Timer Yul - 2

  Bez äni belän alga atladık, ber işektän kilep kerdek. Anda bik zur bülmä, näni genä budkalar toralar. Ul näni genä budkalarnıñ näni genä täräzäläre bar. Keşelär şul täräzälärgä kilälär dä bilet satıp alalar. Äni dä bilet satıp aldı, bez baskıç buylap tübängä taba töşep kittek. Bar keşelär dä baskıç buylap tübän töşä başladılar.
  Min häzer ük cir başlanıp, tege baz kürener dip uyladım. Min üz-üzemä genä «...şunda citkäç, min barmam, yılarga totınırmın, äni ul çak barıber kire kaytıp kitär» dip uylagan idem. Ä anda cir bötenläy kürenmäde, koridor gına kürende. Tik bik kiñ häm bik yaktı.
  Anda elektr yana, bik küp zur-zur lampalar tora. Stenalar yaltırap toralar. Ä idäne taş, sap-sarı, şulay uk şoma. Ä bernindi cir yuk.
  Annarı bar da baskıçlarga yünäldelär. Bez dä äni belän baskıçka kilep citkäç, äni dä kurıktı, tuktaldı. Anda idän baskıçka taba yögerä. Ber abıy atlap şul idängä baskan ide, baskıç alıp mende dä kitte üzen.
  Ä ber apa kilde dä änigä äytte:
  — Sez kurıkmagız, batırrak atlagız, yä, ber-ike! — dide dä änineñ kulınnan tarttı da aldı.
  Äni atladı, üze artınnan mine dä tarttı. Bez dä kuzgalıp kittek.
  Bez äni belän basıp torgan idän, kuzgalıp kitkäç, baskıçka äylände. Bez anıñ ber basmasında, bezne tartıp utırtkan apa ikençe basmasında basıp bardık. Baskıç basmaları tübängä taba häräkät ittelär. Bez tübängä töşep citkäç, baskıçnıñ basmaları idändäy bulıp tigezländelär. Käm bez şul idängä baskan kileş beraz alga bardık.
  Şul vakıt äni mine kulına kütärde dä çın idängä citkerde. Bu idän inde yörmi, ber urında gına tora. Bez cir astı vokzalına kilep töştek. Barıber anda da cir yuk, ä vokzal üze bik zur. Bik yaktı. Keşelär yörep toralar. Bez platformaga çıktık. Anda da şulay uk elektr yanıp tora, häm anda da keşelär bik küp.
  Ä tramvay yuk, ul kilmägän ide äle.
  Kinät nider şauladı. Min närsä şaulıy ikän dip karasam, alda tügäräk kapka barın kürdem, ä kapka eçe karañgı, berni dä kürenmi. Min, baz şundadır, ahrı, dip uyladım. Ä şunnan tramvay kilep çıkmasınmı! Ul şulay şaulagan ikän. Tramvay platformaga yakın uk kilep tuktadı. Üze bik ozın.
  Bez äni belän kilep kenä citkän idek, işeklär üzlärennän-üzläre ike yakka açılıp kittelär, kerergä mömkin buldı. Anda divannar bar, elektr yana, bar da kömeş kebek yaltırap tora. Annan işeklär üzläre yabıldılar, häm bez kuzgalıp kittek.
  1941
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  KADIYR BİKMURZİNNIÑ CİNAYATE
  Zavod gudogı
  Yazgı könnärneñ havası sulışnı irkenäytä. Kış buyı sagınılgan ul koyaşnı tereklek dönyası yılmayıp karşılıy. Koyaş ta, şunı sizgän sıman, üzeneñ yaktı nurların, çäçü tubalınnan ırgıtılgan gäräbä orlıklar kebek, cir östenä sibä.
  Agaçlarnıñ botakları börelänä başlıylar. Şul börelärdän şomırt çäçägedäy huş is börkelä. Şundıy matur yazgı könnärdä yäşägän sayın yäşise, aldagı kiläçäk matur yazlarnı küräse kilä. Çönki bu yazgı matur könnärdä barlık tereklek dönyasında häräkät başlana.
  Şundıy yazgı könnärneñ bersendä yazu maşinaları äzerli torgan zavodnıñ gudogı, suzıp-suzıp kıçkırtıp, smena betkänlekne belderde. Zavodnıñ kızıl kirpeç stenaları kapkasınnan eş kiyeme, bluzalar, kepkalar, şällär, büreklär kigän eşçelär çıga başladı.
  İşek töbendä toruçı yäşel külmäkle, sarı mıyıklı sakçı bügen köndägegä karaganda da açulı kürende. Zavod busagasın atlagan härber keşene üzeneñ ütken karaşı aşa ütkärde. ärber eşçeneñ, härber öyränçekneñ küzlärenä üzeneñ sorgılt küzläreneñ nurın kire kaytarmas kebek itep kadadı.
  Zavod işege yanındagı kontrol budkası aşa çıguçı eşçelär törkemendäge ber malaynı bügen bigräk tä nık tentedelär. Sarı mıyıklı sakçı malaynıñ barlık kesälären kapşap çıktı. Malay inde kitäm dip kenä atlagan ide, ul anı tagın tuktattı:
  — Yä äle, yäş yeget, itekläreñne salıp cibär äle. Malay:
  — Alar ayaknı bik kısalar, närsägä ğazaplıysız, barıber bernärsä dä yuk, — dip, kün iteklären salmaska da uylagan ide, läkin sakçı katı tordı:
  — Bezne hökümät milken saklarga kuygannar ikän, bez sineñ ayagıñ avırtu belän hisaplaşmıybız. Sineñ itekne saldırmasak, bälki, hökümätneñ cilkäse avırtır! — dide.
  Äle küptän tügel genä zavodka eşkä kergän Sadıyk abıyga bu citä kaldı. Ul, sakçıga taba borılıp:
  — Hökümät tüzär äle, anıñ cilkäse kalın, balanı yukka ğazaplıysız, — dip kuydı.
  Başka eşçelär şunda uk aña karşı töştelär:
  — Yuk, enekäş, şaliş! Hökümät kem soñ ul?! Ul bit menä bez barıbız da.
  Malay nikadär genä zarlanmasın, sızlanmasın, karışıp barıber eş çıgara almadı. Ul kızargan yöz belän oyala-oyala itegen saldı. Kinder çolgaular arasınnan, tık-tık tavış çıgarıp, tsement idängä korıç metçiklar, prucinalar koyıldılar. Al arnı sakçı cıya bardı. Annan soñ yäşel kozıreklı kepkası astınnan malayga taba kütärelep karadı da:
  — Baltırıña ul qadär metçiklar, prucinalar töyägäç, ayagıñ avırtır da şul, — dip kuydı.
  Kaysısıdır yämsez itep sügenep aldı, kemder şarkıldap kölde. Kemder yäş kenä malaynı bu eşe öçen kızgandı: «Eh!» — dip avır suladı. Läkin malay al arnıñ bersen dä ayırmaçık işetä almadı. Ul, bagana bulıp katkan häldä, berni belmiçä, sarı mıyıklı sakçı karşında basıp tora ide.
  
  Anıñ tormış yulı
  
  Kadıyr FZÖdä matur gına ukıp kilä ide. Üsep zur bulırga, zur keşe bulıp, halık bähete öçen üzeneñ böten köçen birergä — ul menä şundıy teläklär belän yandı. Menä tizräk-tizräk zur üsäse ide dä avırlıklarnı, şatlıklarnı tatıysı ide. Küñel, çaptar at kebek, alga aşkındı.
  Ul tugan yılnı, sıynfıy köräş bugazga-bugaz, üñäçkä-üñäç kilep tartışkan yılnı, kan yılgaları yañgır suları belän bergä aktı. Ul tugan yılnı il östendä irek koyaşı balkıdı. Ul yılnı yılap-sıkrap tönnär uzdıruçı analar, aç-yalangaç balalar belän cir öste kaplangan ide. Zavod-fabrikalar bertuktamıy ükergän puşkalarnıñ snaryadlarınnan pır tuzıp cimerelep bettelär. Ul yılnı korıç lentalar kebek suzılgan yullar buyınça parovozlar da yögermädelär, zavod-fabrikalarnıñ morcaları töten çıgarmadılar. Kırlarnıñ küp öleşenä saban kermäde ul yılnı.
