Самур - 08

  Пенжалиди.
  — Анра вужар кӏватӏ жезва? — жузуна Сувара.
  — Анра гзафбур кӏватӏ жезва. Вири межлиерани фе кьи Гьасан, Манкъули ва
  Цӏару жезва. Вучиз ятӏани вирибуру и пудаз чпин межлиериз эверзава.
  —• Месэла малум я. А пуд кас Мегьамедрасулан фут-фадалди жемят терсина
  алакьарзавайбур я. Абур ширин мез гваз экъечӏна жемятдив малар тергиз тазвайбур
  я. Чавай и кӏвалах гьакӏ таз жедач. Тадиз идан вилик пад кьун чарасуз я. Абур
  кьведни Алидин патав фена. Колхозар тешкил ийиз атанвай бригададин чӏехидазни
  эверна. И чӏуру гьалдин вилик пад кьунин тади серен-жемар кьабулна. Райондизни
  хабар гана. Район кӏвачел къарагъайди фекьи Гьасан кисна. Аквадай хьтин кӏвал ахар
  тухун вахтуналди акъвазарна. Гьакӏ ятӏани са бязи-буру, малари яна рекьизвайла,
  тукъвазра акӏана кӏвач хайила лугьуз жуьреба-жуьре багьнайралди малар ту-кӏунин
  гьаларни арадал акъат хъийизвай.
  Гьашим яваш-яваш къекъведай, аста рахадай секин инсан тир. Гила вучиз ятӏани
  адак гзаф къалабулух кваз теспача акатна аквазвай. Ам кабинетдиз гьахьзамазни
  Сувараз и кар чир хьана.
  — Ана гьиканва, вун вучиз акьван теспача я? — жу- зуна ада.
  Гьашим вичин гокь дуьзарна Сувараз килигна.
  — За вуч лугьун я хзан сагъ хьайи кас. Жуван мукь- ва чӏехи миресди чӏуру крар
  авурла. Сенфиз вичиз авай тек са жинсинин дуьгве тир аргъач кьашкьа тукӏунва.
  Зун фена ккӏайла тукӏурди туш, ам квахьна лугьуз багь- наярни жагъуриз алахъна.
  Паб хьайитӏа, вилин накъва- див хьана шехьзава,— хабар гана Гьашима.— Ам капӏтӏят ийизвай кас яз ада гьикӏ табда? — лагьана Сувара.
  — Мад заз хиве кьунач. Куьне хабар яхъ! — лагьа на Гьашима.
  — Ахьтин кӏвалах ви чӏехи миресди авунватӏа, ам чна жемятдин виридан
  вилик русвагьда, — лагьана Сувара.
  — Кӏвализ физ хьайитӏа, мукъаят хьухь. Кьадай ки- цӏер авайди я, —
  тапшурмишна Гьашима.
  Сувар Пенжалини галаз Гьашиман чӏехи миресдин кӏвализ фена. Гьаятда касни
  авачир. Варар гатана. Хей-лин вахт кицӏ уьлуькьиз, варар ахъай тийиз хьана. Геж хьиз
  атана гададин сваса абур ахъайна кицӏер цура ху-туна . Суварни Пеижали гьаятдиз
  гьахьна. Гзаф вил экъуьрна мал тукӏур лишан-затӏ абуруз акунач. Гурарай виниз хкаж
  хьана. Кӏвалин ракӏара кьуьзуь кас ацукь-на: «Аллагьу акбер, субгьаналлагь!» —
  лугьуз кьил чиле туна, теспягьрив ван кутуна дуьаяр кӏелизвай. Кьил хкаж тавуна
  гайи салам кьуна, теспягьар чӏугваз дуьаяр кӏелун давамарна.
  — Халу, чун ви кӏвализ кӏвалах аваз атанвайбур я,— лагьана Сувара.
  — Вуч кӏвалах ятӏа буюр! — теклифна чин чӏур хьайи кьуьзека.
  — Чаз вуна жинсинин кьашкьа дуьгве тукӏуна меж- лисар тухузва лагьана ван
  хьанва. Им дуьз гаф яни? -^ суал гана Сувара.
  — Ваъ Зи дуьгве квахьна им са шумуд югъ я, — \ьилелди жаваб гана кьуьзека.
  Кӏваляй угь-угьдин ванер къвезвай.
  — Азарлуди вуж я? — жузуна Сувара.
  — Ам зи къари я. Стӏалжем хьана азарлу я, — лагьа на кьуьзека. Сувар тажуб
  хьана. Гьашима дуьгве тукӏу- на лугьуз къариди гьарай-вургьай туна лагьайди тир.
  Гила кьуьзека ам азарлу я лугьузва. Сувара шакна.
  — Ам хъсан хьанач хьи. Дуьгве квахьна къарини азарлу хьана, — лагьана ам
  кьуьзекан чин чӏур хьуниз- ни килиг тавуна кӏвалин къенез гьахьна. Къаридин месин патав фена жузун-качузун ийиз эгечӏна Къариди угь ийиз жавабар гузвай. Сувара
  адан пелел гъил эцигна. Ифин алачир. Гъилерни кьуна абурни къанвай. Сувараз мес
  адетдиндалай кьакьанз акуна.
