Beüänän qeüät alıp

Başqortostandağı qalalarzıñ altauhı qaramağında auıldar bar. Unday bilämälär hanı buyınsa Öfö berense urında tora. İkenselä ihä – Neftekama. Uğa yıte auıl qaray: ösäühe qalanıñ yanında urınlaşha, qalğandarı 20 – 40 saqrım alıslıqta yata. Şular arahınan Ämzä auılına yul tottoq.

Kisä häm bögön

Ämzä Neftekamanan 22 saqrım alıslıqta urınlaşqan. Unı qala menän Krasnokama häm Yañauıl rayondarı aşa ütkän asfalt yul totaştıra. Passacir avtobustarı kön­ozono yöröp tora.

Auıl qasandır Yañauıldıñ Qarman auıl Sovetı sostavına ingän bula. 1952 yıldıñ 8 dekabrendä ihä Başqort ASSR-ı Yuğarı Sovetı qararı menän Ämzä auıl Sovetı oyoştorola. Uğa yaqın-tiräläge Beüä, Kordon, Qom, Hmelevka auıldarı häm höt-tauar fermahı urınlaşqan utar birelä. Berzän-ber sänäğät predpriyatiyehı (urman kombinatı) bulğan Ämzä 1962 yılda eşselär qasabahı statusın ala. Oşo nigezzä ul ber yıldan yañı oyoştorolğan Neftekama qala Sovetı qaramağına küserelä.

Auıl aşa «Qazan – Yıkaterinburg» timer yulı ütä. Unıñ ber tarmağı, näq Ämzä tirähendä ayırılıp kitep, Neftekamanı oşo olo yul menän totaştıra. Bınan yök sos­tavtarı, irtäle-kisle «Yañauıl – Neftekama – Yañauıl» elektriçkahı yöröy.

Tarih ni höyläy?

Bildäle ğalim Änüär Äsfändiärov «Baş­qortostan auıldarı tarihı» kitabında bildäläüyensä, bıl yaqtar – Uran ırıuı baş­qorttarınıñ asaba yırzäre. Salauat Yulayiv isemendäge däülät premiyahı laureatı, bildäle telecurnalist, tarih fändäre kandidatı Salauat Hämizullin yıtäkselegendäge avtorzar kollektivı näşer itkän «Başqort ırıuzarı tarihı» seriya­hınıñ Uran ırıuına arnalğan VII tomında bıl feker bay arhiv mäğlümättärenä tayanıp dälillänä.

Başqa sığanaqtarzan küreneüyensä, HVI bı­uatta Räsäy däüläte üzeneñ könsı­ğıştağı siktären nığıtıu maqsatında yañı qälğälär tözöy: 1574 yılda – Öfö, Tabın, Minzälä, 1580 yılda – Börö, 1591 yılda – Usa (häzerge Perm krayındağı qala), 1596 yılda Sarapul (Udmurt Respublikahındağı qala) nigezlänä. Qälğälärze totaştırğan yuldarza poçta yorttarı urınlaşqan bula. Urıssa «yam» tip atalğan bıl tuqtalış urındarı 2005 yılda näşer itelgän urıssa-başqortsa hüzlektä «ütkenselär, yulausılar poçta attarın almaştıra torğan poçta stantsiyahı yäki poçta yulındağı auıl» tip añlatıla. Sarapul volosı krästiändäreneñ 1636 yıldıñ 17 dekabrendä batşağa yazğan hatında tübändäge yuldar bar: «Kama-reka ne zamerzla. Tak uce bılo v pozaproşlom godu. İ mı, sirotı tvoi, vezli yıgo (voyivodu Solikamskogo) s Sarapula v Kazanskiy uezd na Amzinskiy Çeremisovskiy yam». Bıl – Ämzäneñ 400 yılğa yaqın tarihı bulıuına turanan-tura dälil.

HH bıuat başında tözölgän «Qazan – Yıkaterinburg» timer yulınıñ auıl aşa ütkänen äytkäynek. Kem belä, tarih tägärmäse iken­seräk äylänhä, Ämzä bögön dä täülegenä ber-ike poyızd tuqtağan bäläkäy timer yul ayırmahı däräcähendä qalğan bulır ine. Läkin unıñ artabanğı yazmışına ağas eşkärteü sänäğäte nıqlı yoğonto yahay.

