Gölnisa - 3

Abzıynıñ täcribäle şaktıy zur ğomere monı raslıy, häyer holkı kızu da, täväkkäl dä ide anıñ. Süz arasında turı kiterep, avılda bik häybät ber kız barlıgın yegetneñ kolagına irtägäsen brigadaga baru belän saldı. Yeget däşmäde. Abzıynıñ süzlärenä iğtibar itmägän kebek kılandı. Yäşlär şundıy inde alar, monı Abzıy küptännän belä, borınnarın kükkä çöyälär, imeş alar üzlärenä üzläre huca, üget-näsihät alarga kiräkmi. Abzıy, barıber, üzeneken itte, bälki yegetneñ küñelen cälep itärmen, dip, eş arasında da, dürt-biş minut yal itü vakıtında da äñgämäne haman şul yakka bardı. Söyläşergä uñaylılık ta bar ide, bügen tözelä torgan korılmanıñ tege oçında alar ikäü genä eşlädelär. Abzıy kıznıñ tösen, buyın, çibärlegen, eşkä uñganlıgın tasvirladı. Läkin yeget haman läm-mim süz kuşmadı, kız hakında soraştırmadı, tıñladı gına. Läkin anıñ süzlärenä yegetneñ çırayı üzgärüennän, vakıt-vakıt küz karaşınıñ oçkınlanıp, yaltırap kitüennän Abzıy anıñ kızga küñele tartıluın sizde.
- Kart änise belän ikäü genä yäşilär, - dide ul, süzlärenä ayırım basım yasar öçen suzıbrak äy-tep,- kız öy eşlärenä dä uñgan. - Annan, ätisennän kalgan bulsa da, yort-karaltıları da äybät, tözek, - dip östäde.
* * *
Gabdulla abzıynıñ tırışlıgı yukka kitmäde, yegetne Fatıyma señlekäşe belän tanıştırırga künderde. İkençe könne eştän soñ, kiçen koyaş bayarga dip aşıgıp ofıkka tägärägändä olı uramnan ayırılgan tıkrıktan ike ir-at atlıy ide. Bolar Abzıy belän Ğalim yeget idelär.
Yegetne kayçan kiteräsen Abzıy kızga äytmä-gän ide, häyer, kiçä äytä dä almıy ide. Kız hakında, öydä bulsa yarar ide, dip borçılıp kilde. Allaga şöker, öydä bulıp çıktı. Kunaklarnı änise Sälimä karçık karşı aldı. Kız belän änise arasında kunaklar kilü mömkinlege hakında söyläşü buldı, kü-räseñ, kunaklarnıñ kötmägändä kilep çıgularına karçıknıñ ise kitep aptırap kaluın Abzıy sizmäde. İşektän kemnärneñder kergänen, sälam birep, häl-ähval soraşuların işette, küräseñ, kemnär anda, dip, tür yaktan Fatıyma üze dä kilep çıktı. Hälne kız şunda uk añlap aldı. Yözenä beraz kızıllık yögerde, läkin yegetkä tartınmıyça kul birde (Gabdulla abzıy belän nikter küreşmäde), - äydägez, türgä uzıgız, kunak bulırsız, - dip eçkä çakırdı.
- Tanış bulıgız, bu yegetne, Ğalim, dip atıylar, - dide, yaktarak torgan Abzıy, - Fatıymanıñ ise-men atamadı, - anı, möğayın, yegetkä äytkän bulgandır inde, - Yeget kunaknı yahşı hörmät itegez, - dide Abzıy östäp, boyırgan sımanrak tavış belän, üze kitärgä cıyındı.
- Huş bulıgız, min kitäm.
Äbi dä, Fatıyma da,
- Yuk, yuk, kitmiseñ, ğomer dä ber kilgän kunaknı çäy dä eçermi cibärü oyat bulır, - dip, Abzıynı kalırga kıstadılar. Läkin Abzıy rizalaşmadı. Häyernisa tütiyeñ kötäder, dip, şunıñ östenä mäşäqatem dä bar, dip, çıgıp kitte. Sälimä karçık anı kapkaga qadär ozattı.
- Ya, Alla, kavışuları häyerle bulsın, dide Abzıy eçennän häm äkren genä, aşıkmıyça gına öyenä atladı.
Sälimä karçık turı öyenä kerergä niyätlänmä-de, küräseñ, uramda Abzıy anıñ hayvannar belän söyläşüen işette: Ay, malkaylarım, açıkkansızdır, kötüdän tuymıy kaytasız, meskenkäylärem. Häzer aş-suı biräm, salam salam üzegezgä, tamagıgıznı tuydırıgız...
* * *
Fatıyma belän Ğalim ber-bersenä oşadılar, küräseñ, tiz genä yaratışıp ta ölgergännär, möğayın, tanışularına ike atna da uzmıyça öyläneştelär. Gabdulla abzıy belän Häyernisa tüti tuyda hörmät iyäläre bulıp türdä utırdılar. Yäşlär isemennän alarga büläklär dä birdelär: Häyernisa tütigä kül-mäkkä küz kamaştırırlık bizäkle material, Gabdulla abzıyga kıtaydan kilgän (ul çaklarda kıtayda kilgän külmäklär modada ide) soroçka.
Şul vakıtlardan soñ küpme yıl uzgandır inde - dürtmeder, bişmeder, - Gabdulla abzıy täğayen genä häterlämi,- ul Fatıymanı kürep, tuktap ber tapkır da söyläşkäne bulmadı. Karçıgı Häyernisa tüti ber könne çäy eçep utırganda süz arasında alarnı iskä töşerep, Fatıyma señlekäşneñ ike balası, - ber ulı, ber kızı üsä inde, dip äytep kuygan ide, Abzıy, küpme vakıt uzgan, dip häyran kalıp utırgan ide. Ul zamanda Abzıy därmanlı ide äle, kolhozda eşläp yöri ide. Häzer ul öçençe yıl pensiyädä.
Fatıymanı Abzıy tagı da ber tapkır sözep karap aldı da, anıñ:
- İsänmesez, Gabdulla abzıy, - diyüenä:
- Häzergä Allaga şöker, señlekäyem, - dide dä, karşı stena buyındagı urındıkka kürsätte, - utırıgız.
Fatıyma utırgaç, häl - ähvällären soraştı.
- Äniyeñneñ häle niçek?
- Äybättän tügel. Ayakları avırta. Nık sızlıy, dip zarlana. Filşer darular birä, faydası timi, di.
- Alay ikän. Avır häl - kartlık ğalämäte inde. Üzegezneñ isän-saulıgıgız niçek? Balalar üsä-lärme?
- Allaga şöker, tugaç, üsälär inde. Üzebez isän-sau gına yäşibez.
- Kiyäü belän äybät torasızmı?
- Yäşibez inde şunda...
Yäşibez inde şunda, di kızkay - bu süzlärne añlarga tırışıp, Gabdulla abzıy ber mizgel uyga kaldı. Karçıgı berkön, äybät yäşilär, digän ide. Gabdulla abzıynıñ başındagı şikle uylarnı Fatıyma señlekäşe dä sizende, ahrı, häm Abzıyga soraşkançı üze söyläp birüne yahşırak taptı, küräm.
Gabdulla abzıy, min siña ber möhim yomış belän kilgän idem, - dide ul uñaysızlanıp kına.
- Yomış belän, diseñme?
- Äye, ber yomış belän.
- Ya, äyt, nindi yomış ul.
- Äytüe dä uñaysızrak inde, abzıkayım. Başka çaram yuklıktan gına kildem inde siña, ğayeplämä-säñ...
- İ, balakayım, nindi ğayepläü bulsın di bez-dän, olı keşelärdän. Zinhar, tıñlıym, tartınma.
Fatıyma kinät, äytimme, yukmı, dip ikelä-nep, kauşap kalganday buldı. Berazdan uñaysız-lanuın ciñde, kem bulsa işetä kürmäsen, digändäy, tavışın äkrenäytep, gäüdäse belän Abzıy yagına avışa töşep:
- Ğailämdä iminlek yuk, abzıkayım, - dide.
- Närsä dideñ, iminlek yuk, dideñme, döres işettemme?
- Döres..., döres işetkänseñ, Gabdulla abzıy.
Abzıy aptırabrak kalganday buldı.
- Kızım, bu ni digän süzeñ?
- Ğalim bozıldı...
- Añlap citmim, balakayım, niçek inde ul bozıldı?
- Eçä başladı. Eşennän tup-turı öygä kaytmıy, kayber könnärne kunıp ta kala. Kaya kunadır, ber Alla belä - ällä bergäläp eçkän iptäşlären-däme, ällä ber hatın-kızdamı. Kaya yöriseñ, disäm, cavap birmi, minem belän söyläşmi.
- Gacäp!
- Hätta... - Fatıyma başlagan süzen betermi tuktap kaldı. Açık tügel mikän, dipter inde, işek yagına karap aldı, - yanıma da yatmıy, ikebez ike urında yoklıybız, - dide uñaysızlanuınnan küzlä-ren yäşerep.
Abzıkaynıñ yözenä az gına yılmayu çıktı, läkin anı sizdermäskä tırıştı, kuyı sakal-mıyıgı da monı yäşerde, kızkay monı sizsä, üpkäläve dä mömkin ide.
- Kaya kunganlıgına şiklänäseñme?
- Bik şiklänäm, Abzıkayım, şuñardan üzemne kaya kuyarga belmi azaplanam da. Ul öydä bulmaganda tönnär buyı yoklamıyça çıgam.
Gabdulla abzıy küzlären idängä töşerep uylanıp aldı.
- Işanasım kilmi, kızım. Ğalim bik ädäple yeget, sin söylägändäy bozılırday keşe tügel ul. Möğayın, sin anı üpkälätkänseñder. Ya açıktan-açık söyläp bir äle, nidän başlandı soñ bu bozılışuıgız.
Fatıyma üzeneñ ğayeben açarga isäplänmägän ide. Alay da, bolay da uylaştırdı, üzen ğayepsez itep kürsäterlek añlatma taba almadı, kıyın bulsa da döresen genä söylim dä biräm, digän fikergä kilde.
