Myk adzias axytxytbjy - 04

  Usqanti aamtazy akalakatçy iqadzamyzt aphsuaa aphsua
  şkol atçy atsara axyrtsoz, ubri azyhan A. S. Puşkin
  ixdz zxu aobati aurys şkol steitsoit. Oy­­şyksa Ktol
  atsara şystsaxazgy, aurys byzşa axys­zymdyruaz
  azy, klassk seitsatny sirtoit. Şyk­syk aştax ia-
  
  atueit Aqati 3-ti aphsua şkol; uax siiaigoit. Oy­
  şyksa aatsuany, axphati aşkol atçy atsara ztsoz aph­
  suaa reiharaodzak haiargoit iaphsua şkol­ny iqartsaz
  Aqati 10-ti aşkol ax. Abra, 1962 şyk­sazy salgoit
  abjarat şkol, sagtaloit M. Gorki ixdz zxu Aqati
  artsaorat institut, ahaanyrtsti abyz­şaka rfakultet. Aobati akurs syştaz arra syrgoit. Xyşyksa
  arrmatsura sxyzgeit. Sgejny sanaai, atouryxt fakultetax siasueit, sagalgoit 1970 şyksazy.
  Sanxyçyz aaxys zaaiga syqaz, iaxei-uaxei izboz
  auaaphsyra – hajlantka, iara us hgylatsa, ryphxar­
  ra snyruan, adzgy dsykytsqany iqamlatsyzt. Iqa­lap
  abyda iaxsyzhauaz, nasgy sab iahatyr azy akyzt­gy
  urt gyblyla izsyqaz, aiaşazy, sargy sxyçyxpha­
  rany syqamyzt.
  Aşkol santaz, aa-klassk srylgaandza, esphxynra, aphs­
  şara mşka raan, akytax, sandu lax sryştuan. Ua
  dyqan jaxa şyksa sara satskys eihabyz sab iaşa
  eitsby Nuri, iaşeihabra szyzuaz. Sargy abri aam­
  ta sazyphşyn. Sara sneiaandza, sandu lyphha eihaby
  lqyn­ti adzymka ilymaz lmatatsa haony ianaailak, adzyrla zlalaxaz aşyr rfar ludzomyzt, «makana
  s-Daj (us xydzçydany isalhon) agama imbadzats» ha.
  Sab iaşa, sandu lqynti aphsşara mşka ntsany
  sanaailak, mamzargy djara dantsoz, ma danaauaz, daa­
  syphxany sdzamoa ionatsak inarybjakny, nas dnyr­
  oaxany igydzuan. Ui agydkylara iaxatyphny iqaz aky
  akyn. Sara daara sgy qanatson, içydou bziabarak,
  gybylrak atsyzbaauan.
  Abri saxiz, iaxsyzhaz Tur ixatçy douhat beia­
  rak ykymka iqamyzt. Iqalap ui qaztsoz atyph aphş­
  dzara akyztgy. Tur ixy aogank rytsan adzias xyçka
  moasuan, aqaqarax ianneiuaz eilaloz. Ui azy ak­
  
  xaryn aodziaskgy Lagaş zryxdzyz. Axy aqynti
  amşyn uxyphşylon, ixyz akandjakei agbakei ib­
  ziany iubartan. Amşynax ulaphş urxaandza, xyxynti
  ualaphşuan tsiaa xkyla eilyşyz abnarşyra du Ça­
  çal. Amşyngatçala itsoz adygbaka rybjy ykyouan.
  Sara sabdu Şardyn sixymdzeit, axa irho isaha­
  xeit, aibaşra ianalaga, sab iphhysaagara iara
  işa­phşigaz. Us izitaxyz ahara ataxny isyphxadzom,
  iara usgy eilkaau djysşoit. Sabdu zyxşyo tsaulaz,
  xara ixytsuaz şiakyz oaşomyzt. Ajak ala, sşara
  zydzbyz iara ioup.
  Sabdu ixaan aaxys haonata auaa agxany iqamlatsyzt.
  Xylbytçxala abrax eizon atçar – arphartsei atyph­
  hatsei, ahablatçy inxoz rydagy Ktol agy aqynti,
  Djgardanti. Ui atraditsia inertsiala, sabdu dany­
  qamlagy iaauan, sargy saxdzeit. Sabdu danyqaz, ei­
  harak atçar eizyzgoz, irzeiteihoz ajabjkei alak­
  kei rakyn. Szaadzaz sab iaşa, abri aamta iga­lair­
  şo iseihon, iab Şardyn uaxyk eiteihaz alak,
  atça­znyk iştsyrimgoz, ianakyzaalakgy lak tçytsk
  şydirhauaz, ari daara idjouşart iqoup. Axa urtka
  razhoz danyqamlagy, atçar arax imoaxytsuan, dara
  axmarraka aphşyrgon, açamgyr, aphandur adyrhon,
  aşa atsyrhon, rlafka, rytsufaraka ntsomyzt.
  Tçynla soyztsa xyçka xmaryrtas irymaz phş­
  dza­ra zgymyz haşta eixyx-eitsyx akyn. Ara eizoz
  axyç­ka zegy raasta sara sreitsbyn, axa ryzxa­ra
  ixmar­ny, iaaphsa-ikaraxa, amja aşşyratçy ianaa­
  talak: «Uş­ta Tarasxan iuçenik lakk hzei­tahei»
  ha syx­tar­kuan. Tarasxan zyxdzyz sabdu iaşei­
  hab, ztçaphyts ggaz, jlar rydzbaotsa iruadzkyz Xa­
  kyts-ipha iakyn. Daara bzia sibon, djara dyqany
  szeigyrgaşa aky nyszaaimgoz yqamyzt. Haonka
  
  iaaigany eivagylan, syxdz hany ionyqa sneigon,
  sirxmaruan, alakka szeiteihon, Xadja Şardyn
  ilakka inadyrkny.
  Haony iqan zyştyxra stsyuadaoyz, ztsagy zyb­­
  gytskagy daaradza ijpaz, saxa ratsala irxiaz
  «Abjastsa zşu» zyxdzyz aşqy. Ui ianaairtlak,
  napoyraphşdzala urysşala iakoyn, sab iaşa ioy­
  zak iqynti galarşagas işiitaz aty uazhoz.
  Axyçka aneizalak, abri aşqy sgydyrggala iaagany iaarymtsastson, nas abgytska aartua, asaxaka
  rtçy ianyz izusttsaz, izlatsajo aty rahara sala­gon.
  Iaxagy isgalaşom urt Tarielraa, Avtandilraa,
  Tinatin, Nestan, Daridjan uha rydzbax zqynt isahaz.
  Iqalap Muşni Mikaia, Vladimir Kaslandzia, ma Kar­
  bei Kaslandzia rybjy tygany iaphxoztgy, sara usqan
  smaçdzazar akxaryn, isahauaz sgalaşaratçy iaa­
  nymxaka iqamyzt. Us sgy izaanago, tçnak, usqan xphaqa
  şyksa sreihamyzt, Tarasxan itçy sşyqaz, akolnxarax iqaz içkyn Karbei, aşta daataleit. Ab ipha aky
  eiharts şitaxyz ixatçy ikibaazar akxap: «Izaki
  Karbei, iuzymho jabjs iumou?» ha diaztsaait.
  Karbeigy iab ditsyphxaşo, phhysk lydzbax hany,
  lytsoaka ştçeimyz aty ausuratçy işiahaz iahara
  dalageit. Iaxeiphş isgalaşoit, sara sxy rahany
  srymtsagylany sryxaphşua sşyrzydzyrouaz. Ari
  gaz­taz Tarasxan, sxy aaişyşyn, us inatsitseit:
  «Qit (us seihon iara), uara makana ueilamdadadzats
  uzah­zydzyrouazei?!» iheit, sdjaşaşa daasy­xaph­
  şyn, Karbei iakzar, ççaraxa isit, sara, harada,
  izla­tsa­joz akymzarak szeilymkaait usqan, axa amni
  aja «ueilamdadadzats», Karbei dzyrççaz, sxatçy iaanxeit naunagdza, sanyoeidas izlatsajozgy seil­
  narkaait.
  
  Aqa aşkol saxtaz, uarla-şarla adzy maşyr­şak
  phsyşak iaaitçytsymşozar, zegy urys byzşala
  akyn iştsajoz. Abjaaphny syztsyxmaruazi, aka­
  lak atçy szytsnyqozgy eitax urysbyzşan hazlei­
  tsa­joz, axa znyk iadamxargy, sab iaşa ionatatçy
  phsy­şamzar datça byzşak smahatst, ubri iabzourany,
  nasgy sxyçra akytatçy iaxymoasyz irybzourany
  aphsua byzşa sxaty byzşany iszaanxeit.
  Aphxynti aphsşara mşka raan, sab iaşa idtsala,
  2–3 tetrad nbanphşdzala şqyk xoylaany isyrtyr
  akyn, nas xymphada daxaphşuan, axşara aiton. Patu
  izakyn nban phşdzala aora.
  Sanyxbydjxa, 15 –16 şyksa anysxyts, akytarax
  atsa­­ra sgamphxo sqaleit, aphxynra akalakatçy isxyzgar
  ei­gysşeit. Ari staxra iatçamgyleit sab iaşagy ui
  iphşmaphhys Kytsnia Tamara Binag-iphhai. Tamara
  lnapy itsylxuaz zegy eitçkaan, sargy ui aqazşa
  sylalaadzon. Abas, akyta syphsy şalaz, isyzgamtadzo
  akalakax sybziabara aiasra iatçyzaaryn, ajakala,
  sykalak çkynxon, axa jşyksa isouz akyta aadzara,
  zeg akoup, iaxa uajraandzagy isnumbaalar qalom.
  Aitsbyrati aklasska rtçy santaz, asaxatyxra
  ha­xysuan. Styxymtaka artsaoy aztçlymhara azyqal­
  tseit. Tçnak aşqy ianyz Gertsen dankyphşyzti isaxa avatman kaadatçy itysxit. Ari zbaz artsaoy, aşkol adirektor ilzylgan dyzxataz astol aqny iktsaz
  asarka iatsatsany ilyman. Sara usqan apionertsa
  ryonatçy asaxatyxrat krujok ax snyqon, aştax,
  asaxatyxrat şkol anaat, sab iaşa uax sgany stei­
  tseit, ua Vera Feodor-iphha Evropina ha artsaoy bziagy
  dhaman. Slyrtçxon, aşygaka itskany iaxeilastsoz,
  aphşty bziany iaxyzboz. Tçnak, ajurnal «Amtsabz»
  aqynti iaaiz xatsak, axyçka irtyxymtou saxak
  
  da­naha, sara akwarella itysxyz peizajk iltan,
  ajur­nal ianyn. Asaxatyxratçy sxydamşa saniba,
  sab iaşa idzbit Kart asaxatyxrat akademia stei­
  tsarts, sargy sazyrazny syqan, axa izyxqaz syzdyr­
  uam, aşkol sanalgoz aşyksan: «Sara sarxitektor­
  xar eiha istaxup» ha sab iaşa iasheit. Arxitek­tor
  bzia dagsaxatyxoup, uigy map atsimkit. Ares­
  toran «Amra» arxitektors iamaz iax sigan, arxi­tek­
  tura iatsou amaanaka sirtson, eiueiphşym aproek­
  tsia­ka sirqatson. Daara igy syztany syqan, sab iaşa dynidtsaaloz, sirtçxon. Us aşkol algara aai­gaxo
  ianalaga, Aqa aanyjra, tymdjara aqazaara sta­
  xymxeit, sangy Kartqa stsara dazgyrgo dyqamyzt,
  axa labxanda ialhar ltaxymyzt. Atsyxtany, igy
  nsyrxar ha syşşoz, iasymhar amuit. Iashaz,
  iaadjasşart, tynç idikyleit. Uaandza: «Ua aoyztsa
  duka symoup, xymphada uaanaxart iqastsoit», ha,
  znykymka sgy irtynçuan, aphyşaraka rty anaa­
  tsyryzgalak. Uajy, akyrşyksa ryştax agaa­
  nagara souit, symtsara map zatsysymkyz. «Iudyruei,
  adzy dxylxny ua daanxadzar» ha dazymxytsua dy­
  qamyzt. Sanarphysxa iseihalon: «Kyj, (us akyn
  sxy­çy aaxys işseihoz) izboit şta adzy daau­ga­
  ra­teiphş işuzhazgy, map shom, axa suhoit atym
  milat ireiuou syony dyonaumgalan» ha. Ihaty
  sşaxymphozgy, abri aztsaaratçy stsanyrra siaait –
  xatoyzas dalysxit Urystyla inxoz aurys typhha –
  Olga Uasil-ipha Mervontseva. Sgy itaskyz şyksyk
  isyziahomyzt, iszygaguamyzt, igy nsyrxar sta­
  xymyzt, axa ialysxyz atyphha lax isyztsyrtsyz abziabara syzxymtçit. Saalagan sab iaşa aşqy izyzoit,
  sgy itaskyz antsany. Atsyxtan abas zyouan: «Map
  ha souhar, daazgadzom, axa nas myşkyzyngy tçadzy
  
  daazymgaraşa sxy zboit» ha. Iara iqynti atak
  sa­haandza, san laxgy sneiuamyzt, sab iaşa iaxgy. Aus axyzuaz turbazaqny syphxon. Axymş rytçny
  atsharajhao dyszynaiştit. «Abas eiphş szyqaitsoit
  ha sgyguamyzt, axa us ianitaxxa, map itsyskuam», ha
  iszaaitshauan. Tatsas iouz aurys typhha daniba inarkny,
  iblatçy daait, iara iphsy tatsany lydzbax bzardzyla
  akyn işihoz.
  Arra sanyqaz, akti aşyks daaradza istsyxantan.
  Axyçka reiphş igxaazgoz ratsan. Uaqa phsyuak dsy­
  tsmyzt, phsyuaqazşak zbomyzt. Izboz zegy sara szy
  itymyn, sgy zlasqajari ha sxytsuan. Iarban oy­
  mtou syzlaxaz salyzxra ha, aphsua şqyootsa roy­
  m­taka sgalasyrşon. Atsyxtan ialysxit M. Lakrba işqy «Alamys». Sab iaşa izysytshan, las­sgy
  iszynaiştit. Aamta ansoulak saphxon, Aph­sny sy­qou­
  şa, smilat srylouşa, saxyqaz atyph sxadyr­ştuan
  szyphxoz (uaandzagy szyphxaxaz) ajabjka.
  Sab iaşa ateatr sadiphxalon. Aspektaklka antsoz sigon, apiesa tçytska aneildyrgoz sargy sneigon. «Otello» danyxmaruaz, 2 –3 saat aspektakl alagara şagyz ateatrax dneiuan. Ixala agrim qaitson,
  sara sidtalany sixaphşuan. Nas Otello iştsatka
  ryla itçeilahany astsenax atsytsyrtatçy dneiuan, nas dleioeiua irol itçalairxalon. Izbon sab iaşa uajraandza isatsajoz şiakmyz, uanti ax­
  phati aiarusax siştuan: «Phşaala utany aspektakl uaxaphşla» ha nasahany. Sab iaşa 5–6 piesa
  eiteigaxan. Tçnak daasyphxan, saaivairtan: «Uaai
  abri iusyrbo uargy eitaga, sargy eitazgoit, eiha
  eig­ny eitazgo daabap», – iheit.
  Eitazgaz sairphxeit, nas iara eiteigazgy da­na­
  phxa: «Eiha eigny eitazgada, ugy işphaanagoi?» ha
  
  dsaztsaait. «Isyzdyruam uara eitougazgy sara eitaz­
  gazgy irhou akoup», sheit. «Ua uiaşoup, axa rhaşa
  eiphşuma? Ahou ubas eitçkaatup, artist ibz phnamtçua,
  ahara izymariany; ajaka eixyşşo itsozaroup»,
  - iheit. Spiesaka anyzyouaz abart ajaka esymşa
  sxatçy iqan. Ubas, sankyphşyz, nyhak, ma adzy imş
  ira onatak atçy ianazgahtoz, stsamtazy esymşa isei­
  hon: «Utsa, Kyj, axa uqyşny uqaz, uxy umyrphxa­
  şan, uj­la umyrphxaşan, sargy sumyrphxaşan» ha.
  Hkyph­şra hanaxnaphaauaz yqan, axa sab iaşa iajaka
  şa­qant saanyrkylaxaaz. Amts qazşa baaphsny işon.
  Esymşa dsytsklaphşuan aiaşa shou amts shou eilikaarts. Amts zho – aikym iaştou, ma iqaztsaz ioup. Am­
  tshara namysdaroup. Ianakzaalakgy atsabyrg dogmak iszaoyzan, axa ztsaarak atçy amts iashon szaadzaz.
  Stçeilahany typhhak slykşarts aony sandyltsuaz:
  «Uabatsoi, Kyj?» ha dansaztsaalak – «soyztsa rax stsoit» ha iashon, sdzamoakagy ityqaphşaadza iaaqalon,
  ishaz satsymphxaşany – Kyj, amts şuzymho zboit… uaxtso eilkaaup, axa ubraagy uqyşny uqaz, - ha
  naseihon dyszyrazny.
  Leursan iahşa Xyxa – apoet, aprozaik Muşni Mikaia ian – laşa akyrynt ialho sahaxan:
  – uahşa dukaxşoup, usgy uara duaadzeit, uxdzala
  dyztaumgaloi açkyn ha. Usqan iara hamtak aky daz­
  xytsua, tçymtdzaka dnaton, nas – iqou bdyruou, sahşa
  bxatsky, laja ataks dnalagon: – ibhaz saha­ueit, syx­
  dzala dtazgalargy amuei, axa ara iqoup, us syz­myr­qatso,
  stçazho datçaky. Sara syxdz eitazho yqoup, syzdyruagy maçoym, ikraxymdzaxaz saşa iak­zar, ixdz abri
  haçkyn ila inxaroup, irhalaroup. Ubri aqnyt aup
  syxdzala dyztasymoua. Egirax Kyj hzykgygua
  haçkyn iami, – ha sab iaşa iaja aaxirkşeit.
  
  «Uahşa dukyxşoup, ueilyskaaueit, ui adzbax ua­
  hagy salatsajom» – lheit ilahaz ataks.
  Abri afakt amtsaragy zaqa ahouzei sab iaşa zaqa
  itsaulany dxytsuaz, zaqa xara dnaphşuaz, auaora imaz,
  aeşara ntsaxyk eiphş daxaphşuaz.
  Ajeinraalakei ajabjkei ryora salageit 17
  şyksa anysxytsuaz. 1961 şyksazy ajurnal «Amtsabz» ianyleit raphxati sajeinraala «Amşyntsa»
  iaxa­uajraandza tçyrhala isgalaşo. Uaxynt phş­
  tsahak aazgoit:
  
  Raphxadza akny sajeinraala axyçty jurnal
  «Am­­tsabz» (usqan redaktor xadas aus iuan aşqyooy,
  ahyn­tkarrat-uaajlarrat uszuoy Muşni Ahaşba,
  atakzyphxyku madzanyqgaoys apoet, aprozaik Çi­çiko
  Djonua) atçy akyphx axabaz sara satskysgy dei­
  gyrgeit sab iaşa «uola, Kyj, uola!» ha sahany,
  aruçka bzia aaxany hamtas isiteit. Ui sara szyn kyr
  zhoz asimvolt tsaky amany iaanxeit syrtçiarat
  phstazaaratçy.
  1962 şyksazy iara abri ajurnal ianyloit sa­
  jabj «Aphsydzktsa». Ui axphati aklass azy artsaga
  şqgy ianyleit.
  Ainstitutatçy akti akurs stan. Izyoxaz sajein­
  raalaka zybgyts ratsaz tetradkax iiagany isyman.
  Abri atetrad sgyladzgabk daphxarts ltaxxan iax­
  lystaz, isytslyrdzit. Ari axtys daaradza sşara syk­
  naqeit, szymyoua aqyndza snanageit. Us arra syrgeit.
  
  Sanyxynhgy ak zoyp ha gaxarak sauamyzt, axa
  apoezia saztçlymhan, soyztsa-gakatsa Taif Adjbei
  Raul Laşriei roymtaka saosyjuamyzt, sryxla­
  faaua jeinraalakakgy rzyskuan.
  Arranti sanyxynh, atsargy stson, ausgy zuan.
  Ubas aus zuxeit Aqa avtokolonna №2654 atçy akadr­ka
  rinspektors; VLKSM XV aizara Du axdz zxyz aturbaza­
  tçy ainstruktor eihabys; agazet «Aphsny qaphş» atçy
  eitagaoys, anaosan oajaşyksa inareihany aus
  zuit Aphsny atouryxi akulturei rbaqaka ryxçara­
  zy arespublikat xeilak axantaoy ixatyphuaoys.
  (Axan­taoy aştat atçy dyqadzamyzt «poçetnyy predsedatel» ha dşan). Abraqa susurat ltsşaka iaxagy izboit, sgy azduup. Gagrei Pitsundei o-muzeik
  arekonstruktsia ryzun, rtsyrgaktsa akyrdza irbeian. Sybzourala Tqarçal urys çkynak zakandaryla
  eizigaz arxeologiat matarka, zxyphxadzara zky
  inareihany iqaz, kartaa imyrxaandza iphyrqqaan.
  Urt zegy harxeolog du Garg Şamba iantitsaa aştax,
  Gagrati amuzei atçy itsyrgaktsan. Iataxny iqaz usny
  isyphxadzoit, eiha atsaky zmaz arxitekturat baqaka
  jpaky rtçy itudjlyxyz agytsmaqaka iaxkydtsaz,
  rtouryxi rtsaki zhoz aoyraka ryntsany, ahyntkar­
  ra işaxço uanaho.
  Xyx zydzbax haz axeilak atçy aamtakazy aus sytsiuan Stanislav Lakoba. Ui Aphsny atouryxgy ti­
  tsaa­uan, apoeziagy inapy alakyn. Aşyj ausura
  dşaaiz­tsqa, sara saxtaz ax daaonalany, aphsşa
  sa­hany, «iatsy izoyz ajeinraala suzaphxoit» ihon.
  As lassy-lassy iqaitsalon. Tçnak, ausuraqynti aony
  sneiny syştaz amuza syztsyrtsyn, jeinraalak
  zoit. Adyroatçny Stanislav tçyts iioyz danyszaphxa
  aştax, sargy jeinraalak şyzoyz iasheit. «Us­
  
  «Djota itsymgup imşyntsa
  Iaxanylou uaqa oba.
  Agag ştyxny itçkyntsa
  Dyphxamşa ianitoit labtçaba.
  
  zaphx!» – iheit. «Iabaqou, phsyşaloup işyzoyz», –
  anysha, urysşala «podstroçnik» izyqastsar itax­
  xeit. Sanizaphxa, daara irtçxeit. Uaha umouma ha
  dsaztsaait, map anysha, izyolarts isabjigeit. Aja­
  kala Stanislav Lakoba tçyts smuza irtçyxeit, aora salageit. Raphxati syşqy antytsuaz, madzalati aretsenzia abaoxatra eitsamk zmaz, ikraxymdzaxaz afolklorist, akritik, aliteraturattsaaoy Artur Anşba
  iszyqaitsarts iabjigeit. Artur daaradza irtçxany
  daxtsajeit. Usqan aşqtyjyrtatçy aus zuaz apro­
  zaik du Aleksei Djenia, iusurax sxagalany Anşba
  iioyz sairphxeit. Aştax, iara Artur siban: «Sytç­
  syr­ga­moit, uşqy «Atsatslaka ştueit» aretsenzia
  azyzoit. Daara isgaphxeit uajeinraalaka, iudy­
  snyhaloit!» – ihan, inapy aasirkit. Sgy ialoup, ui
  iszyqaitsaz aretsenzia iaxxyzymoaalaz, iaxsymam.
  1983 ş. itytsit raphxati syşqy «Atsatslaka
  ştueit» zyxdzu; 1989 ş. – «Alak phxydz»; 2004 ş. –
  «An­ça-Kynça»; 2010 ş. – «Itçytsbaraxu adunei oazatç»;
  2011 ş. – «Jakyr-gymşa»; 2014 ş. – «Ialkaau»;
  2016 ş. – «Ah iphha».
  Sypiesa «Apqa şkaka» S. Çanba ixdz zxu Aqati
  ahyntkarrat teatr iknargylaxeit; «Ailaga» ik­
  nargyleit Ş. Phaçalia ixdz zxu Tqarçalti ahynt­
  karrat akomediaka rteatr. Atsyxtanti aşykska
  rzy aprozat oymtakagy aphystsaxeit. Izdzarym –
  sgy rzyqoup.
  Abas aup, iaarkatçny iuhozar, işyqou syşyks­ka
  iroyz atouryx».
  Aphsny ztçaphsaztyz akultura auszuoy, Taif Adjoa
  ixdz zxu Aphsny ahyntkarra apremia alaureat Valeri Platon-ipha Kaslandzia iphstazaaraz iioyz, halaphş
  zxaagaz adaqaka imoaşo iahdyrboit inysymoa
  
  ain­teres şatsou, gan ratsala işeilou, uaoytyosak,
  apoetk iahasabala ixatara şyşakgylaz, onatala
  da­­xyntaaua, xytsxyrtas iamou uha jpaky. Abri
  anysymoa, ştrixkak ryla akzargy, iaxalou ia­
  tyştrany itsyrtsueit uxatçy inxart eiphş, aphsua
  ateatrt stsena azqaza du, «aphsua Otello» ha axaphştsa
  (iaphsyuaamgy ubrax inalatsany) izgduua izzyr­
  haz Aphsny jlar rartist Leuarsan Şardyn-ipha Kas­
  landzia iuaogytbaara, ixaranaphşra, aphstazaara za­
  qa dagylaphşny idyruaz, zaqa duaoy aamystaşaz,
  iaphsuara harakny ikyz, daxdzydzaauaz rty zho afak­
  tka. Ubart aphstazaara aqytsa xyçka – iaşa ipha
  tçyrphştys inysmoatçy iaaigo – rxatakagy apoet
  ixataşat qazşakagy xazyrtaaua, ionutsqati
  dunei ax uxazyrphşua rakny iqoup.
  Haphsua teatrt stsena agaduraka iruadzku, hmilat
  rtist du Leuarsan Şardyn-ipha Kaslandzia idzbax
  anyshax, inymoatny isgalasyrşarts staxup iara
  itsanakua kyrdza zxytsua inarhara aazyrphşua xtysk.
  Ari 1954 şyksazy akyn. 50-oyk A. M. Gorki ixdz
  zxu Aqati ahyntkarrat rtsaorat institut aqny
  tçyts iaadyrtyz aphsua fakultet atçy atsara htson. Hart
  habjeiharaodzak akyrtua şkolka irylgaz ha­kyn,
  hxaty byzşei hmilat literaturei iryzkny ale­
  ktsiaka iahzaphxo ianalaga, hgalaqara bziaxeit, izbanzar, akyrtua byzşa hgy tsnarhxan, tçahai dagei
  reiphş hzeilibamkaaua haqan «haneibadyr» inarkny.
  Hmilat ax axanat ihamaz abziabara hkurs atçy itaz zegy haidnakylt, haizaaiganatit, işyrho eiphş, tçyk
  haitstatsajo hailatsany hqanatseit. Sentiabr mzazy
  Aphsua teatr atçy itson aspektakl «Otello». Harada, anglyz dramaturg du V. Şekspir ioymta adzbax hahaxan,
  ui aphsşax I. Çoçua işeiteigaxaz, raphxadza akny
  
  aphsua teatr atçy 1941 şyksa, mart 4 – Aphsny Asovet
  mçra aşakyrgylara 20 şyksa axytsra aiubileit
  rytsx iadhalany işykdyrgylaxaz. Aspektakl
  «Otel­lo» aoynt raan tçyts ikirgyleit Aphsny jlar
  rartist, aphsua teatr arejissior xada Aaziz Agrba. Hkurs
  zegy hgyrgatsa, nyhak eiphş iphxadzany uax htseit
  aspektakl «Otello» abara. Ateatr xyxgy tsaqagy,
  işyrho eiphş, unatsa uzrylamtso kapeişa ityn.
  Adz phyruazar, abjy uaharyn, eilak itaz auaa idzygdzygdza, rlymhaka kydtsany idzyrouan, astsenatç itsoz
  axtyska irgylaxany işamou moaşo. Axaphşyo­
  tsa zegy reiphş, sargy astsena aqnyt sybla iaboz,
  slymha iahauaz srympytsaxalan sryman. Us, Otello
  Dez­demona danixatçuaz aamtazy saphxa itaz axatsa,
  ibjy aarla iuaharaty, dnalaxytxytit ivataz
  aphhys: – Ari aphsua Otello iarban teatru imyrphşdzara,
  iteityphş, iqazara zeg ryla deitahatup. Largy
  ajak mhadzaka dyşikşahatu ala lxy aalyrtsysit.
  Urt phsşaotsan. Sara astudent isahaz – hartist du izkyz atçxyphxydz, axşara sgy iaxeit, iaxandzagy
  isxamyştua sgalaşaratçy iaanxart eiphş.
  Aai, amilat axdzyrhaga, darbanu zmilat gadura
  amyrtçyxo. Ubasqan aspektakl «Otello» iaxaphşuaz
  hara hkurs astudenttsa zegy hdyrlaxtçyxuan, aga­
  laqara bzia harton, lymkaala hmilat qazara aşqa
  iha­­maz, htsa ialaz abziabara ahaaka dyrtbaauan,
  işa­­tadyrkuan haphsua teatrt qazara akorifeitsa
  Le­uar­san Kaslandzia, Şarax Phaçalia, Aaziz Agrba, Mixail Akaoba, Razanbai Agrba, Minadora Zyxba, Anna
  Ar­gyn-Konoşok… uha dosu rrolka rynagdzaratçy
  iaadyrphşuaz abaoxatra iatyştrou aqazara du.
  Apoet, aprozaik, adramaturg Valeri Platon-ipha Kas­
  landzia inysymoa aty anahha aganax iuznyjuam
  
  iaphtsany işimou, artçiaoy zda dxartam, rgajoara
  izyzua, bziabaralei eilibakaaralei ihaaktsou ataa­
  tsara. Iphşmaphhys Olga Uasil-iphha Çervontseva
  zanaatla daadzaoup, dyrtsaoup. Lyphşmei larei iryx­
  şeit, iraadzeit aphei (Daur) aphhai (Naala). Naala Va­leriiphha Kaslandzia abaoxatra zmou tsarauaoup, atou­ryxt
  ttsaaradyrraka dyrkandidatup, Aphsnyti ahyn­
  tkarrat universitet dadatsentup, D. I. Glia ixdz zxu
  Aphsuattsaarat institut anauka aganaxala adirektor ixatyphuaoys aus lueit. Ui htouryx attsaara iazku
  ausumtaka, akymka, iobamka dravtorup. Natsakkyla
  iuhozar, ui lmonografia, 2017 şykskazy urysşala
  Aqa itytsyz (Aphsnyti ahyntkarrat universiteti
  D. I. Glia ixdz zxu Aphsuattsaarat instituti rgrif
  ala) «Genezis i stanovlenie Abxazskogo tsarstva» Aphsny
  abjarat aşyşyksa atouryx attsaaratçy ilagala
  bziany iphxadzoup.
  Aphxao, stema xadax siasaandza savtort xatsra
  maçk aqara istsoutsaxazar, satoumtsan, axa, uxata işubo eiphş, urt – arandza ishazi alada szyxtsajarany
  iqou ajabj: «Asas qalei» rxi-rtsyxei amja adats
  eiphş eilarsup, nasgy iaadyruazaroup, iiaşou ailkaa hamazaroup hzyxtsajo aoymta avtor dazustou,
  da­xyntaaua, iduneixaphşra zeiphşrou, uha ub. its.
  Tsabyrgup, avtor iduneixaphşra, ixytsşa, iaai­kyr­
  şany iqou aphstazaara dşazyqou, işinyrua umbarts zalşom ioymtatçy iaarphşu axatçsaxaka ryphstazaarala.
  Axa ubas akzargy, zoymta uaphxo aşqyooy, atsa­
  rauao inysmoazy ailkaa iaşa amazaara kyr atsa­
  nakueit, xartara alany iryphxadzoit jyngy tçangy.
  Sara xatala iaxyndzasykmanşalaxo syzdyruam, axa
  naxxidza aaxys aoada ishaz axşyoztsara, ametod sadgyloit, sagyknyqoit. Us şaku iaxa uajraandza
  
  iaphystsaxou, syphstazaarat myşka zyksyrdzxou syt­­
  tsaamtaka irnyphşueit ha sgy iaanagoit.
  Aphxao, uajşta hxynhyp htema xada aşqa –
  «Asas qala» ailyrgarax. Uajnatgy satsymoaşo
  is­hoit abri ajabj iaphxalak (araqa sara zydzbax
  symou aja saxark aphsymçxara gyla-phsyla iznyr­
  ua, ui iatsou amagiat mçy eilyzkaaua, axanat patu
  zzaku aphxao ioup, us gyrtçyggas iaxaphşua iakym­
  ka) imbarts zalşom şagaala imaçu, axa uxatçy iaanxaşa aphstazaara qytsak isaxarkny iaazyrphşua
  ajabj ajanr atçgy Valeri Kaslandzia abaoxatra
  şi­mou, iiaşoup – us şaku, aprozatç inapkymta şyts­­
  kou iaxa uajraandza iaphitsaxou iajabjka («Tan­
  del ixy», «Abyda iiz», «Agnaha»), ipovest «Adj­nyş
  lamoa» işakdyrggaxeit, hliteraturat phsta­
  zaaratçy irealtu aky akny işyqou. Urt uajazy ara­qa
  sytçralazgalom, ajabj «Asas qala» sanaphxa, isyz­
  nartsysyz – aphsua jabj atouryxi aphsabarei zeiph­
  şlaşa akzargy inarxysua xşyoztsarakak rty
  matsara sazaatgylarts staxup.
  Işdyru eiphş, aphsua jabj ajanr axy akit hmilat
  literatura aşatarkoy Dyrmit Glia iklassikat
  ajabj «Atym joan atsaqa» atytsrala. Ari aoymta
  aphtsan Aphsua jlar akyrtua menşeviktsa rymç im­
  qylxa ianyrxaphaz aamtazy, ikyphxyn raphxadza ak­
  ny aphsyşala adunei zbaz agazet «Aphsny» (1919 ş.
  mart 17, №2; mart 28, №3) adaqaka rtçy. Uinaxys ia­
  xa uajraandza aphsua jabj znysyz, iaxtynxaaz,
  iaa­narphşyz aphstazaara uha atouryx kyr yqoup. Ui
  çy­dala ztçlymhara azuny itutsaaşa problemaka iruakup hliteraturat phstazaaratçy. Haja aphsua jabj
  ia­nazkxa, ui attsaara hakritikei hliteraturattsaarei
  işyr­ualphşou anahgalaharşax, adzbax hamhar hia­
  
  1
  Vladimir Atsnaria. Aamtei artçiamtei. Aşqtyjyrta
  «Alaşara». Aqa, 1989. Ad. 358.
  
  şaxom 1970 şyksazy itytsyz ajurnal «Alaşara»
  (№7,8,9,10,11,12) adaqaka rtçy irnylaz, aimak-aitçak
  zyrtsysyz, aphsua jabj iazkyz attsaarat statiaka.
  Ui eitçikaait usqan ajurnal «Alaşara» akritikei ali­
  teraturattsaarei ryqşa eitabys aus zuaz, iaxa Aph­
  sny antytsgy eitsyrdyrua, abaoxatra eitsamk zmou
  apoet, akritik, aitagao, akademik Muşni Taiia-ipha
  Laşria. Aimak-aitçak aartyn izaamtanymka zyph­
  stazaara ialtsyz, htsarauao du, akritik, afolklorist Artur Anşba istatia «Iaxati aphsua jabj
  atçia­­­ratçy iqou xyrxartakak» ala. Ui iştax aphsua
  jabj ajyt, atçat, atouryx, phxaqati apheiphş iry­
  latsajeit, ixatrou astatiaka, attsaamtaka azyrkit
  htsa­rauaa nagaka, hakritiktsa Vladimir Atsnaria,
  Sergei Zyxba, Boris Gyrglia, Şurbei Tsargyş
  uha ub. eg.
  Jaharada, ari aimak-aitçak ajurnal adaqaka
  arlaxtçyxit, itsegy iiaşany iuhozar, aphxao aphsua
  jabj atouryx, amilat saxarkyrat literatura atçiaratçy iamou atsak du zaku eilyxxa inarbeit,
  izaai­ganatit, ajakala, izgakou datça tsak axibaaua dqanatseit. Aai, izoydou, artçiaratçy xahara zlou,
  atsylxra ztsam, aiaşa zho akritika, aimak-aitçak
  ajurnal iataxu ixymphadatiu, asaxarkyrat literatura atçiara aprotsess iatsxraaua, idzyryzgo akoup.
  Aoada zydzbax hamou aphsua jabj iazku aimakaitçak zxy alazyrxyz htsarauao du Vladimir Atsnaria
  «Ajyti atçati aphsua jabj atçy» ha xys izmou
  istatiatçy ioueit: «Aphsua literaturatçy ajabj atou­
  ryx zyoua «Atym joan atsaqa» ala iaairtyroup
  ioym­ta akti adaqa akti aja» 1. Ari navalarta zmam
  
  tsabyrgxatoup. Izbanzar, aphsuaa hdouhat phstazaara zda
  ixartamyz aproblemaka rtçy h-Dyrmit du inapy zlakymyz iarbanu? Myştabziala zegy rkaka rxatsyrkra, amoa rzylxra datçyn ixy-iphsy aktsany.
  Valeri Kaslandzia ioymta «Asas qala» uanaphxalak
  zegy raphxadzagy uxatçy iaaiueit aphsua literaturatçy
  ajabj ajanr aşata ggany işakxou, kabzk
  eiphş işyşakgylaxou, nasgy axat touryx şamou. Ari axşyoztsara itsegy uazaaigany iuhozar,
  dar­­ban aşqyooyzaalakgy iajabj anaphitso
  aam­­­­tazy ui ajanr ala ialanagalaz aoymtaka znysyz rtouryxgy ubrax inalatsany, milat gadurala
  ita­­lahau, itakphxykra harazkua douhat eimadarak,
  nyr­rak imourts zalşom. Darjavini Jukovskii yqa­
  myztgy dzyqalomyzt A. S. Puşkin ha akritik du
  V. G. Belinski başa iauihax aurys literatura atouryx
  da­gylaphşny.
  Syzzaaiua, iaxati aphsua şqyooy ity hhozar,
  iaphitso: aprzat oymtaka uajazy natsakkyla iugozar rideiat tematikei, rsaxarkyrat napqazarei,
  rystilt xyrxartei harakyzar, jaharada, dara rqyn­
  dza adunei zbaz (Dyrmit Glia iajabj «Atym joan
  atsaqa» raphxa inargylany) iqartso anyrra iabzou­rou
  kyr yqoup, iaaxtsany iuhozar, rtçiaoyk iahasabala
  ui itakphxykra haranakueit iaaikyrşany iqou, ixa­
  ta dyzlagylou eibax-eibafara zgym aphstazaara inar­
  tsaulany dagylanarphşueit, nasgy imilat rzy atipra zlou, itsourou afyrxatsa (itsouramgy aganax in­
  myjka) ialibaart eiphş alşara inatoit. As dou­ha­­
  la aimadarakei aignyorakei asaxarkyrat lite­
  ra­tura iadialektikoup, iara axatsky, adunei işany
  ikyr­tsaz aaxys iaaueit adouhat phstazaaratçy ahra zua
  aştamta antso.
  
  Aphsua saxarkyrat jabjka rgalereiatçy oa­
  şara rykymka itsyrgoup, aphsua xatsa onuts­qa­
  la­­gy teityphşlagy imilat xatçra znyphşua, ei­ha
  iia­şany iuhozar, inadzaadzany iaazyrphşua afyr­xa­
  tsa rxatçaxaka. Urt uboit Aphsny Asovet mçra şa­­
  k­gylaandzati ianyşakgylazti, ui adunei amtç­­
  xakny işyqaz, iaxyz azymdyrua ianei­laha, ian­­
  xybgala aştaxti aşykska zegy rtçy. Ara­qa,
  ha­ras iataxuzei, iaga aamteitasraka axtyn­xaa­
  zar­gy adouhat kultura atçiaratçy traditsiak eiphş
  işa­kgylaxou akaleimadara aphsy toup, aus aueit,
  alyts­şagy labtçaboup. Us şaku dyrtsa­byr­gueit aas­
  kati abipharei tçyts aitsagylara iatçui aş­qyo­otsa
  roymtakagy.
  Aphxao aphsua jabj adunei ax maçk aqara sxa­
  zyrphşyz, ui atouryx aqnyt faktkak inymoatny
  izysgalasyrşaz Valeri Kaslandzia iajabj «Asas
  qala» ixatrou, aky akny aphsua jabjka rtaatsa­
  ra du iaxalanagalaz aup. Ui adagy, ari ajabj
  afyr­xatsa xada Taraş iaxati aphxao ilaphş çy­
  dala idyzyrxalou, dizaaigaztua, uaandzatika, da­
  tça­­kala iuhozar, iara iqyndza aliteraturat phsta­zaa­
  ratçy ztyph ylyzxxou, naxxyndza aaxys iaadyrua,
  zgy­bylra hamou, aphsua jabj janrk ahasabala ig­
  gatsadza aşapy ikzyrgylaz eiueiphşym aamtaka
  irxatarnaku, eiueiphşym apersonajka (itsourougy
  itsouramgy) ryşşyra izaqarazaalak dazytsax­
  dzom, ixaty filosofiat dunei imany dyzxaanu aamta
  uadao dşatyştrou moaşaua daarphşup, kabzk eiphş
  eilagaxou imilat kod ilamys imany. «Asas qa­
  latçy» afyrxatsa xada Taraş ixatçsaxa abas akapani anarharei rymany, igyltaany iqaztsaz ajabj
  asi­ujeti afabulei avtor qazaryla iaxitçibaazi ia-
  
  xeileisazi, ui aamyştax ixadarou eigyrt afyr­
  xatsei epizod hasabla itsyrtsua apersonajkei dosu
  iaxyrtyphu iaxirgyloui, ixyçy idu inarygdzo
  arol­ka aoymtatçy itso axtyskei, itsyrtsua asa­xa­
  kei, iuhar auazar, imaakyrany iaxyqou roup. Ab­
  raqa iatsystsar staxup datça detalk. Ajabj «Asas
  qala» atsyxala avtor sanitçtsajoz, iheit ajabj
  aora şizymariaz, izban akzar, ifyrxatsa xada Ta­
  raş aliteraturat phstazaara aniitoz aamtazy iiboz, inyruaz iab iaşeitsby Nuri Şardyn-ipha Ka­
  s­landzia ixatçsaxa şakyz, ajakala, ui douhala dşa­
  rg­gaz, prototip xsablany dşizyqaz. Artka zegy,