanın, şunıñ aśtınan Ğariftıñ kilep sığıuın kötä ine...