Самур - 10

  хатасузвилин гьал чӏурзавай-дахъ, абуру 'банда гьазурзавайдахъ инанмишарун патал
  ГПУ-дин начальникди тӏимил кӏвалах тухванач. Вири ибур алатнавай крар тир. Кар
  гила къе-пака бунт баш-ламишунал атана акъвазнавай. Ада са шумуд патахъай
  апрелдин вацран эхирра бунт башламишзавайвилин гьа-къиндай малумат къачуна. И
  гьалдикай ада тадиз Ма-хачкъаладизни хабар гана. Райкомдизни и кардикай малумат
  авай. Мад акъваздай вахт амачир. Тадиз Кьа-сумхуьр бандадикай хуышн месэла
  тешкилун лазим тир. I ьакӏ хьайила ада Герейхановаз зенг авуна. Вич, тадиз авуна
  кӏанзавай са кӏвалахдин патахъай, исятда къвез-вайди хабар гана. Герейханова вичин
  кэбинетда совещание тухузвай. Начаникдин секинсуз рахунрин гъавурда ам гьасятда
  акьуна.
  — Юлдаш начаник, за исятда совещание тухузва, жув тадиз материалар
  гьазурна зи патав ша. За вун къведалди совещание куьтягьда, — лагьана адаз вичин
  патав эверна. Ада совещание тадиз куьтягьна. «Яраб мад гьихьтин тади месэла
  хьанватӏа?» — лагьана хиял- па. Герейхановаз вичизни душманри и мукьвара бунт
  башламишзавайдакай хабар хьанвай. Ам кӏвачел къа - рагъна яваш камаралди
  кабинетда къекъвез эгечӏна. Яргъал фенач. ГПУ-дин начаник рак гатана адан кабинетдиз гьахьна. Ада салам гана. Салам кьур Герейханов начаникдиз суал гудай
  къайдада килигиз акъвазна.
  — Юлдаш Герейханов, вун шадардай са хабарни зав гвач. Районда гьал гзаф чӏуру
  я. Чи душманри и вац ран эхирра, яни са шумуд йикъалди бунт башламишза- ва. За са
  шумуд патахъай лап инанмиш жедай ксаривай малуматар къачунва. Бунт тешкилун
  ва Кьасумхуьрел гьужум авун шак гъиз тежедай гьакъикъат я. Ина таб авач, — лагьана
  сабурсузвилелди малумат гуз эгечӏна. Начаникдин сабурсузвал Герейхановакни акатна.
  — Юлдаш начаник, ви итимрини вирида тьа икӏ тир- ди тестикьарзавани?
  — Эхь, юлдаш Герейханов, вирида гьа са къайда малумат гузва.
  — Акӏ хьайила чавай абур хатасуз ийиз жедачни?
  — Ваь, геж хьанва. Бунт тешкил ийизвайбурун кьи- ле авайбур Кьурагь райондай я.
  — Акӏ хьайила ви фикирдалди бунт сифте гьина башламишун мумкин я?
  — Заз чиз бунт сифте Кьурагь районда башламиш- да. Ахпа абур инизни къведа.
  — Зани гьакӏ фикирзава. Чун Кьурагьрихъ галазни алакъада хьун лазим я.
  Душмандиз къарши чун санал экъечӏун герек я. Исятда за Кьурагьизни телефон ийида.
  Абурун гьазурвилер ва фикирарни чирда, — лагьана Ге рейханов Кьурагьар къачуна
  яргъалди рахана.
  — Бунт жезвайдаиай абурузни хабар ава. Чебни гьа- зур хьана акъвазнава. Гьакӏ
  хьайила чунни гьазур хьа на акъвазун лазим я. Кьурагьривай бандитар чукӏуриз
  тахьайтӏа абур иниз къведайди я. Чна вири жуьре ча - раяр акуна бандитар иниз
  ахъайна кӏандач. Къе нянихъ чна райондин актив кӏватӏда. Авай гьалдикай абуруз
  хабар гуда. Гьа и кӏватӏ хьайи чкадал чаз авай яракьар- пи абуруз пайда. Пакад
  йикъалай меркездиз къведай вири рекьерал ва жигъиррал постар эцигна ахтармиш
  тавуна касни ахъайдач, — лагьана Герейханова. Ахпа ада Махачкъаладиз хабар гана
  куьмекни тӏалабна. Ма- хачкъаладай адаз вуч авуна кӏандатӏа лазим тапшуругъ- ни
  гана.
  Нянихъ вири эверайбур атана кӏватӏ хьана. Иниз Шихали ва Мегьамедни атана.
  Герейханован сабурсузвал ва чинин гьал акурла Мегьамедаз кӏвалахар хъсан-завачирди
  ва хаталувал авайди гьасятда чир хьана. Герейханован чапла патахъ райондин ГПУ-дин
  начаник ацукьнавай. Адан суфатни гзаф чӏуру тир. Фад-фад инихъ-анихъ килигиз ада
  кӏватӏ хьанвӏайбур дикъетдал-ди незердай акъудзавай: «Яраб ибурал виридал ихтибар
  жедайбур ятӏа»,— лугьуз рикӏяй фикирзавай.
  Герейханова арадал атанвай хаталу гьалдикай хабар гана вуч авуна кӏандатӏ
  лагьана. Ахпа ГПУ-дин начаник рахана. Ада посгарин кьадар ва чкаяр тапинарна.
