Тормош баҫҡыстары - 5

Берҙәйерәк ҡара кейемдәр кейенгән был ҙур тулҡын, бер юлы бер нисә урамдан сығып, шундағы кескенәрәк бер майҙанға ҡарап ағылдылар. Шул уҡ ваҡытта улар яғынан бик моңло бер яңы көй тауышы килә. Был көй моңло булыуы менән бергә, күңелдәргә әллә ниндәй ғәйрәт, хәҙер ҡуҙғалып китерлек дәрт бирә ине. Ул көйҙө ишеткәс, бик күп күңелдәр йомшарҙы, бик күп кәүҙәләр үҙҙәре был яҡта булып, уларға ҡаршы винтовкалар тө¬ҙәп барыуҙарына ҡарамаҫтан, күңелдәре менән теге яҡҡа сығып, ҡулдарындағы винтовкаларын оноттолар.
Ул көйҙән төрлө золомдарҙың ҡәһәрҙәренән һыҙла¬ныу, ауыр тормоштан туйып зарланыу менән бергә, шул золом, шул ауыр тормошҡа ҡаршы көрәшергә өндәү һәм көрәштә сыҙамлы булыуға ҡыҙыҡтырыу тауыштары бер¬гә сыға, һалмаҡ ҡына тулҡынланып тирә-яҡҡа тарала ине.
Был көй Вахитҡа май айында һайраған һандуғас та-уыштарынан да, ҡырҙа эшләп йөрөгәндәге моңло йыр көйҙәренән дә, кесаҙна кистәрендә шәкерттәрҙең бергә йыйылып:
— Сөн әҙәм йәннәтә керҙе...— тип «Мөхәммәдиә» әй¬теүҙәренән дә матур, моңло, күңелле һәм дәртле булып ишетелде, һәм үҙенең тегеләр яғында булаһы килеп, был яҡты кафырҙар фарыз итеп, «Китабөлжиһад»тағы кеүек, ләкин башҡа теләк өсөн, башҡа ҡоралдар менән һуғышаһы килеп китте.
Бер нисә ҡыҙыл флаг артынан килгән эшселәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар бер ергә килделәр, теге бер нисә ҡыҙыл флагтар тағы ла юғарыраҡ күтәрелеп, эшселәрҙең уртаһындараҡ ҡалдылар.
Был күренештән һуң йөрәктәрҙең тибеүҙәре йышай¬ҙы, күҙҙәр алға тағы ла нығыраҡ текәлделәр.
Вахиттарҙың башлап килгән офицеры, кәүҙәһен турай¬та төшөп, шәберәк атларға команда бирҙе һәм һалдат¬тарҙы теге эшселәр йыйылған майҙандың икенсе яғына таба ҡаратып алып китте, һалдаттар уларға ҡабырған барыуға ҡарамаҫтан, күҙҙәре һаман эшселәр яғында ине.
Шул арала теге эшселәр араһынан береһе:
— Товарищи!..— тип ҡысҡырып һүҙ башлау менән, төрлө яҡтан атлы казактар ҡылыстарын ялтыратып ки¬леп сыҡтылар ҙа эшселәрҙе төрлө яҡтан ҡамап алырға теләй башланылар.
Һалдаттарға эшселәр тора торған майҙанды уратып алып, цепҡа теҙелергә команда бирелде.
Ул арала ҡайҙандыр берәү эшселәргә хәҙер үк тара¬лып китергә, әгәр ошо минут эсендә таралып өлгөрмәһә¬ләр, ҡорал менән таратырға, ҡаршы тороусыларҙы атырға, тигән һүҙҙәрҙе ҡысҡырып ебәрҙе.
Йөрәктәр шауланы. Вахит һәм уның менән бер те¬ләктә булған иптәштәре, үҙҙәренең ата-әсәләрен атырға әмер биргән кеүек, сикһеҙ бер ауыр хәлдә ҡалдылар.
Эшселәр тиҙ генә таралманылар, бәлки ҡалын һәм юғары тауыш менән быларға ҡарап нимәлер әйтә башланылар.
Шул минутта теге ҡалын тауышлы кеше, атлы ка¬зактарға ҡарап, эшселәрҙе ҡорал менән таратырға ко¬манда бирҙе. Майҙан буталды, казактарҙың һелтәгән ҡылыстары Беренсе май ҡояшында ялтырап, төрлө яҡ¬ҡа бутала башланылар. Ҡайҙалыр мылтыҡтар атылып, һауаны яңғыратып ебәрҙе. Ҡайҙалыр ҡатын-ҡыҙҙарҙың нәҙек һәм әрнеп нимәлер әйткән тауыштары сыҡты.
Бик шәп һәм йөрәктән сыҡҡан:
– Товарищи!..
–Палачтар!..
– Ҡоралһыҙ эшселәргә атаһығыҙ! — тигән тауыш¬тар тирә-яҡҡа яңғырап таралдылар. Эшселәр менән ат¬лы казактар бергә буталып, аралашып киттеләр.
Ҡыҙыл флагтар бирелмәҫ, еңелмәҫ өсөн талашҡан кеүек, арлы-бирле һелкенә башланылар.
Һалдаттарға мылтыҡтарҙы төҙәп әҙер торорға әмер бирелде.
Төрлө яҡтан уратылып алынған эшселәр хәҙергә үҙҙәренең еңеләсәктәрен белеп, төрлө яҡҡа тарала башла¬нылар.
Таралыусылар араһында атлы казактарҙың ҡылыс¬тары ялтырай, һәм һалмаҡ ҡамсылар арлы-бирле һел¬тәнәләр ине.
Теге ҡыҙыл флагтар, ахыры, дошмандар ҡулына төштө, улар күҙҙән юғалдылар. Был эш йөрәктәргә әр¬неү һалды, ай тотолоп, йондоҙҙар атылып ергә төшкән кеүек булып китте.
Вахиттар ротаһына алғараҡ барып, эшселәрҙең мәр¬кәзе торған ерҙе уратып алырға ҡуштылар, икенсе яҡ¬та торған һалдаттар ҙа алға атланылар.
Казактар, жандармдар ҡасҡан эшселәрҙе ҡыуып, бер нисәһен тотоп алдылар... Вахиттар барғанда, майҙан ур¬таһында бер нисә эшсене тотоп алғандар ҙа, улар тартҡылашҡан һайын, нагайка менән баштарына бирәләр ине.