Töyäkteñ teräk-tayanısı

Auıldan 40 saqrımda, yäğni bögöngö Perm krayı bilämälärendä urınlaşqan Mihaylovka zavodı HIH bıuattıñ täüge yartıhınan uq şarap, spirt eşläü menän ber rättän ıs­mala, deget, herkä ontağı, 1939 – 1940 yılda ihä, yañı tseh asıp, himik ısul menän tehnik herkä kislotahı yıteştergän bula. Böyök Vatan huğışı tamamlanğas, qoramal­darı şaqtay iskergän, tauşalğan bıl predpriyatiyenı nigezenän üzgärtep qorou urınına yañı zavod tözöü turahında qarar qabul itelä. Urını itep Beüä buyındağı Ämzä ayırmahı ergähe haylana. 1947 yıldıñ martında tö­zölä başlağan urman-himiya zavodında 1953 yıldıñ 25 dekabrendä ağas kümereneñ täüge yögö äzerlänä, yänä ber ayzan ağas ısmalahı, herkä kislotahı häm metil spirtı küpläp yıteşterelä başlay. Predpriyatiyenı seymal menän tämin itkän Mihaylovka urman huca­lığı üz siratında ağastan törlö täğäyın­läneştäge produktsiya sığara.

1983 yılda zavod menän urman hucalığın berläştereü hözömtähendä Ämzä kombinatı oyoştorola. Artabanğı osorza, şul isäptän zaman yıldäre törlösä iskän huñğı ber nisä tistä yıldı uñışlı ütep, predpriyatiye töp yünäleşenä toğro qala. Ul tözölöşkä yaraq­lınan başlap eşkärteü qaldıqtarına tiklem 40-tan küberäk tör ağas materialı häm ağas kümere yıteştereü menän bergä urman himiyahı tauarzarı la sığara. Etilatsetat, herkä kislotahı, ağas ısmalahı, kümer briketı häm aktivlaştırılğan kümer Räsäy baza­rında ğına tügel, ilebezzän sittä lä kiñ tanılıu yaulay. Ularzı töslö metallurgiya, tsel­lyuloza-qağız, ayaq keyıme, lak-buyau tarmaqtarı küpläp hatıp ala.

Ämzä urman kombinatında ağas tulıhınsa tiyerlek eşkärtelä. Bıl yähättän ul – respublikala berzän-ber predpriyatiye. Kombinat törlö bäygelärzä, kürgäzmälärzä aldınğı urındarzı yaulay, «Räsäyzeñ iñ yaqşı 100 ta­uarı», «Başqortostandıñ yaqşı tauarzarı» konkurstarınıñ daimi laureatı häm diplomantı.

Ul – Ämzä auılın buldırğan, üstergän, bögöngö tormoşon tämin itkän predpriyatiye. Törlö yıldarzağı tistänän aşıu yıtäkse, kombinattı alğa yıbäreü menän ber rättän, hezmätkärzäre ösön teyışle könküreş şarttarı tıuzırıuğa la küp kös halğan. Här be­rehen tik ıñğay yaqtan telgä alalar. Mäsälän, kombinat tözöü eşen başlap yıbärgän Mihail Antonov, auılda ber qatlı yorttar halıuzı yäyıldergän Anatoliy Repin, Ämzäne häzerge toroşona yıtkergän Leonid Kudryavtsev... Ösönsöhönöñ iseme auıldıñ üzäk uramına, stadionğa birelgän.

Uqıtıusı, yırsı, bayansı...