  — Къари диде, ви мес дуьз акъвазнавач. Акӏ ваз азаб жезва. Ам за
  дуьзарин! — лагьана мес дуьзриз эгечӏна. И арада кьуьзека теспягьрик векъи ван
  кутуна. «Аллагьу акбер, субгьаналлагь'» — лугьуз, кьил чиле ту па, мадни кӏевиз
  гьарайзавай. Къаридини: «Зун авайвал хъсанзава мес туькӏуьрун герек авач», —
  лугьуз тазва- чир. Сувара гъуьлуьнни папан наразивилер такур хьиз кьуна мес
  туькӏуьрун паӏал гьа сифте вегьей гъил таза затӏуна акьуна. Ам тадиз мес хкажна
  килигна. Месин кӏаник кьашкьа дуьгведин жендек квай.
  — Яъ, им вуч аламат я. Стӏалжемдик къатканвайдан кӏаник квахьнавай кьашкьа
  дуьгве хтана якӏариз элкъ- вейва хьи! — лагьана ван хкажна. Къари серсер хьана
  къудгъунна месин юкьвал ацукьна. Кьуьзека: «Аллагьди бала гайи миресди зун маса
  гана!» — лагьана мурмурна теспягьарни гъиляй аватна рангар гана.
  — Низ вуч ава. Зи мал я, заз кӏан хьайивал ийида,— хъилелди лагьана ада.
  — Дуьз я, мал-вид я. Бес вучиз вуна чӏуру инсанрин чӏалаз килигна тукӏуна
  ахьтин жинсинин мал гъиляй акъудна? Эгер и кӏвалах вуна дуьз гьисабзаватӏа,
  вучиз тапарарна? — лагьана Пенжалини рахунрик экечӏна.
  — Я чан стха, зани гьакӏ лагьайди тир, яб ганач, — лагьана меселай кьуьзека
  
  гьарайна. Къари лип! хьана.
  — Чӏуру инсанрин чӏалахъ ягъуна мад жуваз ихьтин
  зарарар гуи хъийимир. Я табни ийимир. Колхоздиа ви къарамалар кӏанзавайди туш!—
  лагьана Сувара. Ахпа абур кьведни кӏваляй экъечӏна хъфена. Сувараз и агьва-лат гзаф
  такӏан хьана. Классдин душманри тухузвай чӏуру агитациядин вилик пад кьун
  патахъай чпи бес кьа-дар кӏвалах тухун тавурвиляй ихьтин чӏуру кӏвалахар арадиз
  къвезвайди ада кьатӏана. Яргъал вигьин тавуна жемятдин собрание кӏватӏна н
  хьанвай агьвалат абу-руз ахъайна, колхозар тешкил ийиз тахьун патахъай куь хийир
  такӏанбуру гьихьтин чӏуру крар ийиз тазватӏа, гьихьтин зарарар гузватӏа, куьце
  хъсандиз фикир це. Къарамалар, лапагар колхозди вахчузвайди туш. Вах-чузва
  лугьузвайбуру фитнеяр ийизвайди я. Нагьахъ чка-дал малар тергна квез зарарар гумир
  лагьана Сувар же-мят гъавурда тваз алахъна. Ада мад ихьтин зиянлу кра-рал машгъул
  тахьун, нагьакьан инсанрин гелез тефин жемятдал тапшурмишна.
  Колхозар тешкил авун патал эвернавай сифте собрание гзаф гурлуди хьана. Сифте
  собраниедал колхозда гьахьайбур хуьре авай артелдин членар хьана. Гьакӏан
  лежберрикай тӏимилбур гьахьна. Гуыъуьнлай эверай собранийра хуьруьн чӏехи пай
  колхозда гьахьна. Кула-кар чеб колхозда гьахьначтӏани абурун гъилибанрикай колхозда
  гьахьайбур хьана. И гъилибанар хьайитӏа, колхоз къенепатай чукӏурунин къаст аваз
  кулакри чпи ку-тунвайбур тир.
  4-к Ь и л
  
  «ЧӏУЛАВ ЦИФЕР АКЬАЛТЗАВА»
  Няниз мукьва гьава лап цуру хьана. Гужлу къаю къув къачуна. Къаю живедин саврух цава къу-
  
  гъурзавай. Япунжияр муркӏади кьунвай кьве кас агъадихъай балкӏанраллаз хуьруьз
  гьахьна. Хуьруьн куьчейрай фин-хтун тӏимил тир. Балкӏанраллайбур гьал-тай тек-туьк
  инсанривай са гафни жузун тавуна, абур гьална дуьз Гьажифендидин варарин вилик
  акъвазна. Абур гьаятдиз гьахьдалди хкадарна балкӏанрилай эвичӏ-на. Гурарин кӏане
  агаж хьанвай Сангуди мугьманар уьлуькьуналди къаршиламишна. Ванер атайла
  кӏваляй итим ваъ, паб экъечӏна. Ада чукурна атана кицӏ кутӏун-на варар ахъайна.
  — Буюр, чан стхаяр, илифа! — лагьана мугьманриз теклифна. Атайбур
  балкӏанрин жилавар кьуна гьаятдиз гьахьна. Мугьманрикай юкьван буйдин ацӏай
  итимди:
  — Вах! И гь^бейра авай шейэр вахчу. Абур Гьажи- фендидиз чна гъанвай пакр я,
  — лагьана хъсан пар квай рангунин кьве гьебеяр авудна папав вугана. Ахпа пурар
  хутӏунна балкӏанар цура кутӏунна чеб гурарай виниз балхундик хкаж хьана.
  Жегьил папа маркуникай чухва- на балкӏанриз векьер кутуна. Мугьманри япунжияр
  ва яргъи тил авай бармакар хутӏунна юзурна, абур муркӏа- рикай михьна. Атайбур са
  герен акъваз хьана. Кӏваляй къуръан кӏелзавай ван къвезвай. Мугьманри рак гатана.