Уларҙың баштарынан һәм маңлайҙарынан ҡан ағып төшә, аяҡ аҫтында бер нисә кәүҙә тәгәрәп ята. Уларҙың ҡай береһе асыулы тауыштар сығарып һелкенәләр, ҡай берәүҙәре һис бер ҡуҙғалмай, ергә нисек ауып төшкән булһалар, шул көйөнсә яталар ине.
Ошо ауыр күренешкә ҡарамаҫтан, буталышҡан һәм күҙҙәрен ҡан баҫҡан кешеләр һаман сайҡалалар, йән һәм күңел асыуы менән күҙҙәренә аҡ-ҡара күренмәй, береһе өҫтөнә икенсеһе һөжүм итәләр ине.
Тирә-яҡтарҙағы атлы казактарҙың һүгенеп, ҡылыс¬тарын ялтыратып һелтәнеүҙәре тауыштарына уларҙың менгән аттарының арлы-бирле сабып йөрөгән аяҡ та¬уыштары ҡушылып, ул тауыштарға эшселәрҙең асыулы һәм рәнйешле тауыштары өҫтәлеп, байтаҡ ҡына ваҡыт¬тарға саҡлы һауа яңғырап, иңерәп торҙо.
Вахит һәм уның менән серҙәш булған иптәштәре, бер яҡтан, эшселәрҙе атырға тура килмәүен уйлап шат¬ланһалар, икенсе яҡтан, үҙҙәрендә эшселәрҙең дошмандарын атырға ихтыяр һәм ойошҡан көс юҡлығын уйлап ҡайғырҙылар. Үҙҙәрен булдыҡһыҙлыҡта, шундай ауыр ваҡытта ла бергә ойошоп, дошмандарға ҡаршы тора алмауҙа, теге мәжрух эшселәрҙең йөҙҙәренә ҡарарға оялып, күҙҙәрен түбән төшөрҙөләр... Үҙҙәре кеше үлтер¬мәһәләр ҙә, кеше үлтереүселәрҙе ҡарап, уларға көс бир¬гән кеүек тороуҙары күҙ алдарына килеп, выждандары ҡаршыһында ҡалтыранып киттеләр.
Нәҡ шул ваҡытта мәжрухтарҙың әле лә аяҡ өҫтөндә торорлоҡ хәле булған берәүһе, һалдаттарға ҡарап, үке¬несле тауыш менән:
— Эх, вы, товарищи! Һеҙ кемдәргә ҡаршы мылтыҡ күтәреп килеп, кемдәрҙең йөрәк ҡандарын ағыҙыуығыҙҙы беләһегеҙме?!— Тирә-яғын күрһәтеп:— Былар һеҙҙең файҙағыҙ өсөн бирелгән ҡорбандар... Беҙ һеҙҙең өсөн көрәшәбеҙ... һеҙ беҙҙең туғандар...— тип әйтеп тә өлгөр¬мәне, бер атлы казак килеп, мәжрух эшсенең өҫтөнә ҡы¬лысын ялтыратып һелтәп ебәргәндә, Вахит ҡулындағы штыгы менән уның ҡулында ялтыраған ҡылысты бер яҡ¬ҡа ҡағып өлгөрҙө. Вахиттың эшсенең башы өҫтөндә ялтыраған ҡылысты ҡағып ебәреүе — азатлыҡ һәм эшсе, крәҫтиәндәрҙең дошмандарына ҡаршы ҡулындағы штыгын беренсе мәртәбә төҙәүе ине.
Вахит теге мәжрух эшсене һаҡлап ҡалыр өсөн, кү¬ҙен ҡан баҫҡан атлы казактың көс менән һелтәгән үт¬кер ҡылысын ситкә ҡағып ебәргәс, казак Вахитҡа асыу менә ҡарап:
— Һин дә шул эттәр яҡлы икәнһең! — тип екеренде лә ҡылысын Вахит өҫтөнә һелтәр өсөн юғары күтәрҙе. Ул арала Вахиттың артында торған иптәше, эштең ҡай¬ҙа барасағын һиҙеп, штыгы менән теге казак менгән ат¬тың ботона сәнсеп алды. Шул секундта ат, өҫтөндәге казагы менән, бер яҡҡа тайпылып сығып китте.
Тауыш, буталыш һәм йәйәүле һалдаттарҙың атлы казактар, жандармдар менән аралашып китеүҙәре ар¬ҡаһында Вахиттар ҙа икенсе ергә китеп, башҡалар араһына кереп буталдылар. Теге эшсе өҫтөнә һелтәнгән казак та үҙенә ҡаршы штык күтәргән һәм менгән атының ботона сәнскән һалдаттарҙың кемдәр икәнен белмәй ҡалды.
Бер аҙҙан тауыш баҫыла төштө. Ҡулға төшкән эшсе¬ләрҙе төрлө яҡтан ҡамап ҡулға алдылар ҙа ҡайҙалыр алып киттеләр. Бер нисә үлек менән ауыр яралыларҙы арбаларға һалып икенсе яҡҡа оҙаттылар. Төрлө ғәскә¬ри бүлектәргә ҡайтырға команда бирелде.
Майҙан тынды. Унда, Беренсе май көнөндә, көрәш теләге менән күтәрелгән ҡыҙыл флагтарҙың йыртыҡ ки¬ҫәктәре һәм үҙҙәренең һуңғы һүҙҙәрен әйтеп үлгән ба¬тыр көрәшселәрҙең йөрәктәренән аҡҡан ҡыҙыл ҡандары Беренсе май ҡояшы ҡаршында ялтырап тороп ҡалды¬лар.
Күңелдәре менән көрәшсе эшселәр яғында булған һалдаттар, бер нисә кешене тереләй ергә күмгән кеүек, ауыр һәм күңелһеҙ бер хәлдә, ә инде эштең асылын белмәй, йәки белеп тә, эшселәргә ҡаршы тороусылар, ауҙан ҡайтҡан һунарсылар кеүек, күңелле рәүештә казармаларына ҡайтып киттеләр.
Вахит бөгөн, үҙенең эшселәргә ҡаршы барыусылар сафында булыуына үкенһә лә, бер эшсене йыртҡыс ка¬зактың ҡылысынан һаҡлап ҡалыуын уйлап шатланды. Урыны килгәндә дошмандарға ҡаршы торорға батырлы¬ғы етәсәген хәтеренә килтереп, ғәйрәтләнеп ҡуйҙы.