  Menä şundıy yıllarnı Safiyä apanıñ balası tudı.
  Safiyä apa yabık yözle, eşli-eşli bökräyep betkän ber avıl hatını ide. Sızganıp bayga urak urır çakta, balanıñ vakıtsız tuuı aña bik oşap betmäde. Kendek äbiye dä, tirgänä-tirgänä: «Yaman sıyır yarda bozaulıy», — dip, Safiyälärgä kilde. Mulla da, cimerelep bara torgan öygä telär-telämäs kenä kilep, balaga Gabdelkadıyr isemen birep kitte. Vädiga karçık Safiyä apanıñ aktık tavıgın kunakçasınnan totıp aldı da mullanıñ suınıp citmägän ezläre buyınça sadakaga iltergä kuştı.
  Balanıñ tuuın atası gına kürä almadı. German sugışınnan yaralanıp kaytkan atanı aklar otryadı tagın sugış kırına alıp kitte. «Bäräñge arçırga bulsa da yararsıñ äle», — dip, anı yarlılardan oyışkan Kızıl Armiyägä karşı sugışırga kuştılar. Ul, başın tübän igän kileş, bik töşenke, bik moñlı küñel belän avılnı kaldırdı. Ul vakıtta Safiyä apa, üzeneñ avırlı buluına karamastan, kır kapkasına qadär häle betep yıgılıp kalgançı yılıy-yılıy anı ozata bardı. Atanıñ ber-ike hatı kilde dä, annan ul bötenläygä kayadır yugaldı.
  Ana: «Sin genä kiräk ideñ», — digän şikelle, bala yözenä karap, anı yırtık çüpräk-çapraklarga törä-törä bik küp uylandı. Öydä ber umaçlık dip yılap sorasañ da on zatı yuk. Yort tiräse çitännäre küptän yagılıp bettelär. Ber aş kaynatırlık, menä şuşı sabıynı yuarga su cılıtırlık ta utın yuk.
  Ä şul avılda uk yahşı yäşäüçe keşelär bar. Al arnıñ ğailälärendä tigezlek, ös-başları böten, tamakları tuk, alar rähät yäşilär... Ana, balasın kükrägenä kısa-kısa, bertuktausız küz yäşläre koya. «Tökeräm min ul birännärneñ yäşäülärenä, bar da küz yäşe, bar da keşe hakı. Alla totar äle üzlären», — di ul.
  Kadıyr üze bolay yañgırlı yılda da tugan ide. Läkin kartlar anıñ keçkenä buylılıgınnan: «Kadıyr, sin tugan yılnı yañgır bulmagan, ahrı», — dip köldelär. Kaysıları: «Bürektä üsteñme ällä?» — dip sorau da birgälädelär.
  Läkin alar Kadıyr üskän şartlarnı, anıñ kürgän cäfaların berse dä iskä almadılar. Ä bala küpne kürde. Revolyutsiyäneñ kabıngan vakıtında tugan bala tormış öyermäläre, könküreş ğazapları arkılı menä bügenge köngä kilep citte. Yahşılap tireslängän dımlı cirgä töşkän taza orlık kebek, bügenge irken şartlarnı tatıy aldı. Soñgı tayanıç — anası da açlıktan ülgäç, ul cılı ana koçagınnan uramga taşlandı. Taş uramnar buyında tärbiyäsez bala bulıp yörde. Annan balalar yortına eläkte. İñ soñınnan gına bu yazu maşinaları yasıy torgan zavodka öyränçek bulıp eşkä kerde. Ä bügen isä ul metçik, prucinalar urlap totıldı.
  
  Äytergäme, äytmäskäme?
  Kadıyrnı yabılgan cirennän ikençe könne ük çıgarıp cibärdelär. «Yarıy, yeget, iptäşlär sudına qadär çıgıp tor», — didelär aña.
  Dimäk, äle iptäşlär sudı bulaçak. Nindi kurkınıç eş. Elek yahşı malay bulıp tanılgan Kadıyr iptäşläre aldına karak bulıp basaçak.
  Menä zal. Şıgrım tulı halık. Monda keçkenä Kadıyr Bikmurzinga sud bara. Menä algı safta uk Kadıyrnıñ iptäşläre utıralar. Berençe rättä ük bergä balalar yortında yörgän Vaska utıra. Küräsezme, ul üzeneñ açulı küzläre belän niçek itep Kadıyrga karıy...
  «Sotsialistik milekkä kul suzuçı keçkenä karak Bikmurzinga...» Ğayepläü aktı şulay başlanır inde...
  Kadıyr, uram buylap kayta-kayta, änä şul avır uylarnı uylıy. Anıñ yörägendä şundıy ber ükenü köçe kuzgalgan. Ul anı süzlär belän äytep birä almas kebek sizä: «Barıber inde aña iptäşläre elekkegeçä ışanaçak tügellär. Barısı da anı çit itep küräçäklär. Çönki ul karak. Çönki ul kep-keçkenä başı belän eşçe mänfäğaten satkan keşe. Çönki ul üz milken üze urlauçı, iñ soñgı qabahät keşe! Niçek iptäşlär yözenä kürenergä? »
  Kön inde kiçkä avışkan ide. Baganalarda elektr lampaları kabındı. Uram çatındagı reproduktordan moñlı cır tavışı işetelde. Kadıyrnıñ yöräge ärnegännän-ärni bardı.
  Kadıyr çatta tramvay kötüçe halık törkemenä yakınlaştı. Alar ber-ber artlı tezelep kitkännär, havada suzılgan çıbık özelgän. Kadıyrnıñ kızargan yözen yaktırtıp, karañgılık eçennän menä şul keşelär küzenä üzen kürsätep yangan utlarga, cırlauçı radioga, tramvay kötep torgan halıkka açuı kilde. Alar barısı da bergäläşep Kadıyrdan kölälär kebek toyıldı.
  Menä, tramvaylar kuzgalıp kitkäç, şu larnıñ berse astına taşlansa, Kadıyr barısınnan da kotılam dip uyladı. Ayaklar äkren-äkren şul yakka taba atlıy başlagannar ide, läkin ul kinät tuktadı:
  — Min ğayepleme soñ?..
  Ul üzen bu eşkä kotırtuçı Sadıyk turında uylap aldı.
  — Äytergäme, ällä äytmäskäme?
  
  Sadıyk abıy kem soñ ul?
  Zavod görli.
  Stanoklar häräkättä. Frezer stanokları üzläreneñ ütken teşläre belän timerlärne kırıp, kiräkle hälgä kiterälär. Sverlilnıy stanoklar bertuktamıyça äylänälär. Şul barlık stanoklarnıñ beryulı äylänülärennän zavod eçendä ber tavış tua. Bu — hezmät muzıkası. Ul täräzälär aşa uramga sibelä. Eşçelär barı da başların kütärmiçä eşlilär.
  Kinät nider şartladı. Sadıyk sakal baskan yözen şartlagan yakka taba bordı:
  — Ni buldı?
  — Berni yuk, metçik kına sındı.
  — Karap eşlärgä kiräk, yegetlär...
  — Sadıyk abıy, yaña metçiklar barmı?
  — Äy, yuk şul, akıllım, yasagannar älegä betkän, şunda niçek bulsa da rätläp tor inde...
  — Urlap beterälär dä, annan korı kul belän eşlä! — dip kuydı berse.
  — Tizdän, yegetlär, metçiklarnı yasap ölgertälär inde, zakaz birgännär ikän. Aña bit osobıy korıç kiräk, bez anı üzebez dä äümäklär idek şunda...
  Sadıyk öyränçeklärne şulay yuattı.
  Sadıyk abıy kul astında berniçä öyränçek eşli.
  Ul üze bişençe razryadlı slesar. Monnan elek kaydadır parohodlar yasıy torgan zavodta eşlägän, di. Läkin annan nigäder küçep menä monda kilgän. Master niçä aylar inde Sadıyk abıy hakında mıgırdap yöri: «Üze bişençe razryadlı, ä ğadi detallärne dä eşli almıy, adäm imgäge!» — di. Ällä Sadıyk abıy kartayıp eşli almıy inde, alay disäñ, äle ul bik kart ta tügel. Bulsa, ber utızlar tiräsendä bulır. Şulay da dönyanı kürgän keşe inde. Anıñ ayak basmagan cire kalmagan: ul Kırımda bulgan, Kavkazda torgan, Baku aşa uzgan, Arhangelsk yagında urman eşendä yörgän, açlık yılnı Taşkentta ütkärgän. Sovetlar ilen buylagan da, arkılıla-gan da keşe inde ul bezneñ Sadıyk abıy...
  Kayvakıt şulay süz ara süz çıga. Töşke aş vakıtında, tämäke tarta-tarta, üzeneñ başınnan nilär ütkänen yäşlärgä söylärgä totına ul:
  — Sez yäş äle, borın astıgız kipmägän äle sezneñ,— di. — Menä sez bu dönyaga çıgıp karagız. Bolay gına tormışnı belep bulmıy, bulmıy ul, cankisäklärem...
  Karçıga borınlı, yañak söyäkläre kalkulı yözle, kırma sakallı Sadıyk şulay küp söylänä ide.
  Sekretar yanında
  Kadıyr elekkeçä ük üz eşen eşli birde.
  İptäşläreneñ aña bulgan karaşları da üzgärmägän kebek toyıldı. Läkin küñeldäge cärähät haman ärnede. Anıñ küñele haman-haman sıkrandı: «Tizdänme inde iptäşlär sudı bulaçak?» Anıñ buluın Kadıyr zarıgıp kötte. Ul töşlärendä dä şul uk sud belän cäfalanıp bette. İptäşlär sudına üzeneñ yörägendäge barlık närsälären açıp salırga bula, ä menä bolay haman ser saklap yörergä telämäde. Ul berniçä märtäbä zavodnıñ partiyä citäkçesenä barıp bu turıda äytergä dä uyladı. Läkin nigäder kurıktı. Niçä tapkırlar busaga töbennän kire borıldı.
  Berkönne, eşçelär töşke aşka tuktagaç, komsomol yaçeykası sekretare Kadıyrnı üz bülmäsenä çakırıp aldı, aña üze utıra torgan urındıknı birde. Ä Kadıyr sekretardan tirgäü cömlälären kötep tordı: «Menä häzer hiç küzne dä açırmas, söylärgä dä irek birmäs. Äh, tirgär, äh, tirgär!» — dip uyladı ul. Läkin sekretar Kadıyr kötkänçä usal bulıp çıkmadı. Ul süzne metçiklar, prucinalar tiräsenä bik sak kiterde:
  — Yä, nihällär bar, eşläp bulamı? — Sekretarnıñ berençe süzläre şul buldı.
  Kadıyr batırlana töşte häm kinät:
  — Fatıyh abıy! — dip kuydı. Sekretar, ber dä ise kitmägändäy:
  — Söylä, tugan! — dip, Kadıyrnıñ söyläven kötte.
  — Min sezne yaratam, Fatıyh abıy. Min sezneñ minnän närsä söylätergä uylaganıgıznı da beläm. Äye, beläm. Sez metçiklar turında sorarga telisez...
  — Äye, min bu tarihnı işetkän idem inde. Läkin anıñ döreslegen tikşeräsem kilä. Häyer, ul qadär kızıksınmıym da.