  Ахпа постар хуьдайбурун список кьуиа, абур ахтарми-шун милициядин начаник
  Шайдадал тапшурмишна. По-старал акъваздайбур тайинардайла абурук Гьамиддинни
  кутуна.
  — Чна идалай четин постар хвейиди я. Деникинан кьушнриз чи постари вил гана
  ишигъ гайиди туш. А постар гзаф хаталубур тир. Гьакӏ ягӏани чна абур кьегьал вилелди хвена. Чан алай касни ахъайнач. Ибур вуч постар я. Никай хуьзва? Чна
  гьанра хвейи постариз кили-гайла ибур аялрин къугъунар я, — лугьуз Гьамиддина
  дамахарна. Иифен постарал эцигдайла «Юлдаш Шайда, постарал вуж эцигайтӏани
  
  жеда. Амма абур ахтармишун садан «ар туш. Гьакӏ хьайила зани ваз куьмек гуда», —
  лагьана ам поступал акъвазнач. Шайда постар ахтарми-шиз фидайла вични адан
  гуьгьуьна гьатна: «Душмандин гьиллекарвилер заз жалгьанда акурди я. Гьакӏ хьайила
  зун абурувай алцуриз жедач. Ваз кичӏе жеэдир, жув ви-лик алад. За вун далу
  патахъай гьа алчахривай хуьда.» Шайдади гьар сеферда — «Я стха Гьамиддин вун гьавайда зи гуьгъуьна гьатзавайди я» — лугьуз хьанатӏани, ада гъил къачунач. «Чаз
  ахьтин крар гзаф акурди я», — лугьуз сакӏани адан гуьгъуьнай экъечӏнач.
  Шайда постар ахтармишиз, гуыъуьнани Гьамиддин аваз, рекье гьатна, хандин
  муькъуьв гвай поступал ага-кьиз тӏимил амай. Хандин муькъуьн кьиле акъвазнавай-да
  муькъвяй къвезвайдаз гьарайна. «Вуч кас я, пароль лагь!» — жузуна. Амхма атана
  муыкъуьн юкьвал агакь-навайдаз я пароль чизвачир, я вич вуж ятӏа чириз кӏан-завачир.
  Тфенгар чӏугуна чахмахрик ван кутуна посту-нал алайди къвезвайди ягъиз гьазур
  хьана.
  — Эй муькъве авай кас, вуж ятӏа лагь! Тахьайтӏа за вун ягъизва!—'кӏевиз
  гьарайна чахмахдик тӏуб гал- кӏуриз башламишна.
  — Я чан стха, ямир. Чинебан хабар гваз къвезвай кас я! —лагьана вичин гъилер
  цавуз хкажна. Гьа и ара- да Шайдани атана агакьна.
  — Яда акъваза, ямир, ихтияр це, атурай! — лагьана Шайдади постуна авайди
  акъвазарна. Кас муькъуьн кьилиз атана агакьна.
  — Зун ГПУ-дин начаникдин патав твах. Адаз хабар гудай лап важиблу месэла ава,
  — лагьана атайда малу- марна. И арада Гьамиддинни атана агакьна.
  — Алчах, ваз чун алцуриз кӏанзавани? — гьарайна тфенгдин луьле гъиле кьуна
  къундах адаз чуькьвез кӏан хьана, Гьамилдин вичел къвез акурди ам кьулу-кьулухъ- ди
  фена катиз гьазур хьана.
  — Яда, акъваз кван. Ам чи итим я! — лагьана Шай дади Гьамиддинан гъил кьуна.
  — Вуна и кас дуьз начаникдин патав хутах. Килиг рекье ам инжиклу ийимир. Зун
  амай постар ахтармишиз фида!— Кас адал тапшурмишна вич муькуь постарал
  фена.
  — Садра зи вилик акахь, катун-затӏун рикӏел гъи- мир. За ви жендек саф хьиз
  ийида! — лагьана кас вилик кутуна Гьамиддин хуьруьхъди рекье гьатна. Начаник и
  йифера вичин кабинетдай санизни экъечӏзавайди ту- шир. Гьамиддина гьанвай -кас
  ракӏарал алайдал тап шурмишна вич начаникдин патав фена.
  — Юлдаш начаник, Кьурагьар галай патахъай хан дин муьгъ алай чкадал са
  малум тушир кас атана. Ада вич вуж ятӏа, вучиз атанвайди ятӏа лугьузвач. Ви патав
  тухун тӏалабзава. Ам ракӏарихъ акъвазнава, — хабар гана ада. Начаникди адаз
  эвериз туна.
  — Вун вуч кас я, ваз вуч хабар гуз кӏанзава?— жузу на начаникди. Атанвай кас
  Гьамиддиназ килигна кисна. Начаникди Гьамиддиназ: «Вун азад я» — лагьана. Гьа
  миддин кабинетдай экъечӏна.
  — Де вуч хабар аватӏа ахъая! — теклифна ада. Атан вай кас начаникдиз чидайди
  тушир. Ам са куьналдини амайбурулай чара жезвачир. Гзафбурал алай хьтин
  адетдин парталар, кьилелни аскӏан кар галай бармак, кӏвачерални шаламар алай.
  Ада са геренда гьикӏ баш- ламишдатӏа лугьуз фикирна.
  — Юлдаш начаник, чи душманри апрелдин эхирра бунт башламишзава. Заз и
  малумат лап ихтибарлу кас- дивай ван хьана. Адан чӏалахъ тежер са делилни авач. И
  хабар заз къе нянихъ ван хьайиди я. Ван жезамазни квез хабар гуз атайди я. Зун
  партияда авайди туш. Ам ма зун советрин властдин терефдар я. Адан хатасузвал
  чӏурзавайбур зи кӏеви душманар я. Зи диде-бубади ви- ликдай чӏугур кьван дарвилер,
  зиллетар завай рикӏелай ракъуриз жедани мегер!
  Бунт сифте гьинлаи башламишдайвал я?
  — Бунт сифте Кьурагьа. Ана советрин власть тергна Кьасумхуьрел фидайвал я.
  — Хуьрерай абурун гуьгъуышз гзаф инсанар физ гьа- зур яни?
  — Эхь. Авам инсанар абуру алакьарнава. Гьакӏни чпи бунт башламишзамазни
  туьрк пачагьди вичин кьу- шунар ракъурдайвал я лугьуз халкьдин арада хабарар
  чукӏурзава. Буьркьуьвилелди диндихъ инанмишбур туьр- квери атана мусурманар
  динсузрин зулумдикай хкудна азад авунал лап рикӏивай инанмиш я.
  Начаникди мад гзаф суалар гана. Касди вири суал-риз чӏалахъ агъадай къайдада
  жавабар гана. Начаникди вичиз авай малуматрив ибур гекъигайла дуьз къвез-вай. Ада
  дежурнидиз эверна: «И юлдашдиз тӏуьн гана ксудай чкани къалура. Ахпа вун зи патав
  хъша!» — ла-гьана. Вичи Махачкъаладиз зенг авуна авай гьалдикай куьрелди хабар
  гана. Дежурни хтана. Атанвай кас гуьз-чивиликай хкуд тавун адал тапшурмишна.
  Пака югъ малум жезмазни йифен агьвалат Герейхановаз ахъайна. Абуру Шихалидиз ва
  Мегьамедазни хабарна. Эверайбур тадиз атана. Агьвалат гьабурузни чирна.
  — Бандитар иниз ахъайна жедач. Постара итимрин кьадар артухарун лазим я, —
  лагьана Шихалиди.
  — Тадиз райондин актив кӏватӏна кӏанда. Абур ка- зармадин гьалда ина хуьн
  чарасуз я. йифди-югъди вири санал хьана кӏанда. Икӏ хьайила герек жезамазни абур
  чкадал гьазур яз жеда, — меслятна Дӏегьамеда.
  — Начаникди идан патахъаи Махачкъаладизни зенг авунва. Акӏ хьайила къенин
  йикъалай райондин актив кӏвалериз рахкур тавуна чна ина хуьда. Герек атайла, кьан
  чна йифиз, абур кӏвалерай мус кӏватӏна гьазурда. Лап хъсан меслетт я. Заз чиз
  
  бандитри югъ хьайила ве- гьеда. Абур атана мукьварив акъвазда. Экв жезамазни
  абуру гьужум башламишда. Чебни жезмай кьван базар- диз къвезвайбурук акахьиз
  алахъда. Идан патахъаи пос- тар гзаф авуна хуьзвайбурун кьадарни артухарун лазим
  я,— лагьана Герейханова.
  Тадиз актив кӏватӏна...
  Кьасумхуьруьн Кьурагьай къведай лап яргъи куьче-дай кьилелни алачир сад пурар
  алачир балкӏандаллаз куьчедай агъуз гьалтна къвезвай. Базардиз агакьриз
  гьерекатзавай—куьче ацӏанвай халкьди: «И залумдин хва дели хьанвани!»—лугьуз худда
  гьалзавай балкӏандин хурукай хкечӏиз рекьин къерехриз гадар жезвай. Бал-кӏандаллай
  кас гьална райком авай гьаятдиз гьахьна.
  Хкадарна гьекь хьанвай балкӏаи гьаятда авай тарцеЛ кутӏунна райондин ГПУ-дин
  идарадихъ чукурна. Идара-дин вилик адан начаникни Шайда акъвазнавай.
  — Хийир, хабар, вак вуч тади ква?—лагьана атай жегьилдивай жузуна Шайдади.
  Жегьилдин нефес-нефесдив къвезвачир.
  — Юлдаш начаник, зун чӏехи стхади квез хабар гуз накь ракъурайди тир. Зун
  бандитрин гъиле гьатна, ахъайнач. Накь Чӏафар дагъда бандитринни Кьурагь- рин
  къуллугъчийрин ягъунар хьана. Къуллугъчийрин тӏем акакь тавуна абур кьулухъ
  чӏугуна ахцегьихъди катна. Кьурагьар бандитрин гъиле гьатнава. Ахпа абур гьанай
  Кьасумхуьр кьаз базардин юкъуз иниз къвезвай- бур тир. Куьн хабарсуз тахьуй, гьазур
  яз акъвазрай ла гьана стхади зун накь нянихъ иниз рекье турди тир. Бан дитри зун
  кьуна дустагъна. Иикъахъ элкъвейла зун кат на. Са гуж-баладалди и балкӏан кьуна
  атайди я, — хабар гана ада.
  Кьве начаникни жегьилди хабар ганамазни ГПУ-дин идарадиз гьахьна. Махачкъала
  къачуна рахаз алахъна. Рахаз хьанач. Телефон чӏурузвай хьтинди тир. Тадиз патав гвай
  милициядин идарадай рахаз кӏан хьана. И те-лефонни чӏуру тир. Бандитри телефонрин
  симер атӏан-вай. Абур жьведни райондин активдин патав хтана. Абу-рал алай гьал
  акурла актив тажуб хьана..
  — Квез вуч хьанва? —- лагьана кӏвалевайбурай гьарай акъатна.
  — Исятда чаз гзаф чӏуру хабар ван хьанва, — лагьа на ГПУ-дин начаникди атай
  жегьилди гайи малумат
  ахъайна.
  И хабарди абур къарсатмишна. Тадиз серенжемар кьабулуниз мажбурна. Эгер
  бандитри идарадал вигьей-тӏа, абур дяве ийиз гьазур хьана акъвазна.
  Югъ- малум жезмазни Кьурагьар галай патахъаи базардиз халкь ахмиш хьана.
  Постаривай гужа-гуж абур ахтармишна ахъагъиз агакьзавай. Тӏимил вахтни фенач
  балкӏанрал алайбуру, яхбуру постариз кӏур гана гьу-жумна. Постараллайбур ягъизягъиз кьулухъ хьана. Гьа и къайдада бандитар гьар патахъаи атана. Сифте атай
  дестейрикай садбур базар тарашунив эгечӏна. Диндин «кьушунри» тарашзавайла вири
  сад-садак акахьна. Гьа-райзавайбурун, кикӏизвайбурун, шел-хвалдин ванци хуьр
  ацӏурна. Гъазаватдин «мукъадас аскерри» чувудрив гвай парчаяр гьарда са патахъ
  ялиз, гьенефрив кӏус-кӏу-сиз хъуьчӏерик кутаз тади къачуна.
  Райондин актив кӏватӏ хьанвай чкадиз эверни таву-на курхуьруьнви Пирим атана
  акъатда. Адав синтралка тфенгарни гвай. Пирим иниз атунал гзафбур тажуб хьа-на.
  Ам и мукьвара партиядай акъуднавайди тир.
  И йифиз Гереханов эсиллагь секин хьанач Са шумуд сеферда постарал фена абур
  ахтармишна. Меркездиз атун хъфин ерли авачир. Виринра секинвал авай. Шак
  ийиз жедай хьтин гьерекатар душмандин патай акваз -вачир. Йикъахъ элкъвейла
  Герейханов райондин актив кӏватӏ хьанвай чкадиз хтана. Ам галатна амандай ават навай. Адан и гьал акурла юлдашри са гъвечӏи секин хьунухь меслят къалурна.
  Герейханов агалтнач, диван-дал ацукьна. Ахвари тухуз акурди ам къарагъна кӏваляй къецел экъечӏна. Ахвар квахьун патал адаз кьилел яд иличиз кӏан хьана. Ам
  крант алай чкадал фена. Им бандитри гьужумна меркез кфунвай вахт тир. Ванер
  къвез акурди кьилел яд иличзавай чкадилай ам хкаж хьана килигна. Гьа и арада
  чуьнуьх хьанвай чкайрилай хкечӏна са десте бандитри адал вигьена. Абурун кьиле
  магьмутахуьруфнви Мегьамед авай. Бандитар тепил-миш хьайила Герейхановавай
  райондин актив авай чкадиз хъфиз хьаиач. Адаз патав гвай кӏвалин цлахъ акъ вазна абурухъ галаз дяве ийиз кӏан хьана. Цлахъ агакь-далди ам бандитри элкъуьрна
  юкьва туна.
  — Динсуз кафир большевик, акъудна яракьар вах - це! — лагьана абуру
  Герейхановал тфенгар чӏугуна. Мад фикир хъийидай вахт амачир. Герейханова тадиз
  нага- нар акъудна: «Большевикри яракьар икӏ вахкудайди я лагьана са шумуд
  гуьлледив вилик квайбур- яна. Чпин итичиар ярх хьайиди акур бандитри вирибуру ам
  яна.
  — Яшамишрай Советрин власть! — лагьана Герей ханов чинихъди ярх хьана, мад
  юзун хъувунач.
  Гьаятдай тфенгрин ванер акъатайди идарада авай активди вирида гьаниз чукурна.
  Актив Герейханов ягъай чкадал агакьдалди бандитри адан наганарни вахчуна чпин
  кьил баштӏан авуна.
  Виридалайни вилик агакьай Мегьамеда Герейхановаи кьил метӏерал эцигна.
  
  — Юсуф ваз вуч хьанва, вун ни яна? Вуна вилер ахъагъа тӏун! — лугьуз ам
  вичел хкиз алахъна. Герей ханова мад вилер ахъай хъувунач. Ам язамазни кьенвай.
  Герейханован мейит элкъуьрна юкьва тунвай юл-дашар са герен вири кисна. Гьуьрслу
  хьана хъиле зур-зурзавай абурун пашман вилерай цӏай къвезвай.
  — Гьайиф юлдаш Герейханов! Вун икӏ кьена кӏан- дай хва тушир. Чна ви кьисас а
  алчах душмандилай вах- чуда, — лагьана вичин пашман вилер михьай Шихалиди.
  Гзафбуру чпин рикӏин ажузвал къалур тавун патахъай кьулухъ элкъвена вилер михьна.
  Ахпа абуру Герейхано ван мейит идарадин къениз вахчуна. Мейит вахчуниз
  бандитри манийвалнач. Абур чпин тарашчивилин кӏва- лахал машгъул тир.
  Гьажифенди галай бандитрин кьилин дестенр муь-къуьн Стӏалар галай пата
  кӏватӏ хьана. Ина гьар жуьре инсанар авай. Яракьарни гьар жуьрединбур тир. Яркӏи
  магьалдин инсанрин гзафбурув гвай яракь са патал мурз алай гьаиефар тир. Пистан
  эцигдай ружаяр гвайбуру дамахзавай. Вердиди абур жергейра туна вилик Гьажифенди
  ва ругьанияр акъвазарна. Гьинай жа-гъурнатӏа «Имам» Гьажифендидин вилик
  пагьливандин къамат авай садав варзни гъед алай «Исламдин» пай-дахни пайда хьана.
  Ругьанийри зикирдал, бандитрини тфенграл илигна и «къушун» муькъвяй
  Кьасумхуьруьхъ-ди рекье гьатна, хуьр бандитри кьуна виринрал чпин постар эцигна.
  Къецихъай гьарайдин ван ацалтна райисполкомдин секретардин паб кӏватӏ хьанвай
  чкадив агакьна.
  — Ви ина вуч авайди я? Кьасумхуьр атана Туьркве- рив ацӏанва. Гьукумат абурун
  гъиле ава. Вун партийный туш. Ви ина кар авайди туш. Къарагъ садра захъ галаз
  хъша! — лагьана папа вичин гъуьлуьз. Райисполкомдин секретарь гьакӏни гъвечӏи
  буйдин инсан яз гила мадни жум хьиз агаж хьана санихъни ва садазни килиг тавуна
  кисна кьил чиле туна явашдиз къарагъна папан гуьгъуь- на гьатна хъфена. Кӏвале
  авайбур садни раханач, пагь атӏана амукьна. Гъвечӏи геренни хьанач, къецихъай мад
  гьарайдин ван-акъатна. Ракӏар кьилеллаз курхуьруьнви Пириман вах кӏвалин юкьвал
  акъатна.
  — Я стха Пирим, вун партийни туш. Вун абуру пар тиядай герек авач лагьана
  чукурнавайди я. Ви абурухъ галаз вуч авайди я. Кьасумхуьр туьрквер атана ацӏан- ва.
  Къарагъ захъ галаз хъша.
  — Я келлегуьз, ваз зун Гьажифенди авай патаз фена кӏаизаваии? Завай билет
  вахчунватӏани зун коммунист яз амазмайди я. Зун гьа ибур авай пата амукьда. Къуй
  зун рекьиз хьайитӏа гьа ибурухъ галаз кьирай!— лагьана сентралкаяр чӏугуна кьве
  хилевни вах ягъиз гьазур хьана.
  — За вун кицӏ хьиз яна рекьидалди садра инай ква- хьа! — лагьана гьарайна.
  Патав гвайбуру тадиз ам кьу- на акъвазарна. Вах хьайитӏа, мад нефесни акъудиз
  тахьана экъечӏна катна. Пиримакай гьелени хъел хкатза- вачир. «Регъуьни тахьана
  садра вуч гафар гваз атанва- тӏа аку!» — лугьуз ам секин жезвачир. Активди тадиз
  вуч авуна кӏандатӏа меслят давам хъувуна. Садбуру Ма- хачкъаладай куьэдек
  къведалди гьа и идарада акъвазун меслят къалурна. Муькуьбуру Стӏалдал фин,
  амайбурни Шихидхуьрел фена бандитриз къарши къуватар кӏватӏ- на абур
  Кьасумхуьрелай чукурун герек я лугьуз алахъна.
  — Ибуру садани чаз куьмекдач. Заз чиз чун инай куьч хьана Мамрачрик фейитӏа
  хъсан я. Махачкъаладай къведай куьмекни гьаниз фад агакьда. Ана чи штаб же- дай
  хъсан мягькем цлар чӏугунвай кӏвалерни ава. Чна гьаниз фена оборона
  тешкилайтӏа пис туш. Гьакӏни чавай бандадик акахь тавунвай агъа пата авай хуьрерай
  куьмекчи кӏватӏиз жеда. Самур вацӏун штабдин вири постара авай къуватар
  фадвилелди Мамрачрик кӏватӏиз жеда, — лагьана Мегьамеда.
  Абдулбари Къазанбеков, бандитар Кьасумхуьруьз гьахьайла яргъи куьчедай агъуз
  чукурна Иктив кӏватӏ хьанвай идарадиз къвезвай. Кьулухъай къвезвай бандитриз еке
  жендек аквазэдазни ам чир хьана. Адаз гуьлле гана. Идарадиз агакьариз тежез акурди
  ам уьлчуь кьуна агъуз катна. Агъадихъай къвезвай магьмутахуьруьнви Мегьамедан
  дестедиз ам акуна. Абуруни виликай ягъиз эгечӏна. Абдулбари патахъ вегьена багълариз
  экъечӏиз алахъна. Кьве патай гуьлле гузвай Абдулбаридиз фи-дай чка амукьнач. Ам
  ярх хьана. Къарагъна катиз кӏан-завайла ам бандитри кьуна патав гвай агъа кьилихъай
  сад лагьай кӏвалерин иеси фургъунчидин гьаятдиз хка-на. Бандитри ам элкъуьрна
  юкьва туна.
  — Динсуз кафир большевик! Вун гила чи хурукай хкат хъийидач, — лугьуз ам
  ягъиз зарафатариз эгечӏна бандитрин чӏехида.
  — Кафир гила рекьидайла хьайитӏани келимшагьа- дат гъваш! — Аллагьдин патав
  фидайла хьайитӏани му- сурманвал рикӏел гьана алад! — лугьуз адал гьавалат хьана.
  И арада амай бандитри лашунив кьар къачуна пӏузар кьацӏурна.
  — Кьарадин спелар кьванни хьурай!—лугьуз зара- фатда туна. Кӏвалин иесияр
  пабни гъуьл атана чпин гьаятда ам рекьимир лугьуз минетна. Бандитри Абдул бари
  галчӏурна рекьел акъудна.
  Гьа и арада активдиз хабар гваз жегьил гада атана: «Атӏа фургъунчидин гьаятда
  бандитри Абдулбари халу рекьизва! Абдулбари Къазанбеков райондин сифтегьан
  большевикрикай сад тир. Милициядин начаник Шайда Пиримни къачуна «Чна ам рекьиз
  тадач!» — лагьана ре-кье гьатна.
  — —
  Пагь, ам вуч зурба кар я. Ам тек са за фена хки- дай, — лагьана
  Гьамиддина вичин ван акъудна. Цаци- жува «Тахьайтӏани Гьамиддин вун ян
  феначир?» — ла гьана жузана. Гьамиддинак мадни дамах акатна. Амай- буру
  
  чуькьнач. Эхир гьикӏ жедатӏа лугьуз къалабулух къачуна. Шайдани Пирим идарадин
  патав гвай магьсу- лар цанвай тежрибадин участкадиз гьахьна. Ина цан - вай
  магьсулар хкаж хьанвай. Абур хурухъди-хурухъди фена фургъунчидин кӏвалериз
  мукьва хьана. Куьчедал акъудна Абдулбари бандитри юкьва туна рекьиз гьазур
  хьанвайди инлай лап хъсандиз аквазвай. Мад гежна ви- же къвезвачир. Тади къачуна
  кӏанзавай. Шайдадини Пи- рима гьарма санал акъвазна галамаз-галамаз са шу- муд
  тфенг цавуз яна. Бандитар чеб кьаз къуллугъчийрин десте къвезвайди хьиз хьана
  тадиз Абдулбарини яна фургъунчидин гьаятдиз катна, чуьнуьх хьана. Гуьлле
  Абдулбаридин гъиле акьуна ам ярх хьана. Бандитар ка- тайла кӏвачел къарагъна
  магьсулар цанвай тежрибадин участкадиз катна. Ам Шайдадихъни Пиримахъ галаз
  актив авай идарадиз хтана. Абдулбари саламатдиз хтай- ди вири юлдашриз шад хьана.
  Адан гъилел кьезил хер хьанвай. Адан гъил кутӏуна. Ахпа абур яракьарни къа чуна
  идарадин кьулухъ галай вацӏуз эвичӏдай жигъир- дал фена. Инлай муькъуьн
  Мамрачар галай патан кьил хъсан аквазвай. Муькъуьн кьил инсанрай ацӏанвай.
  Абур вири муькъвяй Кьасумхуьрел къвезвай бандитрин цӏийи-цӏийи дестеяр тир.
  Райондин актив жигъирдай ва- цӏуз эвичӏна. И чка кӏечӏичӏлух тир. Инай абур яваш яваш вацӏа гьахьна Стӏалар галай патаз экъечӏна. Ва - цӏун а падни кӏечӏичӏлухар тир.
  Муькъвяй экъечӏиз тади къачунвай баидитриз абур аквазвачир. Вирида вацӏай
  экъечӏиз тади къачунвайла Гьамиддинани цацижува эхир кьил кьуна. Цацужува
  куш-куш яна.
  — — Яда, Гьамиддин, чун гьиниз физвайди я? — лагьа-на жузуна.
  — Ваз кичӏе жемир, ви далудихъ зун гала. Кьве кӏуртухаи атана лугьуз чунни
  ваз катдайди хьиз ава? Къуй а къуьрен рикӏ авайбур катрай, — лагьана ада гъилив
  вацӏай а патаз экъечӏзавай'бур къалурна.
  — Ажеб дуьз тушни. Яда кӏуртуханрикай кичӏе хьа- на чун вучиз катзавайди я? —
  лагьана цацижува адан гаф тестикьарна.
  — Яда, са гъвечӏи герен чун гьа и кӏечӏичӏлухда ацукьда. Ахпа чун кӏвалериз
  хъфида, — лагьана Гьа миддин цацижувни галаз илис хьана гьана ацукьна юл- дашрихъ
  галаз фенач. Стӏал патаз зкъечӏай юлдашриз Гьамиддинни цацижув катнавайди чир
  хьана.
  — Сивин пагьливандивай мад идалай артух вуч кар кӏанзавай! — лагьана ГПУ-дин
  начаникди.
  — Ам гьакӏни хьуй, а цацижув вучиз катна? — жузу на сада.
  — Амни Гьамиддинан тум тир, — лагьана Мегьа— меда.
  — ГПУ-дин начаник дестени галаз муькъвелай яргъай хьиз уьлчуьдал зкъечӏ хъувуна
  Мамрачар галай патахъ рекье гьатна. Стӏалрин къазмайрал фидалди рехъ бан-дитрикай
  михьи тир. Касни абурун вилик акъатнач. Стӏалрин къазмайрал агакьайла абурун вилик
  хуьряй итим атана.
  — Куь автобус бандитри кьуна флан касдин гьаятдиз хутахнава. Абуруз автобусда
  авай духтурар рекьиз кӏан- зава, — лагьана хабар гана ада.
  — Бандитар гзаф авани? — жузуна начаникди.
  — Цӏуд кас кьван жеда, — жаваб гана хуьруьнвиди.
  — Духтурар азад ийиз тӏимил инсанар герек я. Гьакӏ хьайила вири атун герек авач.
  Къвез кӏандайбур ша! — лагьана начаник вич кӏвенкӏве гьатна. Адан гуьгъуьниз
  Мегьамед, Шайда, Пирим экъечӏна. И гъвечӏи десте хуь руьнвиди къалурай кӏвалерихъ
  фена. Гьаятда бандитри духтурар кутӏунна цлав акъвазарнавай. Чпини абурун парталар
  хутӏунзавай. Якъин парталар хутӏунна бан- дитриз ахпа абур яна рекьиз кӏанзавай.
  Кьиле начаник аваз итимар къвез акур бандитар духтурарни рикӏелай фена никӏер галай
  патахъди катна. Абурукай садни кьаз хьанач. Вири катна вацӏун къерехда авай к у л кусда
  чуь-нуьх хьана. Духтурар урус юлдашар тир. Чебни цал хьиз лацу хьана такъип вам
  къачуна зурзазвай. Начаник кьилеваз итимар атайди чеб кьииикьикай хкатпавайди чир
  хьана шадвиляй абурун вилерай иакъвар атана.
  — Тӏимил кьванпи куьн геж хьанайтӏа бандитри чун рекьидай. Куьп гзаф сагърай,
  играми юлдашар! — ла гьана абуру дестедавайбуруз кьужахламишпа темеиар гапа.
  Ахпа автобусни вахчуна абур уьлчуьдал зкъечӏ хъувупа.
  — Юлдашар, зупни ГПУ-дин иачаник духтурар авай автобусда аваз Белиждиз
  фида. Гьанайпи гьа сифгегьан поездда акьахпа Махачкъаладиз. Лап тади гьалда гьа иай кьушупдин куьмек гваз хуькведа. Куьп Мамрачрик фена акъваз! — лагьана
  Шихалиди. Абур автобусда акьахпа. Амайбур яхдиз Мамрачрик физ рекье гьатна.
  Десте «Ажалдип дереда» авай кӏуптӏарихь агакьайла абуруз чпин автобус рекьел
  акъвазарпаваз акупа. Дес- теди тади къачупа чеб автобусдив агакьарпа.
  — Автобус вучиз акъвазарнавайди я? — абуру жу- зупа.
  — Рекьеллай кӏунтӏарип кьулухъ бандитар чуьнуьх хьапва. Чуй мукьва хьайила
  абуру яна. Гьакӏ хьайила чун кьулухъ элкъвена куьп гуьзетиз акъвазна,— жаваб
  гана Шихалиди. Рехъ атӏапвай бандитар гьикӏ чукурда- тӏа меслят авуна. Са пай
  рекьел акъвазна, муькуь пай кьулухъ чӏугуна рагъакӏидай патавай тепейрал хкаж
  хьана.
  Абурук Мегьамедпи квай. Юлдашар тепейрал хкаж хьайила рекьел аламайбуру
  гьужум башламишзавайди хьиз къалурна. Бандитри рекьяй чпел гьужум ийиз акур-ди
  вири фикир гьапиз гана къвезвайбуруз гуьлле гуз эгечӏна. Абуруз тепейрилай агъуз
  къвезвайбур акунач. Бандитар чебни акьван гзаф авачир. Вири 40—50 кас кьван авай.
  
  Виняй агъуз эвичӏзавайбур бандитриз мукьва хьапа. Гьурра гана рагъакӏидай патай
  гьужум авурла бандитрин кьил квахьна. Абуру и кьакьап тепейрай агъуз атана
  гьужум авун гьич фикирни авуивачир. Бандитриз фикирни ийидай вахт амукьнач. Вацӏ
  галай патахъ загъамлухриз катна чпин кьил къакъудна. Загъам-лухриз гуьлле гана. Гьа
  вакӏар фин тийидай загъамлух-рай бандитар вацӏухъди катна. Гила рехъ бандитрикай
  михьи тир. Мад маса душуьш затӏ тахьана абур Мам рачрик агакьиа. Хуьруыюурувай жузурла ина бандита! авачирди хабар гапа. Десте ина
  авай рекьип кӏвалерг секии хьана. Абур къваицип, кьакьап паруни алай кӏва-лер тир.
  Чпихъни мягькем къапуяр галай. Шихалиди вн-ри секип хьайила абур сапал кӏватӏиа.
  — Зунпи ГПУ-дин пачаник и духӏурар авай автобус-да акьахпа Махачкъаладиз
  фида. Чпа я пака ва я муь-куь йикъаи лап фад экуьнахъ гьанай куымек гъида. Чуи
  куьмекпи галаз жезмай кьван фад хуькведа. Куьп и ка-раулкада акъваза. Квез штабпи
  тешкилун герек я, — ла-гьапа Шнчалидп. Штабдик Мегьамед, Шайда, Пирим ва
  масабурнп кутупа. Шихали ГПУ-дин начапикни галаз автобусда аваз Махачкъаладиз
  фена. Штабди вичип кӏвалах башламишпа...
  Гьайиф хьи икьвап хъсаи башламиш хьайи базардин югъ и гуьзел макапда
  фадвилелди рикӏерик къурху ку-тадай, чапда фул твадай хаталу са йикъаз элкъвена.
  Гьамиша элдай ацӏана жедай идарайрин вилик патар, гур майданар сад лагьана каспи
  амачиз баябап хьана. Куьчсяр ацӏанвай, алукӏиа чӏаганвай жегьилрин гелни амукьнач.
  На лугьуди и хуьр фадлай инсанри гадарна-вай хаталу чка я. Зарафат туш, бейхабар
  куьчедиз экъе-чӏун хьайитӏа низ чидай кьван адан кьилел вуч къведай-тӏа. Куьчейра
  аквазвайбурии къуьне тфенг, юкьва яргъи гапур аваз вилер ивиламиш хьана цӏийи
  къурбандрихъ къекъвезвай, чпизии инсафдикай хабар авачир Мегьаме-даипи Вердидин
  итимар тир. И къурхулу инсанри кьуд пад гуьзетиз вуж гьалтдатӏа, пел тепилмиш
  жедатӏа, пин иви хъвадатӏа лугьуз гъур-гъурдин ван туна. Базар-диз геж жез акупа
  кьилеллай кепкапи гъиле кьуна тади кваз гьапихъ физвай касдин гуьгъуьниз гьарайдии
  ван ацалтпа са шумуд къачагъди чукуриа. Бейхабар вичел яракьар гваз гзафбур
  тепилмиш хьун акурди базардиз физвайди «вуч хьанватӏа, ибуру зал вучиз гьужумзаватӏа, якьип абуруз зуп къакъудпа рекьиз кӏаизавайдп я», — фикирна кӏвачер хадалди
  катиз башламишна. Вилик квайди катиз акурди гуьгъуьна гьатнавайбуру тфен-гар худда
  туна. Чӏув авуна патавай гуьллеяр фейила катзаван кас виче акьурди гьисабиа ярх
  хьана. Гьа и ар ада бандитар агакьна ам кьуна гатаз эгечӏна. И кас аялриз базардай
  герек шей-шуьн къачуз атанвай къуп-ши хуьруьн колхозчи тир. Гатана рекьиз акурла
  касди дад-бидадиа.
  — Динсуз кафир и ви кьилел алайди вуч затӏ я?— лагьана кепка тӏуш гана
  кукӏварна гадарна. Вични гьа- кӏан колхозчи тирди акурла тфенгдин къундахдив гата
  на: «Менсебсуздин хва, вун гьакӏан кесиб хьана ви бах- туни гъана. Хъфизмазни
  колхоздай квахь. Нагагь вун колхозда амукьайтӏа, чна ви хамуна нагъвар твада!» —
  лагьана кьве кьуьлни эцяйна чукурна.
  Хуьруьн кьилихъ галай кӏвалера авай кьве къунши-дин папа куш-кушдалди
  рахунарзавай.
  — Я чан вах, ваз атӏа къуншийрин кӏвалера вуч гьай-гьуй, тара-тадн аватӏа
  акутӏун, — лагьапа кьилив куьчедин муькуь пата авай яргъи балхунар галай кьве
  мертебадин кӏвалер къалурпа.
  — Бес абурук тади акат тавуна чак акатдани!— Гъуьлери спеларпи твана
  кепкаяр, папари хьайитӏа, шут- кьуяр гадарна пнпӏер алукӏна къекъведайла фурсунип
  гьиляй куьчейра гьакьзавачир. Икӏпи жедайди я гьа. Гила гьакӏа къекъуьрай
  тӏуи?—лагьана кьвед лагьай папа айгьамдин хъверна.
  — Тахьайтӏани абуру шуткьуяр жагъурна алукӏна итимрини чпин аялрии гъвечӏи
  бармакар алукӏна чебни ваз гьи йикъа гьатпаватӏа акуначни!
  — Чи кӏвалевай гуж хьайи касдини, гьикьван за гьа- рай-вургьай авунатӏани вичип
  чуру-спел михьиз твана къекъвез хьана. Заз гьадакайни кичӏезва, — лагьана сад
  лагьай папа.
  — Вувв, я руш, ваз акьвап кичӏе вучизда? Ви итим тӏимил йикъара цӏийи
  гьукуматдин итимрин арадиз экъечӏ тавурай. Спелар яргъи хьун хъувурла экъечӏрай.
  Ам акьвап" четип месэла туш хьи. Ви гъуьл а динсузрин арадани авайди тушир, —
  лагьана къуншидиз меслят къалурпа. Сад лагьай папаз шад хьана.
  — Гьакӏ ийиз туна кӏанда. Вун гзаф сагърай, чан зи вах! —лагьапа ам секин хьана.
  Ихьтии рахунар ва крар чка-чкадал, кӏвале-кӏвале физвай. Мегьамедаини Верди- дип
  итимрин падл к акат тавуп патахъай гьарда вичиз чараяр аквазвай.
  Гъ\ьл кьейидалай кьулухъ Арифади сифтедай гъуь-луьз фип хъийидач лагьана фикирна.
  Хейлип вахтара акъвазни авуна. Мад гьикьван гагьди хендеда яз амукь-дай кьван. Жегьил
  дишегьли мад уьмуьр амай кьван гьуьлуьз тефена акъваздачир хьи. Арифа капӏ-теят ийиз-вай
  дипдар дишегьли тир. Жез хьайитӏа, дин-иман гвай садаз физ кӏанзавай. Кьасумхуьрел
  Арифадиз кутугай хьтии динэгьли гьалтнач. Ида адан къаст чӏурнач. Къе тахьуй пака хьуй