Bındağı mäktäp – rayonda aldınğılar rätendä. Bıyıl unıñ 70 yıllığın bildälärgä äzerlänälär. Belem usağınıñ Tübänge Novgorod qalahında ütkän «Kürkäm mäktäptärzeñ zamansa modele» halıq-ara konferen­tsiya­hında mahsus diplom alıuı, «Mäktäp – auıl­dıñ sotsial-mäzäni üzäge» Räsäy konkursınıñ töbäk etabında I urındı yaulauı, Başqort­ostan Mäğarif ministrlığınıñ, qala ha­kimiäteneñ häm unıñ mäğarif idaralığınıñ bihisap maqtau qağızına layıq bulıuı – uñışlı eşmäkärlekkä asıq misal. Pedagogtar za, uqıusılar za törlö kimäldäge yarış-bäygelä daimi qatnaşıp, yıñeügä ölgäşä. Mäk­täp kollektivı, auıl halqı respublikanıñ, ildeñ törlö taraftarında layıqlı hezmäte menän dan-şöhrät qazanğan elekke sığarılış uqıusıları menän haqlı ğorurlana.

Äle mäktäptä 544 uqıusı belem ala. Başqort telen ularzıñ 472-he (I klastarzan tış) däülät statusında, 78-yı tuğan tel bu­laraq öyränä. Direktor Albina Yalaşeva yuğarı kategoriyalı tel häm äzäbiät uqı­tıusıların maqtap telgä aldı. Aralarınan Läylä Kärimova menän tanıştıq.

– Dıuan rayonınıñ Qäzer auılınanmın, – tine pedagog. – Yazmış Ämzägä alıp kilde, bında ike tistä yıldan aşıu yäşäyım. Täüzä başlanğıs klastarza eşlänem. 1997 yılda başqort telen öyräteüze fakultativ rä­üyeşendä başlap yıbärgäynem, azaq hezmätemde oşo yünäleştä nıqlap dauam ittem.

Läylä Fatima Bayram qızı menän İran Türyän ulı Kärimovtarzıñ biş balalı ğai­lähendä üskän. Üzenä tiklem uqıtıusı hö­nären haylağan ağahı Şärifyän, apaları Rita, Luiza ölgöhöndä Mäsäğüt pedagogiya uçi­lişehın tamamlağan. Bögön ihä ul – yaray­hı täcribä tuplağan, törlö ve­domst­vo­larzıñ maqtau qağızzarına layıq hönär eyähe. Qäzer mäktäbe uqıtıusıların, ayı­rıu­sa uçilişela başqort telen öyrätkän Safura Mihranovanı zur hörmät menän iskä ala.

Hınatmay Läylä İran qızı: töp eşe menän bergä direktorzıñ tuğan teldär buyınsa urınbasarı vazifahın küp yıldar uñışlı başqara, konkurstarza teläp qatnaşa, «Yıl uqıtıusıhı» bäygeheneñ qala etabında ber nisä rät prizlı urın alğan. Auıl tormoşonda la äüzem qatnaşa: ike tistä yılğa yaqın Şä­cärä bayramdarın oyoştora, başqort te­lendä ütkän kisälärze alıp bara. Ölgör peda­gog sähnälä yırlap ta yıbärä, beyırgä töşöp kitä, käräk sağında qulına bayan ala, gäzit-curnalğa mäqälä yazırğa la vaqıt taba. Uqıusılarınıñ yaratqan ostazı la. Uları üz siratında, ostazına eyärep, bar yaqlap tırış.

Sänğätteñ «altın huqmağı»

Urman kombinatınıñ şul osorzağı direktorı Leonid Kudryavtsevtıñ başlanğısı menän 1985 yıldıñ 1 sentyabrendä auılda balalar muzıka mäktäbe asıla, yañı bıuat başında ihä unıñ sänğät büleksähe eş başlay. Qala hakimiäteneñ bulışlığı menän 2007/08 uqıu yılın uçrecdeniye tözökländerelgän binala qarşılay. Unıñ menän ber qıyıq astında kartinalar galereyahı häm muzey za urın ala.

– Äle bezzä un uqıtıusı eşläy, 180 bala östämä belem ala, – ti sänğät mäktäbe direktorı Sofiya Konovalova.