Май байрамы ҡыҙыл флагтың еңелеүе менән бөтһә лә, был ҡанлы көрәш һәм эшселәрҙең ғәйрәт менән ҡаршы тороуҙарын күреү һалдаттарҙың күңелендә бөт¬мәҫ эҙ, уңға, һулға киткән ике юл бер-береһенә дошман булып көрәшә торған ике синыф барлығын һыҙып ҡалдырҙы. Алда тағы ла ҙур көрәштәр һәм ауыр тормош баҫҡыстары арҡыры ирешелә торған ирекле көндәр ял¬тырап күренгәндәй булды.
БОРОНҒО ҺӘМ ИҢ ҺУҢҒЫ ХАТТАР
Вахиттың ата-әсәләренән, беренсе йылдарҙағы кеүек, ун-ун биш көн һайын хат килеп тормаһа ла, һаман да ай һайын тип әйтерлек хаттар килеп тора. Ул хаттарҙың бер нисәһен бергә сағыштырып ҡараһаң да, һәммәһе лә береһе икенсеһенең купиәһе кеүек, бер төҫлө булып сы¬ға ине.
Был хаттарҙың һәр береһе «әлхат — нисфелмөлкәт...» тип башланғандан һуң, иң элек Вахиттың атаһы Ғәлләм ағайҙан, әсәһе Фәүзиә еңгәйҙән, һеңлеһе Мәр¬йәмдән һағынып, һарғайып, бер күрергә зар-интизар бу¬лып әйтелгән сәләмдәр менән сыбарлана, уларҙан һуң бөтә ҡәрҙәш-ырыуҙары, күршеләре исеменән әйтелгән хәйер-фатихалар үтенеү менән һуҙылып китә ине. Хат¬тың бер-ике бите шундай сәләм әйтеүҙәр, хәйер-доға үтенеүҙәр менән тулғандан һуң һәр бер хаттың ахырын¬да:
«Әйтергә онотҡанбыҙ икән, Ғәйнетдин бабағыҙ ауы¬рып вафат булды, алла иманын юлдаш итһен»; «Сәхип¬гәрәй ҡыҙы Хәлимәне түбән остоң Ғәләү малайы Шәмсет¬дингә кейәүгә бирҙеләр, никахтары булды»; «Шәмсиә еңгәңдең балаһы булып, Аллабирҙе тип исем ҡушты¬лар...»; «Бесәнгә төштөк. Сарлаҡлы башындағы сабындан 40 сүмәлә сыҡты, бик йәшел көйө кәбәнгә ҡуйҙыҡ, ямғыр күрмәне...»; «Быйыл йылдар бик насар күренеп тора, күптән бирле ямғыр булғаны юҡ. Ямғыр теләп истисна намаҙына сығып ҡараһаҡ та, ямғыр булманы. Игендәр бик насар, берәр һыйырҙы һатмай булмаҫ, ахыры, иген хаҡы күтәрелде»; «Быйыл игенде күп сәсеп булманы. Баяр ерҙең хаҡын бик юғары ҡуйғанға, ала алманыҡ. Хәлле кешеләр алһалар ҙа, беҙҙең кеүек кешеләр яҡын барырлыҡ түгел»; «Сәхи ағайыңды баярҙың урман ҡарауылсыһы атып үлтерҙе... Меҫкен, Әсҡәп еңгәң итәк тулы балаһы менән етем ҡалды. Баяр өҫтөнән судҡа бирергә ҡурҡалар. Судҡа бирһәк, ерен баш¬ҡа ауылға ғына һатыр ҙа беҙҙең ауылға бер дисәтинә лә бирмәҫ, тиҙәр... Үҙебеҙҙең башыбыҙҙы төрмәлә серетер, тиҙәр»; «Аҡтау баҙарында ахун хәҙрәтте осратып кү¬рештем, егерме тин саҙаҡа бирҙем, бик оҙаҡ доға ҡылдә, һине һорашып торҙо, иҫән-һау ҡайтһа, уҡыуын яңыртып, мулла йәки мәзин булыр, тип һөйләп торҙо»; «Тәүфиҡле йөрөп ҡайтырға тырыш инде, балам!»; «Әй¬тергә онотҡанбыҙ икән, туры бейә ҡолонланы, ҡолоно бик матур булып үҫеп килә...» — тигән кеүек ауылдың үҙе өсөн бик мөһим булған, бер нисә юллыҡ хәбәр яҙы¬лып, хат яҙылып тамам була ла, иң ахырында:
«Үтенеп хат яҙыусы атайың Ғәлләметдин Йәғфәр улы», — тип ҡул ҡуйыла торған ине.
Вахит беренсе йылдарҙа был хаттарҙың һис бер һү¬ҙен ҡалдырмай, энәһенән ебенә саҡлы уҡып сығып, ахыр¬ҙағы хәбәрҙәрҙе күргәс әҫәрләнә торған булһа ла, һуң¬ғы йылдарҙа хаттағы хәбәрҙәрҙең хәбәренә ҡарап ҡына әҫәрләнә торған була башланы.
Ул элек үҙенең остаҙы ахун хәҙрәттән сәләм килһә шатлана, үҙен әле һаман да кире ҡайтып уның алдында дәрес алыр кеүек уйлай, яҙған хаттарында ахун хәҙрәт¬кә сәләм әйткәндән һуң, бик үтенеп, изге доға һорай торған ине. Хәҙер ул ахун хәҙрәттән килгән сәләмгә шатланмаған кеүек, үҙе лә хатында уға сәләм әйтмәй, фатихаһын үтенмәй башланы.
Элек баяр ере тураһында уйламай торған булһа ла, хәҙер уның ҡарауылсылары тарафынан кешеләр атылыуын, ерҙең барған һайын ҡиммәтләтеүен ишетеп, ул хаҡта уйларға кереште. Барған һайын йәшерен көрә¬шеүселәрҙең, Май байрамдары яһап, ҡыҙыл флагтар күтәреп сығыусыларҙың кем өсөн, ни өсөн көрәшеүҙәренең мәғәнәһен аңлап, теге баярға һәм шундай баярҙар¬ҙы яҡлаусыларға асыуы артты.