  Läkin Kadıyr tuktamadı:
  — Yuk, sez kızıksınasız. Min anı sezgä tulısı belän açıp birergä tiyeşmen... Min şul vakıyga bulgannan birle bötenläy yartı keşe. Añlıysızmı, Fatıyh abıy, yartı keşe min!.. Minem köçem dä yuk, şatlıgım da... — Ul beraz tuktap tın aldı. — Beläsezme, ul könnän alıp min küp uylar uyladım. Üzem belmi torgan nikadär yaña äyberlärneñ serenä töşendem. Läkin häzergä qadär minem sezdän yäşergän ber genä närsäm bar ide. Min sezgä bügen barısın da äytäm. Monı äytergä minem yörägem kuşa, min eşçe sıynıfına hıyanätçe bulıp kala almıym...
  Sekretar, üzeneñ kızıksınganın belgertep, yakın uk kilep tıñlarga kereşte.
  — Mine bu eşkä Sadıyk abıy kotırttı. Urlarga miña ul kuştı, ireksezläp kuştı, — dide Kadıyr.
  — Sadıyk?! — dip ğacäplänep kabat soradı sekretar.
  — Äye, ul kuştı! — dide Kadıyr ışanıç belän häm, tüzä almıyça, kıçkırıp yılap cibärde.
  ...Kadıyrnıñ sekretar bülmäsennän yılap şeşengän küzläre belän çıguın kürüçelär: «Malaynı şäp peşergännär bulırga kiräk», — dip uyladılar.
  Şul könnän başlap Kadıyr açıla bardı. Äz-mäz kölgäli dä başladı, kaygıru, uñaysızlanu hisläre baskan yäş yegetneñ küñelendä koyaş çıkkan kebek buldı.
  Zavod haman görläde.
  * * *
  
  Mine yazu maşinaları eşli torgan zavodnıñ Vahi-tov isemendäge pionerlar otryadına vocatıy itep küçerdelär. Min bu eşkä şatlanıp riza buldım. Berniçä atnalar eşlägäç, kayber pionerlarnı familiyäläre belän belä bantladım. Bezneñ otryadta iñ olı pioner bulıp Kadıyr Bikmurzin sanala ide. Min karap toram da... tırış kına kebek tä kürenä. Läkin ber genä närsä mine ğacäpländerde: anı nigäder haman komsomolga almıylar ide. Min berkönne, cayın kiterep, Bikmurzinnan bu hakta soraştım:
  — Kadıyr, siña niçä yäş?
  —- Min, abıy, 17 nçe yılnı tuganmın, Oktyabr revolyutsiyäse belän yäştäş, — dip cavap kaytardı ul.
  — Ä nigä soñ sine haman komsomolga almıylar? Ul, oyalıbrak:
  — Belmim, nigäder almıylar, — dip kuydı.
  Min bik nıklap soraşa başlagaç, älege yugarıda yazılgan metçik-prucinalar vakıygasın söyläp kitte. Min bu material belän bik kızıksındım: «Hikäyä itep yazarga bik äybät närsä ikän», — dip uyladım da ul vakıyganı Kadıyrdan baştanayak söylätep çıktım.
  — Ä sineñ Sadıyk abıy digäneñ zavodta äle dä eşlime? — dip soradım min, çönki Sadıyknıñ soñgı könnäre minem hikäyäne ukuçılar öçen bik kiräk ide.
  Ul başta kölep cibärde, annan gına:
  — Anıñ kulga alınganına häzer biş: ay bula bugay inde, — dip kuydı. Annan kızıp: — Ul ber et, kulak bulgan ikän. Raskulaçivat itelgäç, Taşkent yagına kitkän. Anda nindider ber kışlak räisenä akça törtep yazular yasatkan bulgan. Bolar barısı da sud vakıtında açıldılar.
  Hikäyäm yazılıp betkäç, min anı Kadıyrga ukıp çıktım. Hikäyä Kadıyrga, ällä üz tormışı yazılgan bulganga inde, bik oşadı. Ul, üzeneñ keçkenä buyı belän çümäşep, diqqat belän hikäyäne tıñlap utırdı. Hikäyäneñ azagına citkäç, anıñ küzlärenä yäşlär kilde...
  1933