Aqbuźat - 3

  Bögön
  töndä min yıyźım
  
  İldeñ
  şäyeh izgehen;
  
  Ber
  hoźayźan horanıq
  
  Ul
  qarsıqtıñ kileüen.
  
  İzgelärźeñ
  haqına
  
  Qabul
  itkän telägem:
  
  Hoźa
  quşqan Hızırğa
  
  Başqarırğa
  horauım.
  
  Mineñ
  hüźem ber bulır,
  
  Miñä
  kem qarşı kiler?
  
  Ämmä
  şäyehtär äytte:
  
  “Qarsıq
  tuyźa bulmahın,
  
  Halıq
  aldında hoźanıñ
  
  Yarźam
  seren äytmähen”.
  
  Unı
  öygä alırźar,
  
  Unda
  qunaq iterźär,
  
  Aźıraq
  qunaq bulğas ta,
  
  Şülgänenä
  ilterźär, —
  
  tigäs,
  qarsıq, handıñ bıl hüźźärenä buyhonop,
  baş kiśeüse artınan eyärä başlağan
  ikän, Häübän unı yıbärmäy tuqtatqan da,
  handıñ aldına barıp, bınau hüźźärźe
  äytkän, ti:
  
  Uralda
  Sura tigän
  
  Ber
  batır bulğan ikän,
  
  Han-beyźärźeñ
  ämerenä
  
  Buyhonmaś
  bulğan ikän.
  
  Sura
  batır ber mälde
  
  Sıqqan
  ikän hunarğa,
  
  Qayta
  almağan äylänep
  
  Üź
  yortona qunırğa:
  
  Ülem
  yoqoho baśıp,
  
  Yañğıź
  yoqlarğa yatqan;
  
  Yauız
  han uğa tap bulıp,
  
  Yörägenä
  uq atqan.
  
  Küp
  tä ütmäy batırźıñ
  
  Bisähe
  lä yuğalğan,
  
  Häübän
  atlı balahı
  
  Yañğıźı
  torop qalğan.
  
  İlendä
  moron törtörlök
  
  Ber
  yaqını bulmağan,
  
  Bıźau-maźar
  qarap ta,
  
  His
  beräügä hıymağan.
  
  Ber
  saq Häübän kitkän, ti.
  
  Küp
  yırźärźe ütkän, ti.
  
  Yöröy
  torğas qıźırıp,
  
  Ber
  qarttı tap itkän, ti.
  
  Bıl
  qart unan horaşqan,
  
  Hälen
  belep ilaşqan,
  
  Qulındağı
  hıźmahın,
  
  Ber
  hüź äytmäy, horamay,
  
  Mä,
  ulım, tip birgän, ti.
  
  (Ul
  qart üźe mölkätheź
  
  Küp
  yarlınıñ bere ikän,
  
  Irğıź
  beyźä mal kötkän
  
  Tarauıl
  tigän ir ikän.)
  
  Häübän
  hıźma alğas ta,
  
  Kereşkän,
  ti, hunarğa;
  
  Märgänlektä
  dan totqan,
  
  Batırlığı
  tağı la
  
  Yayıq,
  Sura batırźan,
  
  Tökläś
  menän Almastan —
  
  Barınan
  da şäp ikän.
  
  Ular
  yıñmäś Şülgände
  
  Ber
  uqtalıp qaqşatqan;
  
  Şülgändeñ
  şäp Aqbuźın,
  
  Urlap
  alğan bar qıźın —
  
  Beren
  quymay qotqarğan;
  
  Qarsıqtı
  qotqarıusı la
  
  Hızır
  tügel, şul bulğan.
  
  Ütkän
  töndä yau asqan
  
  Şülgän
  küle hanına,
  
  Külde
  at küźźäy itep,
  
  Vaq-vaq
  itep telgeläp,
  
  Şülgändän
  alıś tügel,
  
  Qaya
  biten tişterep,
  
  Üź
  atına tororğa
  
  Deyeüźän
  haray haldırğan.
  
  Batşahın
  itkän taşbaqa,
  
  Deyeüźären
  — yarğanat,
  
  İl
  talausı mälğünde —
  
  Barıhın
  itkän harap.
  
  Bögön
  tağı at menep,
  
  Ata-äsähen
  eźläy, ti;
  
  Atahı
  qonon alırğa,
  
  Qarımtağa
  qan yullap,
  
  Ültereüse
  ber hanğa
  
  Yau
  asırğa bara, ti.
  
  Bıl
  hüźźären äytep bötkäs, Häübän mayźandağı
  halıqqa qarağan da: “Üźeneñ höyläüensä,
  bıl qarsıq Häübändeñ äsähe bulırğa
  oqşay. Ägär barığıź źa şomlanıp, mineñ
  hüźgä ışanmay, bıl qarsıqtan höylätmäy,
  auıź asıp qalhağıź, qarsıq qabat
  kürenmäś”, — tigän.
  
  Bar
  halıq aptıraşqan, Mäsem han da, bıl hüźźe
  işetkäs, tirähendäge beyźäre menän
  höyläşä başlağan. Şunan Häübände üź
  yanına saqırıp alğan da: “Ägär hüźeñ raś
  bulmaha, başıñdı kiśermen”, — tip
  äytkän, ti. Häübän bığa riza bulğan, ti.
  
  
  Mäsem
  handıñ keşehe at mengänse, Häübän
  qırğaraq sıqqan da halıq arahınan ğäyep
  bulğan: qıl köyźöröp, Aqbuźatın saqırğan,
  Aqbuźat küź asıp küź yomğansı kilep
  yıtkän, Häübän Aqbuźźan bötä eşteñ
  eşlängänen horaşıp belgän dä, www.bashq
  ort.com yau qoraldarın keyep, atın menep,
  mayźanğa kilgän, ti. Ul kilgäs, bötä
  halıq, bıl kem ikän, nindäy keşe ikän,
  tip aptırağan, ti. Häübän kilep yıtkäs
  ük, Ayhılıu menän qarsıq unıñ üźźären
  qotqarğan yıget ikänen Aqbuźatınan
  tanıp, öźäñgeläge ike ayağın kilep
  qosaqlap: “Oşo yıget ine...” — tip ilap
  yıbärgändär, ti. Häübän şunda atınan
  töşöp, qarsıqtı qosaqlap alğan, unan
  yañınan atına menep, handıñ aldına barğan
  da uğa bınau hüźźärźe äytkän, ti:
  
  Hiñä
  töbäp, Mäsem han,
  
  Horay
  torğan hüźem bar:
  
  Sura
  tigän batırźa
  
  Yullar
  qonoñ barmı ni?
  
  Qıźıñ
  urlar Şülgändeñ
  
  Barımtahı
  barmı ni?
  
  Oşoğa
  teyeş yauaptı
  
  Tanmay
  höyläp birhäñ hin
  
  Min
  dä köśär uyımdıñ
  
  Barın
  höyläp birermen.
  
  Mäsem
  han, Häübändeñ bıl horauına yauap itep:
  
  
  Suranan
  qon yullarlıq
  
  His
  qarımtam yuq mineñ;
  
  Malım
  talap aldı, tip
  
  Barımtam
  da yuq mineñ.
  
  Şülgän
  asıuı şul miñä:
  
  Iu
  halğaynım külenä.
  
  Qamışına
  ürt halıp,
  
  Has
  qılğaynım ilenä, —
  
  tigän
  hüźźärźe äytkäs, Häübän şul yırźä hanğa:
  
  
  Ata-äsänän
  yäş qalıp,
  
  Ese
  küź yäşen tatıp,
  
  Yırźeñ
  öśkö qatın da,
  
  Yırźeñ
  aśqı qatın da
  
  Kürep
  sıqqan batır min,
  
  Hıyır
  yıyep tuyha la,
  
  Kötöü
  harıq bıuha la,
  
  Qaź-öyräkte
  qırha la, —
  
  Alpanlağan
  ayıuźı,
  
  Yılğır
  küźle bürene,
  
  Sağıl
  buylap uynağan
  
  Ölpö
  qoyroq tölkönö,
  
  İl
  qorotqan yauız tip,
  
  Ülem
  kilterer uğımdı
  
  Ucarlanıp
  atmanım,
  
  Ural
  buyın buylanım,
  
  İl
  doşmanın uylanım.
  
  Qarımtahıź
  qan qoyğan
  
  İl
  batırın ülterep,
  
  Bisälären
  tol qılğan;
  
  Balaların
  qıźğanmay,
  
  Ükheź
  yetem qaldırğan;
  
  Kärheź
  qatın-qıźźarźı
  
  Bäyläp
  hıuğa haldırğan;
  
  İldeñ
  esendä yäşäp,
  
  Yau
  kütärep, qan qoyğan;
  
  İldeñ
  namıśın tapap,
  
  Näśelen
  maqtap, han bulğan;
  
  İldeñ
  küp malın yıygän,
  
  Unıñ
  kör telen kiśkän;
  
  İke
  ayaqlı, yomro baş —
  
  Tośqap
  haźaq atırźay
  
  Qan
  doşmanım kürerźäy,
  
  Eźläp
  tapqan doşmanım,
  
  Ata
  torğan hunarım —
  
  Aldımda
  torğan Mäsem han, —
  
  Bına
  şularźıñ bere ul;
  
  Şülgänkülgä
  ıu halıp,
  
  Yaqın-tiräneñ
  malın
  
  Qırıp,
  malhıź qaldırğan
  
  Yılğır
  küźle büre ul!
  
  Qarımtahıź
  Suranıñ
  
  Qanın
  qoyğan ayıu ul!
  
  İźel
  batırı Qıpsaqtı,
  
  İrämäl
  batırı Qatayźı,
  
  Yayıq
  batırı Tökläśte,
  
  Tora
  batırı Tamyandı,
  
  Yalanda
  İrändekte,
  
  Nögöştä
  Yurmatını,
  
  Üźän
  batırı Tabındı
  
  Qımtıp
  torğan deyeü ul!
  
  Aqbuźatqa
  mendem min,
  
  Şul
  batırźar qono ösön
  
  Qarımtağa
  kildem min;
  
  İldeñ
  iren qol itkän,
  
  Bisälären
  tol itkän
  
  Mäsem
  tigän yauızdan
  
  Şularźıñ
  haqın yullap,
  
  Qarımtağa
  yıldem min, —
  
  tigän
  dä handıñ başın sabıp öźgän, ti. Mäsem
  handıñ qulında qol bulğan bötä halıqtı
  qotqarğan, ti. Häübändeñ batırlığın
  kürgäs, bötä halıq uğa kilep, üźeneñ
  ah-zarın höyläy başlağan. Halıq uğa
  bılay tip äytkän, ti:
  
  Hiñä
  yuldaş bulırlıq,
  
  Arqalaşqa
  tororloq
  
  İrźärebeź
  bar ine, —
  
  Barın
  yauız Mäsem han,
  
  İldän
  ayırıp sitlätep,
  
  Qatındarın
  tol itte.
  
  Şularźı
  hin qaytarhañ,
  
  İlgä
  aźamat bulırhıñ,
  
  Qan
  ilağan yetemgä
  
  Ata
  hımaq bulırhıñ!
  
  Häübän,
  halıqtan nıqlap horaşqas, ul batırźarźı
  eźläp alıp qaytırğa hüź birgän dä eźläp
  sığıp kitkän. Bara torğas, bik źur qoşqa
  osrap, ul qoştoñ yanına barğan. Qoş osa
  almağan, ti. Şunda qoş, telgä kilep,
  höyläy başlağan, ti:
  
  — Min
  tau başında ultıra inem. Mäsem handıñ
  attarı mine kürep örktölär. Mäsem han
  şuğa mine taptırıp, qanatımdı qırqtırıp,
  üźemde qayanan taşlanı. Oźaq quźğala la,
  yöröy źä almay yattım. Atılğan yırźärem
  uñalha la, qanattarım haman osorğa
  yaramay, qañğırıp oşonda ultıram. Balalarım
  asqa tilmerep yatalır inde. Yıget, miñä
  yarźam it, atıñdıñ auıźındağı kübegen
  hört, qanattarım töźäler, — tip äytkän,
  ti, bıl qoş.
  
  Häübän
  Aqbuźattıñ auıźındağı kübektären
  hörtkäs, qoştoñ qanattarı töźälgän, ti.
  Şunan qoş:
  
  — Yıget,
  bıl yarźamıñ ösön ni biräyem, nindäy
  yarźam kürhätäyem? Min ğümer buyına Mäsem
  handan, Şülgän deyeüźärenän yafa sigep,
  bala ürsetä almay zarıqqan qoş inem.
  Min şunday qoş, athıźğa at bulam,
  yuldaşhıźğa yuldaş bulam, — tip äytkän,
  ti. Häübän:
  
  — Hin
  miñä ni yarźam kürhätä alahıñ?
  
  — tip
  horağan ikän, qoş uğa:
  
  — Min
  hiñä üźem ösön genä tügel, Mäsem
  harayındağı totqon handuğastarźı,
  Şülgän harayındağı totqon qıźźarźı
  qotqarıp, Uralımdağı hayrar qoştarźı
  arttırğanıñ ösön dä yarźam itergä
  teyeşmen, — tip yauap qaytarğan, ti.
  Häübän:
  
  — Hin
  unı qayźan beläheñ? — tigäs, qoş:
  
  — Şülgändäge
  haray qıźźarı mineñ balalarım ine, şular
  kilep äytte, höyönsö aldılar, — tigän.
  Häübän tağı:
  
  — Hin
  — qoşhoñ, ä ul qıźźar ni eşläp keşe
  balahı töślö huñ? — tip horağas, qoş:
  
  — Ular
  keşe şul. Min dä keşe inem, qoş bulıp
  qaldım, — tip äytkän, ti.
  
  Häübän
  qoştan bötä serźe horaşa başlağan. Qoş
  uğa eşteñ ayışın teźep höyläp birgän,
  ti:
  
  — İñ
  täüźä bıl tirälä hıu batşahı ğına bulğan.
  Ural batır üźeneñ İźel, haqmar, Nögöş,
  Yayıq tigän uldarı menän kilep, hıu
  batşahına yau asqan. Ular kilgändä, bıl
  tirä küm- kük hıu bulğan. Ular yauźa at
  yöźźöröp huğışqandar. ww w.bashqort.com Ural
  batırźıñ at yöźźöröp kilgän yulınan tau
  qalqıp sıqqan. Bına oşo Ural tauı — Ural
  batırźıñ täü kilgän yulı. Tau qalqıp
  sıqqas, hıu batşahınıñ ile ikegä yarılğan.
  Ural batır deyeüźe ültergän ber yırźä
  sağıl qalqıp sıqqan: hıu kämegän hayın,
  hıu batşahınıñ ğäskäre bötä barğan,
  deyeüźäre ülgän hayın, qoro yır kübäygän.
  Şunan unıñ töyäge küläüek-küläüektärźä
  genä torop qalğan. Kösö bötkäs, hıu
  batşahı oşo Şülgänkülgä kilep urınlaşqan.
  Şülgänkül yır aśtındağı hıuğa totaşqan,
  unı bötörä almağandar. Batşa şunda yäşäp
  qalğan. Häźer Ural tip yörötölgän tau
  — Ural batırźıñ uldarı menän täü başlap
  yauğa kilgän yulı. Min Ural batırźıñ bisähe
  inem. Mine Homay tip atayźar. Ulandarım
  menän irem yauğa kitkändä, min kilendärem
  menän üź ilemdä qalğaynım. Ulandarım
  qaytıp, kilendärźe alıp kittelär. Min
  aźaq barmaq bulıp qaldım. Balalarım,
  bında kilgäs, Şülgän batşanı añdıp, oşo
  tirägä urınlaşqandar. Şülgän batşa
  haman iremä qarşı doşmanlığın taşlamağan.
  İrem balalarım menän käñäş itkän. Oşo
  küldeñ hıuın esep bötöräyek, külen
  hayıqtırayıq, Şülgän batşa ber qayźa
  la bara almaś, tip höyläşkändär. Täüźä
  ataları esä başlağas, Şülgän batşa bını
  belep qalğan da iremdeñ esenä ğäskärźären
  inderep yıbärgän. Ular unıñ esenä inep,
  yörägen telgeläp ültergändär. İrem üler
  sağında uldarına: “Şülgän batşa ğäskäre
  qalğan urından hıu esmägeź, üźegeźgä
  hıu tabığıź”, — tigän. Ular, yırźe tişep,
  yılğa ağıźğandar. Bına häźerge dürt
  yılğa — İźel, Yayıq, Haqmar, Nögöş şular
  ağıźğan yılğalar bulır, — tip äytkän,
  ti. Häübän şunda:
  
  — Öläsäy,
  hin ni eşläp qoş bulıp qaldıñ? — tip
  horağas, Homay:
  
  — Beź
  alıś yuldan kilgändä, barıbıź źa qoş
  bulıp osabıź. Kilendärem dä şulay. Barahı
  yırgä yıtkäs, irźäre qatındarın üphä, üź
  töśönä qaytıp, yañınan qatın bulalar.
  Min kilep yıtkänse, irem ülgäyne, şuğa
  min üź töśömä qayta almanım. Ular bala-
  sağalı bulıp, qartayıp üldelär. Bına
  bıl hin mengän Aqbuźat irem Ural batırźıñ
  atı ine. Üźe ülgäs tä, unı Şülgän urlağaynı.
  İźeldeñ uldarınıñ berehe, Aqbuźattı
  yullap, Şülgän batşağa barğas, unıñ batşa
  qıźına küźe töşkän. Batşa, bını belep
  qalıp, İźeldeñ ulınan üź harayında väzir
  bulıp qalıuźı horağan. Yıget batşa qıźın
  alıu uyı menän batşa väzire bulıp qalğan.
  Tik aźaq siktä batşa uğa qıźın birmägän,
  yetmähä, unı mıśqıl itep, Qähqähä tip
  atağan. Şunan aźaq Qähqähä Ural buyındağı
  bötä danlı qıźźarźı, mineñ balalarımdı
  urlap torğan. İźeldeñ bütän uldarı
  toqomonan — yete batır, bayağı Qähqähä
  tip at quşılğan ulınıñ toqomonan Mäsem
  qalğan. Mäsem il talap han bulğan. Yete
  batır, Mäsemdeñ il talap hanlıq alıuına
  riza bulmay, uğa qarşı yau asqan. Ber saq
  Mäsem han yete batırźı, kileşäyek, tip
  üźenä qunaqqa saqırğan. Ular barğas,
  bötähen dä iśertep, qul-ayaqtarın bäyläp,
  diñgeź aryağındağı batşağa hatqan. Hin
  häźer şularźı alırğa kitep barahıñ
  ikän. Baya kilep höyönsö alğan qıźźarım
  äyttelär. Min unda hine atıñdan da tiź
  alıp barırmın. Ägär mineñ menän barhañ,
  ularźı yauhıź urlap ala alahıñ. Tik şul:
  mineñ źur kämselegem bar. Tamaqlanıp
  barıp qaytırğa üź item yetmäy, hineñ bot
  iteñde lä, ularźıñ bot ittären dä aşatırğa
  käräk bulır. Bında qaytıp yıtkäs, ul
  yaralarźı atıñdıñ auıź kübege menän
  töźätergä tura kiler. İnde atıñ menän
  barhañ, yau menän alahıñ. Yau źur bulır.
  Şulay źa barıber hin yıñerheñ, batırźarıñdı
  qotqarıp alırhıñ, — tigän. Häübän, qoştoñ
  bıl hüźźären nıq qolaq halıp tıñlağandan
  huñ, oźaq uylap torğan. Şunan qoşqa:
  
  — Öläsäy,
  bar, hin balalarıñ yanına qayt. Qoş
  bulhağıź źa, hine lä, balalarıñdı la
  beräü źä ata almaś, rähät yäşärhegeź, —
  tigän dä üźe yulğa sıqqan.
  
  Bara
  torğas, Häübän diñgeź aryağındağı batşa
  ilenä barıp yıtkän. Unda haqsılar menän
  huğışa başlağan. Häübän ularźı qırıp,
  harayğa yaqınlaşqan, batşa qasıp, ildän
  ğäskär yıyıp huğışıp qaraha la, buldıra
  almağan. Batşa ğäskärźäre Aqbuźattıñ
  yılenän yığılğandar. Häübän üźe batşanı,
  beyźärźe totop ültergän. Bötä halıq,
  Häübändeñ batırlığın, Aqbuźattıñ şunday
  dauıl quptarıuın kürep, aptırauğa
  qalğan. Barıhı la qoraldarın taşlağan,
  ti.
  
  Häübän
  ularźı yıñep, yete batırın alıp qaytıp
  kitkän. Qaytqas, bötä Ural halqın yıyıp,
  tuy yahağan, il batırźarın köräştergän.
  Yete batır tuyźağı bötä batırźarźan
  aldın sıqqas, yetehen yete ırıuğa baş itep
  quyğan, ti. Homay qoştoñ balaları bulğan
  aqqoştarźı atmaśqa quşqan.
  
  Tuyźa
  Mäsemdeñ qıźı Ayhılıuğa keyäü haylarğa
  röhsät birgän. Ayhılıu Qıpsaq batırźı
  haylağan. Häübän, bötä batırźarźı ilgä
  taratıp, här qayhıhın ber ırıuğa baş
  itep quyğas, üźe Şülgän külenä barğan
  da Aqbuźattı yıbärgän, Närkäste sığartqan,
  Närkäs his qarıulaşmay sıqqan, ti.
  Häübän, Närkäste kürgäs, uğa:
  
  Yetemlektä
  yörögändä,
  
  Hiñä
  täüźä yulıqtım;
  
  Hineñ
  döröś hüźeñsä,
  
  Aśıl
  bülägeñ bulğan
  
  Aqbuźatıñdı
  alıp,
  
  İlemde
  azat qılıp,
  
  Qıuanısqa
  yulıqtım.
  
  Häźer
  kildem min hiñä
  
  Telägeñde
  belergä,
  
  Höylär
  hüźeñ tıñlarğa,
  
  Küñeleñde
  kürergä, — tigän.
  
  Närkäs
  ber aź ni äytergä qıymay torğan. Unan
  aźaq hüźgä kereşep:
  
  Qıź
  bulham da, äsänän
  
  İrźäy
  batır tıuźım min;
  
  Ural
  buyı yırendä
  
  Küp
  batırźar kürźem min.
  
  Yöźöm
  asham, qoyaşıñ
  
  Oyalıp,
  bolotqa iner;
  
  Köräş
  köśäp ber äźäm
  
  Kilhä
  mineñ qarşıma,
  
  Asham
  uğa yöźömdö, —
  
  Küźe
  qamaşır nurıma,
  
  Minän
  yığılıp hur bulır.
  
  Hiñä
  köräş asmanım,
  
  Küñelem
  uğa tartmanı;
  
  Hine
  täüźä kürgäs tä,
  
  Küñelemdän
  höyźöm min,
  
  Tik
  äytergä qıymanım,
  
  Aźaq
  siktä köttöm min,
  
  Ägär
  mine tiñ kürhäñ,
  
  Üźeñä
  buy biräyem,
  
  Uralıñda
  tiñ ğümer
  
  Hineñ
  menän höräyem, —
  
  tigän
  dä yöźön asıp, Häübängä qarap yılmayğan,
  ti. Häübän şunda, Närkästeñ hılıulığın
  kürep, tañ qalğan, ti. Häübän alırğa riza
  bulğas, Närkäs atahınıñ bötä mal-tıuarźarına
  küldän sığırğa quşqan. Şul saqta küldän
  yır qaplağan qola yılqı sıqqan, ti. Häübän
  bılarźıñ bötähen dä at-tunhıź halıqqa
  taratıp birgän. Üźźäre Närkäs menän
  ikäüläp, Aqbuźattı menep, Häübän ilenä
  qaytıp kitkän, ti.