Latin オリジナル

  Şul arala bılarźıñ yanına dürtense käüźä kilep baśtı. Bıl käüźäneñ oźon häm yıuan bulıuınan, unıñ bılarźı täübä itterergä kilgän pop ikänlege bilgele ine. Ul qulına «İncilme» yäki başqa berär kitapmı totqanı häldä, bılar yanına kilep, üźensä väğäz itergä, ülgän saqta täübä itep, «gonahtarźan» ärsenep ülergä te¬yeş ikände ğarız itte. Läkin mähkümdär, unıñ tauı¬şın işeteü menän, uğa qarşı qul heltänelär źä, nimä¬ler äytep, unı üź yandarınan qıuźılar. Pop bıl «imanhıź» häm ber nämänän dä qurqmay torğan «şaytandar» yanınan sitkä kitte. Batşa häm hökümät tarafınan bi¬relgän vazifahın ütärgä teläp, bılar qabul itmägäs, üź vazifahın ber törlö ütägän häm bötä mäsüliätte bıl gonahlı» keşelär öśtönä taşlağan keüyek, tirä-yağındağı naçalniktarğa qarap aldı la minän burıs töştö tigän mäğänäne añlattı.
  Unıñ kiteüye menän beräü mähkümdärgä yaqın kilep:
  — ...1909 yıl... çislo. Batşanıñ... mämläkätteñ tı¬nıslığı... — tigän hüźźärźe teźgändän huñ: — ...Üźźäre ğäskäri bulıp ta, birgän anttarına qarşı yöröp, ...y䬺eren partiyağa mänsüp bulıp, batşanıñ ğali zakon¬darına buyhonmay, vlast tarafınan quyılğan eştärgä baş eymäy, mämläkätkä yınäyät iteü, şunıñ öśtönä y䬺eren kitaptar taratıu menän bergä, eş başındağı ke-şelärgä qarşı yaman uyźa bulıp, ularğa hul qasıd yahau eştären oyoştorouźa yulbaşsılıq qılıu, şulay itep, voinskiy prestupleniye (ğäskäri yınäyät) yahau, ular, şul eştäre menän mämläkättä bunt sığarırğa tırışıu¬źa ğäyeple bulıp, 249, 253 häm 252-se statyalar buyınsa ğäyeplänep, bötä hoquqtarınan mährüm iteü öśtönä, iñ źur yaza bulğan — ülem yazahına hököm iteldelär... — tigän sud qararın uqıp sıqtı.
  Häźer eşteñ nimänän ğibarät bulıuı bötä haldat¬tarğa bilgele buldı. Mähkümdärgä ülem yazahı bireü ha¬qındağı bıl hököm uqılğas, bığasa hökümätkä ışanıs menän qarap yörögäneräk haldattarźıñ da yöräktäre är¬nep kitkändäy bulıp, küñeldärendä ikeläneü häm hököm iteüselärgä asıulı ber qaraş tıuźırźı. Vahit «Mohtasar»źağı: «Kafırźarğa iñ elek iman ğarız qılınır, uğa la riza bulmahalar, kafırlıqtarı ösön ciziä tü¬lärgä quşılır, uğa la riza bulmayźar ikän, ularğa qar¬şı huğış asılıp, ülterelerźär...» — tigän hüźźärźe iśenä töşörźö lä: «Bında kafırlıq ta, mosolmanlıq ta yuq, şulay źa bılarğa üźźärensä iman ğarız itälär», tip uylap aldı häm, küñele bılar yağında bulıp, atıusılarğa bulğan asıuı artqandan-arttı.
  Ul şunday uyźa torğanda, tege ülemgä hököm iteleüselärźän bereheneñ:
  — Heźźeñ nindäy genä auır yaza bireüyegeź źä beźźe qurqıtmay häm beźźe totqan yulıbıźźan qaytara almay. Beź şul totqan yulıbıźźan artqa sigenmäy üläbeź! – tigän hüźźäre unı uyźan tuqtattı.
  Mähkümdärźeñ berehe hüźendä dauam itep:
  — Haldat iptäştär! Heź häźerge hökümätteñ qatı zakondarı aśtında iźelep, tuğandarığıźğa qarşı mıl¬tıq kütärähegeź, şularğa heźmät itähegeź, şuğa mäcbür¬hegeź. Äle heź üźegeźźeñ doşmandarığıź yäki duśtarı¬ğıź kem ikänen añlap bötörä almayhığıź. Sinfi mänfäğättäregeźźeñ kem menän bergä barıuźa ikänen añlap, şuğa qarap eş kürergä belmäyhegeź. Läkin ğümer buyına iźelep, añhıźlıqta qaldırılıp kilgän heźźeñ ösön bıl eş häźergä ğäyep tügel, heź tiźźän beźźeñ ni ösön oşo yazağa hököm iteleüyebeźźeñ mäğänähen añlarhığıź. Duś¬tarığıź häm doşmandarığıźźıñ kem ikänen tiźźän ayı¬rırhığıź. Beź, şuğa qarap, häźerge köndä beźgä töźägän vintovkalarığıźźı kiläsäktä oşo doşmandarźıñ üźźärenä qarşı töźäüyegeźgä ışanabıź. Şuğa tayanıp heźgä duślıq, tuğanlıq qulın huźıp, aldağı yaqtı köndärźe küź aldıbıźğa kilterep, eşse, kräśtiändärźeñ tiź kön¬dän azatlıqqa sığıuźarın ömöt itep, şatlıq esendä üläbeź!.. Doşmandarźan qurqıp, ularźan ğäfü ütenergä telämäybeź!.. Böthön qan eskes palaçtar!.. — tigän hüź¬źärźe äytte.
  Bıl hüźźär tıñlap torousı haldattarźıñ yöräktären yarıp kerźe. Doşmandar artıq sıźap tororloq häldän üttelär źä şunda uq mähkümdärźeñ küźźären bäylänelär. Kemder beräü ularğa töźälep, mıltıqtarın töźäp torğan ber nisä tiśtä keşegä qarap, qulındağı qılısın heltäp, atırğa işara itte.
  Elektän äźerlänep torğan quldar ber nisä sekund esendä vintovkaların köyläp aldılar häm ber yulı ber tiśtä pulya haua yañğıratıp, mähkümdärgä qaratıp şıldı. Mähkümdeñ:
  — Yäşähen eş...se...kr...!! —tigän hüźźäre tamam bulmay bülenep qaldı.
  Yır öśtöndä üźeneñ şäükäten mäñge haqlau ömötö menän yäşägän qara köstöñ qähärle hökömö urınına yıtkerelep, mähkümdärźeñ baştarı tübän halınıp töştölär.
  Haqlıq yäki «ğibrät» kürhäteü ösön genä kilterelep, bıl auır häm qanlı küreneşte qarap torousı meñlägän haldattarźıñ yöräktäre qağıp, tege mähkümdärźeñ yänheź käüźälären solğap alğanday buldılar. Ularźıñ iñ huñğı minutta äytkän hüźźäre pulya tauıştarın yıñep, qolaq töptärendä yañğırap, bıl küreneşte mäñge onotol¬maślıq itterep höyläp torğanday eź qaldırźılar.
  Haldattar üźźäreneñ ni ösön yöröüźären, kemgä heź¬mät iteüźären, bınday auır küreneştärźe qararğa ni ösön kiltereleüźären uylap ölgörmäś boron, här berehenä üźźäreneñ rotaları menän, kilgän yuldarı menän kire kitergä komanda birelde.
  Ular qaytırğa quźğalğanda, ay moñhou harı töśkä solğanıp, batırğa äźerlängän hımaq bılarğa qaray, şunıñ menän bergä könsığıştan yañı atıp kilä torğan tañdıñ huñğı nurźarı, nindäyźer ömöttär birgän keüyek, üźeneñ yaqtıhın minut hayın arttıra bara ine.
  Ay bata, tañ ata... Oşo ike küreneş urtahında qal¬ğan haldattar źur vaqiğalarźı artta qaldırıp, alğa kittelär, hüźheź genä törlö uyźarğa sumıp, şähärgä yaqınlaştılar. Bılar şunday uyźar menän şähärgä kergändä, şähär tirähendäge zavod-fabriktar qısqırıp, eşselärźe eşkä saqıralar ine.
  Üźźäreneñ teläktärenä qarşı yöröp, arıp qaytqan haldattar qoyaş sıqqan vaqıtta kazarmalarına kerźelär, häm bılarźıñ bötä häräkättären tikşerep, yıntek¬läp torousı şımsılarźıñ barlığına qaramaśtan, üź aralarında bulıp ütkän eştär haqında höyläşergä kereştelär. Ular yäşeren räüyeştä genä:
  — Ularźı niñä bılay atalar?
  — Qarşı tororğa qotortalar ikän...
  — Kemgä qarşı tororğa?
  — Bilgele inde: hökümätkä qarşı tororğa...
  – Ni ösön ular ülergä lä riza bulalar huñ?
  – Şulay inde, nıqlap tikşergäs belerbeź äle! — tigän söäl häm yauaptar menän äle genä bulıp ütkän qan¬lı küreneşteñ mäğänähen añlarğa häm şuğa yauap tabıu yulın eźlärgä kereştelär. Ularźıñ küź aldarında tege ösäüźeñ käüźäläre asılıp: «Haldat iptäştär...»— tigän hüźźärźe qabatlap torğan keüyek bula, şunıñ ösön hal¬dattar ber-berehenä oşo söäldärźe birälär ine.
  Şähärźä qatı tärtip quyıu, tenteü häm arestar, «mämläkätkä hıyanat» iteüźä ğäyeplängän keşelärźe atıp, başqalarğa «ğibrät» kürhäteüźär menän genä ha¬lıqtıñ auıźın tomalap, yöräktärendä yanğan uttarźı hünderä almanılar.
  Tege ös keşene atqandan huñ, tağı yäşeren qağıźźar taratıp ölgörźölär.
  Haldattarźı bik nıq küźätep torouğa qaramaśtan, ul yäşeren yaźıuźarźıñ ber nisähe haldattarźıñ qulına töşöp, nimälär yaźılğanlıgı teldän-telgä höylänelep, taralıp ta ölgörźö.
  Unda:
  «Palaçtar beźźeñ qay ber iptäştärebeźźe ülterep, quldarın qanğa buyap, beźźeñ yöräkkä qurqıu halmaqsı buldılar. Beźźeñ arabıźźan yuğalğan bıl iptäştärźe beź mäñge onotmau menän bergä, köräşte tağı la arttı¬rabıź. Ös keşe urınına meñlägän köräşselär barlığın, ularźıñ yöräktäre yalqınlı ut menän tulı ikänen hat¬lıq yändär iśtärenän sığarmahındar. Saf küñelle ke-şelär eşse häm kräśtiändär ösön köräşeüse keşelärźeñ ni ösön köräşeüźären añlarźar. Vaqıt kileü menän qul¬darındağı qoraldarın eşse, kräśtiändärźeñ doşmandarına qarap töźärźär. Beź iptäştärebeźźeñ — eşse, kräśtiän haldattarınıñ bınan huñ doşmandarı kem ikänlegen belep, qoraldı şularğa qarşı totouźarına ışanabıź!
  İptäştär, eşse, kräśtiän haldattarı! Heź üźegeźźeñ aldanıp yöröüyegeźźe añlap, üźegeźźeñ fayźağıź, azatlıq ösön köräşeüselärźeñ, şul yulda yändären fiźa iteüse¬lärźeñ üźegeź keüyek eşse, kräśtiän balaları ikänen, ularğa qarşı torou üźegeźgä qarşı torou bulğanın añ¬larğa teyeşhegeź!..
  Bayźar fayźahın küźätep, beźźeñ qandarıbıźźı es¬kän qara türälärźeñ häm heźźeñ başlıqtarźıñ yaźmış¬tarı heźźeñ qulda ikänen ber minut ta iśtän sığarma¬ğıź. Ular, üźźärenä qarşı köräşeüselärźe «mämläkätkä hıyanat iteüselär» tip, heźźe aldamaqsı bulalar, heź ularźıñ bıl hüźźärenä ışanıp, yänle qoral bulıp tor¬mağıź!..
  Ularźıñ beźźeñ iptäştärźe atıuźarı, törmälärgä yabıuźarı heźgä ğibrät bulırğa teyeş. Ularźıñ şul eştärenä qarşı beź yändärebeźźe fiźa itergä äźerbeź. Şul köräş vaqıtında heź beźźeñ safta bulırğa teyeşhe¬geź!
  — Böthön qan eskes zalimdar!
  — Yäşähen beźźeñ berläşkän kösöböź!» — tigän hüźźär yaźılğan ine.
  Bıl hüźźär elektän ikelänep yörögän haldattarźıñ küñeldärenä lä ut haldı. Bik kübehe:
  —Bılarźıñ hüźźäre ısınlap ta döröś bit: beź üźe¬beźźeñ tuğandarıbıźğa qarşı barabıź, ularźıñ köstä¬ren bötöröp, doşmandarğa kös biräbeź, — tigän uyğa töştölär.
  Bötmäś eź qaldırğan tege şomlo tön haldattarźıñ yöräktärendä käüźälänep qaldı.
  Bığasa ber nämä lä añlamay yörögän haldattar źa häźer bıl eştärźeñ mäğänähen añlarğa teläy başlanılar. Ularźıñ qolaq töptärendä ülterelgän mähkümdärźeñ:
  — Doşmandarźan qurqıp, ğäfü ütenergä telämäybeź. Böthön qan eskes palaçtar! Yäşähen eşse, kräśtiän! — tigän hüźźäre haman da täqrarlanıp yañğırap torğan ke¬üyek bula ine.
  Vahit häźer Nurıy Säğitovtıñ äytkän hüźźäreneñ mäğänähen añlay başlağan keüyek buldı. Ul üźeneñ bığa¬sa añlamay yöröüyenä, Säğitov menän küberäk höyläşmäy qalıuına ükenä başlanı. Unıñ häźerge köndä qayźa ikänen belähe, unı kürep höyläşähe kilde... Läkin h䬟er ul ülterelgänder inde, unı mäñge kürep bulmaś... Ällä ul ülmägänder, törmäläler, tip uylap, unı küreüźän ömöt öźźö.
  TORMOŞTAĞI YaÑI HÜŹŹÄR
  Bik küp haldattar keüyek, Vahit ta: «Donyala urıśtar bar źa mosolmandar bar» — tip uylarğa öyrängän, başqa köstärźeñ barlığın belmäy yörögän keşe.
  Oşo vaqiğanan huñ Vahit urıśtar menän mosolman¬dar arahında bulğan añlaşılmauźarźıñ urınhıź ikä¬nen, bılar arahında bayźar häm ular yaqlı keşelär bu¬lıp, tağı ber törlö halıqtıñ ularğa qarşı köräşeüyen işetä häm kürä başlanı. Ul elek bıl köräşselärźeñ nindäy isemdä yöröüźären belmäy ine.
  Tege yäşeren qağıźźar arqırı haldattar arahına taralğan hüźźärźän ul köräşeüselärźeñ «sotsialistar» isemendä yöröüźären belde. Vahit ösön bıl yañı ine.
  Sotsialistar! Bıl hüź uğa berense işetkändä qıźıq ta, matur źa bulıp kürende!
  Bıl üźźäre kürenmäy yörögän, yañı isemdäge, qurq¬may torğan yöräkle keşelärźe kürähe kilgändäy buldı. Nurıy Säğitovtıñ da şular yaqlı bulıp eşlägänen uy¬lap aldı.
  Qay beräüźär şul uq «sotsialist» tigän hüźgä «partiya» tigän hüźźe quşıp höyläy başlanılar. Vahit ösön bıl hüź źä yañı ine. Ana şul sotsialist partiyahındağı keşelärźeñ eşselär häm kräśtiändär yaqlı bulıp, bay¬źarğa, naçalniktarğa qarşı sığıuźarın, ularźıñ ülem¬dän dä qurqmay torğan keşelär bulıuın añlay başla¬nı. Ber nisä kön elek, tege şomlo töndä ülterelgän keşelärźeñ dä sotsialist bulıuźarı ösön atılıuźarı, Nurıy Säğitovtıñ da şular menän ber fekerźä bulıp, bergä eşläp yöröüye ösön arestovat itelep, yazağa elägeüyen añlanı.
