Урта Уралдагы Татар Атамалары - 1

Jumlah total kata adalah 4031
Jumlah total kata unik adalah 1766
29.2 kata termasuk dalam 2000 kata yang paling umum
43.8 kata termasuk dalam 5000 kata yang paling umum
50.9 kata termasuk dalam 8000 kata yang paling umum
Setiap baris mewakili persentase kata per 1000 kata paling umum.
(тарихи язмалар)

Кереш сүз

Борынгы заманнарда Идел буенда, Көньяк һәм Урта Урал төбәкләрендә күп санлы төрки, угро-финн һ.б кабиләләр яшәгәннәр. VII-VIII гасырларда Кара һәм Азов диңгезе якларыннан төрки телле болгарлар күчеп килгән. Болгарлар башта урындагы татар һәм угро-финн халыкларын буйсындыргач, мондагы дәүләт Болгария (Дунай буендагы Болгария белән бутамас өчен, галимнәр мондагысын Булгария дип атарга булганнар) дип атала башлаган. Берничә йөз елларча тарих казанында кайнаганнан соң, әлеге халыклар татар халкы булып оешканнар. Урыс галиме А.А.Дмитриевның 1896 елда Пермьдә басылып чыккан «Исторический очерк Пермского края» китабына нигезләнеп, Уралда Красноуфимск тирәләрендә электән үк Идел татар - болгарларының биләмәләре булган, ягъни бу җирләрдә татарларның борынгы бабалары яшәгән, дип әйтергә кирәк (И.Хуҗа «Татар тарихы Альтернатив караш). «...Болгар чорында ук, Урта Идел һәм Түбән Кама тирәләрендә укмашып, үз дәүләтләренең нигезен корган борынгы бабаларыбыз өчен Урал төбәкләре дә беркайчан да чит булмаган. Күп кенә тарихчыларның әйтүенә караганда, Урал итәкләре бик борынгы заманнардан ук татарларның изге Ватаны булып саналган...» (Г.Ф.Юсупова, Ф.Ю.Юсупов. Красноуфим татарлары, тарих, тел, фольклор. – Казан, 2004, 4 бит.)

Безнең ерак ата-бабаларыбызның Урал тауларында һәм шул исәптән хәзерге

Пермь төбәгендә атаклы төрки-һун полководецы Атилланың улы Диккизнең патшалык итүе дә билгеле, бу турыда тарих фәннәре докторы күренекле галимебез Әзһәр Мөхәммәди менә нәрсә язып калдырган:

«Атилла үлгәннән соң уртанчы улы Диккиз һәм кече улы Ирнәк көнчыгышка – төп һун җирләренә китеп баралар. Диккизнең чынлап та искил (шулар ук чигил, эскальба дип тә әйтелгәннәр – болар борынгы татарлар, түбәндәрәк карагыз. И.Хуҗин), суар һәм болгар кабиләләре белән идарә итүен заманында Пермь губернасы Чардын өязе Керче авылы янында табылган алтын йөгертелгән көмеш савытның арткы ягындагы язу дәлилли. Аның эчтәлеге: «Әгәр кинг (король) данлы Диккиз кылычласа, сак бул, гүр тәңресенә юлыкма!» – дигән җөмләдән гыйбарәт. Савытның уң ягында кабан дуңгызын кылычлаган патша рәсеме төшерелгән. Аның башына тәкә мөгезе рәвешендә эшләнгән таҗ, ә таҗ өстендә кояш сурәте тора.» (Ә.Мөхәммәди. «Һуннар һәм туран язмалары). Күрәбез ки, тарихларда атаклы булган һуннарның төп җирләре – безнең җирләр булган. Ягъни, һуннар – татарларның борынгы ата-бабалары.

«...Шулай ук бу якларда моннан 3, хәтта 5 мең элек яшәгән кешеләрнең шәһәрлек урыннары табылган, ни хикмәт, монда хәзер дә татарлар яшәп ята! Әйтик, Ирән буйларыннан иллеләп шәһәр һәм авыл урыннары табылган, Тол буенда 3 мең еллык Барда шәһәрлекләре, кимендә 1,5 мең еллык Аклыш шәһәрлекләре, 2 мең еллык Үдик, Искир авыллары урыннары – болар барысы да татар исемен йөртә һәм монда бүген дә татарлар яши бит!

Соңрак, мең еллар элек, Урта Уралда яшәгән татарлар берничә төркем булган: ногай татарлары, мишәрләр, кунгур татарлары, ички (бәлки ичкилдер, ягъни, искил – эсегел - эскалба) татарлар, өске бисерть татарлары, өфе татарлары, гәйнә татарлары һ.б.