- Söylim inde alaysa. Buldı bezneñ arada beraz süzläşü. Üzeñ beläseñ, abzıkayım, avıl cirendä mal-tuarsız yäşäp bulmıy. Sıyırıbız bar, tanabız, bıyılgı bozauıbız bar. Bıyılgı bärännäre belän sarıklarıbız da altı baş. Yıl sayın hayvannarıbız şul çamada bula. Alarga azıgıbız här yıl citär-citmäs kenä bula. Kışnı çak çıgalar. Uzgan yaz hätta kürşe Väli abzıydan alıp tordık, haman kaytarganıbız yuk äle. Köz uzıp bara, kışka da küp kalmadı inde, malkaylarıbızga bügennän ni peçänebez, ni salamıbız yuk, diyärlek. Niçä tapkır äyttem Ğalimgä, soñga kaldırma, häzer ük kolhoz idaräsennän yazdırıp al da, hayvannarga kışka citärlek azık kiterep kuy, didem, Väli abzıyga burıçıbıznı kaytarırlık ta bulsın, yaz soñrak kilsä dä, citärlek bulsın, didem. Ber äyttem, ike äyttem, kolagına da elmi. Tagı niçä tapkır kolagına töşerdem, işetmi dä. Çıdarlıgımnan çıgıp, tirgäp taşladım. Üzeñ belmäsäñ, kürşeläreñnän kürep bel, didem. Soñınnan, änä Ähmätkä kara, bergä eşlisez bit. Ul küptän kiterep, sarayına kertep öyep kuydı inde, didem. İşetmi dä kebek. Şul qadär açuım kilde üzenä, bötenläy täqatemnän çıktım.
- Sin, didem, bu ğailädä kem, irme, ällä ber gamsez malaymı? Sin bezneñ ir zatı tügel, küräseñ, didem. Soñgı süzlärem yaramadı, küräseñ:
- Ä, şulaymeni, min siña ir tügelmeni! İdi k çertu, dip, urısçalatıp sügende dä, işekne katı bärep yabıp çıgıp kitte. Bu häl, süzläşü, dip äytim inde, irtänge çäy vakıtında buldı. Kiçen Ğalim eştän öygä kaytmadı. İrtägäsen irtä belän çäy dä eçmiçä eşenä yögerdem. Mine kürgäç, tagı da bozıldı, keşelär aldında hur itep kuıp cibärde. Monda ezeñ bulmasın, di. Min yılıy-yılıy kaytıp kittem. Kiçen kayttı kaytuın, läkin nık iserek ide. Şunnan birle yış eçä, kayber kiçlären kaytmıy da... Kaya kunadır inde, ällä ber hatın-kızga sıyına mikän? Menä şunısı mine yandıra da, köyderä.
- Anısı bulmas, kızım, ışana almıym, - dide Abzıy Fatıymanı tınıçlandırırga tırışıp.
- Belmim şul, abzıkayım. Şiklänäm. Yörägem ärnep tora. Ällä nilär uylap tönlä yoklamıyça çıgam.
İkese dä beraz gına tınıp torgaç, Fatıyma ütenü küzläre belän Abzıyga tekälde.
- Gabdulla abzıy, üteneçem siña şul: Ğalim sine bik ihtiram itä, haman, haman sine zurlap, maktap kına isenä ala. Sin añar üget-näsihät birsäñ, rätlänep kitär ide, dip uylıym.
- Üget-näsihät birüne sorıysıñ meni?
- Äye, abzıkayım, sine sorıym, ütenep sorıym.
- Alay ikän... üget-näsihät birüne sorıysıñ ikän... ğailä nizagına kısılunı ütenäseñ ikän...
Gabdulla abzıy cavap birergä aşıkmadı. Divan artına yata töşep tonık küzlären kısıp, idängä tekälep, uyga kaldı. Ä Fatıyma, mölderägän küzlären Abzıyga yünälderep, uñay cavap kötte. Abzıy haman uylandı. Ozın sekuntlar uzdı, häsrätle Fatıymaga bu mizgellär ber ğomerdäy ozak toyıldı.
* * *
Uylanırlık närsä bar ide Gabdulla abzıyga.
Gabdulla abzıynıñ keçe kızı Säkinä kiyäügä yögerep çıktı. Rätle yegetkä çıksa äle ber häl, cil-kuar tärtipsez ber malayga, - Abzıy anı «yeget» dip atarga da hurlana, - mäshärä itte äti-änisen. Malayı Abzıylardan biş-altı öy arı-gına yortta üste. Anı üstergän ğailäneñ bar hälen, malaynıñ baladan üsep citkänçe här adımın, holkın, ğadäten, kılgan eşen kürep, belep tordılar.
Ätise - salmış Zinnät ğailäçel keşe bulmadı, eşkä, dönya kötügä tırış, ihlaslı adäm tügel ide. Alay-bolay gına eşläp, hämer eçep, gülät itep ciñel genä yäşärgä yaratuçan adäm ide. «Salmış» digän yaman atnı da añar şul säbäptän kuştılar. Kolhozda totrıklı eşlämäde. Yış kına kayadır kitep, yartışar yıl, kayçakta berär yıl yugalıp yörde. Anıñ hakında tegendä urınlaşkan ikän, annan başka urınga küçkän ikän, kebek häbärlär, süzlär avılda küp yörde. Läkin çit cirlärgä kitep tä ällä nilär kırmadı, küräseñ, hatınına yärdäm itkänlege dä, ğailäsen üze yanına çakırganı da işetelmäde. Anda da salmış buldı, küräseñ, andıy keşene naçalniklar yaratmıylar bit. Soñgı vakıtta hat-häbäre dä kilmi ikän, kayadır kitep yugalgan ikän, dip söylädelär avılda.
Malaynı änise yalgız üsterde.
Änise sabır gına holıklı hatın ide, avılga yaman atı çıkmadı. Malay atasına ohşap tudı, küräseñ, baladan uk tıynaksız buldı. Uramda iñ usal, sugış çukmarı malay ide. Üzennän bäläkäyräk malay-şalaynı kıynap, kız balalarnı cäberläve belän uramda küp tapkır tavış çıgardı. Atası daimi öydä bulmagaç, änise, mesken, ni eşli alsın, malayı tıynaksız bulıp üste.
Malay mäktäp yäşennän ük tämäke tarta başladı. Bu hakta änisenä äytüçelär dä az bulmadı, tıñlata almadı, küräseñ. Ukuga da küñele bulmadı malaynıñ, dürtençe klasstan mäktäpkä yörmi başladı. Ukımadı da, kolhoz eşenä dä yörmäde, halık telençä äytsäk, at tizäge tibep yörde. Eçüne tiz öyrände. Avılda anıñ hakında, atasınnan kalmas, diyälär ide. Häzer aña uncide yäş, üsep citkän adäm balası diyärlek, läkin belgän hönäre yuk, eşkä därte yuk, brigada da anı-monı gına eşläşterä, anı da brigadir kuşkannan gına, telämäsä, eşkä çıkmıy da, tray tibep, arakı eçep yörep könnären uzdıra.
Menä şul gönah şomlıgına yabışıp çıkkan Gabdulla abzıynıñ Säkinäse.
* * *
Yazgı çäçü mizgelläre dä Gabdulla abzıynı därtländerä. Kırda çäçülär niçek bargannı üz küze belän kürep beläse kilä anıñ. Pensiyädä buluına karamastan bu vakıtlarda yıl sayın öç–dürt köngä genä bulsa da kırga brigadaga eşkä dä çıga ul. Kırçılar: «Olı başıñ belän monda nindi eş betermäk bulasın?» – dip, häteren kaldırmıylar anıñ, ä brigadir yeget çıguına şatlana gına. Därmanına kürä abzıyga ya çäçü kırı östendä, ya stannıñ üzendä uk eş tä tabıla. Yärdämem dä tiyär, kiräk bulsa, kır hezmätkärlärenä faydalı kiñäş-lär dä birermen dip, bıyıl da yaz mäşäqätläre könnärendä kırga eşkä çıkkan ide, läkin moradın tormışka aşıra almadı. Kinät kenä öyenä davıllı cildäy bärep kergän kara häsrät – kaygı anıñ kırga çıguın ikençe könne ük tuktattı.
May ayınıñ başı ide, täğayen genä äytkändä, bişe ide, - bu häsrätle könne Gabdulla abzıy berkayçan onıtmas, şundıy tözälmäs yara bulıp sızılıp kalgan bu kön anıñ häterendä.
Gabdulla abzıy bu könne kırda brigadada yazgı çäçüdä ide. Eş könen tämamlagaç, küplär irtägese eş köne öçen orlık kitergän maşinada kaytıp kittelär. Maşinaga töyälgändä, Gabdulla abzıy, kil, utır, siña digän urın kuzovnıñ türendä, dip şayartıbrak anı da çakırdılar, läkin ul utırmadı.
Gabdulla abzıy ğomere buyı cäyäü yörergä yarattı.
Avılga bügen eşlägän kırdan küp disäñ ike çakrım tiräse bulır, ayaklarıñ isän çakta bu kıska aranı maşinaga utırıp kaytu gönahka tiñ, dip uyladı ul. Kiç bulsa da, hava cılı, küktä az gına bolıt kisäge dä yuk. Sizeler-sizelmäs kenä bitkä cılı dulkın bärelep uza. Havada oçuınnan tuktap, cepkä asılınganday, saban turgayı sayrıy. Tirä-yak kiñ sährä, cir häm yäşel ucım ise belän tulgan hava kükräkkä tulıp rähätländerä. Cäyäü atlau üze ber hozur.
Gabdulla abzıy öygä kütärenke küñel, rähät toygılar belän kaytıp kerde. Läkin käyefe öygä kerü belän çelpärämä kilde.
- Karçık, sin öydäme?
Häyernisa tütineñ algı bülmädän: Min monda, - digän ğadäti bulmagan yılamsıragan tavışı işetelde. Kersä, karçıgı şıñşıp yılap utıra. Abzıy kurkınıp kaldı, yöräge sikerä, ayakları kaltırıy başladı.
- Ni buldı?! - Abzıynıñ fikere yıraktagı balalarına - ulı belän olı kızına kitte, - ällä balalardan yaman häbär kildeme?
- Yuk, alardan, berni yuk. Keçe kızıbız oyatsız eş eşläp taşlagan - Häyernisa tüti üksep yılap cibärde, - hur itte bezne kızıbız Säkinä.
- Ni bulgan, nişlägän?
- Änä? zur yakta hatı östäldä. Ukı...