  Къеняй «Аллагь таала эзимишанди ракъурнавай мугь манар кӏвализ ша!» — лагьана
  й'хтияр гана. Атайбур кӏвалин къенез гьахьна. Вилик къуръанни кваз яшар
  хьанвай кьакьан буйдин чурудиз хат ктунвай лацу якӏа- рин са итим хъуьцуьганрал
  ацукьнавай. Им Штулви Гьажифенди тир. Ам атайбуруз тӏиэдил вилер агажна
  хьиз килигна. Мугьманрин гъилер кьуна абуруз ацукьун геклифна. Гьажифендиди
  вилик квай къуръан агална къаблухда хутуна дакӏарда эцигна. Ахпа ам цӏранвай вилер
  хкажна атайбур чириз алахъна.
  — Ичинви Верди, вун заз чир хьана. А вахъ галаз атанвай мугьман вуж я, —
  лагьана жузуна. Ичинви дев- летлу хпехъан серкер адан дустарикай тир. Вердиди вичин яру чин адахъ элкъуьрна.
  •— Ам зн кӏеви дуст, гила ви лукӏ магьмутахуьруьнви Мегьамед я. Им чаз гзаф герек
  къведай ва вични гзаф крарай акъатнавай къучагъ кас я. Гзаф тавакъу ийида, адахъ вун
  захъ хьиз инаимиш ятӏа, гьакӏ инанмиш жен. Магьмутахуьруьнви Мегьамед къарагъна
  Гьажифенди-диз икрамна ацукь хъувуна. Ам кьакьан буйдин са вил-ни агаж хьанвай
  итим тир. Вичин сивени гьамиша къа-лиян жедай. Гьажифендидин патав ада вичин
  къалиян акъуд хъувунач. Гьикьван кӏанзавайтӏани адан кӏвале амай кьван къалиян
  чӏугунач. Гьажифендидин пӏузарар ахъа хьана чин хъуьруьни кьуна.
  — Гьазрет пайгъамбарди чаз диндин таъсиб авай, хъсан ва уьтквем инсанрихъ
  галаз дуст хьун эмирнавай- ди я. Зун, Верди, гьа вахъ хьиз ви дустунихъни инанмиш я.
  Амма кар тек са инанмиш хьунал алач. Чун диндин аскерар я. Чна дин хвена кӏанда.
  И рекье герек атайтӏа тек са чи чанар ваъ, чи веледрин, мукьва-кьилийрин ча- нарни
  Мегьамед расуллагьдин рекье къурбанд авуна кӏанда. Гьакӏ хьайила за инал квез
  ахъайзавай сир ал- лагьдин эмир я. Гьич са касдизни ам ахъайна кӏандач ва кьилиз
  акъудиз алахъна кӏанда.
  — Чун вири эмирар кьилиз акъудиз гьазур я,—ла гьана кьве мугьманни кӏвачел
  къарагъна. Абуру гьалтна кьведани Гьажифендидиз икрамна. Гьажифендидин чин ачух
  хьана. Ада салават гъана. Дакӏардай къуръан къа- чуна къаблухдай акъуд хъувуна.
  Кьвед-пуд аят кӏелна.
  — Гила за лагьай гафар куьнени тикрар ая! —лагьа на ада. Мугьманар митӏер яна
  
  чилел ацукьна, Гьажи фендиди давам хъувуна.
  — За аллагь тала эзимушандин гьахъ тир калам къуръандал кьин кьазва:
  эгер за и кьин чӏурайтӏа зун жегьеннем эгьли хьуй ва зи эвлад-бевлад пуч хьуй. Гьа
  жифендиди буюрмишай ва дин хуьн патал герек атай ви ри крар рахун алачиз
  тамамарда. Инал ван хьайи раху- нар масабуруз хабар гудач. Мусурман дин хуьнуьн
  ре кье зи чан ва зи эвлад-бевладдин чанарни эцигда! — Гьажифендидин
  гуьгьуьналлаз гьа и гафар кьве мугь-мандини тикрар хъувуна. Идалай кьулухъ
  Гьажифендиди къуръан мад къаблухда хутуна дакӏарда эхцигна, чу-рудилай гъил
  чӏугуна салават гъана. Хейлин гагьда ам рахан тийиз кӏвалин къавуз килигиз акъвазна.
  Муть* манарни кисна эхир гьикӏ жедатӏа акваз амукьна.
  — Эхь, чан рухваяр! Эхир заман мукьва хьанва. Дуьнья кафирри кьунва.
  Диндиз гьуьрмет, эзимушандиз итӏаат ийизвач. Халкьар аси хьанва. Эхир са
  юкъуз дуьньядал яд акьалтда.— Гьажифенди мад фикирди тушевана, — заз датӏана
  ахварар аквазва. Зи мукъаддас чӏе-хи бубайрин гуьмбетрай эквер аквазва. Абуру заз
  ахва-рай къвез айибарзава. Вучиз чна мусурман дин тергу-низ рехъ гузва,
  мискӏинар агализ тазва, вучиз динс^з большевикрин гужар эхзава. А кафирар
  чеб тергун, дуьнья абурун шериникай азад авун лазим я лугьузва, И динсуз
  большевикрихъ галаз дяве тухун патал чӏехи Туьркиядин пачагьлухди чаз куьмек
  гуда. Туьрквер чпин мусурман кьушунар чун азад ийиз ракъуриз гьазур я. И
  йикъара зи патав пачагьди векилар ракъурна, боль шевикрихъ галаз дяве тухуз
  дагъвияр къарагъарун тӏа-лабнава. Ахьтин чӏехи пачагьлугъ чи далудихъ галаз
  хьайила чаз куькай кичӏе жеда. Мадни за квез хабар гун: и йикъара чи къуншияр
  тир яхулри ва аваррини зи патав чпин векилар ракъурнавай. Абуру чебни гьазур
  жезвайди хабар гана, чунни гьазур хьунухь тӏалабзава. Квез аквазвани вири халкь
  гьикӏ динсузриз акси къа-рагъзавагӏа. А кафиррин эхир мукьва жезва. Чунни а
  динсузрихъ галаз дяведиз гьазур хьана кӏанда.
  — Я Гьажифенди, вуна дуьз меслят къалурзава. Чун тӏимил я, большевикрин
  пата гзафбур ава. Бес чна халкь гьикӏ алакьарда, чаз гьихьтин кьадай чкаяр
  ава? — жузуна ичинвиди.
  — Д\ьз я чан хва! Абур гзаф я. Чазни абурун акси- на хъсан делил ар ава. Ваз
  хабар авани^ Кьурагь ва Кьа- сумхуьруьн рэионра са шумуд мискӏин агалнава. Им чи
  гъиле хци яракь я. Маса хуьрера авай къара халкьдиз абур гьикӏ хьана агалайбур
  ятӏа чизвайди туш. Чна хьайитӏа, мусурман дин къакъудна тергун, жемятар ка
  фирар авун патал гужуналди флан-флан хуьрера мискӏи- нар агална лугьуз, халкь
  алакьарда. Кьвед лагьай чӏехи месэлани а динсузри колхозар тешкил авун я. Вични
  са бязи чкайра гужуналди колхоздиз кьабулай гьаларни хьанва. Лежберар и карди
  нарази авунва. Къе абуру гу-жуналди мал-девлет сад ийизва, пака паб-аял сад ийида.
  Намус тадач, вири сад-садак акахьда, вах-стха амукьдач, чна аӏбур гьа икӏ
  алакьарда,— лагьана Гьажифендиди вдчин фикир ачухарна. Ахпа магьмутхуьруьнви
  рахана.
  — Я Гьажифенди, чна хуьрба-хуьр къекъвена жемя- тар кӏватӏиа гъавурда
  твадани, гьикӏ ийида?
  — Астагъфируллагь, я чан хва! Акӏ виже къведач. Чи расуллагьди вичин сифте
  итимар жагъурна ахпа майдандиз экъечӏайди я. Куьнени хъфена хуьрера куь
  ихтибар алай итимар жагъура. Абуру кӏаникай чинеба жемят гьазуррай. Вахт къведа
  чинеба ваъ, эквебани чна жемятар кӏватӏиз собраиияр тухуда. Гьелелиг кар чине ба,
  мукьуфдалди тухун лазим я, гьадан патахъаини чаз хъсан мумкинвилер ава. Чна
  магьле-магьле кӏватӏиз ихтибар алайбурун кӏвалера мевлуьдар тухуда, гьанра
  садакьаяр гун тешкилда. И алукьзавай вацран 12-даз чи пайгъамбар дидедиз хайи югъ
  я. Гьа и йикъалай башла- мишна мевлуьдар тухуз жеда.
  Къецихъай гужлу жезвай чайгъундин къувдин ван къвезвай. Кӏвале хъсан чими тир.
  Папа афтафани лиген гъана. Мугьманри дастамаз къачуна. Ахпа Гьажифенди кьилеваз
  капӏ авуна. Идалай гуьгъуьниз синидаваз къвед алай чӏахар аш гъана. Къветер
  магьмутахуьруьн-види чпин синерай яна гъайибур тир. Вилик хьайи Гьажифендиди дуьа
  кӏелна, ахпа аш нез башламишна. Хуь-рек тӏуьрдалай кьулухъ чаяр гъана. Чаяр хъвазхъваз ихтилатар давам хъувуна...
  Къе хуьруьн кьилихъ галай кӏвале мевлуьд жезва лу-гьуз ван чкӏана. Мевлуьд кьиле
  тухун патяхъай къунши хуьряй гьа кардин устад фекьини атана. Пакамахъ ла-пагни
  тукӏуна кӏвалип иеси тӏуьн-хъун гьазурунив эгечӏ-на. Мевлуьддиз виридаз эвернач.
  Махсус список кьуна тек гьа ксариз а тун теклифна. Бязйбуру адан и кардал
  паразивални авуна.
  — Я стхаяр, мевлуьд залай виликни авурбур ава. Бес абуру вучиз виридаз «аернач. Зани гьакӏ хьайила виридаз эвернач, — лагьа т вичиз рехъ акъудна.
  Нянихъ звернавайбур адан тавдин кӏвализ кӏватӏ хьана. Атанвай м\гьманар вири
  динэгьлияр ва хуьруьн авамар тир. Гъавурда авай, цӏийиз кӏелунар авунвай ва
  къуллугъраллай садазни эвернавачир. Къунши хуьряй атанвай фекьиди мугьманриз
  ашкъи аваз къуръандай аятар кӏелзавай. Ширин ван авай фекьиди вири вичел желбна.
  Кӏелун куьтягьна «Фатигьа!» лагьана вирида санал дуьа авуна. Кьвед-пуд галачир
  уьгьуьни яна фекьиди вичин туьд ачухна.
  — Аи аллагьдин мумин бендеяр! Чи диндин мукъад-дас ктабра кхьенва хьи, са
  вахтар къведа, инсанар ре-кьяй акъатна, аси жеда. Абуру аллагь таала эзимушан-диз
  ибадат, диндиз гьуьрмет хъийидач. Аллагьди вичин мумин бендейриз ихьтин динсуз
  кафиррихъ галаз дяве тухун буюрмишпавайди я. Абурун кьилени чи мусурман-вал
  
  къакъудзавай большевикар акъвазнава. Чун инал кӏватӏ хьанвайбур вири халис
  динэгьли мусурманар я. Гьакӏ хьайила чеб халкь авур халикьдин эмир кьиле тухвана
  кӏанда. Чаз эхират авайди я. Гьана чка хьун патал чун диндин аскерар хьун лазим я.
  Чун иниз кӏватӏ хьу-нин метлебни гьа и кардин патахъай я. Гьакӏ тирвиляй чна
  вирида инал къуръандал кьин кьун лазим я. Гьакӏни чун диндин аскерар хьуниз килигна
  чӏехида эмир гуда-мазни яракьар гваз къарагъна чанарилайни гъил къачуна дяве
  ийида чна, — лагьана фекьиди кӏватӏ хьан-вайбуруз виридаз къуръандалди кьин гана.
  Идалай гуьгъуьниз пайгъамбар хайи йикъаз талукь манияр фекьиди вичи лугьуз,
  амайбуру зикирариз кьуд патахъ гьарайдин ван чукӏурна.
  Рахунар куьтягьна тӏуьн-хъун башламишна. Гьа и арада мевлуьддин амай кьатӏни
  кьиле тухвана. Ара гуз, ара гуз чинеба тухвана кӏандай кӏвалахрин патахъаини
  ихтилатариз хьана... йифен геждалди кӏваляй зикиррин ва севтиналди къуръан
  кӏелунин ванер къвезвай. Са шу-муд юкъузни межлисдикай рахунар давам хьана.
  1930-йисан кьуьд мекьи ва мишекъатди хьана. Яр-гъал чӏугур кьуьд акъатна
  гатфар алукьна. Цӏийиз теш-кил авунвай колхозри гатфар алукьайла тади къачуна
  тумар цаз башламишна. Виликдай кьилди-кьилди леж-беррин зайиф майишатрии
  чкадал уртахламиш хьанвай ири майишатар арадал атана. Гьелбетда и ири майишатриз, колхозриз гьукуматди гзаф зурба куьмекар гун теш-килна, абур кӏвачел акьалдиз
  алахъна. Вахтундилай вилик цанар цана, тумар кутуна куьтягьиз гьазур хьана. Вири
  шад тир. Вирида сифтегьан бул бегьер вахчунин умудар кутунвай.
  Ихьтин йикъарикай са юкъуз садазни чин тийидай, садазни таниш тушир эгьли са
  итим райкомдин гьаятдиз гьахьна. Адан къуьне сивер кӏевнавай гьебеяр, гъилени
  кӏекӏец, вичелни чӏулав валчагъ ва чӏулав бармак алай. Гьаятда гьич энгелни тахьана
  райкомдин са мертебадин кӏвалериз гьахьна. Анжах идарадин къенез гьахьайла ам
  рахана.
  — Заз Герейханов Юсуф герекзава, — лагьана ада. Адаз секретардии кабинет
  къалурна. Им кӏвалахдинэхир тир. Секретардин ракӏарихъ касни галамачир. Райкомдин
  къуллугъчияр яваш-яваш хъфиз гьазур жезвай. Кӏвалах- дин эхир хьана хъфиз
  эгечӏнавай къуллугъчияр атанвай мугьмандиз гьич фикирни тагана чикӏиз
  башламишна. Иниз а мугьман хьтинбур гьикьван хьайитӏани гьар юкъуз къвезвай.
  Герейханов Юсуф адет яз райкомдин къуллугъчий-рикай виридалайни геж
  кӏвалахдилай хъфидайди тир. Вучиз лагьайтӏа, адан ракӏарихъ гзаф арзачияр жеда.
  Вири кьабулна, рази жедайвал жавабни гана, герекбуруз кагъазарни кхьена
  куьтягьдалди хейлин вахтар фидай.
  Къе мал адавай вахтунда хъфиз жезвачир. Обкомди колхозрин тумар цуникай ва
  абурун гьалдикай тадиз малумат гун тӏалабна, Юсуфа хуьрерай лазим матери-алар
  кӏватӏна. Мегьамедавайни герек делилар къачуна обкомдиз справка кхьена гьазурна.
  Ахпа ам къарагъна хъфиз гьазур хьана. Кабинетдин рак ачухайла ракӏарив таниш
  тушир кас акъвазнаваз акуна. «Вун зи патав атан-вайди яни?» — лагьана жузуна.
  Мугьманди кьил юзуру-налди жаваб гана.— «Буюр, ша юлдаш!»—• лагьана Герейханова мугьман кабинетдиз ракъурна вични къенез гьахь хъувуна. Вич столдихъ
  ахцукь хъувуна, мугьман-дизни ацукьун теклифна. Мугьман чуькьни тавуна ацукь-на.
  Са герен кисна абуру сада-сад ахтармишна.
  — Буюр юлдаш! Ви дерди вучатӏа лагь. Мугьманди рахаз тади къачунач. Дуьз
  лагьайтӏа, адаз Юсуф акваз- мазди бегенмиш хьана. Хуш акунар авай и къумрал
  жегьил ихтибариз жедай кас хьтинди тир. Эхир мугь манди секинвал чӏурна ам
  рахаз башламишна,
  — Зун вуж я, гьинай я, за ваз лугьудач ва чир хьун- ни герек туш. Зун кесиб
  хзанда дидедиз хана. Гъвечӏи чӏавалай заз акурди дарвал, зиллет ва девлетлуйрин лашар я. Зи буба са тике недай фуахъ муьгьтеж яз кье - йиди я. За арабдал
  кӏелунарни авуна. Зун ругьани я. Аллагьдихъ инанмиш динэгьли инсан я. Заз вири
  хал кьар сад хьана, хъсан яшамиш хьун кӏан я. И хъсан яшаиишни Советрип
  гьукуматди чаз туькӏуьриз алахь-нава. Амма и кар чӏуриз кӏанз, кесиб халкьар ивидин
  селлера экъуьриз кӏанз алахънавай, чӏулав къуватрини кьил хкажзава. Зун иниз гьа и
  кардин патахъай къе квез хабар гуз атанвайди я. И чӏулав къузгъунарни аллагьва дин
  мецел алаз майдандиз экъечӏзава. Вуна фикирунни мумкин я, вунни ругьани яз и
  кардикай вучиз вуна хабар гузвайди я. Дуьз я, зун ругьани я, зун аллагьдихъ,
  пайгъамбардин гьахъвилихъ инанмиш кас я. Гьакӏ хьа-йила зун кьур кьинни чӏурна и
  кардикай квез хабар гу-низ мажбур хьана. И хабар квез гана зун кьил къакъуд-на
  Бакудиз физвайди я. Завай ахьтин чӏуру къастар авай инсанрин арада акъвазиз
  жедач. За Бакуда фяле-валда ва араяр секин хъхьайла аллагьди заз кьисмет авуртӏа
  зун ви патав хуькведа. Ахпа зун вуж ятӏа ва гьинай ятӏа за ваз ахъайда.
  Герейханова дикъетдалди, рикӏе тӏал аваз мугьман-дихъ яб акална. Мугьман
  кисайла ада жузуна:
  — Лап хъсан, абур вужар я? Абуру гьихьтин чӏуру кӏвалахар тухузва? Халкьар
  абуру гьикӏ ва гьинра кӏва- тӏиз алакьарзава?
  — Ам четин суал я. Вуна абур акьван авамар яз кьамир. И чӏуру крарин кьиле
  шак алачиз ругьанияр ва девлетлуяр акъвазнава. Гьелбетда, халкьдин арада чӏу- ру
  крар абуру чпи ваъ, гьазурнавай ксари тухузва. Гьакӏ хьайила кьиле акъвазнавайбур
  вужӏар ятӏа чирун четин я. Са шумуд хуьре абуру и кӏвалахар тухванва. Кьан чна
  гьа чи хуьр. Ина абуру са шумуд магьледа и крар тухвана, мевлуьдар (тухун,
  садакьаяр гунуг ва инриз дин эгьли инсанар кӏватӏун авай крар я. Амма абуру ихьтин
  
  багьнайралди кӏватӏиавай чкайриз, виридаз ваъ, чпиз герек итимриз эвериз тазва.
  Гьа кӏватӏ хьайи чкайрал мевлуьдрин эвездай динэгьлийрихъ галаз советрин гьукуматдиз акси экъечӏун патал кӏвалах тухузва. Инрал кӏвалах башламишдалди
  кьинер кьаз тазва. Мад авам мусурманривай кьин чӏуриз жедани? Ваъ, кичӏерар кутазва, авам инсанар чӏалахъ ягъазва. Чпини мусурман дин къакъудзавай кафиррихъ
  галаз дяве тухуз эвер гуз- ва, яни гъазаватиз эверзава.
  — Бес и крар гьикӏ кьиле тухуда лугьузва? Чпиз ни куьмекар гуда? — суал гана
  Герейханова.
  — Абуру къунши районрани ихьтин гьазурвилер физ- валда. Кьилин куьмек
  туьрккер ялда. Туьрк кьушунар чаз кӏан хьайивални куьмек гуз гьазур ялда,—
  жаваб гана ада.
  — Ахьтин межлисар тухвай хуьрерикай гьибур ятӏа вавай хабар гуз жедани? —
  жузуна Юсуфа.
  — Ичинар, Куркӏурхуьр, Рухунар, Штулар ва ма- сабур.
  Герейханов фикирди тухвана. И таниш тушир кас-дихъ инамишвал ийиз хьун
  мукин яни лагьана рикӏяй фикир фена. Муькуь патайни ни и ругьани атана хабар
  гуниз мажбурна. Аквадай гьаларай ам тапарардай ин-сандиз ухшар авач. Гьикьван
  аллагьдихъ, диндихъ инан-миш ятӏани адаз вичин халкьни кӏанзава. Гьакӏ хьайила я
  ада хабар гузвайди.
  — Вуна дуьз хабар гузвайди ятӏа заз гьикӏ чир же да?— жузуна Герейханова.
  Мугьман тӏимил акъвазна.
  — Юлдаш Герейханов, заз вакай гзаф кьадарда хъсан ихтилатар ван хьана. Вун
  гьахъ кӏандай, халкь-дихъ рикӏ кузвай кас я лугьуз рахунар физва. Зани вахъ инанмиш
  хьана атана и сир ваз ахъагъайди я. И хабар-рин дуьзвал жувани кӏаникай ахтармиш
  хъия. Ахпа ваз зи ихтилатар гьихьтинбур ятӏа чир жеда. Гьелбетда, ваз зун чидач.
  Сад лагьана вавай инанмишвал ийизни жедач.
  Герейхановаз мугьмандин жаваб бегенмиш хьана. Мад идалай артух ву ч лугьуз
  жедай кьван. Гьахъ я. Мугьман къарагъна. Герейхановни кӏвачел акьалтна.
  — Де вун сагърай.
  Мугьман рекье хутуна чкадал ахцукь хъувур секретарь гужлу таъсирдик акатна.
  Ацукьна акъвазиз тахьа-на ам къарагъна кабинетда къекъвез башламишна. Тӏимил
  кьван къекъвена, пенжер ахъайна. Нянин серии гьа-ва атана. Ада кузвай пел къайи
  авуна. Цӏвелен кьилер гурп-гурп ийиз ягъизвай. Ихьтин залан хабарди ам лап перт
  авуна. Кулакризни ругьанийриз халкь советрин гьу-куматдиз акси къарагъарна банда
  тешкилиз кӏанзава. Акӏ хьайила чна вучзавайди я, чи Ватаидал леке вегьез
  кӏанзавайбур, адаз зерре кьванни хасарат гудаибур диб-дай тергна, халкьдин секинвал
  хуьн тийиз хьайитӏа мад чаз большевикар вучиз лугьузвайди я. Килигин ни вуж кӏаник
  кутадатӏа...
  Герейханован гьалар акур адан паб тажуб хьана.
  — Юсуф, вал сифет аламач хьи, вуч хьанва, гьихь- гин чӏуру хабарар ван хьанва?
  — Ахьтин чӏуру хабарар авач. Зун къе галатнава. Гзаф кӏвалахар авай. Абур
  гьеле куьтягьни хьанач. Фу гӏуьна райкомдиз хъфена абур тамамарна кӏанда, — жава'б гана Юсуфа. Папаз гъуьлуьн къилихар лап хъсан чизва. Ихьтин дерт хьанвай
  вахтара гьикьван алахъай-тӏани гъуьлуь вуч хьанватӏа папаз ахъайдайди тушир.
  Адак исятда хъел ква Ихьтин вахтара папа кисна гъана адаз хуьрек гудай.
  Тӏуьна чайни хъвана секин хьайи Юсуфа вуч хьана-тӏа ахпа папаз ихтнлатдай.
  Папа и сефердани гьакӏ аву-па. Хьанач. Кисна хуьрек тӏуьна Юсуф экъечӏна тадиз
  райкомдиз хъфена.
  Экверни авачир Кьасумхуьруьн куьчеяр йифиз лап мичӏи хьана. Куьчейрай финхтунни кьери тир. Гьалтай сад кьве касни чуькьни тавуна илясна фена. Абуруз Герейханов чир хьанач. Герейханова вичи хьайитӏа, дерин хиялри тухвана патавай
  физвайбуруз фикирни ганач. Вичин кабинетдиз гьахьай Герейханова лампадин худ
  тӏи-мил кьван виниз авуна ахпа телефондин трубка хкажна райондин ГПУ-дин
  началышкдиз зенг авуна.
  — Ахшам хийирар, юлдаш начальник. Вун гзаф машгъул яни? Жез
  хьайитӏа исятда вун райкомдиз ша! — лагьана трубка зхцигна. Блокнотдин чар
  атӏана са вучатӏани адал кхьена. Ахпа гъил пелек кутуна фи- кирриз фена. ГПУ-дин
  начальник явашдиз рак ахъайна кабинетдиз гьахьна.
  — Ахшам хийирар, Юсуф! Нянин и береда вуна та диз заз эвернавайди гьерен
  къвалан буш квай хинкӏал нез яни?— лагьана хъуьрез-хъуьрез атана адаз гъил яна.
  Юсуф кьил хкажна начальникдиз килигна. ГПУ-дин начальникдиз вичин зарафат
  чкадал тахьаиди гьасятда
  чир хьана
  — Юлдаш Герейханов, заз багъишламиша.
  — Зарар авач. Чна зарафатарни гзаф авурди я. Ги ла абурун вахт туш. Ацукьа,
  гзаф важиблу вакъиаяр ава. Тадиз чараяр акуна кӏанзава.
  Райондин начальник урус юлдаш тир. Ам стулдал ацукьна, «Яраб икьваи чӏуру
  хабар вучтинди ятӏа. Ам гьи патахъай хьуй. Якъин заз эверуниз килигайла ам рахун
  алачиз уьлкведин хатасузвилин, политический месэладин патахъай хьун мумкин я»,—
  вичикди фикир-на. Секретарни фикирди тухваивай. Садни рахазвачир. И кисун
  Герейханова чӏурна.
  
  — Юлдаш начальник, крар гзаф чӏур> я. Къе за гзаф хаталу са хабар къачуна. Чун
  ксанва,"амма чи душма- нар ксанвач. А классдин душманар банда гьазуриз эгечӏнава,— лагьана яваш-яваш месэла ачухиз башламишна.
  — Ваз и хабарар гьинай чир хьана? Ни абурукай ваз малумат гана? — суал
  гана начальникди.
  — И хабарар заз гайи касди я тӏвар, я гьинай ятӏа лагьанач.
  — И кардикай зазни хабар хьанва. Сифте зун инан- миш хьанач. Ахпа за и месэла
  ахтармишун патал чи итимрал тапшурмишна. И кардикай вазни хабар гуз
  кӏанзавай.
  — И кар 'буш кьуна виже къведач. Пакадлай башла мишна жув кьиле аваз ви
  итимар вири кӏвачел къарагъ- ра... Малуматдин гьахъ ва я таб хьунухь субутна кӏанда.
  Са карни рикӏел хуьх, мукъаятвал ахъаймир.
  Абуру кьведани меслятна Мусадиз эверна, Муса атана.
  — Юлдаш Муса! — лагьана Герейханова. Ам авай гьалдин гъавурда туна
  давамарна, — чаз сергьят тирвал Самур вацӏун къерехда постар эцигиз кӏанзава. А
  десте- дин начальник вун тайинарзава. Вун рази яни?—жузуна секретарди.
  — Эхь, зун рази я, — жаваб гана Мусади.
  — Ихьтин дестедин штабни куь хуьре акъвазда. А дестедин комиссарвилиз
  Махачкъаладай урус юлдаш ра къурзава. Дестедиз чкадин коммунистар, комсомолар
  желбна кӏанда. И кар вични гежел вегьена виже къве дач. Пакад йикъалай кӏвалах
  башламишна кӏанда. Па- камахъ герек яракьар ва маса шейэрни къачуна вун куь
  хуьруьз штаб тешкил ийиз рекье гьатна кӏанда.
  — Башуьсте, пакамахъ зун рекье гьатда, — жаваб
  гана Мусади.
  Ахпа абуру шумуд пост тешкилда, гьинра абур эциг-да, гьикьван инсанар, яракьар
  ва маса герек шейэр хьана кӏандатӏа меслятна. Чпивай гуз жедай яракьар ва шейэрни,
  улакьни абуру Мусадиз гана.
  
  Тӏимил йикъар фена. Райондин ГПУ-дин начальник тади кваз Герейханован
  кабинетдиз атана. Ада Махач-къаладай гзаф важиблу чар вахчунвайди хабар гана.
  — Кулакри ва ругьанийри бунт къарагъарунин гьа- зурвилер аквазвайди
  Махачкъаладизни чизва. Мумкин я и кар маса чкайрани хьунухь. Гьакӏ хьайила чаз
  тадиз Азербайжандин сергьят тирвал Самур вацӏун къерех- рал постар эцигна
  ахтармиш тавуна касни ахъай тавун тапшурмишнава.
  — Дуьз кӏвалахзава. Тадиз постар эцигна сергьят кӏевелай хвена кӏанда, —
  лагьана Герейханова.
  — Чна постар тешкилунихъ галаз абуруз са штабни туькӏуьрна кӏанда. Штабдин
  комиссар Махачкъаладай ракъурзава. Начаник куьне гана кӏанда, — тӏалабна ада,
  Герейханова вилик квай блокнотдин чарчел са шумуд фамилия кхьена. Абур
  начаникдиз кӏелна. Начаникди чӏехи пай тӏварар тикрарна абуруз характеристика
  гана. Ам кьве тӏварцӏел акъвазна.
  — Юлдаш секретарь, и кьве кандидатура—сад Муса, муькуьдини Гьамиддин къачун
  чна. Абурукай Мусадин кандидатура лап хъсанди я. Гьамиддин жедач. Ада чӏехи тупар
  ягъунилай гъейри са затӏни ийизвайди туш. 1930-йисан апрелдиз Муса вири герек шейэр
  ва яракьар гваз чпин хуьруьз хтана. Постар ва штаб туькӏуь-рунив эгечӏна. И кӏвалахда
  Мусадиз коммунистри ва комсомолри гзаф куьмекар гана. Иллаки Сувара, Али-ди ва
  Аюба зурбаз куьмек гана. Хуьрера туькӏуьрзавай постариз чкадин актив желбна. Штабдиз
  Аюб, Алидар, Лалам, Къарахан, Гьашим, Пенжали хкяна. Постариз шегьерра кӏелзавай
  чӏехи классрин школьникрикайнн тайинарна. Абурук Азад ва Курумни квай. Постарал
  акъвазнавайбурал Дагъустандай Азербайжандиз ва гьа-найни иниз ахтармиш таауна
  касни ахъай тавун тапшурмишна. Шак алайбур постариз хкун ва герек атайтӏа
  штабдизни хкун лазим тир. И йикъалай башламишна Самур вацӏун къерехар кӏевна.
  Югъди-йифди сергьятар хуьз башламишна.
  Йиф мичӏи тир. Цава са гъеднн авачир. Самур вацӏун Азербайжандиз экъечӏдай рехъ
  хуьзвай постунал Аюб,
  Азад ва Курум алай. Абурукай Азадни Курум вилик кваз Самур вацӏ галай патахъ
  физвай. Абурун гуьгъуь-нани яргъай хьиз Аюб физвай. Йифен кьуларилай алат-на.
  Ван-сес авачир. Саки тӏебиат вични ксанвай. Ара-бир тамун ничхиррин ванер акъатиз
  мад секин хъижез хьана. Тӏимил кьван феначир хьи, Курума явашдиз куш-кушдалди:
  «Азад, кӏвачерин ванер къвезва!» — лагьана. Азада, «Гьи патахъай къвезва?» — жузуна.
  «Кефер пата-хъай», — жаваб гана Курума. Абур кьведни акъвазна. Кефер патахъай
  яваш-яваш цӏамар хаз кӏвачери ван ийиз сад къвезвай. Абур кьведни рекьин кьибле
  патахъ экъечӏна валарик акахьна гуьзетиз акъвазна. Гьа и ара-да Аюбни атана акъатна.
  Гьадани гадайрин патав фена дикъетдалди яб гуз башламишна. Ван атунивай мукьва
  жезвай. Кӏвачерин ванериз килигайла къвезвайди сад хьун лазим тир. «Килиг, ямир.