Безнең булачак Гәйнә иленең үзәгендә, Тол елгасы бассейнында (Барда, Үдик, Әрҗән шәһәрлекләрендә, Чувашай һ.б. авыллар урыннарында) яшәгән татарлар берлеге иң зурлардан саналган. Аның үзәге булган Оса шәһәрлегендә бик күп янган бодай калдыклары табылган. Аның 72,5 проценты бодай, 27,5 проценты арпа. Иген чәчү өчен җир китмән белән эшкәртелгән, уру өчен урак кулланылган. Болар – Уралда игенчелек турында иң борынгы мәгълүматлар.»( Әмир Фатыйхов. Гәйнә иле. –Барда,1995)

Тагын бер зур төркем татарлар – кунгур татарлары (В.В.Соколов буенча). Алар әле бу җирләр (Сылва елгасы бассейны) Алтын Урдага кергән чакларда ук шул тирәләрдә укмашып яшәгән булганнар. Соңрак якын тирәдәге 5-6 районга таралганнар. Бу кунгур татарларын күп вакытта пермь татарлары дип тә йөртәләр (Д Исхаков «Пермь татарлары»). Ул төркем вәкилләре Пермь һәм өлешчә Свердловск өлкәләрендә яшиләр (соңгы өлкәнең чиктәш районнарында). Революциягә кадәрге административ-төбәк бүленеше буенча пермь татарлары Пермь губернасының 4 өязе (Пермь, Оса, Күңгер һәм Красноуфим) составына кергәннәр. Ләкин, пермь татарлары турында сөйләшкәндә, аларның күршеләре булган (кайбер очракта бер үк авылларда яшәгән) «башкорт» дип аталган төркем вәкилләрен дә читтә калдырырга ярамый. Беренчедән, аларның шактый өлеше башкорт дип элекке вакытларда гына аталып йөреп, хәзер үзләрен татар дип исәпли. Икенчедән, паспорты буенча «башкорт» дип язылганнары да (алар Пермь өлкәсенең Барда районында тупланган) татарлардан телләре, культура-көнкүрешләре белән һич тә аерылмыйлар. Шуңа күрә бу якларда яшәүче милләттәшләребез паспорт буенча билгеләнгән «миллилек» (национальность) турында әллә ни уйлап тормыйлар, элек-электән кыз биреп, кыз алышып яшәгәннәр һәм сөйләшкәндә бер-берсен аерым халыкка бүлеп түгел, ә ике «якка» бүлеп кенә сөйләшәләр («Барда яисә Гәйнә ягы» һәм «Күңгер ягы» дип).

Башкортлар турында әле 10 гасырда Болгар иленә килгән гарәп илчелегенең сәркатибе Ибн Фазлан язып калдырган. Ул аларны Җаек елгасының башланган урыннарында күргән. Марсель Әхмәтҗанов фикере буенча, алар IX гасыр тирәсендә бу урынга Иртыш буеннан күчеп килгәннәр. Һәм алар ул вакытта әле венгр теленә охшаган угро-фин телендә сөйләшкәннәр. Хәзерге башкорт телендә сөйләшү алар өчен татарлашу гына булган ( М. Әхмәтҗанов «Нугай урдасы»).

Урта гасырларда шулай ук татарлашкан һәм шулай ук Иртыш буеннан күчеп килгән тагын бер иштәкләр төркеме төньяк тарафында Каманың урта агымында яшәгән. Әлеге иштәкләрне тарихта остяклар дип язганнар. Алар татарлар белән бер авылларда яшәп, алардан аз аерылып торганнар. Тора-бара алар да татарлашкан. Бу урыннар хәзер Пермь өлкәсенә керәләр. Җаек елгасы буендагы башкортлар белән Кама елгасындагы иштәкләр (остяклар) нинди охшашлык бар соң? Эш шунда ки, алар элек Иртыш буенда бергәрәк яшәгәннәр һәм угро-фин телендә сөйләшкәннәр. Ләкин тегеләре дә болары да төрле вакытта һәм төрле төрки кабиләләре арасында татарлашканга күрә, хәзерге Башкортостанда яшәгән башкортларның теле белән Пермь краеның Кунгур, Барда тирәләрендәге татарларның (элекке иштәкләр-остякларның) телләре нык аерыла. Дөресен әйткәндә, соңгыларының бик азы гына үзләрен башкортларга (иштәк-остякларга) нисбәтли.

Әлеге остяклар турысында икенче версия дә бар. М.Зәкиев язуынча, остяклар бөтенләй Иртыш буеннан күчеп килгән халык түгел, ә болгарлар вакытында ук һәм алар белән бергә яки алдарак көньяк тарафыннан Идел буена һәм Урта Уралга килеп эләккән кавем. Ни өчен соң аларның бер өлешен башкорт дип атый башлаганнар? Чөнки 17 нчы гасырның азагында руслар тарафыннын Уфа өязе (уезд) оештырылгач, шул тирәләрдә яшәгән бар халык, татармы ул, остякмы, барысы да башкорт дип язылган. Менә кайдан килеп чыккан Барда, Красноуфимск тирәләрендәге башкорт телен белмәгән башкортлар (монысы беренче сәбәп). Бу турыда тагын бер галимнең сүзен китерергә була: : «Уфа өязенең көнбатыш һәм төньяк өлешләрендә яшәүче чувашлар, татарлар һәм марилар XVII гасырда башкорт дип аталып йөртелә башлый» (Рахматуллин У. X. Крестъянское заселение Башкирии в XVII—начале XVIII вв.).