Bında kisen dä tormoş görläy: räsem töşöröügä äüäs ölkän yäştägelär yıyıla. Bıl yähättän Räsäyzeñ häm Başqortostandıñ Rässamdar soyuzdarı ağzahı Aleksandr Latkindıñ tırışlığın ayırıp bildälärgä käräk. Üz eşen mökibbän yaratqan täcribäle uqıtıusılar yäş bıuınğa hürät töşörörgä, hınlı sänğät (skulptura) ostalığına, stanokta tulı yökmätkele sänğät äsärzäre yaharğa, kompyuter grafikahı, bizäü-ğämäli sänğät, balsıqtan hauıt-haba eşläü alımdarına öyrätä. Muzıka bülegenä yörögändär fortep­yano, bayan, akkordeon, balalayka, gitara, fleyta keüyek muzıka qoraldarında uynau, ayırım häm horza yırlau künekmäläre ala, kompozitsiya, arancirovka serzärenä töşönä.

– Sänğät mäktäben yıl hayın urtasa 40 uqıusı tamamlay, – ti Sofiya Haris qızı. – Aralarında zauığına yaraşlı şöğöl buyınsa artaban mahsus uqıu yorttarında belem alıp, ğümer buyı sänğätkä hezmät itkändär zä bar.

Siläbe däülät mäzäniät institutın (häzer – akademiya) 1986 yılda tamamlap, yünältmä buyınsa Ämzägä kilgän Sofiya Konovalova mäktäpkä ös tistä yıl samahı yıtäkselek itä. Ul uqıtıusılarzıñ häm balalarzıñ konkurstarza yaulağan yıñeüzäre, alğan büläktäre haqında ihlas bäyän itte. Mäktäptä eşläp kitkändärze hörmät menän iskä töşörzö, älege hönärzäştäreneñ uñıştarı menän qıuanıp urtaqlaştı. Yıtäkse auıldağı mäzäni saralarzıñ mäktäpteñ icadi kollektivtarınan başqa ütmäüyen, törlö kisä, tematik kontsert häm lektsiyalarzıñ daimi oyoştorolouın, uqıtıusılarzıñ «Palitra» yır ansamble sığıştarınıñ här yırzä köslö alqışqa kümeleüyen dä ğorurlanıp höyläne.

Maturlıq häm muzıka donyahına täüge azımdarın sänğät mäktäbendä yahağandarzıñ berehe lä bında ütkärgän vaqıt ösön ükenmäy. Kirehensä, üzenä oşonday mömkinlek tıuzırğan ata-äsähenä, tüzemle, nıqışmal ostazdarına zur rähmätle ular.

Halıq kötöp ala

Mäzäniät yortonda eşlägän yıte tüñäräktä 100-gä yaqın üzeşmäkär teläp şöğöllänä. Aralarında törlö hönär väkildäre, haqlı yaldağılar bar, mäktäp uqıusıları la bihisap. Oyoştorousılar auıl halqınıñ yalın qızıqlı häm fayzalı iteü menän bergä sänğätkä mahirzarzıñ ostalığın arttırıuzı töp burısı tip hanay.

– Här bıuın väkildäre küñelenä oqşağan tüñäräktärgä ihlas yöröy, – ti mäzäniät yorto direktorı Dinara Vildanova. – Auıl halqı üzeşmäkär artistar oyoştorğan bayramdarğa, äzäbi-muzıkal kisälärgä, teatrlaştırılğan tamaşalarğa här saq teläp kilä.

Dinara Rämis qızı bildäläüyensä, Natalya Gladskih yıtäkselegendäge «Sudaruşka» folklor ansamble, Röstäm Soltanov alıp barğan «Garmoniya» yır tüñäräge, şulay uq «Kabluçok» (yıtäksehe – Galina Okonnikova), «Ritm» (yıtäksehe – Rezeda Bahauetdinova) häm «Yı-Yı» (yıtäksehe – İlmir Vildanov) beyıü kollektivtarı ağzalarınıñ sığıştarı här saq kötöp alına. Şulay uq Marina Aleksandrova, Elza Sälimova, Gölşat Hucina, Yuliya Zolotuhina, Vadim Ğilmanşin keüyek ostalar zur ihtiram qazanğan.

Oyoşouına ällä ni küp vaqıt ütmähä lä, urta häm ölkän yäştägelärzeñ höyöüyen yaulap ölgörgän «Sudaruşka» folklor törkömönä ayırım tuqtalıp ütäyık. Bıl kollektivta 45–70 yäşlek yır-moñğa, sähnägä ğaşiq yıte qatın-qız şöğöllänä. Ämzä urman kombinatında uñışlı eşläp, haqlı yalğa sıqqan Lyudmila Voronina – ansambldäge töp solistarzıñ berehe. Yıte tistäne qıuıuğa qaramastan, ul, yäştärzeñ kübehenä ürnäk kürhätep, ähirättären därt-darman, yuğarı käyıf menän ruhlandıra. Änisä Nurlı­ğayanova la halıq yırzarın zur ostalıq menän başqara. Ğömümän, folklor törkömönöñ barlıq ağzaları la bıuından bıuınğa küsä kilgän tel hazinahı ölgölärenä – yır häm taqmaqtarğa – ısın küñeldän ğaşiq. Huñğı yıldarza auıl­dağı ber mäzäni sara la ularzan tış ütmäy. Ayırıusa boronğo yolalar buyınsa oyoştorolğan tematik kisälärzeñ, Olo yäştägelär könönä arnalğan bayram tamaşalarınıñ urtahında qaynay üzeşmäkärzär. Isın mäğänähendä Ämzäneñ ğorurlığına äüyerelgän «Sudaruşka» folklor ansambleneñ sığışın qala sähnälärendä lä hağınıp kötöp alalar. Kollektiv halıq icadı ölgöläre aşa yäş bıuın küñelendä ruh, ilhöyärlek tärbiäläügä tos ölöş inderä.

Rähim itegez!

Ölkän yäştägelärzeñ hätirälärendä 1947 yılda urman-himiya zavodı tözölä başlağas ta qızıl möyöş ösön ayırım bülmä bireleüye haqında yış telgä alına. Näq şunda Ämzäneñ täüge kitaphanahı buldırıla. Artaban, 1951 yıl azağında, yäştärzeñ äüzemlege arqahında «Komsomol» isemle klub tözölä. Unda uqıu zalı bulğan kitaphana asıla. Ruhi möyöş äle mäzäniät yortonoñ ikense qatında urınlaşqan. «Modelle kitaphana» statusına eyä ul. Uqırğa yaratqandar ösön bında uñaylı şarttar tıuzırılğan. İnternet seltärenä totaştırılğan ike kompyuter eşkä här saq äzer. Mahsus yıhazlandırılğan balalar möyöşönä ihä keskäyzär sañ qundırmay.

– Fondta 19 meñdän aşıu kitap tuplanğan, – ti kitaphana mödire Zälinä Särüärova. – Başqort telendäge basmalar – ike meñ yarımdan aşıu. Ular isäbendä näfis häm fänni-populyar äzäbiät, törlö beleşmälär, hüzlektär bar. Telägändär şulay uq respublika kimälendäge gäzit-curnal menän dä irken tanışa ala. Kitaphanağa 2 200-zän aşıu keşe yöröy, bıl auıl halqınıñ yartıhı tiyerlek. Ular arahında urman kombinatı eşseläre häm haqlı yaldağılar östönlök itä.

Kitaphana törlö saralarzı daimi oyoştora. Äzäbiät yılı ayırıusa matur ütkän. Biş-altı yäşlek balalar ösön oyoştorolğan «Uqıu şatlığı», tematik aktsiyalar, äziptärgä, tege yäki bıl äsärgä arnalğan kürgäzmälär, konkurstar, uyındar, viktorinalar...

Yıte yıl elek oyoştorolğan balalar qursaq teatrı häm säskä üsterergä yaratqandarzıñ «Tsiklamen» klubı – kitaphana hezmätkärzäreneñ yañı eş alımdarın daimi ezläü yımeşe. Bında, his şikhez, mödirlek burısın ös tistä yılğa yaqın uñışlı atqarıp, küptän tügel haqlı yalğa sıqqan Valentina Bordaçevanıñ ölöşön bildälämäü mömkin tügel.