Ул атаһы яҙған хаттағы «ахун хәҙрәт, иҫән-һау ҡайт¬һа, уҡыуын яңыртып мулла йәки мәзин булыр...» тигән һүҙҙәргә лә көлөп ҡараны. Уға ҡаршы яҙған хатында: «Мин ҡайтһам да, мулла булыр, мәзин булыр өсөн ҡайт¬майым, үҙ көсөм менән үҙебеҙҙең тормошто алып ба¬рырлыҡ яҡшы крәҫтиән булһам, миңә шул етә», — тигән һүҙҙәрҙе яҙҙы ла, ахун хәҙрәткә сәләм дә ҡуйманы. Уның урынына Сәхиҙең баяр ялсыһы тарафынан үлтерелеүе, баярҙың һаман үҙ ерен ҡиммәтләтеүе хаҡында ҡайғырыуын яҙып, хаттың ахырын, аталары аңламай торған шундай һүҙҙәр менән бөтөрҙө.
Ғәлләм ағайҙың һуңғы хатында Вахиттың был һүҙ¬ҙәренә ҡаршы бер аҙ рәнйеш, ахун хәҙрәткә сәләм әйт¬мәүгә бер аҙ үпкәләү белдереү өҫтөнә, ошо яңы хәбәр¬ҙәр бар ине:
«Үҙем был арала әллә ни эшләп сырхап торам, көл¬тәнән ҡайтҡанда арбам ауып, үрәсә аҫтында ҡалып билемде имгәткән инем. Ахыры, шуның шауҡымы ҡалды, һуңра мәғлүм булһын: Мәхмүт Сабит ауылына мулла булырға приговор йыйҙы. Беҙгә килеп китте, беҙҙең Мәрйәмде һората. Беҙ бик шатландыҡ. Ләкин һинең ҡайтыуыңды көтөргә ҡуштыҡ. Мәрйәм бәхетле була ин¬де. Хоҙай һиңә лә иҫән ҡайтырға насип итеп, шатлыҡлы туйҙарҙы бергә-бергә күрергә яҙһын...»
Вахит был ике хәбәрҙең һәр икеһенә бик ҡайғырҙы.
«Ауырыуыңды ишетеп бик ҡайғырҙым. Ауырыуың артыҡ көсәйеп китмәҫ борон, Ҡыҙыл Яр бальнисына ба¬рып күренеп ҡайт. Мәрйәмде, мин ҡайтмай тороп, Мәх¬мүткә бирергә вәғәҙә ҡуймағыҙ... Ҡайтҡас, кәңәш итер¬беҙ... Мулланан башҡа ла урын бөтмәгән әле...» тигән һүҙҙәр менән яуап ҡайтарҙы.
Был хат Вахиттың ауылына ҡайтыр алдынан яҙған иң һуңғы хаты ине.
ТЫУҒАН ИЛГӘ ТАБАН...
191... йылдың көҙөнә табан:
«19... йылда хеҙмәткә алынып килгән һалдаттарға ҡайтырға» тигән приказ сыҡты.
Күптән көтөлөп алынған был хәбәр бер нисә йыл иректән мәхрүм булып торған һалдаттарҙы сикһеҙ шат¬ландырҙы.
Мәгәр казарма «тәрбиәһе» алып, начальство ҡушы¬уы буйынса ғына йөрөп тупаҫланған, тормоштоң төрлө тармаҡтарын һәм үҙҙәренең кем файҙаһына хеҙмәт итеүҙәрен аңлап өлгөрмәгән һалдаттар был хәбәрҙе бат¬шаның һәм уның чиновниктарының мәрхәмәттәре кеүек иттереп ҡаршы алдылар. Тормошто аңлай башлаған һәм үҙҙәренең теләктәренә ҡаршы хеҙмәт итеүҙәрен бе¬леп өлгөргән һалдаттар хәҙер үҙҙәренең ҡоллоҡтан ысҡыныуҙарын күҙ алдарына килтереп, алдағы ирекле тормошто уйлап шатландылар.
Ҙур станцияларҙа ғына түгел, һәр бер разъезда ла сәғәттәрсә туҡтап, ашығыс поездарҙың үткәнен көтә торған оҙон состав, ошо ике фекерҙә, ике төрлө шатлыҡ¬та булған һалдаттарҙы тейәп, әкрен генә ҡуҙғалып, ал¬ға китте.
Тыуған илгә ҡарап, иркен ҡырға сығыу күңелдәргә әйтеп бөтөрмәҫлек киңлек биреп ебәргәндәй булды. Бер аҙ ваҡытҡаса һалдаттарҙың күҙҙәре артта ауып ҡала торған күренештән айырыла алманы.
Килгән ваҡытта ҡарап үтелгән баяр йорттары, ал¬пауыт урмандары, уларҙың иркен баҫыуҙары менән бер рәттән, боронғо һалам түбәле, тығыҙлашып тултырыл¬ған ҡаралдылар менән тулған ауылдар берәм-берәм артта ҡала башланылар.
Поезд алға барған һайын күңелдәренең иркенәйеүе артҡандай булды. Кәүҙәләр тотҡондан ҡотолоп иркенәйгән кеүек, күңелдәр әллә ниндәй бер төрлө мәжбүри ауырлыҡтан ысҡынып, киләсәкте уйларға керештеләр. Берәүҙәр алдағы тормош планын уйлай. Берәүҙәр үҙе¬нең тыуған илен, ундағы ҡәрҙәш-ырыуҙары менән күрешеүҙәрен күҙ алдарына килтерҙеләр. Ҡай берәүҙәре теге баяр ерҙәрен, ярлы крәҫтиән ауылдарын күреп, үт¬кән ауыр күренештәрҙе күҙ алдарына килтереп, ер-һыу хаҡында, шәһәрҙә үҙҙәре күреп үткәргән йәшерен кө¬рәшселәр тураһында һөйләшергә керештеләр. Ошо мө¬нәсәбәт менән, ата-әсәләре ауыр тормошта булған һалдаттар, илгә ҡайтҡас, нисек итеп ул ауыр тормоштан сығыу юлдарын уйлай башланылар. Уларҙы илдәрендә ауыр тормош, ерһеҙлек, малһыҙлыҡ, төрлө яҡтан етеш¬һеҙлек ҡаршы алырға көтөп торғандай булып күренде, һалам түбәле өйҙәре бер яҡҡа ауышҡандыр, тәҙрәләре ватылып, ҡарындыҡ ҡуйылғандыр, әсәһенең өҫ-башы сәләмәлер, туҙғандыр кеүек булып күҙ алдынан үтә башланы.