Иштәк-башкортларның бер өлешенә (Илдус Хуҗа «Татар тарихы. Альтернатив караш» һәм башка авторлар) 10 нчы гасырда Көнчыгыш Европага күченеп китәргә туры килгән, һәм алар анда мадьяр (мажар, бажгард) халкы исемен алып, хәзерге Венгрия дәүләтен төзүдә катнашканнар. Димәк алар элек Идел-Уралда венгр теленә охшаш телдә сөйләшкән булганнардыр. Алардан калган урынга килеп утырган төрле халыклар шулай ук башкорт, дип атала башлаганнар (М.Әхмәтҗанов).

Өстә әйтеп киткәнебезчә, Идел буен, Көньяк һәм Урта Уралны тулысынча биләгән төп татар халкы (алар борынгы Уралдагы татарлар, болгарлар һәм кыпчаклар кушылуыннан барлыкка килгән): кыпчак, мең, катай, табын, каңлы, коңгырат, күңгер, мең, сөн, тугыз, угыз, найман, гәрәйләр, катайлар, дуваннар, боркытлар, юрматылар, бөрҗәннәр, кирәетләр һәм башка кабиләләрдән торган (М.Әхмәтҗанов). Шулардан бөрҗәннәр, гәрәйләр, боркытлар, коңгыратлар, табыннар, меңнәр Красноуфимск төбәге тирәләрендә дә урнашкан булганнар. Шунсын әйтеп китик, боларның күбесен башкорт галимнәре үзләренең ата-бабалары, дип исәплиләр һәм, шуларны кертеп, башкорт шәҗәрәләрен төзиләр. Бәлки бу дөрестер дә, бары тик алар элек татар булганнардыр (бу турыда алдарак).

Өстәрәк Идел буенда дәүләт төзегән болгарлар Урта Уралдагы бөтен кабиләләрне үзләренә буйсындырган һәм Болгар дәүләтенә керткәннәр, дидек. Бу дәүләт Иделдән алып хәзерге Красноуфимск каласы тирәләренә кадәр җәелгән булган. Әлеге шәһәр урынындагы авылның элек Болгары дип аталганлыгы хәзер дә билгеле. Андый болгар авылы Пермь краенда да бар. Соңрак, татарлар белән каршылыкка килгән һәм Батый хан гаскәрләреннән качып киткән болгарларның бер өлеше дә Урал тауларына китеп котылган (1236 ел). Алар, үзләре дә төрки телле булу сәбәпле, шундагы төркиләр белән кушылганнар. Ә Урал Татария дигән гаять зур ил составына кертелгән, ә халкы бөтен Алтын Урда халыклары белән бергә татарлар исемен алган. Европа карталарында ул ил Татария (Тартария) дип аталган.

Югарыда әйтелгән сәбәпләр аркасында Урал татарларының теле Казан татарларыныкыннан нык кына аерылган (Ф.Баязитова. Урал татарлары). Ул сөйләштә Алтай, Себер, ногай һәм кырым татарлары йогынтысы сизелә (Д.Рамазанова. Пермь татарлары). Соңгы 50-60 ел эчендә генә, безнең әти-әниләребез татар радиосын тыңлый, татар җырлары граммпластинкалары алдыра башлагач кына бу телләр арасында аерма җуела башлады. Хәзерге вакытта телебез Идел буе татарлары теле кебек үк татар теленең урта диалектына керә.

Явыз Иван Казанны алгач, Идел буендагы бик күп татарлар тагын Уралга агылган. Ә Казан ханлыгы Иван патша тарафыннан сугышып алынгач, Уралда Нугай урдасы көчәйгән. Казан һәм Себер ханлыкларының Уралдагы җирләре шушы урдага кергән. Ә халкы өфе һәм нугай татарлары, дип атала башлаган. Нугай татарларыннан калган иң беренче билге – кый дип, кыелдап сөйләшү.

Нугай ул Алтын Урданың бер өлкәсе белән идарә иткән әмире (хәзергечә-губернатор). Соңрак ул үзенең явын (армиясен) зурайтып, Алтын Урдадан бүленеп чыгу өчен хан гаскәре белән озак сугышлар алып барган.(Әйтеп куйыйк, шундый, Алтын Урданы җимерүче әмирләр тагын булган: ул да булса Мамай һәм Идегәй. Алар булмаган булса, татар иле, бәлки элеккечә зур һәм көчле булыр иде, ә халкыбыз урыска әйләнмәс иде).

Алтын Урда таркалгач, элекке Нугай идарә иткән җирдәге татарлар да бүленеп чыкканнар һәм үзләрен нугайлар дигән җыелма исем белән атый башлаганнар. 1420-30 нчы елларда алар Идегәйнең улы Нуретдин кул астында булганнар һәм Төньяк Кавказдан алып Көньяк Уралга кадәр булган җирләрдә яшәгәннәр.

1552 елда Казан ханлыгы, ә 1582 елда Себер татар ханлыгы руслар тарафыннан алынгач, алар арасындагы Урал җирләрен Нугай Урдасы үз кулына төшергән. Ул вакытларда нугай татарларының җирләре Оренбург, Чиләбе, Свердловск, Пермь өлкәләрен һәм Башкортстанны да үз эченә алган булган, ә төньякта өстә әйтелгән Кама елгасының башына кадәр сузылган булган.

Россия патшасы Уралны тиз генә яулый башларга курыккан, чөнки әле ул бу вакытларда Идел буен да буйсындырып бетерә алмаган булган һәм чит илләр белән дә сугышлар алып барган. Шуңа күрә ул Нугай Урдасын дипломатия һәм эчке җимерү ысулларын кулланып бетерергә тырышкан. Моның өчен аңа тагын йөз елга якын вакыт кирәк булган. Бу эштә ул калмыкларны да файдаланган. Берничә сүз бу калмыклар турында да әйтеп китү кирәктер. Монгол теленә якын телдә сөйләшкән бу ойратлар XVI – XVII Байкал-Алтай тирәләрендә үз җирләрен югалтып, көнчыгыш тарафына күчкәннәр. Аларның халык саны зур булган, 70 мең төтен дип саналган. Соңрак Урал тирәләренә күченеп, урыс патшасы котыртуына алданып, Уралдагы татарлар санын киметүдә катнашканнар. Соңрак патша аларны көньякка, Кавказ тирәләрен яулауда катнашырга җибәрә. Аларга шул тирәләрдәге далада җир дә бирелә.

Уралны уңайрак юл белән үзенеке итәр өчен, Россия патшасы хәйләкәр юллар сайлаган: ул да булса, халыкны бүлгәләп, бер-бере белән сугыштыру, бетерү. Әле Казан ханлыгын алгач та татарлар урысларга каршы илле елдан артык канлы көрәш алып барганнар. Шул вакытта патша чиновниклары татарларның бер өлешен чуваш, бер өлешен казак, ясаклы һ.б. дип язганнар. Аларның төрлесенә төрле ясак, җир биргәннәр. Кайсын үзләренә дус, ә кайсын дошман итеп билгеләгәннәр. Шулай итеп татарларны бер-бере белән дошманлаштырганнар.

Уралга килгәч тә, рус губернаторлары үзләренә таяныч эзли башлаганнар. Руслар ягыннан бу эш – татарны бүлә башлау булган. Моның өчен башкорт кабиләләре сайлап алынган. Аларга зур итеп Уфа өязе ясап бирелгән, руслар татар җиренә Уфа каласын төзегәннәр. Моңа каршы нугай татарлары әмире Ырыс рус патшасына хат язган. Ләкин хатка рәтле җавап булмаган (И.Хуҗа. Татар тарихы.Алтернатив караш).

Өстә әйтелгәнчә, татар һәм остяк кавемнәреннән башкортлар ясала башлаган.Әле аңа кадәр ул җирләрдә Башкортстан дигән ил дә булмаган. Ул бары тик 1920 елда гына республика буларак барлыкка китерелгән, аларга татар галимнәре башкорт теле дигән ясалма тел һәм әлифба төзеп биргәннәр. Бу телдә элек Җаек елгасы буенда күченеп йөргән, татарга әйләнеп бетә алмый калган кечкенә генә башкорт кабиләсе сөйләшкән булган. Ә Уралның башка урыннарында татарның төрле кабиләләре яшәгән. Бу турыда Санкт-Петербургтагы «Вольное Экономическое общество»ның 1803 нче елда чыккан «Хозяйственное описание Пермского края» дигән хезмәтендә менә нәрсә диелә: « Башкиры, живущие в Красноуфимском крае называют себя башкурт, говорят на башкирском диалекте татарского языка и производят свой род от ногайских татар, поколения Тарханова, обитавшего в Болгарской области, которую оставили они, по собственным их преданиям, в исходе 12-го столетия, поселились в Уральских горах...». Без монда башкорт теленең татар теленең диалекты гына булуын күрәбез (Бу бит Красноуфимск татарларына һәм башкортларына кагылышлы ышанычлы документ, һәм аны Красноуфимск музеенда сорап алып укырга була).

Россия Уралга килеп кергәндә инде нугайлар бик аз калып, аларның җирләрен руслар ала башлаганнар. Башкортларга җирне күпләп, 50 десятиналап биргәннәр. Аларны хәрби хезмәткә алмаганнар. Элекке монда торган татарлар кыерсытылган халык булып калган. Аларның күбрәге типтәрләр рәтенә кертелә башлаган. Ләкин алар башкортбыз дип язылырга тырышканнар. Иван Грозныйдан качып Уралга килгән татарлар да башкорт булып язылырга омтылганнар. Башкорт булып язылу өчен кешенең җире 50 десятинадан ким булмаска тиеш булган. Шуңа күрә татарлар төрле юллар белән җирләрен арттырырга тырышканнар. Казанның вице-губернаторы Н. Кудрявцев 1719 елны Сенатка язган хатында татарлар, ясаклы башка халыклар башкортлар­га качалар, ә аларга салынган салымнар җыелмый, дип яза (БДҮДА, 248 ф., 3 тасв., 101 китап, 457 б.). 1730 елда Казан губернаторы А.П.Волынский 20 ел эчендә башкортлар саны 30-35 меңнән 100 меңгә кадәр артты, дип язган. Килүчеләр күбесе Казан, Төмән (Темников), Сембер (Ульяновск) якларыннан булганнар. Русия хөкүмәте бу Уралга күчкән татарларны кире урыннарына кайтару өчен бик зур көч түгә, ләкин шулай да әлләни уңышларга ирешә алмый. Бу шуның өчен шулай булган, элек Уралда яшәгән татарлар һәм башкортлар качып килгән татарларны кабул иткәннәр һәм аларның серен эзләп килүчеләргә ачмаганнар..

Шул ук вакытта Уралга руслар да тула. Аларның кайсын властьлар күчерә, күбрәге салымнан качып киләләр. Татарлар белән бергә мари, удмуртлар да күченә. Документлардан күренгәнчә, элекке авылларда татар, мари, чуваш дигән халык яшәмәгән, чөнки аларны өстә әйтелгәнчә милләтләре буенча аермаганнар, ә төрле катлам (сословие) төркемнәргә бүлгәннәр. Мәсәлән, татарны шундый бүленеш буенча атаганнар: казак, типтәр, башкорт, морза, тархан, лашман, мещан, чемоданный, солдат, игенче, зәрәгатьче, йомышлы, керәшен (старокрещенцы), нагайбәк һәм башкалар. Әлбәттә, бер авылда, урынына һәм вакытына карап, әлеге төркемнәрнең дүртесе - бишесе була алган. Мәсәлән, бу юлларның авторының туган авылы Бишавылда гына да башкорт, типтәр, күңгер дигән төркемнәрнең нәселләре яши, ләкин татар дигән төркем булмаган, гәрчә барысы да татарча сөйләшсәләр дә. Эш шунда ки, 1917 елга кадәр Россиядә документларга кешенең милләтен язу бөтенләй булмаган. Халыкны катлам (сословие) буенча атап йөрткәннәр. Мәсәлән, руслар - бояр, дворян, мещан, крестьян, казак һәм башка төркемнәргә бүленгәннәр. Татарлар турында әле генә әйтелде.

Ләкин авыллардагы бер төркем үз исемендә калган - башкортлар. Өстә әйтелгәнчә, элек Җаек елгасы буенда башкортлар булган бит. Ахрысы, башкорт исеме саклану аларның русларга каршы сугышмаганлыгы өчен булган, диләр башкортлар. Әлбәттә, Казан ханына буйсынган вакытта башкортлар хан фәрманы буенча урысларга каршы сугышканнар. Ләкин соңрак башкортлар Русиягә каршы сугышмаганнар, үзләре теләп кергәннәр, дигән фикер туа. Шунсы бар, Русия составына кергәч, башкорт төркеменең мәгънәсе алышына, ул инде милләтне генә түгел, социаль төркемне (сословие) күрсәтә торган булган. Ул төркем, өстәрәк әйтелгәнчә, башкаларга караганда өстенрәк, дип белдерелгән.

Ләкин патша хөкүмәте башкортларга юкка ышана. 1709 елдан башлап 1750 елларга кадәр башкортлар татарлар белән бергә Россиягә каршы 5-6 восстание күтәрәләр. Алар моны патша администрациясенең изүенә каршы эшләгәннәр. Аларны бастыру өчен урыс җәза отрядлары Идел-Урал арасындагы татар һәм башкорт авылларының һәрберсен яндырып, халкын җәзалап, малай яшеннән башлап ир-егетләрен үтереп үткәннәр (В.Имамов. «Сәет батыр» романы). Дөресен әйткәндә, нәкъ шул вакытларда урыс татарның котын алган, геннарына кадәр үтеп кергән курку салган. «Әнә урыс килә! Урыска бирәм!»-дип балаларны куркыту, татар исемнәрен, телен «оныту» шуннан калган түгелме соң? Менә шушы вакыйгалардан соң Уралда «мишәр» сословиесе (катламы) барлыкка килгән дә инде (1798-1865 еллар). Чөнки башкортларга ышанмый башлаган властьлар, Уралны үзләштерү өчен көнбатыш яктан Рязань, Касыйм, Сергач татарларын китереп тагын үзләренә таяныч эшләгәннәр, аларга мишәр дигән кушамат такканнар (В.Имамов). Ләкин алар да төп халык белән кушылып, Урал татары булып киткәннәр. Бу уңайдан әйтеп китү кирәктер: мишәр кушаматы тагылган милләттәшләребезне башкорт авторлары күз дә йоммыйча, алар татарлар түгел, һәм хәзер инде башкортка әйләнеп беттеләр диләр. Бу хакта Иделнең уң ягында буеннан-буена һәм Уралда яшәгән татарлардан сорап тору юк. Инде, ишәрләр дигән сүзне очлап кую йөзеннән әйтергә кирәк: мишәр дип әйтелгән милләттәшләребез Идел артыннан Уралга таба XVI гасырда ук күчә башлаган, һәм азлап-азлап соңрак та күчкән. 1920 елда Урта Уралда 166200 мишәр-татар булган («История сел и деревень Башкортостана», Уфа. 1994 г.)

Өстә әйтеп кителгән тарихи вакыйгаларның чагылышы – Уралдагы төрки – татар географик атамалары. Гомүмән, әлеге территорияләрдәге топонимнар ике телдә: рус һәм татар телләрдә. Русларның Уралга 16 – 17 гасырларда гына килеп төпләнүен исәпкә алсаң, аңа кадәр бу җирләрдә төрки халыклар гына яшәве аңлашыла башлый. Әлбәттә Пермь – Верхотурье – Тавда сызыгыннан башлап төньякка таба финно-угор телендәге топонимнар да күбәя.

Ни өчен соң географик атамалар дигән язмага тарихи искәрмә кертелде? Чөнки атамалар кеше исемнәре белән бәйләнгән. Ә алары инде тарихка бәйле.

Кыскача гына итеп булса да, Уралыбыздагы географик атамаларны барлаган һәм тикшергән галимнәрне атап китү дә зарур. Шунсын әйтергә кирәк, Уралдагы топонимнар турында турыдан-туры язып чыккан татар галимнәре элегрәк юк иде. Ә хәзер Урал татарлары турында күпмедер мәгълүмат күренекле этнограф Дамир Исхаков китапларында табарга була. Бу турыда шулай ук Фирдәвес Гарипова, Һади Атласи һәм башка авторлар читләтеп булса да язалар һәм язганнар. Галимә Д. Рамазанованың, Г.Ф.Юсупова, Ф.Ю.Юсуповның Урал татарларына багышланган хезмәте бик кызыклы, файдалы. 2002 елда галимә Флера Баязитованың «Урта Урал татарлары» дигән саллы гына китабы дөнья күрде. Күренекле язучыбыз һәм тарихчыбыз Ф. Бәйрәмова күптән түгел генә «Татар Уралы – минем Уралым « дигән хезмәтен тәмам итте. Шулай ук безнең Урал татар һәм башкортлары турында тарихчылар Р. Г. Кузеев, С. И. Руденко, Н. С. Акимова, С. Н. Шитова, Р. 3. Янгузин, Н. А. Мәҗитов һ. б. хезмәтләрендә мәгълүматлар тупланган.

Хәзерге вакытта Уралдагы татар топонимнарын өйрәнү өчен уңай шартлар туа башлады. 2002 елда Марсель Әхмәтҗановның «Нугай Урдасы дигән хезмәте дөнья күрде. Бу китапта бик бай материал табарга була. Рифгать Әхмәтҗановның «Татар теленең тарихи этимологик сүзлеге» дигән китабы да бик файдалы, чөнки географик атамаларның күп өлеше йөзләрчә еллар элек барлыкка килгән, һәм шуңа күрә, шул вакытлардагы телебезнең үзенчәлекләрен, борынгы сүзләрнең мәгънәләрен белмичә, мондый эшкә тотыну мөмкин түгел. Моның өчен, бер уңайдан, сүзлекләр турында да әйтеп китәргә кирәк. Бик күп мәгълүмат русча – татарча һәм русча-башкортча сүзлекләрнең тулырак вариантларыннан табарга була. Мари теле буенча сүзлек булдыру да файдалы. Татар теленең аңлатмалы сүзлеге дә игътибарга лаек, чөнки анда күп кенә сүзләрнең татар теленең төрле диалектларында ничек әйтелеше аңлатылган. Инде онытылган яки онытыла барган архаизмнар да байтак китерелгән.

Төрки исемнәрне элегрәк чыккан «Советская тюркология» журналларында да, тюркология буенча төрле галимнәрнең хезмәтләрендә дә, төрки халыкларның сүзлекләрендә, бигрәк тә борынгы этимологик сүзлекләрдә табарга була.

Соңгы еллардагы рус галимнәреннән Урал топонимнары турында иң зур эш башкарган кеше – Урал дәүләт университеты профессоры, филология фәннәре докторы А.К.Матвеев. Әлеге тема буенча аның берничә китабы чыккан, шуларның иң тулысы – «Географические названия Урала» (соңгы басмасы 1987 елда башкарылган). Пермь өлкәсенә караган топонимнар буенча И.Я.Кривощеков һәм А.С.Кривощекова-Гантман хезмәтләре бар. Әйтергә кирәк, рус галимнәренең татар телен белмәве, аларның бар эшен юкка чыгармаса да, ул хезмәтләрнең әһәмиятен киметә.