Mäktäp däftärennän yırtılıp alıngan şakmaklangan käğazne Abzıy kulına aldı. Anda ike yul gına yazılgan ide. Läkin şunı da ukıy almadı. Yaña yazunı ul küzlek belän dä azaplanıp kına ukıy ide. Küzleksez bigräk tä tanıy almadı. Häreflär ber-bersenä kuşılıp bozılalar, kulı kaltıravı monı tagı da köçäytä. Kabalanıp küzlek ezlärgä kereşte. Östäldäge közge artına gına kuya ide, yuk. Karçık algandır, alsa urınına kuya belmi, dip, sügende. Ä menä monda ikän, taptım, komod östendä ikän. Añgı-ra bäräk, niçä tapkır monda küzem töşte, kürmädem, dip üzen orıştı. Kolakçaları bulmagan ber-bersenä totaşkan ike tügäräk pıyalanı sul kulı belän küzlärenä yakın kiterde, uñ kulındagı käğazne ukırga mataştı. Süzlärne kat-kat kabatlap, - käğazne avır bulsa da, zur azap belän ukıp çıktı. Hatta: «Äti, äni, mine ezlämägez, açulanmagız da, min kiyäügä çıktım... Häyrüşkä...» diyelgän ide. Abzıynıñ başı äylänep kitte, çak kına yıgılmadı, östälgä totınıp kaldı. Yöräge kakşagan tägärmäçle arbaday çatanlıy başladı, tezläre zır-zır dereldärgä totındı. Ber mizgel nişlärgä belmi kauşap kaldı, kükrägen ärnü utı tutırdı, ul açuga äverelde. İşek aldına, annan uramga çıkkanın sizmi dä kaldı. Üze yögerä-atladı, üze kızın ettän alıp etkä salıp sükte. «Kiyäügä çıktım», digän bit mañka kız. Kürsätermen min siña kiyäüne, läğnät töşkän kız...» Uramda räşätkä koyma yanında çıbık yata ide, şunı kulına aldı. Häzer ul kızın söyräp bulsa da öygä alıp kaytır, ä Häyrüş karışa kalsa, şuşı çıbık belän birer kirägen... Ğayrät orıp barıp kerde Abzıy Häyrüşneñ öyenä, läkin olı başı belän batırlanıp barıp kerüe yukka gına buldı, änise genä öydä ikän.
- Kaya Häyrüşeñ, kaya minem kızım? - dip akırdı yegetneñ anasına. Abzıynıñ usallangan yözennän, anıñ akırganınnan aptırap kalgan ana häzer genä kolhoz ambarınnan eştän kaytkanlıgın äytte. Ul ulınıñ kayda ikänen belmi ikän.
- Niçek belmiseñ?
- Kayan belim? Ul minnän sorap yörmi. İrtän min kitkändä öydä kaldı, - dide kurkınıp.
Abzıy nişlärgä belmi aptırap kaldı. Şul mizgeldä aña beraz sabırlık ta kilde. Üzeneñ olı başı belän monda yögerüneñ ahmaklık ikänen añla-dı. «Bolar kaçkannar, alarnı monda ezläü häzer mäğnäsez», - digän fiker başına kilde.
Borçılu - nervlanuınnan arıp, avırayıp kayt-tı da, aşamıy, eçmi, zur yakka çıgıp, yatagına yıgıldı. Karçıgınıñ:
- Aşaganıñ yuk bit, äydä beraz kapkalap al, - dip çakıruına çıkmadı.
* * *
Gabdulla abzıy belän Häyernisa tüti öç bala üsterdelär. İkese, olıları, üz tormışları belän yäşilär. İkeseneñ dä könküreşläre çittä. Alarnıñ yakta urınlaşuları äti-änigä küñelsezräk buldı, bilgele, läkin soñınnan äkrenläp kündelär. İsän-lek-saulık birsen Allahı Täğalä alarga, digän yalvaru belän yäşilär. Tormışlarnıñ iminlek häbär-läre olıgaygan ata-anaga şatlık, kuanıç kiterä tor-dı. Ulları Halim ällä-kaydagı, Seber, digän cirdä kapitan çinında hezmät itä. Olı kızları Gayşä kala yegetenä kiyäügä çıkkan ide, monda, yakında, Orınbur kalasında yäşi. Gayşäläre berse ike, ikençese biş yäşendäge kız balaların iyärtep ire belän kaytıp kitkäli. Cäy könnärendä yışrak kaytalar, monda, Sakmar yılgası buyı hozurında, yal itälär. Kaytuı belän Halime ata-anasın ike-öç yılga ber genä kuandıra. Bilgele, ul da yalgız gına kaytmıy. Kilen häm mäktäp yäşendäge ulı, keçeräge kızı belän kayta. Ğadättä cäyneñ urtasına - iyün, iyül aylarına turı kiterep kaytırga tırışa. Alar monda vakıtta öy, işek aldı görläp tora. Şundıy kuanıçlı könnärdä olı äti belän äni üzläreneñ çiksez bähetle ikänleklären toyalar. Allahı Täğalä üze tüläsen alarga, ata-analarınıñ küñellären kürergä tırışıp yäşilär - küçtänäç, büläklärennän dä özmilär, akçalata da yärdäm itep toralar. Rähmät alarga. Läkin alarnıñ vakıtlıça gına kaytıp kitüläre bik ük qanäğatländermi olılarnı. Monda, üzläre yanında, yäşäsälär ide alar. Sagınganda tiz genä barıp, onıkların kürep kilerlär ide. Bulmadı şul. Yarıy äle keçkenä kızları Säkinä monda, üzläre yanında. Ul alarnıñ yuanıçı.
Säkinä kızları hakında da Gabdulla abzıy belän Häyernisa tütineñ yaman süz äytäseläre kilmi. Bıyıl ul sigezençe klasska küçte. Ukıtuçıları, kızıgız Säkinä ukuga şäp, dip, maktau süze äytmäsälär dä, anı ukuında ölgermi, dip, tärtipsez, dip zarlangannarı yuk. Säkinä klasstan klasska küçep kilde. Döres, zur belem alırga şähärgä barırmın, digänen añardan işetmädelär. Häyerle bulsın, härber keşe ğalim bulırga dimägän bit.