Шулай итеп, илгә ҡайтыу, бер яҡтан, һалдаттарҙы шатландырһа, икенсе яҡтан, уларҙы тәрән уйға батыр¬ҙы.
Вахит һалдатҡа алынып, ошо юлдар менән үҙенең ҡайҙа барасағын белмәй барғанда, теге оҙон сәсле Ну¬рый Сәғитовҡа башлап осрағанда, үҙенең һалдат хеҙ¬мәтен бөтөрөп ауылға кире ҡайтыуын, ҡайтҡандан һуң тағы мәҙрәсәгә кереп, «кафыр» ҡоллоғонда йөрөп ҡа¬райған күңелен ағартыуын, уҡыуҙар яңыртып, берәр ауылға мулла булып, ғөшөр-саҙаҡа алып, аш-һыуға йө¬рөп, ил өҫтөндә хөрмәт күреүен, матур ғына бер ҡыҙға өйләнеүен уйлап, күңелен баҫа ине. Ләкин уның хәҙер был уйҙары һәммәһе лә тәмһеҙгә әйләнгән кеүек, тор¬мош баҫҡыстары уның был уйҙарын емергән кеүек бу¬лып күренде. Уның боронғо тәмле уйҙары урынына икенсе уйҙар урынлашып, теге уйҙарын, боронғо хыял¬дарын ҡыҫырыҡлап, бәреп сығарҙылар. Шуның өсөн ул хәҙерге көндә тыуған иленә ҡайтып барыуында электән уйлап йөрөгән матурлыҡтарҙы таба алманы. Шуның өсөн үҙенең янындағы иптәштәре менән ер-һыу һәм уларҙың кемдәр ҡулында булыуы хаҡында һүҙгә кере¬шеп, күңеленең тулмаған мөйөштәрен шул һүҙҙәр менән тултырырға тырышты.
Баштары төрлө уйҙар менән сыбалған һалдаттарҙы тейәгән поезд, шәһәр һәм ауылдарҙы артта ҡалдырып, һаман алға китте. Илдәренә яҡынлашҡан ҡай бер һал¬даттар, үҙҙәре менән бер нисә йыл ауырлыҡ күргән ип¬тәштәре менән күрешеп, төрлө станцияларҙа төшөп ҡа¬ла башланылар. Улар урынына икенселәрҙе ултыртып, поезд һаман алға китте.
Вахит та үҙенең бер нисә иптәше менән, һалдатҡа киткән ваҡытта ултырып киткән шәһәргә етеп, алға ки¬тәсәк иптәштәре менән күрешеп, хат яҙышып торорға вәғәҙә бирешеп айырылышҡандан һуң, шәһәрҙә бер ни¬сә генә сәғәт торҙо ла, үҙҙәренең яҡташтарын табып, арыҡ аттарға ултырып, ауылдарына ҡарап юлға сыҡ¬тылар.
Шәһәрҙән сығып бер аҙ барғас та, һыу буйҙарында, тау аҫтарында һибелеп ултырған ауылдарҙы үтергә ту¬ра килде. Көҙгө оҙаҡ ямғырҙар аҫтында ятып күшеккән был ауылдар Вахитҡа бойоҡ, күңелһеҙ, йәнһеҙ булып күренделәр.
Ауылдарҙың һалам башлы өйҙәре араһынан өҫкә сы¬ғып һерәйеп торған ҡойо бағаналары мәҙрәсәлә уҡыған мәнжәникте иҫкә төшөрҙө. Көҙгө ямғырҙар аҫтында бөр¬шәйеп һыуға барған ҡатын-ҡыҙҙарҙың кәкере көйәнтә¬ләре һуғыш ҡоралдары тип йөрөтөлгән уҡ, йәйәләрҙе хәтерләтте. Баҫыуҙарҙағы ваҡ-ваҡ шаҡмаҡтарға бүленгән ер өҫтөндәге сибек һәм һирәк кенә ҡамылдар хужаларының ауыр тормоштарын күҙ алдына килтерҙе.
Вахиттар шуның кеүек бер төҫлө тормошта, бер төҫлө күренештә булған бер нисә ауылдарҙы артта ҡалдырғандан һуң, үҙҙәренең тыуған ауылдарына ҡайтып еттеләр.
Вахит үҙенең тыуған ауылын ситтән күреү менән, шунда ҡайтыуына ышанмаған кеүек, аптырап китте. Элек уға ситтән ҡарағанда бик матур күренгән ауыл хәҙер йәмһеҙләнгән, моңайып торған, ергә батырға әҙерләнгән кеүек, тәпәшәк, тиреҫ ояһы кеүек, күңелһеҙ кү¬ренде. Элекке ваҡытта бик бейек һәм мөһабәт булып күренгән мәсет манараһы бер яҡҡа таба ауышҡан, ту¬тығып, күгәреп бөткән, ауырға торған бағана кеүек булып күҙенә бәрелде.
Ситтән ҡарағанда шул күренештә булған ауыл эсен¬дәге ата-әсәһе, ҡәрҙәш-ырыуҙары, күршеләре — һәммә¬һе лә рухһыҙҙар, күңелһеҙҙәр кеүек булып тойолдо.
Ауыл тирәһен әйләндереп алған баҫыу кәртәһе, бер яҡҡа ауып төшкән баҫыу ҡапҡаһы, ташландыҡ йорт¬тағы туҙған үрмәкүс ауҙары кеүек, йәмһеҙ күренде.
Улар ауылға кереү менән, ямғырлы, көҙгө һалҡын көн булыуына ҡарамаҫтан, яланаяҡ тышта йөрөгән йыртыҡ күлдәкле бер малай:
— Һалдаттар ҡайтып киләләр...— тип ҡысҡырынып алға йүгерҙе.
Уның был әсе тауышын ишетеп, ауырға торған ҡап¬ҡаларҙың эсенән бер нисә кешенең сүбәктәре сыҡҡан, меҫкен бүректәре һәм тәҙрәләрҙән баштарына иҫке яу¬лыҡ бәйләгән сырайһыҙ ҡатындарҙың биттәре күренде.