Шунсын да әйтеп үтик: Уралның географик атамалары өстендә бик актив рәвештә башкорт галимнәре эшли (шулардан авторга билгеле булган Ә. Әсфәндияров («Көнбатыш башкортлары» – рус телендә), һәм аларның хезмәтләреннән күп мәгълүмат алырга була. Ләкин, кызганычка каршы, аларның максаты – Уралдагы барлык топонимнарны башкортныкы дип исбат итү. Татарның географик атамаларын гына түгел, аның тарихын да юкка чыгару, татарны Уралда килмешәккә әйләндерү. Бу, Айдар Хәлим, Марсель Әхмәтҗанов, Дамир Исхаков, Дөррия Рамазанова, Фәүзия Бәйрәмова һ.б. татар галимнәре фикере буенча, татар халкы исәбенә ясалма башкортлар санын арттырырга тырышу галәмәте. Ни өчен икәне аңлашыла: Башкортстан республикасында башкортлар халыкның өчтән берен дә тәшкил итмиләр. Ә алар яртысыннан күбрәк булырга тиешләр, юкса республика өлкәгә яки губерниягә әйләндерелергә мөмкин. Шуңа күрә Уралдагы татарларны башкортка әйләндереп шундый зур җинаять ясамый хәлләре юк. Бу эш Башкортостан республикасы оешкан вакытта ук башланган. Ул вакытта элекке Уфа өязе җирләренә өстәп, ошбу республикага тагын шуның кадәр татар җирләре кертелгән. Башкортостанның көнбатыш тарафындагы бу районнарның татарларын хәзер башкорт итәргә тырышу бара һәм бу инде 70 - 80 еллар буе эшләнеп килә (Д Исхаков буенча). Татарны киметү урыска да файдалы, чөнки соңгы елларда алга киткән татарлардан алар да шүрли төшәләр, татарлар Русияне таркатыр дип куркалар. Әлеге алдашу процессының килеп чыгышын А.З.Әсфәндияров төзегән «Западные башкиры» дигән китапта күзәтергә була. Бу китапның 36 битендә ул, этнолог Р.Г.Кузеевның сүзләренә таянып, башкорт халкының ике телле булуын танырга кирәклекне ныклап әйтә, ягъни, бер өлеше башкорт телле, икенче өлеше татар телле. Югыйсә башкорт халкының саны азаячак һәм аның яшәү чикләре бик тараячак, ди. Бу 1999 елда әйтелгән. Димәк, 14-15 ел эчендә башкорт халкы ике телле дип инде танылган, димәк, бик күп татарлар башкорт санына кергән. Һәм бу ялган концепция Башкортостан республикасының рәсми милли сәясәте итеп кабул ителгән. Кабул ителгән генә түгел, бу сәясәт инде эшли һәм башкорт халкына хәзер азаю куркынычы янамый. Үткән сан алуда башкорт халкы нык кына артты, һәм әле аның аз өлеше башкорт телле, күбрәк өлеше – татар телле. Ә алдагы сан алуларда республикада башкорт халкы татарны гына түгел, урысларны да узып китәр, ә татар бөтенләй бетүгә таба барыр. Эш шунда ки, андагы татар балаларына көчләп башкорт теле укытыла, һәм алар башкортка әйләндерелә.

Алай гына да түгел, Свердловск, Пермь һәм башка өлкәдәге татарларны да башкортка әйләндерергә тырышалар. Бу турыда Д Исхаков күп язды. Мәсәлән, Свердловск өлкәсе башкортлары турында да бер мисал китерик. Дистә еллар элек бу өлкәдә 180 меңнән артык татар бар иде. Шуннан соң өлкә буенча Уфа галимнәре йөрде һәм уңай гына татарларны (Красноуфимск тирәләрендә) башкорт дип язып китте. Шуннан соң өлкәдә татарлар саны 140 мең тирәсе калды. Кызганычка каршы, мондагы татарларның кайсы-берсе бу җирләр башкорт җирләре, ә безнең ата-бабаларыбыз башкорт булган, дип ышана. Чөнки мондагы хакимиятләр дә шушы ук сафсатаны алга сөрә. Бу исә татарларның үз тарихын белмәвеннән генә килеп чыга. Бу турыда өстә әйтеп кителгән галимнәр бик ышандырып язып чыктылар. Эш тик шунда гына, аларның әсәрләре халык кулына эләгеп, укылды микән соң?

Өстә әйтелгәнчә, 17 нче гасырдан башлап, аз санлы булган башкорт кабиләләре хакимият тарафыннан җирбиләүче катламга (сословиегә) әверелдерелгәннәр. Патша хөкүмәте бу катламны Уралны алу һәм аны үз кулында тоту өчен таяныч иткән. Башкортларга күп кенә ташламалар (льготалар) бирелгән. Уфа өязенә кергән бөтен татар һәм нугайларны башкорт дип язганнар. Җитмәсә, бик күп Урал татарлары һәм Иделдән качып килгән татарлар башкорт катламына үзләре теләп язылганнар. Бу аларга җир алырга мөмкинлек биргән, бәлки, аларны куа килгән Явыз Иван башкисәрләреннән котылу өчен дә кирәк булгандыр. Бу ясалма башкортлар бөтен Урта һәм Көньяк Уралга җәелгәннәр. Ләкин телләре һәм мәдәниятләре татарныкы килеш кала биргән. Хәзер инде шуларның барысын да башкорт милләтенә кертергә тырышалар.

1897 нчы елдагы сан алу буенча, мәсәлән, Красноуфимск өязендә 21809 башкорт һәм 14753 татар Һ.б. (Е.Н.Шумилов «Красноуфимский уезд») булган. Ә 1926 нчы елгы сан алудан соң бу өяздә башкорт калмаган, дип әйтерлек. Татарлар саны күпкә арткан. Кая булганнар башкортлар егерме ел эчендә? Татарлар башкортларны татарлаштыру өчен татарлар саны башкортларныкыннан берничә мәртәбә күбрәк булырга тиеш иде. Тел белгечләре бу турыда яхшы белә. Ләкин бит монда нәкъ киресенчә булган. Ә эш шунда: 1917 елның 10 ноябрендәге декреты белән Совет хөкүмәте бөтен төрле катламнарны (сословиеләрне) юкка чыгаргач, башкорт, типтәр, мишәр сословиесенә кергән татарларны кире үзләренең чын милләтенә керткәннәр. Шулай итеп алар яңадан татарга әйләнгән. Бу хәл монда гына түгел, бөтен Башкортостан буенча шулай булган. Бу турыда башкорт галимнәренең »Западные башкиры» (төзүчесе А.З.Әсфәндияров) дигән китабын карау да җитә.

Красноуфимск өязендәге башкортларның «юкка чыгуы» белән шушы төбәктә танылган краевед (төбәкне өйрәнүче) Л.С.Зеленцов та кызыксынган. Аны якын-тирәдәге җирләрнең башкорт дип аталуы, ә башкортларның үзләренең булмавы аптыраткан. Шушы сорауга җавап эзләп, Л.Зеленцов 1968 елда Әчит районының Гәйнә авылына юнәлгән. Чөнки ул бу авылда берничә башкорт булганлыгын белгән. Аңа бер олы кешене күрсәткәннәр. «Сез башкортмы? – дип сораган ул әлеге бабайдан.». «Юк,-дигән тегесе.- Минем бабам, әтием башкорт булганнар, чөнки аларның байтак кына җирләре булган. Ә минем җирем юк бит, мин нинди башкорт булыйм ди!»- дип җавап биргән ул... (Красноуфимск музее. Ф.105, ед.хр. 78)

Ревизская сказкалар буенча күп кенә татар авылының халкы башкорт дип күрсәтелгән. Башкорт галимнәре әлеге башкортларның татар булганлыгын «белмичә» кылана. Ә нигә соң ул башкортлар күпчелек була торып татарга әйләнгәннәр? Димәк, алар, булсалар да бик аз булганнар. Бу турыда М.Әхмәтҗанов сүзләре китерелә:

«...Телевидениедә, радиода, матбугатта, хәтта татар телле газетларда Башкортстандагы татарларга «сез борынгыда башкорт булгансыз, телегезне оныткансыз», дип кабатладылар. Ә бит карасаң, документлар бөтенләй башканы сөйли. Мәсәлән, 1761 елгы «Ревизская сказка» документы бар. Анда Казан белән Уфа арасындагы чама белән ике меңләп авылның исеме язылган. Шушы Казан белән Уфа арасында җиде генә башкорт авылы бар. 900ләп татар авылы, 360ка якын мари авылы, 60 тирәсе удмурт, 20ләп чуваш авылы күрсәтелә. Бер мордва авылы, бер мишәр авылы да бар. Ул документ минем кулымда.

Аннан соң ул вакытта бу җирләрдә «башкорт» дигән сүз була да алмый. Уралның көнбатышындагы җирләр барысы да әүвәлге Ногай Урдасы, аннан да элек Алтын Урда, аңа кадәр Болгар дәүләтенең җирләре була. Анда башкортлар турында сүз бармый.

Башкортлар турында асыл хәбәрләр 1552 елда барлыкка килә. Курбский әйтүенчә, Каманың югары ягында Чердынь тирәсендә «Башкирская земля» дигән бер җир була. Ул җир Казан ханлыгына буйсынган. Ул җир өчен 1467нче елларда Ибраһим хан сугышлар алып барган. Казан алынгач, Ногай Урдасы хакимнәре шул җиргә яңадан дәгъва белдерәләр. Шуңа чыдый алмый, башкортлар Мәскәүгә үз теләкләре белән кушылырга баралар. XVII гасыр ахырына башкортларның 888 йорт була. 1626 елда башкортларның саны 5000 кеше дип саналган. Болар хакында 1916 елда Уфада чыккан «Башкиры» дигән китапта урыс этнографы яза.

Ногай Урдасы 1620 елларга кадәр башкортларны бу якка кертми. Чөнки үзенең куәте була. Шушы елларда Оренбур янында Сакмар елгасы тирәсендә Ногай Урдасы татарлары арасында каты сугышлар була. Шунда татарлар бик күп кырыла. Ногай Урдасы территориясе яклаучысыз йомшап кала. Аларның бер өлеше Казакъстан ягына китә, бер өлеше Кырымга күчә, шулай таралалар.

Шулай итеп, Ногай Урдасыннан бушап калган җирләрне үзләштерү өчен Мәскәү хөкүмәте, урыс воеводалары килә, алар теге 888 йорттагы башкорт гаиләләренә «верные башкирцы» дип бу җирләрне бүлеп бирә башлый. Боларны күреп, калган татарлар да ярлыклар алып, җир ала. Ул сословиегә керү була инде. Аның баштарак этник мәгънәсе булса да соңга таба калмый.

Anda telah membaca teks 1 dari Tatar literatur.