Самур - 02

  лугьузвайтӏани курсунавайбуру и кар кьатӏана. «Яр»б вуж алцурариз кӏанзаватӏа?»
  лугьуз Дилбера амаларзавайди фикирза-вай. Жуьреба-жуьре багьнайралди
  Исамуддина руш кьилди таз суьгьбетар ийиз рекьив гъиз алахъна. Сифте вахтара рушан
  кьил акъатзавачиртӏани къвердавай ам гъавурда гьатна, жезмай кьван ихьтин
  гуьруьшмиш хьунрикай кьил къакъудиз алахъна. Исамуддин ихьтин вахтара абурун
  кӏвалеризни къвез-хъфиз хьана. Хуьре гьар жуьредин хабарарни чикӏиз башламишна.
  Са се-ферда ихтилатрин арада Исамуддина ашкъидикаи рахунар вегьена.
  Гадади «Зун вал ашукь я, вун зи яр хьухь?» — лагьай гафарин ван хьайи рушай
  гьарай акъатна.
  — Вув, я Исамуддин дах, абур вуч гафар я!—лагьана тажуб хьайи руша.
  Исамуддина ибур ван тахьайди хьиз кьуна. Дилбераз авай вичин кудай ашкъидикаи
  рахунар давамна. Руша ибур гьич гьендевривни гутунач. Исамуддин вичиз гьа-миша дах
  яз амукьдайди лагьана. Рушан акьалтӏай жа-вабри гададин
  рикӏ
  атӏана.
  Гзаф
  йисара вил алаз акъвазиа гьасрет чӏугунар ӏбада ракъуриз жедайнн Ашкъидин къизгъин
  ялавра кана кабаб жезвай ИНСЕ(НДИ-вай идаз таб гуз жедайни мегер! Рушан /афари ам
  ви-чин къапарай акъудна зурзурна. Цӏалцӏам тушир чйнин тӏурар мадни экъисна. Адаз
  кьадардилай артуххъел атана. Ам вич хуьз алахъна. йифен курсара вич дуьз тухун
  тавуртӏа, ам жемятдин арада русвагь жедай. Ру-шавай жигерна ихьтин атӏай жавабар
  гуз жеч лагьана ада фикирнай. Кар терсина элкъвена,
  Дилберани Исамуддинан вичихъ галаз авай алакъаяр дегиш хьунухь фадлай
  кьатӏанвай. Амма икьван фад кар гьа инал къвеч, акьван чӏавалди са кар арадиз къведа, белки ам вич-вичелай куьтягь хьана фида лагьана фикирнай. Исамуддинан саядик
  акатнавай рушавай и месэла санихъни гьялиз хьаначир. Ам чайгъунди гьуьлел
  къугъурзавай гими хьиз адан саядик акатна чабалами-шиз амай. Эхир Исамуддина
  вич гъйлиз къачуна.
  — Ви кефияр авай хьтинди туш. Къайгъу авач, зи цуьк, гила жув ахлад, маса
  сеферда зун куь кӏвале вахъ галаз рахада. Акван вав ихьтин рахунар гумукьдатӏа, —
  лагьана ада руш рахкурна. Шерзум хьанвай рушан ри-кӏелай: «Реже хийир!» — лугьунни
  алатна.
  Буюр, ацукьа! — теклифна Мегьамеда атанвай- буруз.
  
  — Чун, хуьруьнви, важиблу са кӏвалахдин патахъай атанвайбур я, — башламишна
  Мегьамедрасула Гьажи- рамазанан гададизни вил яна.
  — Буюр, вуч кӏвалах я? — хабар кьуна Мегьамеда. $гг Са гьвечӏи акъваз хьана
  
  Мегьамедрасула фикирна.
  — Мад ваз чизва хьи, хуьруьнви, чун шура гьуку - матдин даях я. Чаз шура
  тьукумат гзаф кӏанда. Ам чи, халкьдин гьукумат я. Чи халкь гзаф кьулухъ гадам а.
  Ам вилик тухун, медени авун чи буржи я. Шура гьуку- матдиз хуьрер авадан авуна
  кӏанзава, анра жуьреба- жуьре карханаяр эцигуи, алишвериш худда хутун тӏалабзава. Чун ви патав меслятдиз атанвайди я. Чаз хуь - ре емишар кьурурдай завод
  эцигиз кӏанзава. Гудай чка авачиз жемятдин емишар пуч хьана физва. Шегьерризни
  аб\рувап тучуз жезвач. Бес кесибри чпип емишриз н_\ч ав)рай. Мад "гадариз жеч хьи,
  гьакӏ хьанила и кардин пагахъай вахъ галаз меслят ийиз атана. Къуй жуван хуьр
  абад хьурай, кесибарни агьваллуди. Вуна и кар гьикӏ гьисабзава? И завод чаз хуьруьн
  патав гвай вакь-фадин чилел эцигиз кӏанзава. И чка завод эцигун патал лап сент я. Дуьз
  я и чил чи бубайри вакьфадиз вегьейди я. Гьикьван хьайитӏани чилернн чӏехиди куьн я,
  — лагьана Мегьамедрасула. Гьажирамазанан гададини кьил юзурна гьакӏ тирди
  тестикьарна. Мегьамеда дикъетдив-дижб гана. Ам абурун гъавурда гьасятда гьатна.
  Чпиз авай кьван чилерни бес тахьана вакьфадии чилерал вил вегьезва.