Башта был бүрек эйәләре Вахиттарға ҡарап, таныр-танымаҫ аптырап торған кеүек торҙолар ҙа араларынан береһе:
— Бәй, был Вахит түгелме һуң?!—тип ҡыйыр-ҡый¬маҫ ҡына алға атлап килеп күреште. Уның артынан башҡалар ҙа килеп үҙҙәренең ҡулдарын төрттөләр.
Был күренеште күргән башҡалар ҙа берәм-берәм сы¬ғып, Вахиттарҙы һырып алып, күрешеп, уларҙың өҫ-баштарына текәлеп ҡарап, кәмит ҡараған һымаҡ бер хәлгә төштөләр. Бер нисә малай берҙән:
— Ғәлләм бабайҙарҙан һөйөнсө алырға!..— тип алға йүгерҙеләр.
Бер нисә минут эсендә ауылдың тын урамы йәнләнеп китте. Күгәргән быялалар арҡыры ҡарап ултырған ке¬шеләр урамға сығып, ашығыслыҡ менән Вахиттарға ҡаршы төштөләр, уларҙың алға барыуҙарына маниғ булдылар.
Вахиттар был халыҡ тулҡынының эсендә ҡалып, бик әкренлек менән алға йүнәлделәр һәм төрлө яҡтан яу¬ҙырылған:
– Иҫән ҡайттыңмы?
– Һағындыңмы?
— Ниндәй үҙгәргән, танып та булмай! — тигән сөәлдәргә яуап биреп бөтә алмай, Вахиттарҙың ҡапҡа төп¬тәренә килеп еттеләр.
Вахитҡа ҡаршы иң элек Ғәлләм ағай сыҡты. Ул сик¬һеҙ ҡаушаған һәм артыҡ шатланғанлыҡтан сәкмәненең бер еңен кейә алмай аптырауҙа ҡалған көйөнсә ҡапҡа¬ны асып, Вахит менән килеп күреште.
Уның артынан бик ашығып Фәүзиә еңгә сыҡты ла:
— Балам ҡайтҡан, Вахит балам!..— тип күрешмәҫ борон уҡ илап ебәрҙе.
Фәүзиә еңгә ҡулдарын Вахиттың ҡулдарынан алып та өлгөрмәҫ борон, Мәрйәм сығып:
— Ағай ҡайтҡан! Шәкерт ағайым, ҡайттыңмы?— тип Вахиттың уң беләгенән килеп тотто ла, күҙҙәрен йәшләндереп, ағаһының йөҙөнә ҡараны.
Былар өҫтөнә күршеләре йүгереп сығып, үҙҙәренең һағыныуҙарын белдерә торған төрлө һүҙҙәр әйтеп, Вахит менән күрешә башланылар.
Был күренеш уртаһында ҡалған Вахит аптырап кит¬кән кеүек булһа ла, ҡаушау белдермәне һәм һалҡын ҡан менән генә һәр кем менән күрешеп, теге халыҡты артта ҡалдырып, ата-әсәһе һәм һеңлеһе уртаһында бул¬ған хәлдә өйгә кереп китте.
БОРОНҒОСА ТӘЬҪИР ИТМӘЙҘӘР
Вахит өйгә кереү менән, өй эсендә ҡаушау ҡатыш шатлыҡ тыуҙы, һөйләргә теләгән һүҙҙәр күп булһа ла, һүҙҙе ҡайҙан башлап алып китергә аптырап ҡалдылар. Шәкерт көйөнсә генә һалдатҡа оҙатылған Вахиттың тө¬ҫөндәге үҙгәреше, башындағы картузы, өҫтөндәге һоро шинеле, аяғындағы ҡалын табанлы итеге өйҙәге кеше¬ләргә уны әллә ниндәй бер сит кеше кеүек иттереп күр-һәткәндәй, боронғо шәкерт ваҡытындағы матурлығын юғалтҡан Вахит икенсе бер кешегә әйләнеп ҡайтҡан ке¬үек булып килеп баҫты...
Ул өҫтөндәге кейемдәрен һалғас, ҡайтанан иҫәнлек-һаулыҡ һорашып алғандан һуң, тағы ла һүҙһеҙ ҡалды¬лар. Ләкин Вахит үҙе элек һүҙ башлап, аталарының иҫән-һаулыҡтарын, тормоштарын һораша башлап был һүҙһеҙлекте бөтөрҙө. Ул быйыл күпме иген сәсеүҙәрен, күпме ерҙәре барлығын, баярҙың ер хаҡын күтәреү-күтәрмәүен һорашты. Баярҙарҙың урман ҡарауылсыһы та¬рафынан үлтерелгән Сәхиҙең ни өсөн үлтерелеүен һорап алғандан һуң, уйға ҡалғандай булды.
Вахиттың әле яңы ғына ҡайтып та, онотолоп бөткән Сәхиҙең үлтерелеүен һорашыуы уның аталары өсөн ҡыҙыҡ ҡына булып күренде.
Улар Ғәлләм aғай менән шундай һүҙҙәргә керешеп киткәндә, Фәүзиә еңгә менән Мәрйәм өлтөрәп йөрөп, сәй әҙерләп ебәрҙеләр. Ҡулдары эштә булһа, күҙҙәре Вахитта булып, уның һәр бер һүҙен йоторҙай булып тыңларға тырыштылар.
Сәй янында һүҙҙәр тағы ла төрлөләнә төштө. Күрше ҡарттары кереп, һүҙҙәрҙе тағы ла арттырҙылар. Үҙҙә¬ренең Вахитты һағыныуҙарын һөйләп, «кафыр» ҡолло¬ғонан ҡотолоп ҡайтыуына шатланыуҙарын белдерҙеләр.
Вахит үҙенең һалдатта йөрөгәндә күргән нәмәләрҙе өҫтән генә һөйләп үткәндән һуң:
— Һалдатҡа барыу, бер яҡтан, ярай икән, беҙ бында ғына йөрөгәндә бер нәмә лә белмәй ятабыҙ икән. Унда¬ғы төрлө ғибрәттәр аңлаған кеше өсөн бик күп һабаҡ¬тар бирә икән,— тигән һүҙҙәрҙе әйтеп, үҙенең һалдатта йөрөп ҡайтыуы өсөн үкенмәгәнен белдереү өҫтөнә, ниндәйҙер былар аңламаған серле эштәрҙең булыуын да аңлатып ҡуйҙы.