  Köndär üteü menän bıl hüźźär unıñ yörägenä heñä barźı. Ber nisä köndän huñ haldattar arahında tağı la yañı häbär taralıp, tege handıqtarınan «serle kitap¬tar» tabılğan Yıfimov menän Kuznetsov tigän haldattar¬źıñ distsiplinarnıy rotağa yıbäreleüźäre, Nurıy Säğitov menän bergä ber nisä keşeneñ voyınno-okrucnoy sudta eştäre qaralıp, Säğitovtıñ un yıl kreposqa yabılırğa hököm iteleüźäre işetelde.
  — Säğitov sotsialist bulğan ikän... Ul şul partiyala bulıp, eşselär tarafınan baśılğan nämälärźe haldat¬tar arahında taratıp yörögän, imeş... Unıñ qulınan şunday nämälär alınğan ikän... — tigän hüźźär tara¬lıp, bik küp haldattarźı hayranğa qaldırźı.
  Haldattar Säğitovtıñ şunday auır yazağa hököm iteleüyen:
  – Nindäy häybät yıget ine, meśken, äräm bulğan!..
  –Haldat bulğas, unday eşkä qatışmaśqa käräk ine.
  – Niñä qatışmaśqa?.. Ällä haldattıñ yäne yuq¬mı?..
  — Molodçina yıget! Ul beźźeñ ösön köräşep, auırlıq¬qa töşkän!.. — tigän hüźźär menän qarşı aldılar.
  Bıl hüźźär, bıl häbärźär Vahitqa bik nıq täśir itte. Nurıy Säğitov sotsialist bulğan ikän, şunıñ ösön ber nämänän dä qurqmay köräşep, şunday auır yazağa dusar bulğan ikän, tip uylap, unı küź aldına kilterźe.
  – Distsiplinarnıy rota...
  – Sotsialist...
  – Krepost...
  – Partiya...
  Bıl hüźźärźeñ hämmähe lä Vahit ösön dä, unıñ yanındağı başqa haldattar ösön dä yañı hüźźär bulıp işeteleü menän bergä, tormoştoñ yañı baśqıstarı bulıp kürendelär. Bıl hüźźärźeñ artında «tormoş ösön köräş» tigän feker yaltırap, ber yaqta bayźar, naçalstvolar, candarmdar, qorallı qara köstär teźelep, uğa qarşı prostoy, läkin ütker häm yändären şul yulda fiźa itergä äźer torğan keşelär teźelep torğan keüyek bulıp küź al¬dına kildelär. Şulay itep, bıl yañı hüźźär nindäyźer ber yañı tormoşqa mayaq töślö bulıp küreneü menän ber¬gä, küñeldärźä bötmäy torğan eź qaldırźılar.
  Köndär üteü menän, şomlo töndäge keşelärźe atıu vaqiğalarınıñ, şul köndär esendä hökümätkä qarşı torousılar turahındağı törlö auır häbärźärźeñ täśire äźäyep, haldattar arahında iśke tormoş eźenä töşöp, qara köstöñ yıñeüye bulıp kürengän bulha la, küñeldärźä moronlap qalğan yañı uyźar, yañı hüźźär, törlö säbäptär arqırı tamırlanıp, qar aśtınan sıqqan qara yırźä başlap kürengän berense yäşel üländär keüyek üśergä yöź tottolar. Qayźandır örölgän ruh, qayźandır tara¬tılğan agitatsiya, yaźğı yılı yamğır keüyek, ularźı üśte¬rergä yarźam itte.
  Eşselär häm ğadi gracdandar menän ğäskäri halıq¬tar arahında mönäsäbät — bağlanış bulmauğa törlö saralar küreleüyenä qaramaśtan, törlö yuldar arqırı haman imeş-mimeş häbärźär taralıp, qabınğan feker¬źärźeñ hünmäüyenä säbäp itep kilde.
  Qayhılır ber ofitserźa denşik bulıp, boronğo qara qoldar keüyek heźmät itkän ber haldat, ul ofitserğa kistärźä yıyılğan başqa ofitserźarźıñ esep qıźıp alğandan huñ, batşağa, samodercaviyeğa häm bayźarğa, alpa¬uıttarğa qarşı eşlägän yäşeren tipografiyaları tabılıuın, şul arqala ber nisä häref yıyıusılar qulğa alınhalar źa, başlıqtarı qulğa eläkmäüyen, tege ofitserźarźıñ:
  –Ul merzatsevtarźı toqomdarın qaldırmay kiśergä käräk, ular halıqtı qotortop, hökümätkä qarşı baş kütärmäkse bulalar!..
  – Ul svoloçtarğa kön kürhätergä yaraymı huñ? Ular¬źıñ tamırźarı qorotolorğa teyeş!
  – Haldattar arahına ularźıñ fekerźäre taralma¬hın ösön, ul duñğıź haldattarźı tağı la qıśırğa kä¬räk... Ular äle beźźeñ qäźerźe belmäyźär... Sabatalı kräśtiän malayźarına añ kerä başlaha, ular türgä hi¬kerä başlarźar!.. — tip ğäyrät orouźarın qaytıp höy¬läne.
  İkense ber haldat, qarauılda torğanda, şunda yaqın ber yortta tenteü bulıp, ällä kemdärźe arestovat itep alıp kiteüźären, arestovat iteleüselär menän iteüse¬lär arahında atış bulıuın häm, ularźı alıp kitkändä, ularźıñ berehe:
  – Doloy qan eskestär!.. Doloy samodercaviyenıñ yallanğan tupaś qoldarı!..
  – Yäşähen ularğa qarşı köräşeüselär! — tip qısqırıuın, unıñ şul hüźźäre ösön candarmdar tarafı¬nan mıltıq tütähe menän qıynalıuın üź küźe menän küreüyen häbär itte.
  Ösönsö ber haldat qayźalır ber eşse menän osra¬şıp, ul eşseneñ: «Beź yäberlänep qolloqta aśıralğan, qarañğılıqta, añhıźlıqta totolğan eşse, kräśtiändärźe azatlıqqa sığarğansı köräşäsäkbeź, beźźeñ bere¬beźźe totop ülterälär ikän, artta meñärlägän iptäştär qala. Beź ularźıñ his ber yazalarınan qurqmaybıź, beź¬źeñ qandar tügelgän yırźä revolyutsiya üśä genä barır... Qarañğı auıldarźan kilgän, äle haman qolloqta yäşägän yäş kräśtiän balaları bını häźergä añlamahalar źa, bara torğas añlarźar. Şunıñ ösön beź haldattarźı üźebeźźeñ iptäştärebeź itep qaraybıź. Ularźıñ añhıźlıqtarı arqahında ğına beźgä qarşı kileüźären be¬lep, ularğa asıu menän qaray almaybıź...» — tip höy¬lägän yalqınlı hüźźären qaytıp äytte.
  Şunday yuldar menän, yäşeren genä bulha la, yäşe¬ren partiya haqındağı äyberźär, ularźıñ totqan yulda¬rı, yañı fekerźär, yañı hüźźär menän öśtälep, haldattar arahında törlö uyźar tıuźırırğa säbäp bula barźı. Elektän hämmähe lä ber uy, ber fekerźä bulıp, batşağa itäğät itergä ant itkän, ber qaşıq qandarı qalğansı heźmät itergä «Qörän», «İncil» übep ğahed birgän haldattar arahında feker başqalığı hiźelä başlanı. Häźerge tormoşqa qaraştar törlösägä äylände, boronğo izge tip uylanğan nämälärgä, źur tip yörötölgän keşe¬lärgä qaraş üźgärźe.
  Elekke hüźźärgä burcuaziya, samodercaviye, palaçtar, demokrat, politseyskiy, raboçiy, partiya keüyek yañı hüź¬źär öśtälde.
  Haldattarźıñ qay beräüźäre, boronğosa tuñ köyönsä qalıp, iśkelek yaqlı ikänen belderźelär. Qay beräüźä¬re, beźźeñ ösön telähä nämä bulhın tigän keüyek, tik yö¬rönölär. Qay beräüźäre bötä küñeldäre menän yañı fe¬kerźä bulıp, bögöngä saqlı kilgän tormoşqa qırın küź menän qarap, vlast tarafınan eşlängän eştärgä doş¬manlıq, ularğa qarşı torğan tege yañı keşelärgä duś-lıq uyı menän yöröy başlanılar.
  Vahittıñ fekere huñğılar yağında buldı. Ul üź fe¬kerendä bulğan haldattar menän yaqınlaşıp, bıl uyźı izge uy tip küñelenä berkette. Ular, kemdärźeñ nindäy fekerźä bulıuźarın añlap, üźźärenä qarşı fekerźä bul¬ğan qaresle haldattarźan haqlanıu yulın tottolar. Şu¬lay itep, haldattar arahında yäşeren uylı, yäşeren partiya oyoşma taraftarı bulğan ber törköm hasil buldı. Bılarźıñ estärendä «forsat sıqhın ine lä eşse, kräśtiän doşmandarın oşo ştıktar menän bärep töşörähe ine... Ularğa qarşı yörögän köräşselärźeñ yarźam¬darına yıteşähe ine... Üź irkeñdän başqa oşo doşmandarğa heźmät itep yöröü auırlığınan azat bulahı ine...» tigän teläktär qaynaşa, yäşeren uttar yana ine.
  YaŹ BAYRAMDARI
  Yaź yıtte. Yır üźen qaplap torğan aq küldäk keüyek qar¬źarźı öśtönän yırtıp taşlap, may ayın qarşı alır ösön, yäşel üländär menän biźände. Yängä yağımlı, donya¬ğa häyät birä torğan qoyaş nurźarı, qalın stenalı tör¬mälärźän, eşselär tora torğan podvaldarźan başqa häm¬mä yırgä kerep, uynaqlap, keşelärźeñ küñeldäre menän şayara başlanılar.
  Keşelär źä öśtärendäge keyemdären almaştırıp, yıñel, matur keyemdärgä töröndölär. Tik ğümergä eşläü¬selärźeñ genä haman şul mayğa qatıp yaltırağan keyem¬däre öśtöndä qaldı.
  Küñeldär qırğa, häl yıyırğa aşqındılar. Bayźar, bayarźar yorttarında üźźäreneñ imeniyelarına, daçalarğa kiteü äźerlektäre kürep, yäy buyı şunda torou, kön¬därźe küñelle ütkäreü uyına töştölär.
  Eşse, heźmätkärźär matur may ayınıñ ber nisä kö¬nön genä bulha la irken hauağa sığıp, yäşellek ara¬hında yöröp qalıuźarın uylap, kalendar qağıźźarın aqtarıp, qayhı çislolarźa bayram bulıu köndären qa¬rarğa kereştelär.
  – Bına batşa tıuğan kön...
  – Bına batşanıñ qatını isemlängän kön...
  – Bına batşanıñ balahı tıuğan kön...
  Bılar barıhı la qıźıl menän baśılğandar.
  Şul köndärźä bötä Rusiya halqı bayram itäsäk. Şul köndärźä şähär uramdarı aqlı, kükle, qıźıllı töś¬tärgä quşılıp yahalğan flagtar menän biźälep, ularğa hörmät itäsäk. Bına şul köndärźä genä eşse heźmätkär¬źär źä irekle räüyeştä qırğa sığıp, häl yıyıp qalasaqtar. Ularźıñ bötä yäygä ala torğan otpuskıları şul qı¬źıl töślö kalendar bittärendä genä tora. Batşanıñ qatını, balalarınıñ tıuğan köndärenä bağışlanıp bayram itelä. Yäy şatlıqtarı şular menän bağlanıp yöröy.
  Haldattar źa, ber aź ğına tın alıp qalıu ösön, bıl bayramdarźıñ bulıuın kötälär. Başqa bayramdar bul¬mağas, şulay kötmäy tura kilmäy, sönki ularźıñ da bay¬ramdarı şularźıñ tıuıuźarı menän bäylängän. Ular¬źıñ şatlıqtarı bötä halıqtıñ şatlıqtarı bulırğa teyeş. Bıl mäcbüri qanun bulıp quyılğan...
  KÖTÖLMÄGÄN BAYRAM
  İrtägä Berense may. Här kemdeñ küñele matur may ayı başlanıuın, bigeräk tä unıñ berense könön yıl¬mayıp kötä. Bigeräk tä eşselär Berense may könön üź¬źäreneñ bayramdarı itep qarşı alırğa äźerlänälär. Ularğa här ber Berense may könö berär yıñellek birer keüyek hiźelä.
  İkense yaqtan, Berense mayźıñ yılı, matur qoyaşı¬nıñ nurın qaplarğa, unı eşselär öśtönä poroh tötöndä¬re arqırı ğına töşörörgä äźerläneüselär źä bar. Bı¬na şunıñ ösön bıyıl da, irtägä Berense may tigän kön¬döñ kisenän ük, şähärźä candarmdarźıñ yerötölöüye arttırıldı. Kazarmalarźağı atlı kazaktar uramdar¬źa yöröp, köstären kürhätep üttelär, haldattar ara¬hında nimägäler qarşı tororğa äźer bulıp torou sa¬raları kürelde. Başlıqtar, ğäźättäge köndärgä qarağanda, başqasa yöröp, nimägäler qurqıp qarağanda¬rın hiźźergän töślö yöröy başlanılar.
  Bıl eş haldattarźıñ küñeldärendä:
  — Bögön niñä bılay ikense törlö häräkät bar?
  — Tağı nämä bulğan? Nimänän qurqalar?— tigän söälde tıuźırźı.
  Yäşeren genä horalğan bıl söäldärgä qolaqtan-qo¬laqqa ğına:
  — İrtägä eşselär üźźäre bayram itergä äźerlänä¬lär ikän...— tigän yauaptar birelde.
  — Ul nindäy yañı bayram huñ?
  – Ul eşselärźeñ Berense mayźa yahay torğan bay¬ramdarı. Unı donya eşseläre yahayźar ikän...
  – Ni ösön ular üźźäre genä ayırım bayram yahay¬źar huñ?..
  – Sönki ul, Berense may, bötä donya eşseläreneñ üźźäreneñ teläktären eşkä aşırır ösön berläşeüźären kürhätkän köräş köndäre. Şunıñ ösön eşselärgä qar¬şı yaqtar uğa qatışmayźar, bälki bötä köstäre menän qarşı toralar.
  — Niñä qarşı toralar huñ?
  — Niñä qarşı tormahındar, ti... Eşselär, şul bayramdarı aşa, bötä donya kapitalistarına häm şu¬larźan töźölgän hökümättärgä qarşı baralar. Ul kön¬dö eşselär: higeź säğätlek eş vaqıtı bulıuźı, bötä donyalağı iźelgän halıqtarźıñ azat itelep, hämmäheneñ dä tuğanlaşıuźarın, tormoş yuldarı yıñelläştereleüyen teläp, demonstratsiyalar yahayźar häm üźźäreneñ teläktäre haqında hüźźär höyläyźär. Şunıñ ösön ul mosolmandarźıñ uraźa, qorban bayramdarına la, urıś¬tarźıñ rocdestvo, pasha bayramdarına la häm batşa¬larźıñ tıuğan, tähetkä ultırğan köndärendä yahala tor¬ğan bayramdarğa la oqşamay. Ber halıq, ber dindäge keşelärźeñ genä bayramdarı tügel, bälki bötä donya eşseläreneñ urtaq bayramdarı. Bıl bayramdıñ ba¬şında ana şul yäşeren oyoşmalar, häźerge recimğa qarşı barıusı huldar toralar ikän!..
  Küñeldäre yañı fekergä auışqan, estärenän köräşse eşselärgä yaqınlıq hiźgän haldattar arahında oşo hüźźär yäşeren genä höylänep ütte.
  Elektän qorban bayramın, mäület bayramın ğına kürgän tatar, başqort häm elektän pasha keüyek bayram¬darźı ğına kürgän urıś haldattarına bıl hüźźärźe işeteü yañı ber his tıuźırźı. Äle haman küñeldäre tuñ bulıp, köräşteñ asılı nimälä ikänen añlamağan kireräk haldattar üź aralarında:
  — Küräheñ, äle haman şul buntovat iteüselär bötmägändär ikän!
  – Ular batşağa qarşı tügel, bälki dingä lä qarşı¬lar ikän. Ular bayarźı bötöröp, üźźäre huca bulırğa teläyźär ikän. Razve allahıź, batşahıź torop bula?!.
  – Tınıshıźlıq sığarıp torousılarźı bötönläy bötörörgä käräk ine. Ular halıqtı ällä nimälärgä qo¬tortalar, sirkäüźärgä qarşı baralar. İmeş, beźgä ti¬geź bulırğa käräk ikän! Biş barmaq ta tigeź tügel. Neuceli beź ana tege gololobıy tatarźar, ber nämä lä belmägän sıuaştar menän tigeź bulabıź?.. Yuq, bıl bulmaś!..— tigän hüźźärźe asıqtan-asıq äytälär häm, küñeldäre menän üźgäreş yağındalır tip uylanğan hal¬dattarğa törtöp:
  –Haldat bulğas, anttarğa hilaflıq itergä yara¬may. Ällä nindäy qotortousılar hüźenä qarap, üźen bısratqan haldat haldat tügel ul. Beźgä rotnıy koman¬dir şulay höyläne,— tip quyźılar.
  Ular bıl hüźźäre menän, üźźärenä qarşı bulğan hal¬dattarźı asıulandırıp, kemdärźeñ asıqtan-asıq «buntovşiktar» yağında bulğanın asıq belergä telä¬gändär ine, läkin ularźıñ yauız niättären belgän hal¬dattar, häźergä ular menän hüź köräştereüźeñ fayźa¬hıź bulasağın añlap, ularźıñ hüźźären yauaphıź qal-dırźılar.
  Tegelär tağı hüź başlap:
  — Batşa menän sirkäügä qarşı barıusılar uñ¬mayźar ular. Ana bit, Yıfimov menän Kuznetsov inde qaytabıź tip torğanda, ösär yılğa distsiplinarnıy rotağa, ä Säğitov tigän tatar un yıl törmägä hököm iteldelär. Ber nisä svoloçı bötönläy tege donyağa oźatıldılar...— tip üźźäreneñ küñeldären yıuatıp quyźılar.
  Ularźıñ bıl hüźźäre lä yauaphıź qaldırıldı. Tik bılar üź aralarında:
  — Alda kürerbeź äle. Beź heźźeñ kemdärgä ışanıp, aldanıp yöröüyegeźźe beläbeź,— tip asıuźarın estären¬dä qaldırźılar häm üźźäreneñ bıl bayramğa qatna¬şıu tügel, bälki qarşı tororğa mäcbür iteleüźären häm, qara köstärgä tayanıp, yuğarılağı hüźźärźe höylä¬gän haldattarğa qarşı yauaphıź qalıuźarın, ularźıñ artıq añhıź ikänlektären uylap qayğırźılar.
  Vahit, «ular bötä donyalağı iźelgän millättärźe azat iteü yulın totop, tigeźlek ösön köräşälär» tigän hüźgä bigeräk tä ğäcäphende.
  — Isınlap ta donya ular telägänsä bulıp sıqha, beźźeñ keüyek halıqtarğa la han bulırmı ikän ni?!. Bına bit äle bında qay ber qara yöräktär nimälär höyläyźär bit äle! Ä inde eşselär äytkänsä bulha, beź hämmäbeź źä tigeź bulır inek şul!—: tigän uyğa töştö häm irtägä niźär bulahın tınıshıźlıq menän kötä başlanı.
  Ul Berense may könöndä tege azatlıq ösön köräşeüse eşselärźe häm ularźı başlap yöröüselärźeñ tör¬kömdären, ularźıñ nisek yöröüźären kürergä teläy ine. Ul şul uyźarźı uylağanda, tege töndä atılğan keşe¬lär, şul vaqıttağı auır küreneştär, Nurıy Säğitov¬tıñ un yılğa törmägä yabılıuı häm başqa vaqiğalar artınan üźeneñ dä yuq qına eş ösön saq-saq qına qa¬lıuı, şul vaqıtta źur naçalniktarźıñ qılanışta¬rı— hämmähe lä täqrar küź aldınan ütep, unıñ küñe¬lendäge yärähätte arttırıp, ularźıñ ülgän saqta äyt¬kän hüźźäre qolaq töbönän yañğırap kitkän töślö bul¬dılar. Küñelenän, ägär źä irtägä eşselär menän bäre¬leşergä tura kilhä, ularğa töźäp atmauźı uylap quyźı.
  Şunıñ öśtönä «haldattarźıñ da ber aź ğınahı bulha la, şular yağına quşılha ine lä doşmandarźıñ yöräk¬tären alırlıq eştär eşlänep taşlanha ine...» tigän uy unıñ başınan yäşen keüyek ütep kitte.
  Berense may irtähendä haldattarźı uyatır ösön qısqırtılğan borğo tauışı, Vahittıñ da haldatqa alınıp, oşo kazarmağa kilgändeñ irtägähendä qısqırt¬qan borğo tauışına oqşap, nasar täśir itte.
  Köndägeneñ kirehensä, bögön haldattarźı irtük uram buylap törlö köyźär, şular rätenän «Boce, tsarya hrani» («İlahım, padişanı haqla!») tigän köyźö yır¬latıp yörötöp alıp qayttılar. Naçalstvolar bıl eştäre menän halıqtıñ, bigeräk tä eşselärźeñ, yöräk¬tärenä qurqıu halıp, qarşılıqtar bulğan vaqıtta üźźäreneñ köstäre źur, vlaslıq iteüźäre nıq ikänlegen kürhätmäkselär ine. Haldattar uramdarźa yörögän va¬qıttarźa uq, bögön ohrananıñ köslö quyılıuın, ni bulha la beräy eş bulıu ihtimalın uylap häm, yuğarı¬la birelgän boyoroq buyınsa, başlıqtarźıñ şunı ba¬śırğa äźerlek küreüźären añlap qayttılar.
  Berense mayźıñ qoyaşlı matur irtähendä bulğan bıl yämheź köstär, bayram könöndä uram buylap ülek alıp barğandağı küñelheźlekte iśkä töşöröp, yöräktärźä na¬sar täśir qaldırźılar.
  Ni bulha la haldattarźıñ kötöüye buşqa kitmäne, ahırı... Säğät undar samahında Vahittar kazarmahın¬dağı haldattarźı ber nisägä bülep, uramğa sıqqas ta, törlö otdeleniyenı törlö yaqqa borop alıp kittelär. H䬟er uramdarźa haqsı stracniktar tağı la arta töşkän häm ularźıñ yöźźärenä zähärle asıu sıqqan keüyek kü-renä ine.
  Vahittar rotahınıñ başlığı ularğa asıulı tauış menän komanda birep, ularźı ällä nindäy tar uramdar arqırı şähärźeñ ber yaq sitenä taban eyärtep alıp kitte. Qorallı köstärźeñ aşığıslıq menän kitep ba¬rıuźarın uramdarźa, qapqa töptärendä qarap torousı irekle gracdandar qapqalarğa kerep, yäki ber yaqqa taypılıp torop qaldılar. Ularźıñ şulay tayşanıp qalıuźarınan, şiklänep qarauźarınan här kemdeñ ber nimä hiźengänlege kürenä ine.
  Vahittar yäyäüläp şulay barğanda, ber törköm at¬lı kazaktar, höñgölären yuğarı kütärep, qiämät bulğan keüyek aşığıslıq menän, yäyäüle ğäskärźärźe ber yaqta qaldırıp uźıp kittelär źä, aldağı arqırı uramdıñ möyöşönän uñğa kerep yuğaldılar.
  Bıl küreneştän Vahittıñ häm unıñ menän ber serźä bulğan iptäştäreneñ yöräktäre qağıp quyźı. Şul saq¬lı köstärźeñ eşselärźeñ yıl buyınsa kötöp alğan Be¬rense may bayramdarın baśırğa barıuźarın uylap, küñeldärenän eşselärgä ğäyrät, qarşı tororloq kös häm tüźemlek teläp quyźılar. Üźźäreneñ mäcbüri rä-üyeştä bıl safta barıuźarın iśtärenä töşöröp, ber-berehenä qaraşıp aldılar.
  Bara torğas, şähär sitendäge fabrik-zavodtarźıñ tup-tura bulıp kükkä sığıp torğan törlösä oźonloqta häm törlösä yıuanlıqta bulğan möryäläre kürenä baş¬lanılar.
  Bögön ularźıñ ostarınan költä-költä bulıp sıq¬qan, bara torğas, bergä quşılıp, ber yaqqa auışıp hu¬źılıp kitkän tötöndär sıqmayźar ine. Tağı aźıraq barğas, zavod-fabrik binalarınıñ qoromlanğan qara käüźäläre kürende. Bögön ularźıñ qabırğalarınan här vaqıt ta poh-poh itep, öźök-öźök aq par sığarıp tor¬ğan tın yuldarı eştän tuqtalğandar ine.
  Kisä görläp torop ta, bögön yänheź, mäyet keüyek, qa¬tıp qalğan bıl möryälärźe, qoromdarğa mansılğan tau-tau bulıp yatqan binalarźı bılay tın häm yänheź küreü küñeldärgä törlö uyźar töşörźö. Añlı yaqta bul¬ğan haldattar:
  «Bılarğa yän häm maturlıq birgän — mägär eşse¬lär genä ikän... Bına zavod-fabrik hucaları häm ular¬źı yaqlap yörögän oşo hatlıq keşelär añhıźźar, üź¬źäre kilhendär źä eşläp qarahındar ine! Ä bılar üź¬źäre qıl da qıbırźatmay torop, eşselärźeñ ber kön¬lök bayramdarına la irek birmäś ösön, qarşı bara¬lar, öyźärendä qırın yatıp kölöp torğan bayźarğa heź¬mät kürhätälär!» — tigän uyğa kildelär.
  Tağı aź ğına barğas, zavod tirähendäge törlö źur¬lıqtağı yorttar teźelgän uramdarźan teźeleşep kil¬gän bik küp qarasqılar kürende. Ularźıñ iñ aldında kilgändäreneñ quldarında qıźıl flag bulıp, ul may qoyaşına qarap yılmayğan keüyek bula. Tege köslö qul¬darźıñ alğa alıp kileüźäre arqahında yılberźäp, yän-lelek kürhätä ine.
  Aq, kük, qıźıl töśtän uqmaştırılıp, yalğanıp yahalğan, Romanovtarźıñ tıuğan, käläş alğan köndären¬dä här ber qapqa başına elenep, yırgä halınıp töşkän ala flagtarźı kürep öyrängän keşelär ösön bıl qıźıl flag bik säyer toyoldo häm ularźıñ qarşıhında yänlänep, bılarźı la üźenä taba saqırıp, eşselärźeñ küñeldärendäge teläktären höyläp torğan keüyek buldı.
  Bıl küreneş Vahittıñ yörägenä kilep bärelde. Te¬ge yäşeren oyoşma häm ularźıñ köräşseläre taratqan hüźźäre iśenä töşöp: «Ular şular ikän.... üźźäre bik küptär ikän... läkin quldarında qoral bulmağan köyönsä nisek itep oşo saqlı źur häm qorallı köstärgä qarşı kilälär? Üźźäre belä torğandarźır inde, yuği¬hä kürälätä utqa qarşı kilmäśtär ine... Barıber min ularğa töźäp atmam...» — tip uylap aldı la yanındağı üźeneñ serźäş iptäşenä küźen töşörźö. Unıñ da, Vahit keüyek ük, auır uyźa ikänlege yöź hıźıqtarınan küre¬nep tora ine.