Säkinä töpçek balaları bulganlıktan irkä-räk üste. Yomış-fälän kuşıp borçımadılar balanı. Kız citep bara. Soñgı yıllarda, änise kuşıp tügel, üze teläp äniseneñ kul arasına kerä başladı. Bigräk tä debet şäle bäyläüdä änisenä yärdäm itä. Änise debetne kıllıy, tetä, tarıy, annan erläp cepkä äyländerä, ä Säkinä añardan bizäkle çitlär bäyläp, alarnı urtaga kuşıp mayday cılı Orınbur debet şälenä äyländerä. Änise kızınıñ yärdämen-nän bik kuana.
Ä menä äti keşe äti keşe inde, katırak ta, taläpçänräk tä. Cäy könnärendä kolhozda eş kızu vakıtlarda Säkinäne kırga brigadaga eşkä çıgara: telämiçä genä, ätise kuşkanga gına eşkä çıga Säkinä. Holkı da töpçek kızlarınıñ äybät kenä: az gına söyläüçän, äti-änisenä tavışın kütärmi, ita-gätle. Ber tapkır Gabdulla abzıy mäktäpkä ata-analar cıyılışına bargan ide, ukıtuçısı Cämilä hanım da Säkinäneñ holkın maktap söyläde, tik anıñ az söyläüçän buluın häm yomşaklıgın bik huplamadı. Zıyan yuk, keşeneñ küp lıgırdavınnan azrak söyläve häyerleräk, dip uylap kuydı Abzıy ul vakıtta, Cämilä mögällimäneñ süzlärennän riza bulmıyça. Läkin soñgı vakıtta, bigräk tä sigezençe klasska yöri başlagaç, Häyernisa tüti dä, Gabdulla abzıy da Säkinäneñ üzgärep baruın sizgändäy buldılar. Bu üzgärü alarnı äsärtä ide. Sigezençe klasska ukuına telämi genä yöri başladı. Tege yıllardagı kebek säğatlär buyı utırıp däreslären häzerlämi. Yış kına kiçlären ya kinoga dip, ya yäşlär kiçäsenä, dip kitä; moñarçı bulmagan häl, tege dustıma, ya bu dustıma barıp kiläm, dip çıgıp kitä dä, ozak kına yörep kayta. Äti-äni kızlarınıñ bolay yörüen bik huplamıylar, läkin kaya yörgänen dä soraşıp töpçenmilär, uñaysızla-nalar. Zur bit inde kızları, üz hälen üze beläder, dip uylıylar. Cämilä hanımnıñ, Säkinä ölgereşen naçarayttı, digänenä dä bik iğtibar itmädelär. Gabdulla abzıy moñar: «Hälennän kilgänçä ukısa, şul häyerle bulır, härkemgä ğalim bulırga diyelmägän bit»,- digän fikerennän çıgıp karadı.
Balaların Gabdulla abzıy da, Häyernisa tüti dä, ukı, tırış, dip köçlämädelär. Ullarınıñ da, olı kızlarınıñ da ukuına tıkşınmadılar, - keşe bulıp çıktılar, Allaga şöker, äybät yäşilär.
Alarnıñ küñelen säyersendergäne kızları-nıñ ukuga salkınlanuı tügel, nindider siher täesir itkändäy kinät kenä Säkinäneñ holkı bozıla başlau ide. Ällä ni buldı kızlarına. Elek bulmagan häl, häzer tiz genä, yuktan gına köysez bulıp kitä, süz äytergä yaramıy, açulana, tursayıp yöri. Sorauga, däşkängä sabır gına cavap birmi, ärläşep kitä. Öy eşlärenä dä küñel birmi başladı. Şäl bäyläü-tınıp, utırıp eşlänüne taläp itä, vak eş ul, aña çıdamlık kiräk. Äyterseñ kıznı alıştırdılar, tınıç kına utıra almıy. Kulına eş barmıy, dilär mondıy halätne şäl ostası hatın-kızlar.
Kışkı kanikul könnärennän soñ Säkinä mäk-täpkä ukırga yörmi başladı. Gabdulla abzıynıñ: «Nik ukuıña yörmiseñ?» - diyüenä, sezneñ mindä ni eşegez bar, digändäy tavış belän: «Ukıysım kilmi», - dip kenä cavap birde. Ätise, nik, nindi säbäptän, dip centekläp tormadı. Ukımasañ, brigadaga eşkä yörerseñ, - diyüe belän çiklände.
Läkin kolhoz eşenä yörü fikere kızda bulmagan ikän. Küp tä ütmäde üzeneñ telägen änise aşa ätisenä citkerde. Gäyşä apasına bik sagıngan, şunda barıp kaytası kilä ikän. Gabdulla abzıy, alar ozak köttermäslär (yakın toralar bit) ya itkä, dip, ya mayga, dip, kaytıp kitärlär äle, şunda kürer apasın, dip karşı kilep mataşkan ide dä, Häyernisa tütineñ, boyıgıp yöri balakayım, beraz dönya kürep, küñele açılıp kaytır, diyüenä yomşardı, rizalık birde.
Ber atnaga, dip kitkän kız anda ike atnadan artık torıp kayttı.
Ohşadı küräseñ añar kunakka yörü. Ozak ta uzmadı tagı da änisenä ük abıysı yanına barıp kaytırga teläven äytte. Moñar änise başta uk riza bul-madı. Samolet kına oça torgan şundıy yırakkamı? Seber, digän cir çitenä üzeñne genä cibärmim, - dip kırt kiskän ide. Äni küñele yomşak bula, Säkinä ütenep, hätta yılarday häldä soragaç, Gabdulla abzıyga süz salıp karagan ide dä, katgıy karşı süz işette.
- Berkaya barmıy, neçevo koyrıgın selkep yörergä, - dip, bu mäsälägä nokta kuydı. - Terlekçelek fermasına eşkä çıgaram, zav. belän söyläş-tem inde, - dide ätise. Balakaynı kolhozga eşkä çıgarıp nik azaplarga; tormışıbız, allaga şöker, äybät, däülätebez ber kızıbıznı aşatırga citär-lek, - dip karışırga uylagan ide dä, telen teşläde. Ul kartınıñ holkın belä, tavış çıgıp kitüe möm-kin ide.
Säkinä malçılık fermasında bozaular karauçı bulıp eşli başladı.
Bozaularnı aşatu-eçerü, asların çistartıp toru, alarnı avıru-fälännän saklau ciñel tügel ide. Monda kübräge kul-köç eşe, şunıñ östenä şaktıy pıçrak eş ide. Säkinä başta künä almıyça azaplandı. Öygä yılap kaytkan könnäre dä az bulmadı. Soñınnan öyrände. Äybät kenä eşli başladı. Şulay kış uzdı. May ayı citte.
Säkinäneñ şulay äybät kenä eşläp kitüenä Gabdulla abzıy da, Häyernisa tüti dä kuanalar ide.
* * *
Ata-anadan kaçıp kiyäügä yögerep çıgu, Gabdulla abzıylarnıñ näselendä bulgan häl tügel. Abzıynıñ küñele moñar nık kırıldı. Häyernisa tü-tigä katı itep äytte: «Bezneñ tupsada kızıñnıñ eze bulmasın», - dide. Bu süzlärne Häyernisa tüti yılap, yäşlären agızıp, tıñladı, läkin karşı süz äytmäde.
Gabdulla abzıylar öçen şuşı avır kiçereşle könnärdän soñ yartı yıl vakıt uzıp kitte. Köz citte. Yäşlär belän olılar arasında aralaşu-bäyläneş bulmadı.
Bu küñelsez häbärne Gäyşä kızlarına şul atnada uk citkergännär ide. Kızları tiz genä kilep tä citte, änisen törleçä tınıçlandırırga tırıştı. Tuy yasarga kiräk, dip tä äytep karadı. Mäshärä itelgän ata-ana monı işetergä dä telämädelär. Gäyşä señlesenä büläklär dä kitergän ikän, läkin äti-änisenä kürsätmäde. Kerep, señlesen kiyäügä çıguı belän kotlagan, büläklär dä birgän ikänne kürşelärennän genä işettelär. Ullarına da yazgannar ide, bälki ul da yäşlärne kotlagandır, läkin ul hakta äti-änisenä berni yazmadı.
Açunı vakıt yomşarta.
Ni disäñ dä, Säkinä - Gabdulla abzıy belän Häyernisa tütineñ iñ keçe töpçek balaları. Küz bäbäklären saklaganday cil-yañgır tidermi üster-gän kızları. Tıştan alar añar açulı bulsalar da, küñellärendä haman Säkinä ide. Anı sagınalar, anı üz öylärendä küräseläre kilä. Ana küñele yomşagrak, Gabdulla abzıy yış kına Häyernisa tütineñ küzläre yäşlängänen kürä - kızı hakında sıkrana inde baygış. Döresmeder, yalgışmıdır, ber Alla belä dä, kızkayları üze belä, balakaylarınıñ yäşäeşe-tormışı hakında avılda küñelsez häbär-lär yöri di. İmeş, Häyrüş belän Säkinä et belän mäçe kebek yäşilär ikän, imeş Häyrüş iserep kaytıp hatının kıynıy ikän... Kürşe-tirä hatın-kızlar telendä şundıy süz yöri di.
Ana keşe mondıy süzlärgä niçek çıdasın!
Ätiseneñ başınnan da Säkinä hiç çıkmıy.
Kızlarınıñ yäşägän yortı yap-yakın, ber uramda, araları barı biş-altı yort kına. Şuña karamastan, yat keşelär kebek, ber-berse belän küreşmi, beleşmi, süz kuşarga kırıslanıp yäşilär.
Yartı yıl vakıt äni keşene nık yomşarttı. Häyernisa tüti çıdamınnan çıktı. Kürşelärneñ yäş kilenennän: Säkinäne bik sagındım, balakayımnı, küzläremdä yäşlärem kipmi, häsrätemnän avıruga sabışam inde, ätise yorttan çıkkan vakıtta kaytıp kürenep kitsen, dip äytterde.
Karçıgına beldermäsä dä, eçennän Abzıy da kızın sagına, vakıtı belän sızlana da ide. Häyernisa tüti Abzıyga: «Häzer inde kızıbıznı Häyrüştän ayıra almıybız, ällä çakırıp alıp, rizalıgıbıznı belderikme?» - disä, bälki kart riza da bulır ide. Läkin bähetsezleklärenä karşı, häyerle küreşü bulmadı. Kötelmiçä kilep çıkkan kotoçırgıç yaman vakıyga kızları Säkinädän alarnı tagı da nıgrak ayırdı.
İke atna elek kenä buldı bu häl.