Malayzarğa – zur ışanıs

Ämzälä sporttıñ üseşe lä turanan-tura urman kombinatı menän bäyle. Uzğan bıuat urtalarında – voleybol, huñıraq futbol häm hokkey menän äüzem şöğöllänä başlayzar. 1970 yılda «İskra» sport yäm­ğiäte oyoştorola. Oşo isemde yö­rötkän hokkey komandahı 80-se yıldarza biş tapqır Başqortostan çempionı bulıp tanıla. Sañğı sportı la kiñ bil­dälelek yaulay. Yarış ösön Beüä yılğahı aryağında yaqtırtılğan trassa qorola. Bıuat azağında kombinat kösö menän zamansa stadion safqa inderelä. Ul häzer predpriyatiyenıñ tarihqa ingän yıtäksehe Leonid Kudryavtsevtıñ isemen yörötä.

Bez barğanda, Ämzä balalar-sport mäktäbeneñ yäş hokkeysıları uqıtıusı-trener Räyıs Ğäbbäsov yıtäkselegendä künekmä ütä ine. Boz mayzanda şulay uq «İskra» yıyılma komandahına ingän ölkändär zä şöğöllänä, kis törlö yäş­tägelär konkiza şıuırğa sığa ikän. Yaqında ğına keskäyzär ösön hırğalaqtar eşläp quyılğan.

Sport mäktäbenä 160-qa yaqın bala yöröy. Ular, yäş buyınsa ösär törkömgä bülenep, hokkey häm futbol menän şöğöllänä. İkense uqıtıusı-trener Artem Yıpihin qışqıhın yäştärgä urta mäktäpteñ sport zalında künekmälär ütkärä.

– Malayzar hokkeyzı la yarata, futbol menän dä teläp şöğöllänä, – ti trenerzar. – Uqıuza la hınatmayzar.

Äyteüzärensä, iñ tırıştarı – Bulat Mäsäğütov, Maksim Minakov, Ränis Ğäbbäsov, Aleksandr Pasitov, İvan Anikeyiv häm Kirill Gorbunov.

• Ämzä haqındağı berense tarihi mäğlümät 1636 yılğa qaray.
• 1945 yılda auılda altı tistägä yaqın keşe yäşägän bulha, ber yıldan ularzıñ hanı un tapqırğa arta.
• 1950 yılda auılda 1 304 keşe yäşähä, bıl kürhätkes 1960 yılda – 4 306-ğa, 1970 yılda 5 241-gä yıtä.
• 1952 yılda oyoştorolğan Ämzä auıl Sovetınıñ täüge räyıse itep Böyök Vatan huğışında ike härbi ordenğa häm mizaldarğa layıq bulğan Ğäziz Sälih ulı İbrahimov haylana.
• 2004 yılda Ämzä eşselär qasabahınıñ statusı üzgärtelä, häm ul auıl kategoriyahına inderelä.
• Bilämäneñ mayzanı 751 gektar täşkil itä. Unıñ 442 gektarında torlaq yorttar, şähsi hucalıqtar, törlö yünäleştäge obekttar urınlaşqan.
• Ämzälä küp fatirlı yorttar – 56, ike, ös häm dürt fatirlı ber qatlı yorttar – 187, şähsi yorttar – 1 048.
• Bögön auılda 5 585 keşe yäşäy, şularzıñ 1 202-he – haqlı yaldağılar, 943-ö – balalar häm 17 yäşkä tiklemge üsmer yıget-qız, başqaları – hezmät yäşendägelär.
• Ämzälä tistägä yaqın millät väkildäre dus-tatıu ğümer itä. Kübehe urıstar, başqorttar, tatarzar, marizar, udmurttar, sıuaştar, belorustar häm ukraindar.
• Auılda qatnaş nikahlı ğailälär küp.
• 59 uram isäplänä.
• Auıl esendäge yuldarzıñ döyöm ozonloğo – 43 kilometr.
• Şähsi hucalıqtarza küpläp mal, qoş-qort asrayzar, 600-zän aşıu umarta bar.
• Urta döyöm belem bireü, sänğät häm balalar-üsmerzär sport mäktäptäre, dauahana, mäzäniät yorto, kitaphana, stadion, kartinalar galereyahı häm muzey eşläy.

Neftekama qalahı.