Ҡарттар менән Ғәлләм ағай ҙа Вахиттың һүҙҙәрен тыңлағандан һуң:
— Шулай инде, беҙ бында ятып бер ни ҙә белмәй торабыҙ, йөрөгән кеше һәммәһен дә күрә шул, йөрөгән таш шымара шул... Күп йәшәгән ни белгән, күпте күр¬гән — шул белгән,— тип уның һүҙҙәрен йөпләп ҡуйҙы¬лар.
Ғәлләм ағай Вахиттың былай асылып ҡайтыуына шатланыуын белдереү өҫтөнә:
– Бик ҙур михнәттән иҫән-һау ҡотолдо инде, бынан һуң уҡып мулла булырға яҙһын. Беҙҙең кеүек мужик булып ҡалмаһын ине инде! — тип Вахитҡа ҡараны. Башҡалар ҙа Ғәлләмдең һүҙен ҡеүәтләп:
– Шулай инде, нисә йылдар тырышып уҡыған ғи¬лем әрәм булмаһын инде. Беҙ ҙә уның мулла булыуын көтөп кенә торабыҙ,— тинеләр.
Вахит быларға яуап бирмәне, һүҙҙе икенсе яҡҡа бо¬роп:
— Йөрөү ҙә, күреү ҙә кәрәк. Шуның өҫтөнә беҙҙең мәҙрәсәләрҙә түгел, бәлки донъяның уңын, һулын белде¬реп, аң бирә торған ерҙә уҡырға кәрәк икән. Мин һал¬датта йөрөп шул тәжрибәне алдым,— тине.
Уның был һүҙҙәрен тыңлаусылар аңлап етмәнеләр һәм:
— Беҙ, уҡымаған кешеләр, белмәйбеҙ инде, уҡыған кешеләр ҡайҙа ла хур булмайҙыр шул,— тип өҫтәп ке¬йә ҡуйҙылар.
Вахит ҡайтҡан көндө Ғәлләм ағайҙарҙың өй эсе ҙур байрам төҫөн алды. Килеп күрешеп китеүселәрҙең һаны ла булманы. Фәүзиә еңгә менән Мәрйәм ҡунаҡ һыйлау¬ҙан бушаманылар. Тик кис булғас ҡына өй эсе аулаҡ ҡалып, Вахит менән туйғансы һөйләшеп ултырҙылар.
Иртәгеһен иртүк тороу менән һәр кем тағы ла эшкә кереште: Ғәлләм ағай ошо шатлыҡлы көндәрҙә һуйыр өсөн атап ҡуйған һимеҙ тыу һарыҡты һуйып ташланы; Фәүзиә еңгә уға булышыу менән бергә, бәлеш өсөн ярма бүрттереү кеүек эштәрҙе эшләргә кереште; Мәрйәм өй¬ҙөң эсен матурлар өсөн үҙенең һуңғы йылдарҙа һуҡҡан, баштары төрлө төҫтәр менән биҙәкләнгән таҫтамалда¬рын элеп ҡуйыу өҫтөнә, ағаһының намаҙ еләндәрен, итектәрен, салмаһын, түбәтәйен һандыҡтан сығарып ҡуйҙы. Вахит ишек алдына сығып, ундағы һабан-тырмаларҙы ҡарап, малдарға бесән һалып йөрөү менән бергә, әле атаһы, әле әсәһе, әле Мәрйәмгә төрлө һүҙҙәр ҡушып, төрлө сөәлдәр биреп, күңелләндереп йөрөнө.
Өйлә намаҙынан сығыуға ауылдың ҡарттары һәм күршеләре менән бергә муллаларҙы саҡырып ҡайтыр¬ға күрше малайҙары йүгертелде.
Улар килер ваҡыт яҡынлашҡас, Фәүзиә еңгә Вахит янына килеп, ипләп кенә:
— Балам, хәҙер муллалар, ауыл ҡарттары киләләр, һин ошо кейемдәреңде ташлап, ана теге мосолман ке¬йемдәреңде кейен инде!—тип Мәрйәм әҙерләп ҡуйған кейемдәрҙе кейергә тейеш икәнен аңлатты.
Вахит уларҙы тотоп ҡарағандан һуң, ҡара түбәтәйҙе алып кейҙе лә, башҡаларын ситкә этеп:
— Былары тороп торһондар әле. Алып ҡуй, Мәрйәм. Хәҙергә кәрәктәре юҡ,— тигән һүҙҙәрҙе әйтте.
Әсәһе лә, Мәрйәм дә аптырау ҡатыш:
– Муллалар алдында былай килешмәҫ бит,— тине¬ләр. Вахит бер ҙә аптырау күрһәтмәй:
– Мин уларҙы йәш сағымда күп кейҙем инде, хә¬ҙергә тороп торһондар әле, мине көсләмәгеҙ, әсәй...— тип кенә яуап бирҙе.
Ғәлләм ағай, ике араға төшөп:
— Көсләмәгеҙ инде, хәҙер Вахит нисек кәрәк икәнеп үҙе белә торғандыр, ул бит сабый бала түгел,— тип көлөп ҡуйҙы.
Ошондай шатлыҡлы көндә, ҡәҙерле ҡунаҡтар саҡырылғанда ла кейелеүҙән мәхрүм ҡалған кейемдәрҙе Мәрйәм кире ҡулына алып, төрлөһөн төрлө ергә элеп ҡуйҙы.
Килгән ҡунаҡтарҙың һәр береһе Вахит менән күре¬шеп, шул уҡ бер төрлө иҫәнләшеү, фатиха ҡылышыу, бер һүҙҙе ҡабатлауҙан һуң урындарға ултырҙылар. Иң һуңынан мулла, мәзин килеп ҡапҡанан кергәндә үк сө¬сө телләнеп:
— Шулай, Ғәлләм, хоҙай тәүфиҡ биреп, иҫән-һау йөрөп ҡайтыу бик ҙур бәхет. Остаздар фатихаһын ал¬ған кеше һис бер ваҡытта хур булмаҫ. Инде үҙе шулай беҙҙең кеүек булырға яҙһын,— тип һөйләнеп, өйгә кер¬ҙеләр һәм, Вахит менән күрешеп, түрҙең башына менеп ултырып доға ҡылғандан һуң, тағы иҫәнлек һорашып, нимәлер әйтергә теләгән кеүек булып, Ғәлләм ағайға ҡарап алдылар.