Ul könne öylä çäyennän soñ Häyernisa tüti östälne cıyıp, savıt-sabalarnı yuıp kaldı, ä Gabdulla abzıy, hayvannarnı karaştırıym, dip, abzarga çıktı. Sıyırına arpa salamı salıp, anıñ yanına täm öçen genä dip, az gına peçän dä östäde. Başın Abzıyga taba borıp karap torgan sıyırı belän: «Beläm, beläm, hayvanım, su eçäseñ kiläder; sabır it, änä tege yäşlär yanına kerep çıgım da, barıgızga da su kiterermen, dip, sarayınıñ tana belän bozau bülegenä yünälde. Şul vakıt öyaldı tupsasında Häyernisa tütineñ nindider hatın-kız belen söyläşep torganın kürep, tuktaldı. Hatın Abzıy yagına artı belän baskan, aşıgıp-aşıgıp nider söyli, kulı belän uram yagına törtep kürsätä. Häyernisa karçıgı basıp katkan, närsädänder kurıkkanday yöze ap-ak bulgan. Hatınnı Abzıy häräkätennän, äçkelt tavışınnan tanıp aldı, Çulak Valetdinneñ hatını Gazizä ikän - alar Abzıylarga karşı gına toralar. Hatınnıñ söylävenä Abzıy kolak saldı.
- Ul Säkinäne üterer dä, akırtıp-akırtıp kıynıy, meskenne, - digänen añlap aldı. Kulındagı sänägen bärep, aşıgıp hatınnar yanına atladı. İsänläşmästän:
- Kem kıynıy, kemne kıynıy? - dip akırdı Abzıy kilep citär-citmäs.
- Kem bulsın, kiyäüegez kızıgıznı...
Hälne Gabdulla abzıy şunda uk añlap aldı. Bulır ul kahär sukkan huligannan, - digän uy yögerep uzdı başınnan. Uram yak koyma buyındagı utınlıgınnan sallı tayak sındırıp aldı da, üzeneñ olılıgın, kızu yörgändä tını kısıluın onıtıp, uramga çıgıp yögerde. Anıñ artınnan Häyernisa tüti iyärde. Kilsälär, Häyrüşneñ uram yak kapkası yanında dürt-biş hatın-kız cıyılgan. Kaysısı kapka, kaysısı koyma yarıgınnan işek aldın küzätälär. Kemder Abzıynıñ yögerä-atlıy kilgänen kürep:
- Abzıkayım, öydä yaman tavışlıylar, Säkinä-neñ yılaganı da işetelä... - dip takıldıy başlagan ide, ul anı tıñlap tormadı, keçe kapkanı aça töşep, işek aldına küz töşerde. Öy işek aldınıñ türendä, - öy aldı işege bu yakka çıga, - şul yakka kolagın saldı. Öy eçendä närsäneñder döberdäp auganı, idängä bärelep çıñgırdap savıt-saba vatılganı, şular arasında yılagan hatın-kız tavışı da işetelde. Abzıy, tınıp, kolagın oçlatıp, tıñladı. Tanıdı - can kisäge, keçkenä kızı Säkinäneñ tavışı ide bu. Abzıy cil kapkadan işek aldına atlap öygä taban omtılgan ide, öyaldı boldırında Säkinä kürende. Anıñ tuzgan çäçe yözenä töşkän. Külmägeneñ ber yak izüe yırtılıp salıngan, yalangaç cilkäse kürenep tora. Boldırga çıgu belän Säkinä açı çırıldau häm yılau tavışı belän sörän saldı.
- Karavıl! Kürşelärem, can tugannarım, kotkarıgız, irem üterä bit mine. Karavıl, karavıl!...
Şul mizgel ük işektä Häyrüş kürende. Säkinä boldırdan işek aldına ımtılgan ide dä, Häyrüş cibärmäde, kulınnan totıp österäp öygä alıp kerep kitte. Öydä tagı da döberdäü, şaltırau işetelde. Abzıynıñ çıdamlıgı kalmadı, açuınnan keçkenä kapkanı tibep cibärde dä öygä atıldı. Kulındagı tayagın nikter işek töbendä kaldırdı da, öygä kerep kitte.
Öydä kotoçkıç küreneş ide.
Kürgänenä ışanmıyça, Abzıy ber mizgel katıp tordı. Yurgan, mendärlär idändä törle yakka bärelgän. Türdä şkaf şikelle ber närsäläre bulgan ikän, ul stena buyına augan, eçendäge äyberläre öy poçmagına koyılgan, idändä savıt-saba vatıkları sibelgän. Karavatka bögärlänep augan Säkinäne Häy-rüş ozın çäçennän uçlap totkan da, uñ kulındagı bil kayışı belän rähimsez räveştä suga-kıynıy. Mesken Säkinä här sukkanı sayın közän tartkanday selkenep kitä, bäğır tavış belän:
- Oy, oy, üteräseñ bit sin mine. Üläm bit min, - di.
- Mä siña, änçek, mä tagı... - di Häyrüş här-ber sukkanı sayın.
Abzıy atılıp barıp Häyrüşneñ kulındagı kayışına totındı. Beräü bulsa, karşında hatını-nıñ ätisen, yağni kayın atasın kürep, oyaluınnan yomşarır ide. Häyrüş andıylardan tügel ikän şul. Ul, kiresençä, Abzıynı kürü belän añar yaman süzlär belän bäylänep kitte.
- Ä, sin, kartlaç, monda ikän. Kızıñnı yaklarga kildeñmeni? Siña da eläger, - dip, añar kizände. Läkin suga almadı.