  — Гьукуматди ихтияр гузвай кардиз мад зунни рази я. Гафар краралди субутун
  лазим я. За квез сифтезамаз хабар гун, хъеан гафар гана пис крар авуртӏа, законар
  чӏурпа, фялеяр алцурариз хьайитӏа гьа куьн «даях» тир шура гьукуматди квез инсаф
  ийидач. Эгер квез гьакьван дарвал аватӏа чилин месэла чкадал гьчл ая,— жаваб гана
  Мегьамеда.
  — Вун чахъ инанмиш хьухь, хуьруьнви. Чаз шура гьукумат гзаф кӏанда. Чаз
  залум пачагьди югь гайиди туш. Чи миллет гила азад хьанвайди я. Чун миллетпересар я. Чаз ам вилик тухуз, медени ийиз кӏанзава, — их- тилатдик акахьна
  Гьажирамазанан гада.
  — Гьелбетда, гьелбетда. Масакӏани хьун мумкин туш, — алава хъувуна
  Мегьамедрасула.
  — Куь гаф гьикьван сагъди ятӏа чун килигда, — зур айгьамдин къайдада лагьана
  Мегьамеда. Атайбур сагъ- рай лагьана хуьруьз хъфена. Хуьруьз хтай гьажийрии
  рухваяр тадиз кӏвалахдив эгечӏна. Абуру къазидихъ га- лазни меслятна. Сувараи патав
  атана. «Хуьруьн хур» лугьудай чкадал алай вакьфадии ник емишар кьурурдай завод
  патал хъеан сент чка тир. Сувара эцигай шартӏа- рал рази хьана, абуру завод эцигиз
  башламишна. За- воддин чӏехиди «фекьи» Гьасан эцигна. Гьасана югъ- йиф лугьун
  тавуна завод сезон агакьдалди гьазуриз тади къачуна. Пичер эцигзавай чкаяр
  кирпичрикай, амай- бурни аахтуналди яз тӏваларикай авуна сувагъна. Еми шар
  кьурурдай пуд пич эцигна. Сезон башламиш хьан- мазни емишар кьабулиз згечӏна*.
  Къунши хуьрерайни пӏинияр, машмашар, хутар къвез башламишна. Сикӏреӏ амалардай
  «фекьи» акваз-акваз дегиш хьана. Адахъ галаз рахун мумкин тушир, бегьем
  жавабарни I а г ^ з \ал-кьар нарази авуна.— Я Гьасан стха, зазни гьадаз сад хьиз
  машмашар авай. Вучиз адаз залай гзаф пул хьана, арза гана нехирбандин папа
  Исамуддипан диде къалур-на. Фекьидин чин чӏур хьана.
  — Я вах, ваз гьич рвгъуь кьванни ийидачни? Адан машмашар хъсанбур тир! —
  хъел кваз жаваб гана ада.
  — Къайсиярни зибур хьайила аданбур гьикӏ хъсан бур хьанай?— нехирбандин
  папа гъил къачунач. «Фе кьидин» чене зурзуна, цӏар^ вилерал кӏвепкӏвер хьана.
  — Квахь инлай черпел! — гьарайна ам масадан еми- шар кьабулиз эгечӏна.
  «Фекьиди» дуьз алцумнач. Иеси- ди кичӏез-кичӏез лагьана:
  — Я чан Гьасан халу, вуна гзаф заланарзава эхир!
  — Астагъфируллагь, я мусурман, ша жув килиг! — лагьана къапандин хилел кӏвач
  эцигна. Иесиди вуч хьа- натӏа кьатӏидалди «фекьиди» къапанар агал хъувуна.
  Иесидивай мад чуькьни ийиз хъхьанач. «Фекьи» Гьасаиа патан хуьруьнбур атайла лап
  шулугъзавай. Тӏимил нара- зивал авурвални: «К/ьачудач. Куь емишар хутах!»—лу- гьуз
  акваз-акваз абур алцурариз хьана. Мад чӏур жез эгечӏнавай емишар хутахиз жедайди
  тушир. Гьакӏ хьайи ла «фекьиди» бабли къачуна.
  Артухлама патанбурув вичиз минетизни тазвай. Емишар кьурурзавайбурни нарази тир.
  Авансар гуда лугьуз тӏимил гуз мажибар гудайла гзаф кьазвай. Кӏвалахдин тайин
  вахтарни авачир. Им сезондин вахтар я лугьуз йифизни кӏвалахиз тазвай. Садавни сят
  гвайди тушир, ам тек са «фекьидив» гвай. Адани гьикӏ вичиз кӏан хьа-йитӏа гьакӏ
  туькӏуьрдай. Сакӏани шумуд сятда кӏвалах-натӏа тайинариз жедачир. Арзаяр гзаф
  хьайиди Сувара Мегьамедрасулазни Гьажирамазанан хциз эверна.
  — Фекьи Гьасаналай гзаф арзаяр ава. Куьн адан кӏвалахдиз вучиз килигзавач.
  Советрин законар чӏурдай ихтияр квез ни ганва? — Сувара атӏугъна суал гана.
  — Гьич са чӏавузни чна шура гьукуматдин къанунар чӏурзавайди туш. Гзаф'буру
  гьахъсуз шикаятарзава, Гьа- сана чӏуру крар авурла чна адаз туьмбуыьзавайди я, —
  жаваб гана Мегьамедрасула.
  — Куьне гьакӏ кӏв^лахзавайбурни инжиклу ийизва, абур алцурарзава. Абурув гзаф
  кӏвалах ийиз таз тӏимил гьахъ гузва Ихьтин кӏвалахарни квез ихтияр авай- ди
  туш.
  — Чаи чӏехиди, чун ахьтин чӏуру рекье авайди туш. Чаз ахьтин патент ганва хьи,
  гьукуматдиз налог гайила са затӏни амукьзавач. Ишинайдалай кӏвахайди гзаф
  жезва. Гьакӏ хьайила фялейриз кӏандай кьван гьахъ ча- вай гуз жезвач. Абурни
  арзайра гьатзава. Чун мад ки лиг хъийида. Мумкин хьайи кьадар гьахъ чна артухарда, — лагьана Гьажирамазанан гадади.
  
  — Гьукуматдиз гайи налог фялейрин кӏвачяй туь- кӏуьриз кӏанзавани?
  Зегьметдин гьакъиндай авай зако нар чӏурайла куьне суддин вилик жаваб гуда.
  — Акӏ хьайила гьукуматди карханаяр ахъайдай их тияр вучиз ганвайди я? —
  Мегьамедрасул рази хьанач.
  — Ихтияр гана лугьуз гьич садавни советрин зако нар чӏуриз тадайди туш. Зиди
  квез кичӏерар гун туш. Эгер куь карханада и гьал давам хъувуртӏа чӏехи чкай- риз
  хабар гуниз зун маж>бур жеда. Хъсанди вядедамаз и чӏуру крарин вилик над кьун я,
  — векъи атӏай жаваб гана Сувара.
  Жезмай кьван вич хъсан тухуз алахънавай Мегьамедрасул садлагьана гадар хьана.
  Сувараз атӏудай жаваб гуз гьазур хьана. Хьанач. Гьажирамазанан гадади тадиз адан
  вилик пад кьуна.
  — Чан гьаким, ваз акьван хъел къвемир. Сабур ая. Чун туькӏуьр хъийиз алахъда.
  Чунни шура гьукуматдин итимар тушни. А къанунар чнани чӏурдач, кьилиз акъу- диз
  алахъда, — хъуьтуьлвилелди жаваб гана ада.
  — Заз хъел къвезвач. Зи буржи квез авайвал лугьун я. Яб тагайтӏа чӏехибуруз
  хабарни гуда, — милайим жа ваб гана Сувара. Эвернавайбур хъфена. Сувар кӏвалахар Исамуддинал тапшурмишна партячейкадиз Алидихъ галаз меслятиз фена.
  •— Я руш Дилбер, вун вучиз шехьда. Эгер ваз кӏан-завачтӏа гафунал кӏевиз акъвазна фидач лагь.
  /
  Адавай мад вун гужуналди тухуз жедач хьи!
  
  — Я чан Зуьгьре хала, гьакӏ фидач лагьаналди кьилиз фидани? Зи кьулухъ вуж
  гала, за нихъ далу акалда. Ам инсафсуз кас я, адакай хуьре низ кичӏедач. Исамуд-дии
  гьар юкъуз чи кӏвализ къвез зазни дидедиз гьараяр ийиз тади гуз хъфизва. Кье ам
  мад чи кӏвализ этана. Адав гвайди масад тир. Вилер ивиламиш хьаиа са кьве йикъалди
  вичиз эхиримжи жаваб це лагьаиа къурхуяр гана хъфенва. Эгер вичиз атунал зун
  рази тахьайтӏа, вичиз чидайвал ийида лагьана кӏевелай гьелегь кьуива. Завай вуч ийиз
  жеда. За вучин? — вилерай авахьзавай накъвари къекъифнавай хъуькъвер
  кьежирзавай. Адаз вуч ийидатӏа чизвачир. Вичивай вич гъилиз къачуз те-жезвай
  Дилбераз шехьунилай гьейри маса чара амачир. —- Шехьмир. Ада ваз куьмекдач.
  Дакӏандаз фидач лать, куьтягь хьана фена. Жуваз икӏ къаст авунин вуч метлеб ава, —•
  Зуьгьредиз рушан гьал лап хъсан чизвай. Бушвал авуникайни метлеб авачир. Адан
  рикӏ кӏеви авуна кӏанзавай.
  — Гьакӏ куьтягь хьана физвач. Зуьгьре хала, ваз ам чи кӏвализ атайла акунач.
  Пехъиди хьиз жезва. Внчи чавай лап пис кьисас вахчудалда. Гьар гьикӏ хьайитӏапи
  вичи зун тухудалда. Зун тухудай маса хва дидеди хан - вач лугьуда. Гьич са жуьрени
  рази ийиз мумкин кас туш. Минетунивай мадни пис жезва, — рикӏи-рикӏ незван ру ша
  жаваб гана.
  •— Бес куь дидеди вуч лугьузва?
  — Дидедиз адакай кичӏезва. Мад адавай вуч ийиз жеда. «Чан бала, ам инсаф
  атӏай кас я. Ада ви кьилсл писликвал гъидалди рази хьайитӏа хъсан я. Якъин ал лагьди халкьдайла ви пеле гьа икӏ хьунухь кхьенвайди я жеди. Мад вучда кьван
  кьисметдикай катиз жеч хьи, рази хьухь, чан бала! — лугьуз адазни зун фена кӏанзава.
  — Диде гъавурда авач, гужуналди руш дакӏандаз гудай а вахтар амач. Гила
  закон ви патал ала. Садавай- ни вун гужуналди гъуьлуьз гуз жедач. Чна исятда фена
  советдиз ва парт ячейкадиз хабар гуда. Абуру Исамуд- диназ чпин чка чирда.
  — Ваъ, чан Зуьгьре хала. Акӏ зун рази туш. Советни адан гъиле авайди я. Эгер чун
  арзадиз фейиди чир хьа йитӏа, ада зи кьилел писликвал гъида, — лагьана Дил- бера
  келегъадин къерехар гъиле кьуна шуьткьуьриз эгечӏна. Ам дерин хажалатдик кваз
  дерт чӏугвазвайди пашман вилери, зурзун акатнавай беденди къалурзавай. Ада
  келегъадин пипӏев вилин накъвар михьзавай.
  — Акӏ хьайила исятда чун Суваран кӏвализ фида, Вун рази яни?
  — Эхь. Сувар бахдин кӏпализ къведа.
  Абур варарив агакьайла, аялриз тӏуьн гана Сувар хуьруьн советдиз хъфиз
  экъечӏнавай. Мугьманар гьаят-диз гьахьайла Сувар тажуб хьана: «Куьн гьинай, и
  чкаяр гьинай, буюр кӏвализ ша!—Атайбур къенез ху-тахна. Куьрелди адетдин жузункачузун авуна.
  ~ Ваз чун Сувар, вучиз атайди ятӏа чидани? — лагьана Зуьгьреди ихтилат
  башламишна.( Зуыьреди агьва-лат ахъагъунивай Суваран гьал дегиш жез эгечӏна. Ат,а
  гьуьрслу яз я б акалзавай.
  — Исамуддина гьамиша квез куьмекар гузвайди, куь къайгъуда вич авайди
  ихтилатдай. Кар ихьтинди хьайи ла бес гилалди вучиз чуькьнач? — жузуна ада.
  — Абурувай гададикай кичӏела чуькьиз хьанач, —- жаваб гана Зуьгьреди.
  — Я руш Дилбер, ваз Исамуддиназ физ кӏанза- вачни?
  — Ваъ, чан Сувар бах, зунни ам таяр яни кьван. Заз ам кӏандач. Икьван чӏавалдини
  за адаз «дах» лугьуз гьуьрмет авурди я.
  — Вуна дах лагьайла ада чуькьдачирни? — руш акъ- ваз хьана, къекъифна.
  — Сифте вахтара ваъ, ахпа эхь. Къайгъу авач зи цуьк, са вахт къведа
  дахдикай ваз кӏани яр жеда лугьудай.
  — Мад куь арада маса рахунар хьаначирни?— Руш жава,б тагана фикирариз
  акъвазна. Сувара жаваб гуьз- лемишзавайди акурла ам рахуниз мажбур хьана.
  
  -г Садра булушкадиы чка гваз атайла дидени кӏвале авачир. Ада булушка алукӏайла
  гьикӏ аквадатӏа кили-гиз зал парча арушна зун кьуна темен гана. Зун шехьна. Гзаф
  йикъара зун адахъ галаз хъел хьана. Мад садрани адав зи патав агатиз тунач. Гьар зи
  патав агатиз кӏан хьайила адан рангар дегиш хьана, бедендик зурзун акатзавайди заз
  аквазвай. За кар икьван чкадал къве-дайди фикирначир.
  — Аквадай гьаларай ам кьве чин алай, гъейратсуз писан я. Чаз вич хъсан
  къалуриз, ажузриз кӏеквал ийиз алахънава. Вун ахлад, кичӏе жемир, чун адан
  къайгъуда жеда, — Сувар атайбур рахкурна вич Алидин патав фе на. Алидиз ада
  Дилберан агьвалат ахъайна.
  — Агь алчах, гьа и къилихралди тирни вичи партия- диз гьахь>нин патахъай арза
  ганвайди!—гьарай акъатна кӏвачел къарагъна ахцукь хьувуна. Ахпа кисе акъуд на
  кьве тупӏув ам кьуна, къара чипер кван тенбек акъудна, яргъи тум галай къалиян
  ацӏуроа. Чахмахар акъудна, къав атӏана цӏай яна хуш ни къвезвай къав къали-яндал
  эцигна чӏугваз башламишна. Къалиян чӏугваз ам и мукьвара вердиш хьанвайди тир. Са
  шумуд сеферда туп-туп гум акъудна спелдин хел сарак чуькьвена гьуьрслу яз: «Эхь
  гьакӏ я, халкьди ивияр экъична гьукумат вичин гъилиз къачурди мад Исамуддинар
  хьшнбуру чпиз бас-хас авунин патахъай тир жеди ман!» — лагьана къалиян гьалчна
  ичӏи авуна ам жибин-да хутуна. Гьамиша секин ва залап къилихдин и кьуьзек гила гзаф
  секинсуз хьана. Адан и гьал акур Сувар та-жуб хьана. Кьуьзекан хъел мус алатдатӏа
  акваз акъ-вазна.
  — Ви фикир вуча, вуна гьикӏ авун меслят къалурза- ва, — лагьана Али Сувараз
  килигна.
  — Исамуддиназ эверна адан кӏунар тӏарамарна кӏанда. Советрин азад
  дишегьлияр вичиз кӏандайвал къугъурзавай куклаяр туширди адаз чирун лазим
  я, — жаваб гана Сувара.
  — Ам бегьем итим туш. Кьантӏар мукьвал алай, вич- вичиз гзаф бегенмиш кас
  я. Гьакӏ хьайила заз адахъ га- лаз рахазни кӏанзавач. Лап хъсапди ам
  милициядин гъиле тун я. Эгер ваз сифте чун адахъ галаз рахана кӏанзаватӏа
  зверда ман. Белки ада чаз яб гуи, — рази хьана Али.
  Нянихъ абуру Исамуддиназ партячейкадин кабинет-диз эверна. Ина Суварни аваз
  акурди адак чашмиш хьана гъалаба акатна. Али Исамуддиназ агьвалатдикай хабар гана
  насигьатариз эгечӏна. Сифтедай вич хуьз ала-хъай Исамуддин ахпа хъел винел
  акьалтна къапарай акъатна «белерам-кесерам» лугьуз акъвазна. Алиди вичин гьал
  дегищнач, секин ва залан гьалда давам хъуву-V на, — Исамуддин вун жегьил
  къуллугъчи я, чӏехи инсан-рин патав жув гьикӏ тухвана кӏандатӏа чира. Чӏехибуру гузвай
  меслятрикай хъел татана абур кьун лазим я, —. тапшурмишна ада.
  — Вуна Али халу, зун квяй квазва. Зазни законар хъсан чизва. Вучиз куьн зи
  кьилдин уьмуьрдин кӏвалах- рик, хзандин месэлайрик акахьзавайди я, — ам
  Алидиз вилин тумунай килигиз акъвазна. Икьван гагьда чин чӏурна киснавай
  Суваравай мад давам гуз кьхьанач.
  — Я Исамуддин, ахьтин рахунар ваз кутугнавач. Гьич садазни законар чӏурдай
  ихтияр авайди туш. Пар тия чи кьилди уьмуьрдикни, хзандин месэлайрикни .акахьуниз мажбур я. Ада чаз дуьз рехъ къалурзавайди я. Ваз вучиз хъел къвезва. Али
  дайиди лап дуьз меслят гузва, — лагьана Сувара.
  — Абурни гьакӏ хьуй, вун хъсан гъавурда ава жеди. Амма зун са кардин гъавурда
  гьатзавач. Рушаз вун да- кӏанз-дакӏанз ваз ам вучиз кӏанзавайди я? Кӏанивал кьве
  патайни хьун лазим я. Ам гужуналди жедай кар туш хьи! — алава хъувуна Алиди.
  Исамуддин рази хьанач.
  — Абур вири зун дакӏанбурун фитнеяр я. Рушаз зун кӏанзавайди я. Эгер дакӏан
  тиртӏа бес вучиз гьамиша за тухвай бахшишар ада къачуна. Ида рушаз зун кӏанза
  вайди къалурзавачни? Нагьакь ерда квез завай вуч кӏан- зава?—лагьана ада.
  — Ваъ. Акӏ туш. Ина са фитнени авач. Вуна Иса муддин, абурун четин
  гьалдикай менфят къачуна. Бах шишар вуна гана. Дарда авай инсанри абур кьабулна
  ваз жезмай кьван гьуьрметарни авуна. Ви к\ьмекун ми- хьи рикӏелди хьанач. Ваз аял
  руш алцурариз кӏан хьа на. И кардин гъавурда гьатайла руша ваз кӏандач ла гьана
  малумарна. Вучиз ваз руш гужуналди къачуз кӏанзава. Идаз чна рехъ гудач, —
  вичин фикир малу марна Сувара.
  — За руш мажбурзавайди туш. Руш дидеди заз гуз алахъайла къачузвайди я.
  — Вуна абурук кичӏерар кутаз югъ гузвач. Мад ди деди вуч авурай? Чара атӏайла
  рази жезвайди я. Вуна абуруз эхиримжи гаф чирунин патахъай вахтни ганвач- ни? —
  лагьана Алиди.
  Исамуддинак гьуьрс какатна лугьудай гаф жагъун хъувунач. Ада къарагъна бармак
  вилерай акъудна къва-лалай куьрсарнавай тапанчияр дуьзар хъувуна.
  — Акӏ хьайила вуна зун итимдай кьазвач ман? Зун вуч хьуй! — гьарайна ада.
  Алиди къуьнер чуькьвена, Сувар кисна.
  — Ваз хъсандиз чир хьухь: руш гужуналди тухуз та- дайди туш. Гьаваянда жуван
  кьил шулугъда твамир! — Алиди кьетӏен фикир малумарна.
  — Квез заз лугьун хъийидай. гаф-зат! амани? — жу- зуна Исамуддина. Алиди кьил
  юзурна амач лагьана.
  Исамуддин чин гзаф чӏуру яз сагъ хьуйпи лугьун тавуна
  экъечӏна хъфена. И кардин гьакъиндай кьетӏен серен жемар кьабулун патал комсомоларни желбна. Кохмсо-
  
  молрин секретарь Пенжалидин гада Аюб атана. Ам юкьван буй дин, ацӏай беден авай жегьил тир. Бубадин
  ви ? лер хьиз ири чӏулавбур тир. _Дм.ма ^ДУ^УР тупшр Абуру
  "санал меслятна и кар гьик! кьиле тухудатӏа гегьенш
  план туькӏуьрна.
  
  Вацран мичӏер тир. Дилберни диде кӏвале ацукьнава. Абур цацараллайбур хьиз секинсуз яз гзаф
  сефил тир. Хуьрени гьар жуьре рахунар чкӏанва. Бязибуру руш ху-шуналди тефейтӏа Исамуддина ам
  зуруиалди тухудайди лугьузва. Са бязи мез хуьз тежербуру руш рази тахьай-тӏа ам гваз катна,
  кьилел писликвилер гъана вичиз ату-низ мажбурдайди я лугьуз рахунарни чукӏурзавай. Эхи-римжи
  сеферда Исамуддина атана «Са кьве югъ за квез муьгьлет гузва. Эгер и вахтунин къене куьне
  фикир аву-на заз кӏандайвал жаваб тагайтӏа, ахпа заз чидайвал ийида!» — лагьана хъфейдалай
  кьулухъ шумуд йиф тир хьи ам мад атана акъатнавачир. Дидени руш рикӏи-рикӏ нез «Яраб мад
  вуч хьанватӏа. Гуж хьайи касдин рикӏе мад вуч чӏуру къаст аватӏа?—лугьуз йифера секин
  ксанвайбур тушир. Дидени руш гзаф пай кисна, чеб -чпихъ галаз геж-геж, вични ишарайралди
  рахазвай. Ди-деди ухьт аладарна: «Яраб гьикӏ хьанатӏа?» лагьайла руша... «Лагьай вахтуиилай са
  шумуд йифни алатнава, акъатнавач», — умудсузвилелди жаваб гана мад яргъал-ди кисна. Хейлин
  вахтар фейила сада рак гатана и се-кинвал чӏурна. Кӏвалевайбуруи рангар атӏапа абурук зурзун
  акатна. Чеб-чпиз килигыа, садани чуькьнач, кисна. Мад рак гатун хъувуна. Эхир диде къарагъна
  ракӏа-рал фена: «Вужа?» — жузуна. «Ам з>н я. Рак ахъа -гъа!» — къецихъай Исамуддина
  жаваб гана. Ракӏарай чуькьни тавуна къенез гьахьай Исамуддинакаи эрекьдин ни къвезва.
  
  — Гьан, гила лагь кван куь эхиримжи гаф вуч ятӏа?—динма-диндирма
  гьарайна ада. Адан чин гзаф чӏуру тир, хъел квай. Ам дидедизни рушаз вичии
  яру хьанвай вилерал кӏвенкӏвер авуна килигна тапанчияр мадни вилик гъана бармак
  лап вилера туна сабурсузви-лелди жаваб гуьзетиз акъвазна. Исамуддинал рекьин
  парталар алай. Гьамиша кӏаникай галай тапанчиярни къе винелай юкьва кутӏунна
  гъилени къамчи кьунвай. Дидедизни рушаз гьикӏ жаваб гудатӏа чизвачир. Садлагьана авайвал жаваб гайитӏа ада писвал авуникай ки-чӏезвай, жаваб геж хьунивай
  Исамуддин гагь садаз^ гагь муькуьдаз нез кӏандай гьалда килигиз сас регъвез-вай.
  Ам чӏуру къастуналди атанвайди дидедизни рушаз чир хьана. Кӏвале ахьтин залан
  секинвал гьатнавай хьи, мад давамиз хьун хъувун мумкин тушир. И залан секинвал
  яргъалди фин мадни хаталу тир. Дидеди эхир шел акахьна туьд бамишзавай вичин
  хъел акъвазарна яваш ва хъуьтуьл ванцелди кичӏез-кичӏез жузуна: «Я чан хва
  Исамуддин, вак вучиз акьван тади ква. Тӏимил кьван мад сабур хъувуртӏа жечни?»
  — Ваъ! Бесрай, мад вуна зун абуралди тухарайди. Заз гила абур кӏамач. Заз вуна
  куьрелди лагь^руш заз гуз кӏанзавани кӏанзавач!—гьарайна ада. Диде кяй хьана
  жаваӏб гуз тежез гьакӏ амукьна. Дидедин и гьал акур руш жаваб гуз кӏанз вилик
  хьана. Вилербурна та- диз дидеди руш акъвазарна.
  — Я чан хва, вун заз хва кьван кӏандайдан чӏалахъ ягъугъ. Эвленмиш хьунухь лап
  чӏехи месэла я. Ам хъсан юкӏвар-чипӏер яна, фагьумдалди авуна кӏандай кӏвалах я.
  Вични кьведазни кӏанз хьайитӏа хьана кӏанда. Зи ру ша вун вичин стха.., — лагьаначир
  хьи, Исамуддина гьа райна адан гаф атӏана вичи башламишна.
  — Заз ви и яргъийрихъ яб акалдай вахт авач, — гьа- рагъиз гьарагъиз вичин метлеб
  ачухариз эгечӏна. Ада рушан дидедив сив ахъайиз тазвачир. Исамуддин геж
  хьайила, балкӏанрал тунвай адан юлдаш, балкӏанар жу- гъунал кутӏунна пенжердихъ
  атана. Адаз пенжердихъай яргъаз жезвай кӏвачерин ван атана. Белки кицӏ я жеди
  лагьана ада и кардиз фикир ганач. Дидедихъ галаз гьа- рай-вургьайдикай метлеб хкат
  тавуна геж жез акур га да ам туна рушахъ элкъвена.
  — Я руш Дилбер! Вун аял туш. Ваз и кардин эхир квел куьтягь жедатӏа хъсан
  чизва. Де лагь кван вун заз къведани?—-гьарай ацалтна руш вилерив нез акъвазна.
  Исамуддин атайдалай кьулухъ Дилбера кӏвалин пипӏе акъвазна адан рахунрихъ яб
  акалзавай. Ам гьуьрслу язидан эхир гьикӏ жедатӏа акваз акъвазна. Адавай Исамуддинан эдебсуз гьерекатриз таб гуз жезвачир. Хъиле адак фул кутунвай. Са шумуд
  сеферда гададиз атӏай жаваб гуз кӏанз ам гьазур хьана. Гьар сеферда дидедя руш
  вилербуриз акъвазарна. Гила хьайитӏа, вири ибур куьтягь хьана садлагьана гадади
  вичивай эхиримжи жаваб гун тӏалабуни руш чашмишарна. Вуч лугьудатӏа чиз амукьнач.
  Ахпа адаз жавабдин чкадал экъуьгъиз кӏан хьана. Кьил хкажна Исамуддиназ килигай
  рушавай ви-чивай-вич квахьна. Адал суфат аламачир. Гада рангар атӏана цал хьиз лацу
  яз зурзазвай. Ивиламиш хьанвай адан вилериз затӏни аквазмачир. Исятда адай вири
  жуь-ре чӏуру крар акъатун мумкин тир. Дилбера вич гъилиз къачуна.
  — Я Исамуддин стха! Хуш авачиз хьайила ашкъи зуруналди масадан хиве тваз
  жедай кар туш зхир. За вучин. Заз вун стха хьиз кӏан я, — явашдиз жаваб гана. И ван
  хьайи гададивай вич хуьз хъхьанач. Хъел кваз фена рушан гъил кьуна вичелди
  чӏугуна.
  — Акӏ хьайила ваз зун кӏандачни, вун заз къведач- ни? — лагьана гьарайна.
  Дилбера кӏевиз кьунвай вичин гъил хъуткьунарна гададин гъиляй акъудна.
  — Ваъ! Заз вун кӏандач. Гьич са чӏавузни зун ваз къведач! — рушани гьарайна.
  Икьван гагьда хвенавай хъел адавай мад хуьз хъхьанач, дуьздал акъатна. Адаз гила
  мад кичӏезмачир. Хъилен гьуьрсуьнив ацӏанвай ру шан вилер еке хьанвай.
  Исамуддина рушавай ихьтин жаваб гуз хьун фикир-навачир. Атӏай жавабдин ван
  хьайи гададиз са вуч ятӏа-ни лугьуз кӏан хьана сив ахъайна. Амма гьуьрсуьнин
  гужлувиляй затӏни лугьуз тахьана ван акъатнач. Эхир гьарайна, гъилевай къамчидив
  
  руш яна. Рушайни диде-дай акъатай цӏугъдизни яб тагана руш къужахда кьуна къецихъ
  экъечӏна «балкӏанар» лагьана вичин юлдашдиз гьарайна. Пенжердихъай хкечӏна зверай
  юлдашдиз ку-тӏуннавай чкадилай балкӏанар жагъун хъувунач. Исамуддина мад фад
  гваз хъша лагьана гьарайна. Юлдашдиз вучдатӏа чиз амукьнач. Эхирдай ада терсина
  кӏуртар алукӏнавайбуру балкӏанар вичивай къакъудна гваз кат-на лагьана тапарарна.
  И ван хьайи Исамуддин делида хьиз гьарайна юлдашдизни экъуьгъна руш къужахдаваз
  катиз башламишна. Дилбера гзаф чабалмишиа тӏем агакь тавурди адан ӏъилер
  сарарив кӏасна. Исамуддинай гьарай акъатна Гъилер ахъа хьана руш къужахдай аватна.
  Рушаз къарагъна катиз кӏан хьайила Исамуддинан кьуьл акьуна вич-вичелай фена ярх
  хьана. Исамуд-диназ вучдатӏа чиз амукьнач. Ам дели жедай чкадал атанвай. Тадиз
  къвалал гъил вигьена тапанчияр акъудиз кӏан хьана. Тапанчийрал вегьей гъил са
  къуватлу гъиле-ри кьуна акъвазарна.
  — Гила вун чи гъиляй мад санизни фндач! — лагьа на комсомол ячейкадин
  секретарь Аюба гьарайна Иса муддин элкъвена гъил кьунвайдаз кялигна Вужар
  ятӏа чир хьайи Исамуддинан рангар атӏана. Адаз комсомол- рихь галаз къал-макъал
  акъудиз кӏан хьана. Абуру Исамуддин юкьва туна санихъни юзурнач. Кьведа адан
  гъилер кьулухъ ялна мерездалди кӏевиз кутӏунна тапан- чиярни вахчуна.
  Исамуддинан юлдаш ада вичиз экъуь- гъайди ва иниз гзаф инсанар атайди:
  «Нагьахъ еридик ажеб за кьил кутуначни?»—лагьана фикирна атайбуруз вич чир
  жедалди кьил баштанна катна. Гьарайзавай^ диде вични рушан гуьгъуьниз
  экъечӏна. Руш Исмуд^щба яна ярх хьайила дидеди зверна вич-вичелай фенвай ру шан
  кьилихъ ацукьна чӏарар чухваз, йикь-шуван ийиз башламишна. Космомолри
  Исамуддин кутӏунайла; «Чан рухваярВ/Аллагьди квез нуьсрет гурай, куьн бахтлу
  авурай!^ лугьуз диде шадвиляй шехьна. Гьа и арада Суварни Али атана агакьна.
  Хъуьруьнни шел акахьна- вай дидеди абуруз разивилериз башламишна.
  — Куьн гзаф сагърай. Аллагьди куь балаяр бахтлу авурай. Эгер куьн вядеда
  агакьначиртӏа, а залумди зи < баладин кьилел са писликвал гъидай, — лагьана ада.
  —- Руш зуруналди гваз катун адаз гила чна чирда! Ам советрин законрин лап
  хъсан гъавурда твада. Мад квез кичӏе хъижемир! — лагьана Сувара руш кӏвализ
  хутахун жегьилрал тапшурмишма. Дилбера вилер ахъай-на яваш ванцелди лагьана:
  «Куьн гзаф сагърай. Зегьмет чӏугвамир, завай хъфиз жеда», — къарагъна явашдиз
  кӏвализ хъфиз башламишна. Кӏвачел къарагъай руш кьил гижи хьана ярх жезвай.
  Дидеди тадиз ам кьуна чи-лел ацукьарна рушан кьил вичин метӏел эцигна. Рушан
  пелекай курум-курум къайи гьекь авахьзавай.
  — Чан руш! Мад ваз куькай кичӏезма. Сувар бахди^, Али дахди ва и кьегьал
  жегьилри садавни вак кягъиз' тан хъийидач! — лагьана диде руш секинариз алахъна,
  
  2-к ь И л ДАГЪЛАР ЭКУЬ ЖЕЗВА
  
  дах, вун мад хъфин хъийидайди яни? — жузу- на къужахда ацукьнавай гъвечӏи руша.
  — Эхь чан руш! Са кьве йикъалай дах хъфиз-вайди я, лагьана хъуьрезвай Агьмеда
  рушаз темен га-на. Руша вичин пӏуз куьрсарна, ам мад хъуьруьн хъувунач.
  — Аялри вуч авурай, аӏбур къурхутмиш хьанва. Дах- дин рехъ гьикьван абуру
  вилив хуьрай.— чаяр цазвай чкадилай пашман хь*йи руш акурла Сувара лагьана.
  -- Чи аялрини гьамиша чпин дах мад хъфимир, акъ-ваза лугьуз хурук кутуна жеда,
  — Гуьзелагъа ихтилат-дик акахьна.
  — Дугъриданни чи хзанар лап тӏимил вахтара санал жезва. Чун округдин меркезда
  къуллугъдал алаз геж- геж аялрин патав хквезва. Са кӏвал жагъурна заз аялар
  меркездиз тухуз кӏанзава, — чал спелрин кӏаникай хъуь- рена Мегьамед.
  — Чаз гьа мумкинвални авач. Сувараз хуьруьн Со- ветдин кӏвалах туна меркездиз
  къвез кӏанзавач, — ла гьана Агьмеда.
  — Советдин кӏвалахар гила са гьал гуьнгуьна гьат-зава. Абур туна зун гьикӏ
  меркездиз къведа, — лагьана Сувара. Адан кӏвалахар гила мадни гзаф хьанва. Сифте
  вичин диде, ахпани аран диде кечмиш хьана, кӏвалин кӏвалахарни вири адан хиве гьатна.
  Советдин кӏвалахри адан чӏехи пай вахт къакъудзава. Кӏвалахриняцӏа гьаг-навай
  Сувараз гена Зуьгьреди куьмекар гузва. Къени избачдин кӏвалахдилай кьулухъ Зуьгьре
  Сувараз куьмек гуз атанва. Къулан вилик акъвазна хуьрек гьазурзавай-ди Зугьре я.
  Кӏвале Дербентда кӏелзавай Мусани ава. Мусади худда гьатна чпин партшколадикай
  ихтилатзава.
  
  Ихгилагрнп ара и Мусади педтехпикумдилай. алава яз Дербентда мад са школа,
  кызед тагьай дсрежадин школа ахъа жезвайди \абар гана:
  — Дербентда ахъа жезвай и цӏийи школада тӏуьн- хъун, алукӏуп вири
  гьукуматди гузва. И школада аялар вири патарихъай таъмин ийизва. Лугьунриз
  килигайла и кьвед лагьай дережадин школа гзаф хъсанди жеда. И школадиз
  Азадни Курум кӏелнз ракъурайтӏа лап хъсан жедай, — Мусади меслят кьалурна
  Азадани К\ рума хуьруьн школадин кьуд лагьай классда лап хъсан къиметар аваз
  кӏелзава. Чпелайни муаллимар вирн рази я.
  — Дуьз меслят я. Мад абуру хуьруьн школани куь- тягьзава. Ахпа абур кӏелиз
  шегьерриз ракъурна кӏанза- вайди я. Чаз окружкомдизни Дербентда кьвед лагьай
  дережадин школа ахъа жезвайди кхьенва. Гьа и цӏийиз ахъа жезвай школадиз аялар
  ракъурун тӏалабнава, — Агьмед Мусадин фикирдихь галаз рази хьана. Пнал Азад
  ва Курумни алай. Абурузни шад хьана.
  Абур и рахунрик кумаз Зуьгьреди хуьрекни гьазурна вилик гъана. Вирида Зуьгьреди
  гьазурнавай дадлу хуьрек чӏехи иштягьдалди нез эгечӏна.
  Дербентда цӏийи школа ахъа хьунин ва Азадни Курум гьаниз кӏелиз физвайвилин
  хабар хуьруьз чкӏапа. Гзаф аялри чебни Дербентдиз кӏелиз фида лугьуз гьа-зурвилер
  акваз эгечӏна.
  Августдин вацра са десте аялар Азадни Курум галаз Дербентдиз фена. Сифте яз
  хуьряй шегьердиз фейи аял-риз Дербент женнет хьиз акуна. Туьквенрай ацӏанвай ва
  гьар жуьре шейэр бул тир Тахта базар акурла аялар гьейран хьана амукьна.
  Кьвед лагьай дережадин школадиз кьабулун патал имтигьанар башламишна. Хъсан
  къиметар аваз имти-гьанар вахкай Азадни Курум школадиз кьабулна.
  Школада кӏелзавай вахтунда Курум Саламахъ галаз гуьруьшмиш хъхьана. Амни
  икӏ хьайи кар тир. Са сеферда Ахцегьай атай гадайри чпин хуьряй акъатай
  революционеррикаи гьим сад лагьай чӏехи революционер я лугьуз гьуьжетариз
  башламишна. Садбуру Къазиме-гьамед, муькуьбуру Мукьтадир, са бязибуруни Алимирзе
  Османов ва масабур хьунухь успатиз алахъна. Абурун и гьуьжетрик акахь тавуна
  чӏулав вилерин яхун гада акъвазнавай. Ам кисна яб гуз рахунрик акахьзавачир.
  3 Зак.