Ғәлләм ағай ике ҡулын алдына ҡуйып:
— Хәҙрәт, әруахтар рухына берәр аят рәхим итһә¬геҙ ине! — тип ҡөрьән уҡыуын үтенде.
Хәҙрәт тирә-яғына ҡаранып, тамаҡ ҡырғандан һуң ҡөрьән уҡырға тотондо.
Күптән бирле ишетелмәгән ҡөрьән уҡыу ауазы Вахитҡа бик сәйер тойолдо. Мулланың салмаһы йәмшәй¬гән, ауыҙы салшайған, тауышы тупаҫланған төҫлө, Вахитҡа боронғо шәкерт булып йөрөгән ваҡытта матур һәм яғымлы булып күренгән был нәмәләр хәҙерге көндә ул яғымлылыҡтарын һәм матурлыҡтарын юғалтҡан кеүек булып күренделәр.
Хәҙрәттең ҡөрьән уҡыуы бик оҙон тойолоп, инде «Сөбөханә»не уҡып ебәрә тигәндә, һаман да икенсе аятты башлап китеүе тыңлап ултырыусыларҙы ялыҡтырып, хәҙрәткә ҡаршы асыу тыуҙырҙы.
Ҡөрьән уҡылып бөткәс, ауыҙ эсенән генә ҡылынған доғалар ҙа, һуңынан өләшелгән саҙаҡалар ҙа боронғо кеүек алда көтөлгән ҙур бәхеттәргә ирештерергә сәбәп булған изге ғәмәлдәр төҫлө булып күренә алманылар. Вахит, был ҡөрьән уҡыу һәм саҙаҡа биреүҙәргә өҫтән генә ҡарап ултырғандан һуң, доға ҡылғанда бер нәмә лә уҡымай, бит һыйпағанда бармаҡ остарын эйәгенә тейҙереп алыу менән генә ҡәнәғәт итте.
Хәҙрәт ҡөрьән уҡып, доға ҡылып бөткәндән һуң, был эштәрҙең йәмһеҙлеген үҙе лә һиҙгән кеүек, һүҙен донъя¬уи тормошҡа бороп ебәрҙе һәм, Вахитҡа ҡарап:
— Һеҙ, мулла Вахит, рөбөғө мәскүндең күп ерҙә¬рен күреп ҡайттығыҙ. Беҙҙең бында, йәғни мәҫәлән, һа¬ман шулай бер төҫлө барыш әле. Һеҙҙең йөрөгән ерҙә көнкүрештәр нисек? Унда ла беҙҙең кеүек мосолман халыҡтары бармы? — тигән сөәлдәрҙе бирҙе.
Вахит хәҙрәттең сөәлдәренә ҡаршы:
– Унда мосолмандар юҡ юғын да, мәгәр бик яҡшы халыҡтар бар. Мосолман булмаһалар ҙа, һис бер улай һине рәнйетмәйҙәр. Көнкүрештәр унда ла беҙҙең бында¬ғы кеүек: ярлы халыҡтар ауыр торалар, байҙар шәп то¬ралар. Шуның өсөн был ике төрлө халыҡ араһында бер ҙә татыулыҡ юҡ...— тип бер аҙ ғына һөйләп алды.
– Шулай инде, был донъя тигеҙ түгел шул. Шулай булыуҙың бик ҙур хикмәте бар, уны хоҙай белмәй генә шулай итмәгән... Байҙар булмаһа, ярлылар эш таба ал¬маҫтар ине, байҙар малдың ҡәҙерен белмәҫтәр ине. Шу¬ның өсөн байҙарға ла алланың биргән ниғмәттәренә шөкөр итеп, өҫтәренә төшкән зәкат кеүек фарыз ғәмәлдәр¬де үтәргә, ярлыларға ла хоҙайҙың биргәненә сабыр итергә кәрәк ине,— тип мулла вәғәз һымаҡ нәмәләр һөйләп алып китте.
Вахит үҙенең аңлаған ҡәҙәре белеме менән уға ҡар¬шы һөйләп китергә уйлаһа ла, берҙән, үҙенең кисә генә ҡайтыуын, икенсенән, бында ғына һөйләп бер нәмә лә аңлата алмауын күңеленән кисереп, һүҙҙе оҙаҡҡа һуҙ¬маны. Хәҙрәт тә Вахиттың рухында ниндәй ҙә булһа бер үҙгәреш барлығын һиҙеп, һүҙҙе өҫтән генә бөтөрөргә ты¬рышты.
Шулай итеп, Вахит ҡайтыу хөрмәтенә яһалған ҡөрь¬ән уҡытыу мәжлесе көткән кеүек күңелле сыҡманы. Шуға ҡарағанда иҫке йолаларҙың Вахит ҡаршыһында¬ғы әһәмиәте аҙайғанын күрһәткән бер төҫтә мәжлес та¬мам булып, барына фатиха ҡылыу менән ҡунаҡтар таралып киттеләр.
АУЫЛ ҮҘЕНСӘ ҺӨЙЛӘЙ
Вахиттарҙың ҡайтыуҙарына бер нисә көндәр үтеү менән, ауыл халыҡтарының уларға ҡыҙыҡһынып ҡарауҙары бөтә башланы. Уның урынына яңы ҡайтҡан һалдаттарҙың һәр береһе хаҡында бер төрлө мөхәкәмә итеү башланып, улар хаҡында төрлө хәбәрҙәр тарала башланы. Ҡай береһе тураһында:
— Ул бик байып, аҡсаланып ҡайтҡан икән. Хәҙергә аҡсаһы барлығын белдермәй, имеш... Йортобоҙ бик иҫ¬кергән, иң элек йортто яңыртып алырға кәрәк тип әйтә икән... Кем ҡыҙын алыр инде,— тигән һүҙҙәр сыҡты.
Икенсе береһе хаҡында:
— Һалдатта йөрөп ҡайтһа ла, һис бер ҡотаймаған, һаман боронғо кеүек... Бер бәхет булмаһа булмай шул! — тип кәмһетеп һөйләнеләр.
Сөләймән байҙың хеҙмәтсеһе Шәйбәк тураһында: