🕥 32-minuto de lectura
Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 3
El número total de palabras es 4133
El número total de palabras únicas es 2114
37.2 de palabras están entre las 2000 palabras más comunes
52.7 de palabras están entre las 5000 palabras más comunes
60.4 de palabras están entre las 8000 palabras más comunes
— Ämma min tormışnı yörägem belän açık kürep, döres itep tasvirlıym,— digän şağıyr, kızıp kitep,— ä ğalimnär — min yazgannardan ilham alıp, şul yul belän kilep, hakıyqatne açalar!
— Kileşäm,— digän aña tagın da ul ğalim, bähäs itmiçä, fiker kaynarlıgın sabırlıkka kire kaytarıp,— küzlärebez kürgänne, kolaklarıbız işetkänne küñellärebez açık añlasın öçen sez kiräk älbättä! Döres! Bähäsläşü urınsız sıman...
— Menä-menä, şağıyrlärneñ böyeklegen dä tanıysız ikän bit!
Ğalim tınıç kına bu yulı da küñel rähätlege belän yılmaygan häm:
— Min äle üzemneñ hatalı fikerdä buluımnı da yahşı tanırlık häldämen!— digän.
GALİMLEK TİRÄNLEGE
Hikäyät
Ğalimlekneñ tiränlege ğıylemnärne küp itep cıyuda häm şul ğıylemnärneñ sandıgı sanaluda tügel, bälki halıkka faydalı häm kiräkle belemnär iyäse buluda. Ämma beräülär hakıyqatne açıklau aşa ğıylemnär tudıralar, ikençelär ul fännärne halıkka faydalı itep äverelderälär. Berençeläre yuk ikän, ikençeläre dä bula almıy.
Häyer monı gına belmägän häm tanımagan keşe yuktır ul.
Ä menä min ber zatlı äfändene belä idem. Ul härvakıt turı süzle, açık akıllı, küñel küze yaktı kürüçe keşelärdän sanaldı. Äytälär bit, bäheteñne sıyır sözsä, dilär, yaranı bäyläp kuygandagıça itep kenä tözätep bulmıy.
Bu äfändegä dä tormışta yul birmädelär, könçelekle doşmannarı da kübäyde. Min annan:
— Nigä şul öçle-tugızlılarga irek kuyasız, alarnı beraz tänqıyt itmisez?— didem.
Ul yılmaydı gına. Güyäki şunda: «Akıl öyrätkänçe, üzegez ürnäk kürsätsägez ide!»— diyä kebek ide. Ämma yuk ikän. Ul miña bolay dide:
— Bez barıbız da Allahı täğalä bändäläre. Härkaysıbızga ul üz öleşen, rizıgın birgän. Ägär dä başkalarnıñ hataların açıp añlatıp yörsäm, alar oyatlı bulırlar, avızların rizıklarınnan özärmen dip kurkam!
Bu süzläre mine häyran ittelär.
SUKIRLIK GALÄMÄTLÄRE
Hikäyät
Ädäbi äsärneñ eçtälegen bez küp oçrakta üzebezgä kiräkçä añlıybız. Bügen ukıganda andagı ber törle fikerlärgä iğtibar itsäk, irtägä, mäsälän, kabat ukısak, yañaça, başka mäsälälärneñ dä şaktıy kalku buluın açıklap, bötenläy başkaça kabul itäbez kebek. Äye, bez küp oçrakta Äbul-Mäcit Sänainıñ «Sukırlar häm fil» mäsnäviyendäge kebek, äsärneñ kaysı cirenä küñel kulıbız tiyep kitsä, şul urınga bäyle fiker yörtäbez. Şulay itep filebez, näq Sänaidagıça, äle keläm, äle torba, äle bagana bulıp küzallana. Dimäk bez kemnär inde? Äye, sukırlar! Küzallau üze genä berniçek tä hakıyqatne turı tanuga kitermi, ul hätta hatalandıruga gına sälätle. Hakıyqatne tanıy belmävebez arkasında bez barı tik sataşulı fiker bişegendä genä kala biräbez...
Şuşı räveşle ozın häm ozak söyläşü dävam itep, mäclestäge kayber tıñlauçılarnıñ itağat belän akrınlap yokıga kitä baruların kürep, citmäsä süzlärdä hatalanu barlıgın toyıp, aptıraşta uk kaldım. Fiker kaynarlıgın totkan keşelärne bülderüe niçekter kıyınrak ide.
Forsat kilgäç äyttem:
— Yuk, cämäğat, küzallau bulgan cirdä tanıp-belü, hakıyqatkä ireşü bar, ägär dä küñel küzebez açık kürsä, aknı kara belän butamasa bilgele...— didem.
Bu süzlärem halıknı tämam yokıga birelderde. Üzemneñ dä avız açılgalap, buınnarnı taratır öçen kiyerelgäläp kuydım häm:
— Ällä nigä köne avır, söyäklärne cebetä,— diyäräk äytep tä saldım.
Mäcles rähätlänep ber gırıldap cavap birde.
TÄRÄZÄ TÖBENDÄ GÖL
Hikäyät
Küñeleñ yahşı häm yahşılıklı bulsa, sine berkayçan da yämsez keşe dip äytmäslär. Ämma yözeñ çibär bulsa da, küñeleñ yamanlık belän tulı ikän, sine hiç tä göl belän çagıştırmaslar...
Şul turıda fiker yörtep äytkän idem, minnän:
— Ä gölneñ canı barmıni?— dip soradılar.
Keşelärne kıyın häldä kaldırırga tırışu nadanlık bilgese tügel, anısı.
— Gölneñ tını — anıñ huş isle buluı!— dip cavap birdem, borıngı törki babalarıbızda «tın» süzeneñ häzerge bezneñ «can»süzenä adekvat-turı kilüen küzdä totıp.— Hakıyqattä çäçäklärneñ bernindi maturlıgı yuk, ägär dä isläre belän huşlarıbıznı almasalar!
Äyttem äytüen, ämma telemne teşlärgä mäcbür idem. Çäçäklärneñ tösläre dä, formaları da moğcizaday bulgannarı yukmıni? Alarnıñ balkışı da, surätläre dä, isläre dä bezne häyran itmilärmeni?
Min kitaphanäbezneñ uku zalında idem. Uylarım tıgızlanudan tämam arıp, alarnı güyäki taratıp cibärergä telägändäy, kiñ häm olı täräzä yanına kilep, çiksez irken kükkä töbäldem. Şunda mizgel eçendä böten närsäne onıttım da kuydım. Küzemä dönya yözeneñ tösläre açık kürenä başladılar. Täräzä töbendä bik matur çäçäkle göl üsep utıra ide. İsemen belmim. Ämma anıñ çäçäkläre köymädä yözep bargan çibär kıznı häterlätä idelär. Sabırsızlanıp alarnı isnädem. Ä tınnarı yuk ide.
SÜZEM YuK
Hikäyät
Härkem üzençä kürä, üzençä añlıy, üzençä işetä, üzençä söyli. İmeş, kılıy küzlelär berne ike itep kürä. Ber şundıy keşedän soragannar, döresme bu süz dip. Ul äytkän: «Sez närsä, min dä bit sezneñ kebek ük küktä ike aynı küräm, dürtne tügel!»— digän.
Bu kıyssanı XII yöz başı sälcük akıl iyäse Äbul-Mäcit Sänaidan ukıgan idem. «Şulay şul!»— dip söyenep kuydım.
Hikmät şunda, berara vakıt miña ber mäğnäsez hucanıñ kul astında täqdirem kuşuı buyınça eşlärgä turı kilde. Häyer, eşläü dip inde, minem burıç — cıyılışlarga vakıtında kilü, fiker alışkanda katnaşu häm kiñäşlär birüdän genä ğıybarät ide. Akçasız eş. Bu ictimagıy tärtiptä eşläp kilüçe oyışma üzenä üze eş uylap çıgara häm şularnı başkargan bulıp yäşi ide, biçarakayım.
Min anda ozak cäfalanmadım. Kittem. Ä bernikadär vakıtlar ütkäç, şuşı uk hucabız inde, başka eş urınımda başlık bulıp kilde. Ul keşegä karata bernindi üpkäm dä, tiskäre karaşım da yuk ide. Ämma ul berençe könennän mine kaga, kısrıklıy häm cäfalıy, hätta cäzalıy uk başladı. Bu hälgä bik aptırıy torgan idem. Miña iskedän yahşı tanışım oçrap, hälne añlatıp birep: «Sineñ turıda ul «elekke urınımda tınıçlap eşlärgä birmäde, kanıma gel toz salıp kına utıra ide» dip niçä tapkır äytkäne bar ide!»— dide.
Min aptırap kaldım. «Aña ul vakıtlarda mömkin qadär yahşılıklı häm igelekle kiñäşlär biräm dip uylıy idem üzemne» diyäräk häterem tagın da bozılıp aldı. «Menä bit niçek!»
Tormışka, dönya yözenä, keşelärgä häyran itüdän arı başka törle ğamälem kalmadı bugay häzer.
AVIL MÄKTÄBE SERLÄRE
Hikäyät
Häterlim... Ul vakıtlarda sin dürt yäşläreñdä ideñ, dilär. İsemdä, mäktäp yanına kilgän idem. Ber törkem malaylar tup tibälär. Ul da tügel, kaysı-kaya kaçıp ta bettelär. Üzem genä torıp kaldım.
Mäktäp direktorı Zinnurov abıy kilä ikän.
— Nişläp torasıñ?— dide.
İsänläştem. Käyefe kuş buldı.
— Ällä mäktäpkä kildeñ?— dide.
— Kilgän idem dä, kertmilär şul,— didem.
— Äydä, kertäm. Kem kuştı disälär, direktornıñ röhsäte belän diyärseñ!
Kileştem.
Älegä mäktäp tärtiplären belmi idem. Ber klasska barıp kerdem. Ukuçılar misal çişep utıralar, «A»ga «V»nı kuşkaç niçek bula dip. Apamnan däres häzerlägänendä işetkänem bir ide: «a»ga «v»nı kuşsañ, «a» kuşılgan «v» bula dip. Äyttem dä birdem. Ukıtuçı abıy kuıp çıgardı.
Annarı başka klasska kerdem. Anda ukıp utıra idelär. Ber ukuçı:
— «A»- «v»- «a»...— dip kabatlıy.
Avazlarnı bergä cıydırırga telilär, kuşıp cibärä almıy.
Äyttem dä birdem:
— «Ava».
Mine bu därestän ukıtuçı apa da kuıp çıgardı.
Mäktäpkä küñelsez ikänlegen añlap, öygä kayta kittem. Tagın Zinnurov abıy oçradı da:
— Buldı damıni?— dip soradı.
— Äye,— didem, mäktäp yagına törtep kürsätep häm avır sulış alıp,— mondagı nadannar «A»ga «V»nı kuşa almıyça utıralar, ä bu klasstagılar — «ava» almıyça!
Äyttem häm kaytıp kittem. Şul könnän mäktäp direktorıbıznıñ telenä «agabı nadannarı» häm «avalmagan klass» digän süzlär kerep kalgan, dilär. Mäktäptä lineyka başlandı isä:
— Kaya äle bezneñ «agabı nadannarı», kaya äle bezneñ «avalmagan klass»?— dip äytä torgan bulgan.
27.10.2009
MÄHÄBBÄT KÖÇE
Hikäyät
Ğomer itkändä yäşeñ dä arta gına bara ul. Häyer, hikmät anda tügel. Başkada.
Kırıktan uzıp, illegä yakınayıp kilgän könnäremneñ berse ide. Yöze belän tulgan aynıñ yaktısı, akılı belän çelter çişmä kebek saf, buy-sın belän kayın agaçı kebek zifa ber hanımga turı kilep, sälamen algannan soñ, üssenep kitep, Kazan şähäreneñ iñ matur uramında oçraştık. Ul miña «Zöläyha kıyssası»n söyläde häm Yosıfnıñ çibärlegenä qıyäfätemne tiñläp tel sandugaçın sayratıp aldı. Ğaşıyq ikänlegen añlarga tiyeş idem.
Şunda ber tanışımnıñ uzıp baruın kürdem dä, anı maktap:
— Menä ul çibär, menä ul akıllı içmasam!— didem.
Tanışımnı tuktatıp, häl-ähvälen soraştım. Annarı aña yulın dävam itärgä birdem. Ä hanımnan:
— Nigä aña kütärelep tä karamadıgız? Kürkäm, akıllı ir keşelär nindi buluın kürep kalgan bulır idegez!— didem.
Süzläremneñ uñışlı bulıp çıkmavın añlap aluımnan da avırı yuk ide. Hanım aldında min beryulı ahmak ta, yämsez dä bulıp kürenü bähetenä ireştem inde, anısı. Ämma ul:
— İ maktaulı ir, i yaktı koyaşım, sin üzeñne minnän ällä nindi häylä bolıtlarına kaçırıp, bolay da telgälängän canımnı ğazaplama inde!— dide.
Min ah ittem häm yıgılıp kitkändäy buldım.
ÇIN ĞAŞIYQ KIYSSASI
Hikäyät
Küptänräk buldı bu häl. Ber tutaşnıñ miña ğaşıyq ikänlegen äyttelär. Üzegez dä beläsez, ägär dä cilkäñä kemneñder mähäbbäten salsañ, ul kütärä almaslık yökkä äverelä. Mondıy tutaştan başayak kaçuıñ häyerle.
Ämma barıp kına çıkmıy bit. Ber genä törle häylä belän dä çitkä kagıp bulmıy üzen. Kala bu yul — ahmakka sabışırga! Ä çibär keşelär ahmak adämnärne söymilär, andıy keşelärdän tämam çirkanalar.
Häm menä min aña ber kıznı kürüem häm dä şul kızga çiksez ğaşıyq buluım hakında olı ser itep söylädem. Älbättä bu rivayatem çın mäğnäsendä äkiyät ide.
Tutaş minnän:
— Ul bähetle kıznıñ iseme niçek?— dip soradı.
Min aña:
— Belmim, sorarga kıymadım!— dip cavap birdem.
— Suräte niçek ide?— dip kızıksındı.
Yözemä sargayu qıyäfätläre çıgarıp, ul kıznıñ çäçlären, buyın-sının, yözen-güzällegen — hämmäsen-hämmäsen hıyalım mömkinlek birgänçä itep tasvirlap birdem...
Tutaşnıñ rättän berniçä könnär yugalıp toruı mine bähetkä kümde. «Menä bit,— didem söyenep,— ahmaklıknıñ yatsındıruda faydası niçek zur!»
Ä berniçä kön ütte digänemdä, tege min tasvir itkän hıyalıy güzälkäy belän miña ğaşıyq kıznıñ bergä bülmämä kilep kerülärennän tägäräp kitä yazdım. Telemdä bu süzlär tibrände:
— Bolay da bula ikän dönyada!
OZIN GOMERLELÄR
Hikäyät
— Qıyäfät sarayıbız nikadär genä güzäl bulmasın, ägär anıñ hucası sıyfatında yäşäüçe üzebez mesken häm zatsız ikänbez, bezne maktap häm soklanıp telgä alırlarmı?— dip soradım ukuçılarımnan, süzlärem belän rizalaşasıların aldan uk çamalap.
— Älbättä yuk!— didelär alar.
— Ämma könnärdän-berkönne bez şul uk qıyäfät sarayıbıznıñ cimerelä baruın kürep şaklar katabız. Tugız yöz ille yıl yäşäp, tufan suınnan da imin çıkkan Nuh päyğambär, ülem kilgäç, äle kiçä genä tugan idem bit dip äytkän, imeş. Qıyäfät sarabız cimerelgäç, hätta fäqıyr canıbız da üzeneñ zatı artuga soklana başlıy häm tizräk tänebezdän çıgıp kaçarga omtıla,— didem, üzemne bik tä akıllı keşegä sanap.
Şul vakıt lektsiyäm bülmäsenä çirkançık şadra yözle, şakşı küse qıyäfätle ber adäm kilep kerde. Aptırap karap tordı. Min ul adämne belä häm söymi idem. Ukuçılarım anıñ belän ayakka basıp isänläştelär. Adäm, gafu ütenep, yalgış kerüen äytep çıgıp kitte. Min:
— Kayda kalgan idek äle?— dip soradım, ädäbi geroyga harakteristika birü mäsläsen dävam itterergä teläp.
Ämma ukuçılarım şundıy itep äytep kuydılar, hätta tınım kısılırga mäcbür buldı.
— Abzar häm çuçka mäsäläsendä!— didelär alar.
HÄRKEMNEÑ ÜZ ÖMETE
Hikäyät
Keşelär üzlären häm hiçşiksez barı tik üzlären genä haklı räveştä bik tä akıllıga sanıylar. Bu häl mine söyenderä, zur soklanu belän bergä küñelemdä çiksez dulkınlanu hislären dä uyata. Bigräk tä şundıy zattagı ukuçılarga turı kilsäm, bähet hisem artkannan-arta.
Şulay däresläremneñ bersendä Äbul-Mäcit Sänainıñ ber kıyssasın söylädem. Ul kıskaça monnan ğıybarät ide:
«Öç möselman sugışta äsir töşälär. Käferlärneñ hökemdarı alarga mondıy hökem çıgara:
— Kaysıgız imannan vaz kiçsä, dinennän yazsa, anıñ ğomeren saklap kalam! Yuk ikän, başın çabam!— di.
Şunda äsirlärneñ berse üz iptäşlärenä äytä:
— Min ğomerem buyınça mulla häm şäriğat belgeçe buldım! Kazıy-sudya däräcäsenä cittem. Ägär dä kemneder köçläp şäriğatkä karşı ğamäl kıldıralar ikän, ul keşeneñ ğayebe yuk! Min imannan mäcbüri kiçäm, dimäk Allahı täğalä mine yarlıkar!— di, üzenä häm süzenä zur ışanıç belän.
Äsirlärneñ ikençese isä:
— Min Möhämmäd päyğambärebezneñ häm Ğali sähabäneñ näselennän. Päyğambärebez, aña Allahı täğaläneñ rähmäte yausın, kızı Fatıymaga äytkän, Kıyamät könendä, digän, balalarım-onıklarımnı Allahı täğalä minem näselemnän bulganlıkları öçen gönahlarınnan yarlıkar, alarnı uttan kotkaruın teläp üzem sorarmın, hälemä kerer, digän. Şulay bulgaç, mine Päyğambärebez tämug gazabınnan kotkarır, cännätle itär, minem öçen üze yarlıkau sorar!— dip, şulay uk imanınnan yazarga bula.
Barı tik öçençese genä:
— Min ğomerem buyı karak buldım, hatalı idem. Ämma üzemä kiräkçä şäriğat taläplären dä borgalarga öyränmägän, annarı mine uttan kotkarunı ütenep kilerlek, yarlıkavın sorarlık hörmät iyäse däräcäsen algan tugannarım da yuk,— digän.— Şulay bulgaç, miña imanımnan baş tartırga yaramas. Bälki imanıma tugrılıgım öçen Allahı täğaläneñ rähmätenä ireşä alırmın?
Hökemdar bolarnıñ tege imannan vaz kiçkän ikesen zindannan azat itkän, ä öçençeseneñ, imanga tugrılıklınıñ, başın çaptırgan».
Äye, şunısın da iskärtergä kiräkter, Sänai yäşägän XI–XII ğasırlarda «karak», «yulbasar», «ugırı» kebek avır süzlärne törki kaveme väkillärenä karata äytä torgan bulgannar. Bu kıyssada da avtor üz çorınıñ fikerläü häm küzallau kısalarınnan çıga almagan, bilgele.
Kıyssanı söyläp betergäç, süzemne ozınga suzmıyça, şunda ukuçılarımnan soradım:
— Niçek uylıysız, bolarnıñ öçese arasında kaysısı cännätkä layık buldı ikän?
— Älbättä öçençese,— dide ber ukuçım.— Çönki ul palaç baltası astında da kurıkmagan, imanınnan vaz kiçmägän! Näq bezneñ geroy-şagıyrebez Musa Cälil kebek!
Ä min «äye» dip tä, «yuk» dip äytergä dä aşıkmadım.
— Älbättä ikençese,— dide şunda başka ber ukuçım.— Ğali sähabä näselennän bulgan keşelärgä Allahı täğalädän aldan uk yarlıkau ireşelgän, alarnı hörmät häm märtäbä kötä. Bu bilgele häm açık häbärlärdän sanala. Ägär dä näselebezdä ber izge keşe bulgan ikän, bez dä aña karata keşelärneñ häm Allahınıñ rähmätenä bäyle hörmättä yäşibez,— dip, kaynar-kaynar süzlär äytte. Aña iyärep «äye» digännär dä tabıldılar.
— Alar barısı, öçese dä cännätle!— dide tagın ber ukuçım.
İnde min dä:
— İmannarınnan vaz kiçsälär däme?— didem.
— Äye,— dide ul,— çönki änä berençese ük äytä, ägär ülem kurkınıçı aldında imannan yazgansıñ ikän, canıñnı saklap kalırga mömkinlek bulganda imannan vaz kiçärgä yarıy di şäriğat...
Annarı ukuçılarım hämmäse dä, yöräklärenä şom yögerüdänme, tınıp kaldılar. Süz yomgagın min äytergä tiyeş idem. Häm bolay didem:
— Adämgä has namus ülçäme belän karaganda, alarnıñ öçese dä cännätkä layıklı tügel... Allahı täğaläneñ rähmäte küzlegennän bäyälägändä, öçeseneñ dä cännätle bulu öçen berär tayanıçı bar!
HALIK RÄHMÄTE
Hikäyät
Halıknıñ kahäre töşä ikän dip işetkänem bar ide. Häyer, rähmäte dä şundıy anıñ.
Düsem avılında eleklärne ber tırış malay yäşi ide. İldä sotsializmnıñ soñgı yılları, ämma älegä monı kommunistlar belmilär häm başlık bularak här urında tamır cibärep nıklı utıralar ikän. Rayonnar belän dä kompartiyäneñ raykom sekretarları hökemdarlık itälär. Bügen-irtägä kommunizm digän ömet utravına da barıp citärgä mömkinnär. Ä tege tırış malay kul arbası «ufalla» belän bolınnardan, urman-kır tirälärennän cäy buyı peçän çabıp taşıy da taşıy, berdänber sıyırlarına yıl sayın şulay kışlık azık äzerläp kuya ikän. Döres, malaynıñ abıy-apaları, äti-änise dä bar. Ämma mondıy tırış malay arkasında alarnıñ bähete tügäräk tä tügäräk inde!
Bervakıt bu tırış malaynı uçastok militsionerı leytenant Zaripov digän adäm, sin bu peçänne kolhoz basuınnan çaptıñ dip, yalgan yul belän kulga ala, östennän berketmä tözi häm utırtıp ta kuya. Äye, ul vakıtta da «et — baş, sıyır — ayak» kanunı üz köçendä ide.
Malaynı, niçä kön kaytmagandır inde, äti-änise kırlar-bolınnarga ezläp çıgalar. Kürep kalgan keşelärdänme vakıyganı da belep alalar. Malaynıñ änise — atkazangan kolhozçı, esselätmi-suıtmıy rayonga kitä häm berençe sekretarga barıp kerä, ulınıñ bälağä taruı turında söyläp birä.
Ul vakıtta rayonda raykom sekretare bulıp Väliyev eşli ikän. Prokurorga şaltırata, leytenant Zaripovnı da çakırttıra. Berketmäne ukıy. Malayga uçastok militsionerı ber arba peçän çapkanı öçen zur summada ştraf salgan häm hätta milken konfiskatsiyälärgä täqdim itkän.
Väliyev şunda sak kına sorıy:
— Ulıgıznıñ, apa, milke nindiräk?— di.
— Nindiräk dip, iptäş Väliyev, yıl sayın ber çalbar, ike par ayak kiyeme tuzdıra. Rähmät inde, kilgäç-kilgäç, ös-başına kibettän kiyem dä satıp alır idem. Bigräk tuzdırıp betergän ide. Çıgarıgız inde anı zindannan!— dip ütenä ana keşe, haman da süzlären ber genä cayga totarga tırışıp.
Berençe sekretar Väliyev uylap-uylap tora da:
— Apa, ulıgız tırış bala ikän, pionerda tärbiyä eşen citärlek alıp barmagannar, çarası küreler,— di, annarı ämer birä:
— Prokuror, häzer ük bu balanı törmädän çıgarıgız!
Äni keşe moña çiksez kuana häm Välivkä rähmätlären meñ tapkırlar äytep çıgıp kitä dä zindan kapkasına taba yılıy-yılıy yögerä. Ämma bu vakıtta şul uk Väliyevneñ tege uçastok militsionerınıñ cilkäsenä suga-suga maktaganın belmi dä kala.
— Buldırgansıñ, iptäş Zaripov! Mondıy tırış hezmäteñne obkomga citkererbez! Sezgä hiçşiksez «nagrad» birerlär, yoldız östärlär! Halıknı sin şulay örketep torsañ, rähmäten inde min cıyarmın!..
Malaynı çınnan da törmädän çıgaralar. Änise aña yaña kiyemnär alırga uylasa da, şunda Väliyevneñ milek hakında äytkän süzläre isenä töşep, bu uyınnan kire kayta. Añlaşıla: ulına kostyum alsa, başmak yünätsä, kitap-däftär — bolar bit anıñ ulınıñ milke bulaçaklar. Şularnı kilep konfiskatsiyäläsälär?
Älbättä rayon prokuraturası andıy uk tübänlekkä töşmägän. Ämma da Zaripov yırtkıçlıgın arttırgan, halıknıñ kanın imä başlagan. Anıñ ğadelsezleklärenä tüzä almauçı başkalar da Välivneñ işege töbenä barıp yıgılgannar. Ul älbättä Zaripovnı alar aldında et itep sükkän häm halıktan monıñ öçen meñ törle rähmätlär işetä torgan, ä tege «uçastkovıy»nıñ yoldızları da, «nagrad»ları da arta gına bargan.
İl östennän kommunistlar hökeme töşerelgäç, yaña tör citäkçelär kilgän. Ämma bu üzlären demokratlar dip atauçılar Väliyev kebek häyläkär säyäsät alıp bara almagannar, imeş. Hak bulsa, Zaripovnı halıknıñ bäddogası sukkan, dilär, ä «iptäş» Väliyev isä, kiresençä, häzer dä balda-mayda gına yözä, di.
Häyer, halıknıñ bäddogası da, rähmätläre dä çiksez şul ul!
YaÑADAN TUU
Hikäyät
«Sin savıgırga itäseñ, ämma Allahı täğalä monı telämäsä, sineñ savıguıñ üzeñ öçen bähetsezlekkä äverelä!»— digän borıngı zamannarnıñ akıl iyäse Äbul-Mäcit Sänai.
Häm anıñ meñ tapkırlar haklı buluın dälillägän sıman itep, ğasır başınıñ bişençe yıllarınnan minem böten eçke dönyam avıru hälendä kaldı. Bu inde organizmnıñ tämam kakşavı, eçke energiyämneñ betüe, yäşäüneñ yäme yugalu ide. Yulım tabiplarga töşte. Alarnıñ härkaysı üzlärençä diagnozlar kuydılar häm savıgu yulların belgännärençä kürsättelär. Ämma tänem ber dä ciñeläymäde, ruhi quätem dä kire kaytmadı. Köçsezlek, fikersezlek häm kara täqdir aldında baş iyü — bolar minem yäşäeşem idelär. Monı hätta siher-bozımga da nisbät itärgä mömkin ide.
Bolar östenä dönya bälaläre dä, cilkämä öyelep, başıma, bäğıremä kiterep bastılar. Közgedän karaganda üzemne üzgäreşsez dip kürä idem. Ämma elekke tanışlarım yulımda oçrasalar, yözemne kürep, kinät kurkıp kitälär.
Şulay bervakıt fotoga töşärgä kiräk buldı. Karasam, surättän miña komı koyılıp bara torgan ber adäm häsrät eçendä karap tora.
Ah ordım. Bu minem soñgı tamçı köçemne yuk itärgä citä kaldı.
İnde dönya belän tämam huşlaşası gına kaldı. Eleklärne mine kızıktırgan dönya häzer miña bernindi dä tügel ide...
Häm berkönne min, şuşı hälemdä niçä yıllar uzgaç, yaña tugan bala kebek şat halättä küzläremne açtım. Bu inde moğciza ide.
ANI MİN DÄ ÄYTÄM:
SÜZLÄRE GENÄ BAŞKA, FİKERE — ŞUL UK
Hikäyät
«Halkı aç kalıp, üze tuk yäşägän il başı arıslan bula almıy, anı köçek dip belegez!»— digän XII sälcüklärennän ğıylem iyäse Äbul-Mäcit Sänai.
Ä min äytäm:
— İl başına nigä arıslan bulırga, ul bolay da bähetle bit!
Şul uk Sänai äytkän: «Ägär kaynarlıgıñnı basa alsañ, böten dönyalıklar siña buysına, sineke bula!»— digän.
Ä min äytäm:
— Nigä kiräk ul qadär çiksez-sansız ğalämnär-dönyalıklar, ägär anıñ monsında da qanäğat häm bähetle yäşi almasam!
BÄHETLE YaRLAR
Hikäyät
Barıbızga da yahşı bilgele: yaratkan keşeñneñ kulınnan agu kapsañ da — ul bal eçkändäy toyıla. Bu süzne mähäbbätneñ böyeklege hakında dälil öçen äytälär. Ğaşıyqlar berse ikençeseneñ başkalar kulına kaluın telämilär. Tahirnıñ başın çapkannarında Zöhrä-can sakçınıñ söñgesenä taşlanıp hälaq bulgan, yäki menä Romeo häm Dculetta vakıygası, başkası...
Ğomumän dä ğaşıyqlar şulay egoist bulalar inde alar!
Bezneñ avılda telgä-süzgä tatlı Nogman babay häm anıñ hatını bar idelär. Kay vakıtlarda min dä alarga kerep, kiçlären söyläşep utırgalıy torgan idek. Nogman babay minem kebek ber yolkış avıl üsmereneñ, annarı inde yegeteneñ iske kitaplarnı ukıy belüenä häyran itä. Döres, üze dä bu eşkä mahir, citmäsä mulla da äle! Danınıñ külägäse yıraklarga töşä.
Berkönne hatınına Nogman babay şayartıp närsäder äytte. Üpkäläşälär inde dip toram. Hatını:
— Şunıñ tele! Çäyenä agu salıp birerdäy bulam!— dide.
Miña mondıy süzne äytsälär, kotım oçar ide. Ä Nogman babay isä:
— Ä min anı bal urınına kürep eçär idem!— dide, rähät yılmayıp, ämma da şomga salıp.
Häzer min dä äytä alam:
— Mähäbbät şundıy bula ul!
26.10.2009
GADEL HÖKEM
Hikäyät
Tarihi ğadellek. Ägär dä Gabdulla Tukayıbıznı, 27 yäşe dä tular-tulmasta vafat bulgan böyek tatar şagıyren, rässamnar utız yäki kırık yäşlek itep tasvirlıylar ikän, bu tarihi ğadellekme?
Yuk, bez döreslek hakında gına äytmibez. Bez:
— Ğadellek!— dibez.
Ä hakıyqat barı tik ğadellek bar cirdä genä yäşi ala.
Avılda abıy peçängä töşkän. Bulışırga dip min dä kaytkan idem. Hällär beleşü öçen häm dönya barışı hakında söyläşü niyätendä, beroçtan fiker kıllarımnı da tartkalap kararga dip avıl kartları kilep, süz mäclese korıp cibärdek. Kiläçäktä avılga niçek yäşärgä digän soraunı bähäs mäydanına kuyıp, uylarnı tartıştırıp kararga ittek. Monıñ öçen min bu süzne söylädem:
— Avıllarda eleklärne yärminkälär bula, oyıştırıla torgan ikän. Älbättä üzäk avıllarda. Halık üzeneñ citeştergän tovarın satu, almaşu mömkinlegen häm cayların kire kaytarırga tiyeş. Bazarlar betü arkasında ilneñ nindi hälgä kalganın uzgan ğasırnıñ siksänençe yılları kürsätte,— didem.
Şunda kartlar rizasızlıkların belderdelär häm:
— İ enem! Şul kolhozlarnı gına kire kaytarıp bulmasmı ikän? Kaya karıy bu hökümät? Kolhozlar kiräk, kolhozlar! Nindi bazar ul?— didelär.— Bez yäş çagında yahşı ide, kolhozlar bar ide!
Min çabılgan peçän tezmälärenä karap tordım häm:
— Bolınnar da irken, üläne dä kuyı ide!— dip östädem.
— Menä-menä...— dip, alar östäp söyläp alıp kittelär.
BEZNEÑ BÄHETSEZLEK
Hikäyät
Ruhı köçle keşene kol da yasap bulmıy, buysındırırga da mömkin tügel. Üzeñne huca dip belsäñ dä, ägär sineñ kul astıñdagı hezmätkärlär arasında ruhı köçle keşe bar ikän, hakıyqattä ul idarä itär, aña kollarınnan bulırsıñ. Monı «çın mäğnäsendäge ğadellek», dilär. Bu — dönyanıñ yäşäeş kanunı, anı bozu barı tik hälaqätkä genä kiteräçäk. İñ berençe çiratta — üzeñne!
Ber tanışımnan işetkännärem isemä töşte. Belgän keşese bar ikän. Şul tanışı kaya gına da eşkä urnaşsın, anı tiz arada kollektivı üz itep ölgerä, citmäsä bulaçak citäkçe itep toya başlıy dip söylägän ide ul. Min aña:
— Andıy keşegä tormışta bik avır da, uñaysız da bula bit,— didem.— Anı citäkçe belän tuktausız çäkäşterep toralar. Monı üze telämäsä dä, citäkçeneñ kollektivtagı kuştannarı eşli bit. İmeş-mimeşlär söyläşterep, tege keşeneñ «serlären» hucaga taşıp kına toralar. Annarı ruhı köçle keşe ğadelne häm ğadelsezlekne dä yahşı toyuçan, sizüçän bula bit ul, şuña da ğomere daimi köräştä uza...
— Döres, näq şulay. Ägär ul keşe, yazmışında nasıybı bulıp, citäkçelekkä kütärelsä, ğadellekneñ ni-närsä ikänlegen bez dä kürep kalır idek,— dide tanışım.
KÜRSÄTER ÄLE
Hikäyät
Ber bik tä bähetle yäş äfändene belä idem. Aña täqdir şundıy kürkäm büläklär birde: ul dan, ul däräcä, ul yahşı östäl, ul tatlı cimeşlär — ällä Hodaydan, ällä berär türäneñ säğadät koyaşınıñ nurımı aña töşkän, bolıtınıñ külägäseme, belmässeñ.
Şul äfändene ber-ber gazetaga baş möhärrir itep kuydılar. Östägelärgä mädhiyä belän tutırdı ul anı. Ber yıl ukıdık, ike yıl ukıdık — yaradı, citte, ämma öçençe yılında küñellärne ukşıta uk başladı gazetası, kulga totarlık ta hälebez kalmadı.
Bolar gına bik az ikän şul. Äfändebez ğıylemdä dä ölgerlek kürsätep, zur gına hezmät küçergäläşterep yazıp äväläp, anı fänni digän yarlık astına salıp, dissertatsiyä itep yaklarga kütärep tä kilde. Ğalimnär alar sabır häm keşelekle halık, karşı kilmädelär, yaklasın, didelär.
Ämma yaklagan vakıtında barısı da açıklandı: hezmät tämam yalgannar, safsata häm hatalı fikerlär belän tulgan bulıp çıktı. Hakıyqatne açarga omtılış yagınnan gına tügel, hätta cömlä tözeleşendä dä, başkasında da...
Äytep karadılar:
— Bälki yaklaudan baş tartırsız?— didelär.
Yuk, yakladı. Ğıylmi däräcä dä aldı.
Äyttelär:
— Bu keşe kiläçäktä zur türä bulır äle, kürersez,— didelär.
Süzläre ras kilmägäye!
YuLÄR BELÄN YuLÄR BULGANÇI
Hikäyät
Niçä tapkırlar şulay buldı: keşegä çokır kazuçılar haman oçrap tordılar häm üzläre ük şunda yıgılıp töşä bardılar. Kayberläre ozak aynıy almadılar. Säbäbe bik ğadi ide: kazıgan çokırları artıgı belän tirängä töşkän!
Keşegä çokır kazuçılar älbättä maksatlarına ireşä toralar. Ämma alar üzlärennän akıllırak beräüne kızık itärgä uylasalar, harap kına bulalar, bilgele.
Şulay bervakıt üzen bik tä akıllıga sanauçı häyläkär häm mäkerle hatınnı eş başına kuydılar. Citäkçelek aldında ul al da, göl dä bula ala ide. Anıñ inde ällä kayçannan hezmättäşebezgä çokır kazıp mataşuın kürep, belep, hätta alay yaramasın hanımnıñ üzenä dä äytkäläp tordık.
— Ul bit akıllı, yahşılıklı keşe,— didek, kisätep.
Hanım tıñlamadı. Üzençä eşläde. Ul äfände yugıysä döres keşelärdän ide, citäkçelekne dä ğayepläp söylämi belmi, ämma hanım — başka, türälärneñ üzlärenä irenmiçä barıp-kilep yörgäläp, alarnı butarga itep, yılannan sandugaçka äverelä torgan ğadätle ide.
Hezmättäşebez bik tä sabır keşe bulıp çıktı, butalmaska tırıştı, tüzde. Ämma hanım, bik tä osta kılanıp, hezmättäşebezne yalda vakıtında, hezmät kileşüe dokumentına kul kuymagan buluına sıltap, eştän azat itkän bulıp çıktı. Tik bu ğamäle hezmät zakonın tupas bozu ikän şul. Anıñ üzen känäfiyennän sördelär. Bezne söyenderep, hezmättäşebezne kire kaytardılar.
— Bez bu añlamıy kaldık, närsälär buldı soñ?— dip soragan buldık añardan.
Ä ul bik ğadi itep cavap birde:
— Yülär belän yülär bula yazganmın, başka berni dä tügel,— dide.
YÖKLE BULU
Hikäyät
Prännek kenä aşap, ber-ber artlı premiyälär alıp, törle isemnärne kazanıp yäşägän yazuçılar, şağıyrlär, dramaturglar häm başkalar şundıy da böyek zatlardan bulalar inde. Alarnıñ aldında hörmät belän iyelgän başnıñ räte-çiratı kalmıy. Ämma kayberäülär bolarnıñ böyeklegen yäki kürmi, yäisä tanırga telämilär. Mondıy ışanıçsız adämnär tırnak astına kadalgan çıra agaçı kebek açunı kiterälär. Anı alıp taşlıysıñ, yara tözälä, ämma häterdä açu kilü vakıygası saklanıp kala.
Şulay bervakıt tırnak astında çıra bulıp yörgän ber baş birmäs adämne yazuçılar yılnı yomgaklau cıyılışına dokladçı itep kuyalar. Moña qadär niçämä tapkırlar tärtipkä kertelep häm tärtiptä totılıp kilengän pränneklär belän başkalarnı butıy da kuya bu başkisär. Mondıy räveşle dönyanıñ kötelmägändä üzgäräçägenä aldan äzerlek itmägän keşelär häyran kalalar, pränneklär bürtep çıgalar. Doklad özelä. Soñınnan şul dokladçı bolay dip äytergä mäcbür bula:
— Böten keşeneñ dä premiyä alırlık häle yuk ikän şul!
İşetkäç, min dä uylap kuydım: cämğıyät yögen öskä alu ber häl, anı kütärep yäşise dä bar bit äle!
03.10.2009
GAYIP BEZDÄ BULGAN
Hikäyät
Menä niçä yıllar inde, ä bälki äüväldän ükter, matur itep, rähät itep ber cıyılış ta uzdıra almıylar. Ällä dilbegäne kulda totuçılar çamasız, cıyılış küçären baganaga kiterep törtterälär dä, şul häldän çıga almıyça aptıratalar. Ällä inde üzebez dä artıgı belän taläpçän, ğadellek tantana itüen telibez, hakıyqatne mäydanga çıgarırga itäbez? Kıskası, «et — baş, sıyır — ayak»ka äverelep bettek bugay inde!
Menä bügen cıyılış matur gına bardı, çişeläse mäsälälär häl iteldelär. İnde tämam, yomgak yasala digändä genä, älege dä bayagı buzaçı äfändebez süz katıp kuydı:
— Avızıbızga taş tutırdıkmı?
Kiräk bit şulay, cıyılışıbıznıñ räise işetep alırga ölgergän. Kolak aşa ütkärep cibärä belmägän, ahrısı. Küñelen talkıtıp:
— Bu ni digän süz inde?— dip sorap kuydı.
Tegese añlatıp birergä mäcbür buldı. Busı rizasızlık belderde. Häm kittelär-kittelär, tämam bozılışıp betep taralıştılar. Çıgıp bargannarında da bezneñ öskä äle berse, äle ikençese:
— Bulsagız da bulırsız ikän, su kabıp utırasız!— didelär, üpkälären yäşermiçä.
DOTsENTLAR DA AYAKLI BULA
Hikäyät
Bervakıt ber dotsent hanım tärtipsezlänep aldı. Citdilek häm küñel saflıgı taläp itelgän professiyä keşeseneñ mondıy ğamällär başkarıp taşlavı bik tä yämsez küreneş ide. Küptän tügel genä kafedranıñ ber urındıgınnan töşerelüe akılsızlıgı arkasında bulganlıktan, ğamällärenä ayakların butaştırıp aluı, miña kalsa, bu oçrakta da tabigatenä muafıyktır sıman kürende.
Küsägeneñ başı belän ul ike professor äfändegä studentlarınıñ fänni hezmäte aşa organ bulıp çıktı. Dotsent hanım alarnıñ diplom eşlären tikşerep, ikesenä dä «qanäğatsezlek» bilgeläre kuyarga täqdim yasagan.
— Kileşäm,— digän aña tagın da ul ğalim, bähäs itmiçä, fiker kaynarlıgın sabırlıkka kire kaytarıp,— küzlärebez kürgänne, kolaklarıbız işetkänne küñellärebez açık añlasın öçen sez kiräk älbättä! Döres! Bähäsläşü urınsız sıman...
— Menä-menä, şağıyrlärneñ böyeklegen dä tanıysız ikän bit!
Ğalim tınıç kına bu yulı da küñel rähätlege belän yılmaygan häm:
— Min äle üzemneñ hatalı fikerdä buluımnı da yahşı tanırlık häldämen!— digän.
GALİMLEK TİRÄNLEGE
Hikäyät
Ğalimlekneñ tiränlege ğıylemnärne küp itep cıyuda häm şul ğıylemnärneñ sandıgı sanaluda tügel, bälki halıkka faydalı häm kiräkle belemnär iyäse buluda. Ämma beräülär hakıyqatne açıklau aşa ğıylemnär tudıralar, ikençelär ul fännärne halıkka faydalı itep äverelderälär. Berençeläre yuk ikän, ikençeläre dä bula almıy.
Häyer monı gına belmägän häm tanımagan keşe yuktır ul.
Ä menä min ber zatlı äfändene belä idem. Ul härvakıt turı süzle, açık akıllı, küñel küze yaktı kürüçe keşelärdän sanaldı. Äytälär bit, bäheteñne sıyır sözsä, dilär, yaranı bäyläp kuygandagıça itep kenä tözätep bulmıy.
Bu äfändegä dä tormışta yul birmädelär, könçelekle doşmannarı da kübäyde. Min annan:
— Nigä şul öçle-tugızlılarga irek kuyasız, alarnı beraz tänqıyt itmisez?— didem.
Ul yılmaydı gına. Güyäki şunda: «Akıl öyrätkänçe, üzegez ürnäk kürsätsägez ide!»— diyä kebek ide. Ämma yuk ikän. Ul miña bolay dide:
— Bez barıbız da Allahı täğalä bändäläre. Härkaysıbızga ul üz öleşen, rizıgın birgän. Ägär dä başkalarnıñ hataların açıp añlatıp yörsäm, alar oyatlı bulırlar, avızların rizıklarınnan özärmen dip kurkam!
Bu süzläre mine häyran ittelär.
SUKIRLIK GALÄMÄTLÄRE
Hikäyät
Ädäbi äsärneñ eçtälegen bez küp oçrakta üzebezgä kiräkçä añlıybız. Bügen ukıganda andagı ber törle fikerlärgä iğtibar itsäk, irtägä, mäsälän, kabat ukısak, yañaça, başka mäsälälärneñ dä şaktıy kalku buluın açıklap, bötenläy başkaça kabul itäbez kebek. Äye, bez küp oçrakta Äbul-Mäcit Sänainıñ «Sukırlar häm fil» mäsnäviyendäge kebek, äsärneñ kaysı cirenä küñel kulıbız tiyep kitsä, şul urınga bäyle fiker yörtäbez. Şulay itep filebez, näq Sänaidagıça, äle keläm, äle torba, äle bagana bulıp küzallana. Dimäk bez kemnär inde? Äye, sukırlar! Küzallau üze genä berniçek tä hakıyqatne turı tanuga kitermi, ul hätta hatalandıruga gına sälätle. Hakıyqatne tanıy belmävebez arkasında bez barı tik sataşulı fiker bişegendä genä kala biräbez...
Şuşı räveşle ozın häm ozak söyläşü dävam itep, mäclestäge kayber tıñlauçılarnıñ itağat belän akrınlap yokıga kitä baruların kürep, citmäsä süzlärdä hatalanu barlıgın toyıp, aptıraşta uk kaldım. Fiker kaynarlıgın totkan keşelärne bülderüe niçekter kıyınrak ide.
Forsat kilgäç äyttem:
— Yuk, cämäğat, küzallau bulgan cirdä tanıp-belü, hakıyqatkä ireşü bar, ägär dä küñel küzebez açık kürsä, aknı kara belän butamasa bilgele...— didem.
Bu süzlärem halıknı tämam yokıga birelderde. Üzemneñ dä avız açılgalap, buınnarnı taratır öçen kiyerelgäläp kuydım häm:
— Ällä nigä köne avır, söyäklärne cebetä,— diyäräk äytep tä saldım.
Mäcles rähätlänep ber gırıldap cavap birde.
TÄRÄZÄ TÖBENDÄ GÖL
Hikäyät
Küñeleñ yahşı häm yahşılıklı bulsa, sine berkayçan da yämsez keşe dip äytmäslär. Ämma yözeñ çibär bulsa da, küñeleñ yamanlık belän tulı ikän, sine hiç tä göl belän çagıştırmaslar...
Şul turıda fiker yörtep äytkän idem, minnän:
— Ä gölneñ canı barmıni?— dip soradılar.
Keşelärne kıyın häldä kaldırırga tırışu nadanlık bilgese tügel, anısı.
— Gölneñ tını — anıñ huş isle buluı!— dip cavap birdem, borıngı törki babalarıbızda «tın» süzeneñ häzerge bezneñ «can»süzenä adekvat-turı kilüen küzdä totıp.— Hakıyqattä çäçäklärneñ bernindi maturlıgı yuk, ägär dä isläre belän huşlarıbıznı almasalar!
Äyttem äytüen, ämma telemne teşlärgä mäcbür idem. Çäçäklärneñ tösläre dä, formaları da moğcizaday bulgannarı yukmıni? Alarnıñ balkışı da, surätläre dä, isläre dä bezne häyran itmilärmeni?
Min kitaphanäbezneñ uku zalında idem. Uylarım tıgızlanudan tämam arıp, alarnı güyäki taratıp cibärergä telägändäy, kiñ häm olı täräzä yanına kilep, çiksez irken kükkä töbäldem. Şunda mizgel eçendä böten närsäne onıttım da kuydım. Küzemä dönya yözeneñ tösläre açık kürenä başladılar. Täräzä töbendä bik matur çäçäkle göl üsep utıra ide. İsemen belmim. Ämma anıñ çäçäkläre köymädä yözep bargan çibär kıznı häterlätä idelär. Sabırsızlanıp alarnı isnädem. Ä tınnarı yuk ide.
SÜZEM YuK
Hikäyät
Härkem üzençä kürä, üzençä añlıy, üzençä işetä, üzençä söyli. İmeş, kılıy küzlelär berne ike itep kürä. Ber şundıy keşedän soragannar, döresme bu süz dip. Ul äytkän: «Sez närsä, min dä bit sezneñ kebek ük küktä ike aynı küräm, dürtne tügel!»— digän.
Bu kıyssanı XII yöz başı sälcük akıl iyäse Äbul-Mäcit Sänaidan ukıgan idem. «Şulay şul!»— dip söyenep kuydım.
Hikmät şunda, berara vakıt miña ber mäğnäsez hucanıñ kul astında täqdirem kuşuı buyınça eşlärgä turı kilde. Häyer, eşläü dip inde, minem burıç — cıyılışlarga vakıtında kilü, fiker alışkanda katnaşu häm kiñäşlär birüdän genä ğıybarät ide. Akçasız eş. Bu ictimagıy tärtiptä eşläp kilüçe oyışma üzenä üze eş uylap çıgara häm şularnı başkargan bulıp yäşi ide, biçarakayım.
Min anda ozak cäfalanmadım. Kittem. Ä bernikadär vakıtlar ütkäç, şuşı uk hucabız inde, başka eş urınımda başlık bulıp kilde. Ul keşegä karata bernindi üpkäm dä, tiskäre karaşım da yuk ide. Ämma ul berençe könennän mine kaga, kısrıklıy häm cäfalıy, hätta cäzalıy uk başladı. Bu hälgä bik aptırıy torgan idem. Miña iskedän yahşı tanışım oçrap, hälne añlatıp birep: «Sineñ turıda ul «elekke urınımda tınıçlap eşlärgä birmäde, kanıma gel toz salıp kına utıra ide» dip niçä tapkır äytkäne bar ide!»— dide.
Min aptırap kaldım. «Aña ul vakıtlarda mömkin qadär yahşılıklı häm igelekle kiñäşlär biräm dip uylıy idem üzemne» diyäräk häterem tagın da bozılıp aldı. «Menä bit niçek!»
Tormışka, dönya yözenä, keşelärgä häyran itüdän arı başka törle ğamälem kalmadı bugay häzer.
AVIL MÄKTÄBE SERLÄRE
Hikäyät
Häterlim... Ul vakıtlarda sin dürt yäşläreñdä ideñ, dilär. İsemdä, mäktäp yanına kilgän idem. Ber törkem malaylar tup tibälär. Ul da tügel, kaysı-kaya kaçıp ta bettelär. Üzem genä torıp kaldım.
Mäktäp direktorı Zinnurov abıy kilä ikän.
— Nişläp torasıñ?— dide.
İsänläştem. Käyefe kuş buldı.
— Ällä mäktäpkä kildeñ?— dide.
— Kilgän idem dä, kertmilär şul,— didem.
— Äydä, kertäm. Kem kuştı disälär, direktornıñ röhsäte belän diyärseñ!
Kileştem.
Älegä mäktäp tärtiplären belmi idem. Ber klasska barıp kerdem. Ukuçılar misal çişep utıralar, «A»ga «V»nı kuşkaç niçek bula dip. Apamnan däres häzerlägänendä işetkänem bir ide: «a»ga «v»nı kuşsañ, «a» kuşılgan «v» bula dip. Äyttem dä birdem. Ukıtuçı abıy kuıp çıgardı.
Annarı başka klasska kerdem. Anda ukıp utıra idelär. Ber ukuçı:
— «A»- «v»- «a»...— dip kabatlıy.
Avazlarnı bergä cıydırırga telilär, kuşıp cibärä almıy.
Äyttem dä birdem:
— «Ava».
Mine bu därestän ukıtuçı apa da kuıp çıgardı.
Mäktäpkä küñelsez ikänlegen añlap, öygä kayta kittem. Tagın Zinnurov abıy oçradı da:
— Buldı damıni?— dip soradı.
— Äye,— didem, mäktäp yagına törtep kürsätep häm avır sulış alıp,— mondagı nadannar «A»ga «V»nı kuşa almıyça utıralar, ä bu klasstagılar — «ava» almıyça!
Äyttem häm kaytıp kittem. Şul könnän mäktäp direktorıbıznıñ telenä «agabı nadannarı» häm «avalmagan klass» digän süzlär kerep kalgan, dilär. Mäktäptä lineyka başlandı isä:
— Kaya äle bezneñ «agabı nadannarı», kaya äle bezneñ «avalmagan klass»?— dip äytä torgan bulgan.
27.10.2009
MÄHÄBBÄT KÖÇE
Hikäyät
Ğomer itkändä yäşeñ dä arta gına bara ul. Häyer, hikmät anda tügel. Başkada.
Kırıktan uzıp, illegä yakınayıp kilgän könnäremneñ berse ide. Yöze belän tulgan aynıñ yaktısı, akılı belän çelter çişmä kebek saf, buy-sın belän kayın agaçı kebek zifa ber hanımga turı kilep, sälamen algannan soñ, üssenep kitep, Kazan şähäreneñ iñ matur uramında oçraştık. Ul miña «Zöläyha kıyssası»n söyläde häm Yosıfnıñ çibärlegenä qıyäfätemne tiñläp tel sandugaçın sayratıp aldı. Ğaşıyq ikänlegen añlarga tiyeş idem.
Şunda ber tanışımnıñ uzıp baruın kürdem dä, anı maktap:
— Menä ul çibär, menä ul akıllı içmasam!— didem.
Tanışımnı tuktatıp, häl-ähvälen soraştım. Annarı aña yulın dävam itärgä birdem. Ä hanımnan:
— Nigä aña kütärelep tä karamadıgız? Kürkäm, akıllı ir keşelär nindi buluın kürep kalgan bulır idegez!— didem.
Süzläremneñ uñışlı bulıp çıkmavın añlap aluımnan da avırı yuk ide. Hanım aldında min beryulı ahmak ta, yämsez dä bulıp kürenü bähetenä ireştem inde, anısı. Ämma ul:
— İ maktaulı ir, i yaktı koyaşım, sin üzeñne minnän ällä nindi häylä bolıtlarına kaçırıp, bolay da telgälängän canımnı ğazaplama inde!— dide.
Min ah ittem häm yıgılıp kitkändäy buldım.
ÇIN ĞAŞIYQ KIYSSASI
Hikäyät
Küptänräk buldı bu häl. Ber tutaşnıñ miña ğaşıyq ikänlegen äyttelär. Üzegez dä beläsez, ägär dä cilkäñä kemneñder mähäbbäten salsañ, ul kütärä almaslık yökkä äverelä. Mondıy tutaştan başayak kaçuıñ häyerle.
Ämma barıp kına çıkmıy bit. Ber genä törle häylä belän dä çitkä kagıp bulmıy üzen. Kala bu yul — ahmakka sabışırga! Ä çibär keşelär ahmak adämnärne söymilär, andıy keşelärdän tämam çirkanalar.
Häm menä min aña ber kıznı kürüem häm dä şul kızga çiksez ğaşıyq buluım hakında olı ser itep söylädem. Älbättä bu rivayatem çın mäğnäsendä äkiyät ide.
Tutaş minnän:
— Ul bähetle kıznıñ iseme niçek?— dip soradı.
Min aña:
— Belmim, sorarga kıymadım!— dip cavap birdem.
— Suräte niçek ide?— dip kızıksındı.
Yözemä sargayu qıyäfätläre çıgarıp, ul kıznıñ çäçlären, buyın-sının, yözen-güzällegen — hämmäsen-hämmäsen hıyalım mömkinlek birgänçä itep tasvirlap birdem...
Tutaşnıñ rättän berniçä könnär yugalıp toruı mine bähetkä kümde. «Menä bit,— didem söyenep,— ahmaklıknıñ yatsındıruda faydası niçek zur!»
Ä berniçä kön ütte digänemdä, tege min tasvir itkän hıyalıy güzälkäy belän miña ğaşıyq kıznıñ bergä bülmämä kilep kerülärennän tägäräp kitä yazdım. Telemdä bu süzlär tibrände:
— Bolay da bula ikän dönyada!
OZIN GOMERLELÄR
Hikäyät
— Qıyäfät sarayıbız nikadär genä güzäl bulmasın, ägär anıñ hucası sıyfatında yäşäüçe üzebez mesken häm zatsız ikänbez, bezne maktap häm soklanıp telgä alırlarmı?— dip soradım ukuçılarımnan, süzlärem belän rizalaşasıların aldan uk çamalap.
— Älbättä yuk!— didelär alar.
— Ämma könnärdän-berkönne bez şul uk qıyäfät sarayıbıznıñ cimerelä baruın kürep şaklar katabız. Tugız yöz ille yıl yäşäp, tufan suınnan da imin çıkkan Nuh päyğambär, ülem kilgäç, äle kiçä genä tugan idem bit dip äytkän, imeş. Qıyäfät sarabız cimerelgäç, hätta fäqıyr canıbız da üzeneñ zatı artuga soklana başlıy häm tizräk tänebezdän çıgıp kaçarga omtıla,— didem, üzemne bik tä akıllı keşegä sanap.
Şul vakıt lektsiyäm bülmäsenä çirkançık şadra yözle, şakşı küse qıyäfätle ber adäm kilep kerde. Aptırap karap tordı. Min ul adämne belä häm söymi idem. Ukuçılarım anıñ belän ayakka basıp isänläştelär. Adäm, gafu ütenep, yalgış kerüen äytep çıgıp kitte. Min:
— Kayda kalgan idek äle?— dip soradım, ädäbi geroyga harakteristika birü mäsläsen dävam itterergä teläp.
Ämma ukuçılarım şundıy itep äytep kuydılar, hätta tınım kısılırga mäcbür buldı.
— Abzar häm çuçka mäsäläsendä!— didelär alar.
HÄRKEMNEÑ ÜZ ÖMETE
Hikäyät
Keşelär üzlären häm hiçşiksez barı tik üzlären genä haklı räveştä bik tä akıllıga sanıylar. Bu häl mine söyenderä, zur soklanu belän bergä küñelemdä çiksez dulkınlanu hislären dä uyata. Bigräk tä şundıy zattagı ukuçılarga turı kilsäm, bähet hisem artkannan-arta.
Şulay däresläremneñ bersendä Äbul-Mäcit Sänainıñ ber kıyssasın söylädem. Ul kıskaça monnan ğıybarät ide:
«Öç möselman sugışta äsir töşälär. Käferlärneñ hökemdarı alarga mondıy hökem çıgara:
— Kaysıgız imannan vaz kiçsä, dinennän yazsa, anıñ ğomeren saklap kalam! Yuk ikän, başın çabam!— di.
Şunda äsirlärneñ berse üz iptäşlärenä äytä:
— Min ğomerem buyınça mulla häm şäriğat belgeçe buldım! Kazıy-sudya däräcäsenä cittem. Ägär dä kemneder köçläp şäriğatkä karşı ğamäl kıldıralar ikän, ul keşeneñ ğayebe yuk! Min imannan mäcbüri kiçäm, dimäk Allahı täğalä mine yarlıkar!— di, üzenä häm süzenä zur ışanıç belän.
Äsirlärneñ ikençese isä:
— Min Möhämmäd päyğambärebezneñ häm Ğali sähabäneñ näselennän. Päyğambärebez, aña Allahı täğaläneñ rähmäte yausın, kızı Fatıymaga äytkän, Kıyamät könendä, digän, balalarım-onıklarımnı Allahı täğalä minem näselemnän bulganlıkları öçen gönahlarınnan yarlıkar, alarnı uttan kotkaruın teläp üzem sorarmın, hälemä kerer, digän. Şulay bulgaç, mine Päyğambärebez tämug gazabınnan kotkarır, cännätle itär, minem öçen üze yarlıkau sorar!— dip, şulay uk imanınnan yazarga bula.
Barı tik öçençese genä:
— Min ğomerem buyı karak buldım, hatalı idem. Ämma üzemä kiräkçä şäriğat taläplären dä borgalarga öyränmägän, annarı mine uttan kotkarunı ütenep kilerlek, yarlıkavın sorarlık hörmät iyäse däräcäsen algan tugannarım da yuk,— digän.— Şulay bulgaç, miña imanımnan baş tartırga yaramas. Bälki imanıma tugrılıgım öçen Allahı täğaläneñ rähmätenä ireşä alırmın?
Hökemdar bolarnıñ tege imannan vaz kiçkän ikesen zindannan azat itkän, ä öçençeseneñ, imanga tugrılıklınıñ, başın çaptırgan».
Äye, şunısın da iskärtergä kiräkter, Sänai yäşägän XI–XII ğasırlarda «karak», «yulbasar», «ugırı» kebek avır süzlärne törki kaveme väkillärenä karata äytä torgan bulgannar. Bu kıyssada da avtor üz çorınıñ fikerläü häm küzallau kısalarınnan çıga almagan, bilgele.
Kıyssanı söyläp betergäç, süzemne ozınga suzmıyça, şunda ukuçılarımnan soradım:
— Niçek uylıysız, bolarnıñ öçese arasında kaysısı cännätkä layık buldı ikän?
— Älbättä öçençese,— dide ber ukuçım.— Çönki ul palaç baltası astında da kurıkmagan, imanınnan vaz kiçmägän! Näq bezneñ geroy-şagıyrebez Musa Cälil kebek!
Ä min «äye» dip tä, «yuk» dip äytergä dä aşıkmadım.
— Älbättä ikençese,— dide şunda başka ber ukuçım.— Ğali sähabä näselennän bulgan keşelärgä Allahı täğalädän aldan uk yarlıkau ireşelgän, alarnı hörmät häm märtäbä kötä. Bu bilgele häm açık häbärlärdän sanala. Ägär dä näselebezdä ber izge keşe bulgan ikän, bez dä aña karata keşelärneñ häm Allahınıñ rähmätenä bäyle hörmättä yäşibez,— dip, kaynar-kaynar süzlär äytte. Aña iyärep «äye» digännär dä tabıldılar.
— Alar barısı, öçese dä cännätle!— dide tagın ber ukuçım.
İnde min dä:
— İmannarınnan vaz kiçsälär däme?— didem.
— Äye,— dide ul,— çönki änä berençese ük äytä, ägär ülem kurkınıçı aldında imannan yazgansıñ ikän, canıñnı saklap kalırga mömkinlek bulganda imannan vaz kiçärgä yarıy di şäriğat...
Annarı ukuçılarım hämmäse dä, yöräklärenä şom yögerüdänme, tınıp kaldılar. Süz yomgagın min äytergä tiyeş idem. Häm bolay didem:
— Adämgä has namus ülçäme belän karaganda, alarnıñ öçese dä cännätkä layıklı tügel... Allahı täğaläneñ rähmäte küzlegennän bäyälägändä, öçeseneñ dä cännätle bulu öçen berär tayanıçı bar!
HALIK RÄHMÄTE
Hikäyät
Halıknıñ kahäre töşä ikän dip işetkänem bar ide. Häyer, rähmäte dä şundıy anıñ.
Düsem avılında eleklärne ber tırış malay yäşi ide. İldä sotsializmnıñ soñgı yılları, ämma älegä monı kommunistlar belmilär häm başlık bularak här urında tamır cibärep nıklı utıralar ikän. Rayonnar belän dä kompartiyäneñ raykom sekretarları hökemdarlık itälär. Bügen-irtägä kommunizm digän ömet utravına da barıp citärgä mömkinnär. Ä tege tırış malay kul arbası «ufalla» belän bolınnardan, urman-kır tirälärennän cäy buyı peçän çabıp taşıy da taşıy, berdänber sıyırlarına yıl sayın şulay kışlık azık äzerläp kuya ikän. Döres, malaynıñ abıy-apaları, äti-änise dä bar. Ämma mondıy tırış malay arkasında alarnıñ bähete tügäräk tä tügäräk inde!
Bervakıt bu tırış malaynı uçastok militsionerı leytenant Zaripov digän adäm, sin bu peçänne kolhoz basuınnan çaptıñ dip, yalgan yul belän kulga ala, östennän berketmä tözi häm utırtıp ta kuya. Äye, ul vakıtta da «et — baş, sıyır — ayak» kanunı üz köçendä ide.
Malaynı, niçä kön kaytmagandır inde, äti-änise kırlar-bolınnarga ezläp çıgalar. Kürep kalgan keşelärdänme vakıyganı da belep alalar. Malaynıñ änise — atkazangan kolhozçı, esselätmi-suıtmıy rayonga kitä häm berençe sekretarga barıp kerä, ulınıñ bälağä taruı turında söyläp birä.
Ul vakıtta rayonda raykom sekretare bulıp Väliyev eşli ikän. Prokurorga şaltırata, leytenant Zaripovnı da çakırttıra. Berketmäne ukıy. Malayga uçastok militsionerı ber arba peçän çapkanı öçen zur summada ştraf salgan häm hätta milken konfiskatsiyälärgä täqdim itkän.
Väliyev şunda sak kına sorıy:
— Ulıgıznıñ, apa, milke nindiräk?— di.
— Nindiräk dip, iptäş Väliyev, yıl sayın ber çalbar, ike par ayak kiyeme tuzdıra. Rähmät inde, kilgäç-kilgäç, ös-başına kibettän kiyem dä satıp alır idem. Bigräk tuzdırıp betergän ide. Çıgarıgız inde anı zindannan!— dip ütenä ana keşe, haman da süzlären ber genä cayga totarga tırışıp.
Berençe sekretar Väliyev uylap-uylap tora da:
— Apa, ulıgız tırış bala ikän, pionerda tärbiyä eşen citärlek alıp barmagannar, çarası küreler,— di, annarı ämer birä:
— Prokuror, häzer ük bu balanı törmädän çıgarıgız!
Äni keşe moña çiksez kuana häm Välivkä rähmätlären meñ tapkırlar äytep çıgıp kitä dä zindan kapkasına taba yılıy-yılıy yögerä. Ämma bu vakıtta şul uk Väliyevneñ tege uçastok militsionerınıñ cilkäsenä suga-suga maktaganın belmi dä kala.
— Buldırgansıñ, iptäş Zaripov! Mondıy tırış hezmäteñne obkomga citkererbez! Sezgä hiçşiksez «nagrad» birerlär, yoldız östärlär! Halıknı sin şulay örketep torsañ, rähmäten inde min cıyarmın!..
Malaynı çınnan da törmädän çıgaralar. Änise aña yaña kiyemnär alırga uylasa da, şunda Väliyevneñ milek hakında äytkän süzläre isenä töşep, bu uyınnan kire kayta. Añlaşıla: ulına kostyum alsa, başmak yünätsä, kitap-däftär — bolar bit anıñ ulınıñ milke bulaçaklar. Şularnı kilep konfiskatsiyäläsälär?
Älbättä rayon prokuraturası andıy uk tübänlekkä töşmägän. Ämma da Zaripov yırtkıçlıgın arttırgan, halıknıñ kanın imä başlagan. Anıñ ğadelsezleklärenä tüzä almauçı başkalar da Välivneñ işege töbenä barıp yıgılgannar. Ul älbättä Zaripovnı alar aldında et itep sükkän häm halıktan monıñ öçen meñ törle rähmätlär işetä torgan, ä tege «uçastkovıy»nıñ yoldızları da, «nagrad»ları da arta gına bargan.
İl östennän kommunistlar hökeme töşerelgäç, yaña tör citäkçelär kilgän. Ämma bu üzlären demokratlar dip atauçılar Väliyev kebek häyläkär säyäsät alıp bara almagannar, imeş. Hak bulsa, Zaripovnı halıknıñ bäddogası sukkan, dilär, ä «iptäş» Väliyev isä, kiresençä, häzer dä balda-mayda gına yözä, di.
Häyer, halıknıñ bäddogası da, rähmätläre dä çiksez şul ul!
YaÑADAN TUU
Hikäyät
«Sin savıgırga itäseñ, ämma Allahı täğalä monı telämäsä, sineñ savıguıñ üzeñ öçen bähetsezlekkä äverelä!»— digän borıngı zamannarnıñ akıl iyäse Äbul-Mäcit Sänai.
Häm anıñ meñ tapkırlar haklı buluın dälillägän sıman itep, ğasır başınıñ bişençe yıllarınnan minem böten eçke dönyam avıru hälendä kaldı. Bu inde organizmnıñ tämam kakşavı, eçke energiyämneñ betüe, yäşäüneñ yäme yugalu ide. Yulım tabiplarga töşte. Alarnıñ härkaysı üzlärençä diagnozlar kuydılar häm savıgu yulların belgännärençä kürsättelär. Ämma tänem ber dä ciñeläymäde, ruhi quätem dä kire kaytmadı. Köçsezlek, fikersezlek häm kara täqdir aldında baş iyü — bolar minem yäşäeşem idelär. Monı hätta siher-bozımga da nisbät itärgä mömkin ide.
Bolar östenä dönya bälaläre dä, cilkämä öyelep, başıma, bäğıremä kiterep bastılar. Közgedän karaganda üzemne üzgäreşsez dip kürä idem. Ämma elekke tanışlarım yulımda oçrasalar, yözemne kürep, kinät kurkıp kitälär.
Şulay bervakıt fotoga töşärgä kiräk buldı. Karasam, surättän miña komı koyılıp bara torgan ber adäm häsrät eçendä karap tora.
Ah ordım. Bu minem soñgı tamçı köçemne yuk itärgä citä kaldı.
İnde dönya belän tämam huşlaşası gına kaldı. Eleklärne mine kızıktırgan dönya häzer miña bernindi dä tügel ide...
Häm berkönne min, şuşı hälemdä niçä yıllar uzgaç, yaña tugan bala kebek şat halättä küzläremne açtım. Bu inde moğciza ide.
ANI MİN DÄ ÄYTÄM:
SÜZLÄRE GENÄ BAŞKA, FİKERE — ŞUL UK
Hikäyät
«Halkı aç kalıp, üze tuk yäşägän il başı arıslan bula almıy, anı köçek dip belegez!»— digän XII sälcüklärennän ğıylem iyäse Äbul-Mäcit Sänai.
Ä min äytäm:
— İl başına nigä arıslan bulırga, ul bolay da bähetle bit!
Şul uk Sänai äytkän: «Ägär kaynarlıgıñnı basa alsañ, böten dönyalıklar siña buysına, sineke bula!»— digän.
Ä min äytäm:
— Nigä kiräk ul qadär çiksez-sansız ğalämnär-dönyalıklar, ägär anıñ monsında da qanäğat häm bähetle yäşi almasam!
BÄHETLE YaRLAR
Hikäyät
Barıbızga da yahşı bilgele: yaratkan keşeñneñ kulınnan agu kapsañ da — ul bal eçkändäy toyıla. Bu süzne mähäbbätneñ böyeklege hakında dälil öçen äytälär. Ğaşıyqlar berse ikençeseneñ başkalar kulına kaluın telämilär. Tahirnıñ başın çapkannarında Zöhrä-can sakçınıñ söñgesenä taşlanıp hälaq bulgan, yäki menä Romeo häm Dculetta vakıygası, başkası...
Ğomumän dä ğaşıyqlar şulay egoist bulalar inde alar!
Bezneñ avılda telgä-süzgä tatlı Nogman babay häm anıñ hatını bar idelär. Kay vakıtlarda min dä alarga kerep, kiçlären söyläşep utırgalıy torgan idek. Nogman babay minem kebek ber yolkış avıl üsmereneñ, annarı inde yegeteneñ iske kitaplarnı ukıy belüenä häyran itä. Döres, üze dä bu eşkä mahir, citmäsä mulla da äle! Danınıñ külägäse yıraklarga töşä.
Berkönne hatınına Nogman babay şayartıp närsäder äytte. Üpkäläşälär inde dip toram. Hatını:
— Şunıñ tele! Çäyenä agu salıp birerdäy bulam!— dide.
Miña mondıy süzne äytsälär, kotım oçar ide. Ä Nogman babay isä:
— Ä min anı bal urınına kürep eçär idem!— dide, rähät yılmayıp, ämma da şomga salıp.
Häzer min dä äytä alam:
— Mähäbbät şundıy bula ul!
26.10.2009
GADEL HÖKEM
Hikäyät
Tarihi ğadellek. Ägär dä Gabdulla Tukayıbıznı, 27 yäşe dä tular-tulmasta vafat bulgan böyek tatar şagıyren, rässamnar utız yäki kırık yäşlek itep tasvirlıylar ikän, bu tarihi ğadellekme?
Yuk, bez döreslek hakında gına äytmibez. Bez:
— Ğadellek!— dibez.
Ä hakıyqat barı tik ğadellek bar cirdä genä yäşi ala.
Avılda abıy peçängä töşkän. Bulışırga dip min dä kaytkan idem. Hällär beleşü öçen häm dönya barışı hakında söyläşü niyätendä, beroçtan fiker kıllarımnı da tartkalap kararga dip avıl kartları kilep, süz mäclese korıp cibärdek. Kiläçäktä avılga niçek yäşärgä digän soraunı bähäs mäydanına kuyıp, uylarnı tartıştırıp kararga ittek. Monıñ öçen min bu süzne söylädem:
— Avıllarda eleklärne yärminkälär bula, oyıştırıla torgan ikän. Älbättä üzäk avıllarda. Halık üzeneñ citeştergän tovarın satu, almaşu mömkinlegen häm cayların kire kaytarırga tiyeş. Bazarlar betü arkasında ilneñ nindi hälgä kalganın uzgan ğasırnıñ siksänençe yılları kürsätte,— didem.
Şunda kartlar rizasızlıkların belderdelär häm:
— İ enem! Şul kolhozlarnı gına kire kaytarıp bulmasmı ikän? Kaya karıy bu hökümät? Kolhozlar kiräk, kolhozlar! Nindi bazar ul?— didelär.— Bez yäş çagında yahşı ide, kolhozlar bar ide!
Min çabılgan peçän tezmälärenä karap tordım häm:
— Bolınnar da irken, üläne dä kuyı ide!— dip östädem.
— Menä-menä...— dip, alar östäp söyläp alıp kittelär.
BEZNEÑ BÄHETSEZLEK
Hikäyät
Ruhı köçle keşene kol da yasap bulmıy, buysındırırga da mömkin tügel. Üzeñne huca dip belsäñ dä, ägär sineñ kul astıñdagı hezmätkärlär arasında ruhı köçle keşe bar ikän, hakıyqattä ul idarä itär, aña kollarınnan bulırsıñ. Monı «çın mäğnäsendäge ğadellek», dilär. Bu — dönyanıñ yäşäeş kanunı, anı bozu barı tik hälaqätkä genä kiteräçäk. İñ berençe çiratta — üzeñne!
Ber tanışımnan işetkännärem isemä töşte. Belgän keşese bar ikän. Şul tanışı kaya gına da eşkä urnaşsın, anı tiz arada kollektivı üz itep ölgerä, citmäsä bulaçak citäkçe itep toya başlıy dip söylägän ide ul. Min aña:
— Andıy keşegä tormışta bik avır da, uñaysız da bula bit,— didem.— Anı citäkçe belän tuktausız çäkäşterep toralar. Monı üze telämäsä dä, citäkçeneñ kollektivtagı kuştannarı eşli bit. İmeş-mimeşlär söyläşterep, tege keşeneñ «serlären» hucaga taşıp kına toralar. Annarı ruhı köçle keşe ğadelne häm ğadelsezlekne dä yahşı toyuçan, sizüçän bula bit ul, şuña da ğomere daimi köräştä uza...
— Döres, näq şulay. Ägär ul keşe, yazmışında nasıybı bulıp, citäkçelekkä kütärelsä, ğadellekneñ ni-närsä ikänlegen bez dä kürep kalır idek,— dide tanışım.
KÜRSÄTER ÄLE
Hikäyät
Ber bik tä bähetle yäş äfändene belä idem. Aña täqdir şundıy kürkäm büläklär birde: ul dan, ul däräcä, ul yahşı östäl, ul tatlı cimeşlär — ällä Hodaydan, ällä berär türäneñ säğadät koyaşınıñ nurımı aña töşkän, bolıtınıñ külägäseme, belmässeñ.
Şul äfändene ber-ber gazetaga baş möhärrir itep kuydılar. Östägelärgä mädhiyä belän tutırdı ul anı. Ber yıl ukıdık, ike yıl ukıdık — yaradı, citte, ämma öçençe yılında küñellärne ukşıta uk başladı gazetası, kulga totarlık ta hälebez kalmadı.
Bolar gına bik az ikän şul. Äfändebez ğıylemdä dä ölgerlek kürsätep, zur gına hezmät küçergäläşterep yazıp äväläp, anı fänni digän yarlık astına salıp, dissertatsiyä itep yaklarga kütärep tä kilde. Ğalimnär alar sabır häm keşelekle halık, karşı kilmädelär, yaklasın, didelär.
Ämma yaklagan vakıtında barısı da açıklandı: hezmät tämam yalgannar, safsata häm hatalı fikerlär belän tulgan bulıp çıktı. Hakıyqatne açarga omtılış yagınnan gına tügel, hätta cömlä tözeleşendä dä, başkasında da...
Äytep karadılar:
— Bälki yaklaudan baş tartırsız?— didelär.
Yuk, yakladı. Ğıylmi däräcä dä aldı.
Äyttelär:
— Bu keşe kiläçäktä zur türä bulır äle, kürersez,— didelär.
Süzläre ras kilmägäye!
YuLÄR BELÄN YuLÄR BULGANÇI
Hikäyät
Niçä tapkırlar şulay buldı: keşegä çokır kazuçılar haman oçrap tordılar häm üzläre ük şunda yıgılıp töşä bardılar. Kayberläre ozak aynıy almadılar. Säbäbe bik ğadi ide: kazıgan çokırları artıgı belän tirängä töşkän!
Keşegä çokır kazuçılar älbättä maksatlarına ireşä toralar. Ämma alar üzlärennän akıllırak beräüne kızık itärgä uylasalar, harap kına bulalar, bilgele.
Şulay bervakıt üzen bik tä akıllıga sanauçı häyläkär häm mäkerle hatınnı eş başına kuydılar. Citäkçelek aldında ul al da, göl dä bula ala ide. Anıñ inde ällä kayçannan hezmättäşebezgä çokır kazıp mataşuın kürep, belep, hätta alay yaramasın hanımnıñ üzenä dä äytkäläp tordık.
— Ul bit akıllı, yahşılıklı keşe,— didek, kisätep.
Hanım tıñlamadı. Üzençä eşläde. Ul äfände yugıysä döres keşelärdän ide, citäkçelekne dä ğayepläp söylämi belmi, ämma hanım — başka, türälärneñ üzlärenä irenmiçä barıp-kilep yörgäläp, alarnı butarga itep, yılannan sandugaçka äverelä torgan ğadätle ide.
Hezmättäşebez bik tä sabır keşe bulıp çıktı, butalmaska tırıştı, tüzde. Ämma hanım, bik tä osta kılanıp, hezmättäşebezne yalda vakıtında, hezmät kileşüe dokumentına kul kuymagan buluına sıltap, eştän azat itkän bulıp çıktı. Tik bu ğamäle hezmät zakonın tupas bozu ikän şul. Anıñ üzen känäfiyennän sördelär. Bezne söyenderep, hezmättäşebezne kire kaytardılar.
— Bez bu añlamıy kaldık, närsälär buldı soñ?— dip soragan buldık añardan.
Ä ul bik ğadi itep cavap birde:
— Yülär belän yülär bula yazganmın, başka berni dä tügel,— dide.
YÖKLE BULU
Hikäyät
Prännek kenä aşap, ber-ber artlı premiyälär alıp, törle isemnärne kazanıp yäşägän yazuçılar, şağıyrlär, dramaturglar häm başkalar şundıy da böyek zatlardan bulalar inde. Alarnıñ aldında hörmät belän iyelgän başnıñ räte-çiratı kalmıy. Ämma kayberäülär bolarnıñ böyeklegen yäki kürmi, yäisä tanırga telämilär. Mondıy ışanıçsız adämnär tırnak astına kadalgan çıra agaçı kebek açunı kiterälär. Anı alıp taşlıysıñ, yara tözälä, ämma häterdä açu kilü vakıygası saklanıp kala.
Şulay bervakıt tırnak astında çıra bulıp yörgän ber baş birmäs adämne yazuçılar yılnı yomgaklau cıyılışına dokladçı itep kuyalar. Moña qadär niçämä tapkırlar tärtipkä kertelep häm tärtiptä totılıp kilengän pränneklär belän başkalarnı butıy da kuya bu başkisär. Mondıy räveşle dönyanıñ kötelmägändä üzgäräçägenä aldan äzerlek itmägän keşelär häyran kalalar, pränneklär bürtep çıgalar. Doklad özelä. Soñınnan şul dokladçı bolay dip äytergä mäcbür bula:
— Böten keşeneñ dä premiyä alırlık häle yuk ikän şul!
İşetkäç, min dä uylap kuydım: cämğıyät yögen öskä alu ber häl, anı kütärep yäşise dä bar bit äle!
03.10.2009
GAYIP BEZDÄ BULGAN
Hikäyät
Menä niçä yıllar inde, ä bälki äüväldän ükter, matur itep, rähät itep ber cıyılış ta uzdıra almıylar. Ällä dilbegäne kulda totuçılar çamasız, cıyılış küçären baganaga kiterep törtterälär dä, şul häldän çıga almıyça aptıratalar. Ällä inde üzebez dä artıgı belän taläpçän, ğadellek tantana itüen telibez, hakıyqatne mäydanga çıgarırga itäbez? Kıskası, «et — baş, sıyır — ayak»ka äverelep bettek bugay inde!
Menä bügen cıyılış matur gına bardı, çişeläse mäsälälär häl iteldelär. İnde tämam, yomgak yasala digändä genä, älege dä bayagı buzaçı äfändebez süz katıp kuydı:
— Avızıbızga taş tutırdıkmı?
Kiräk bit şulay, cıyılışıbıznıñ räise işetep alırga ölgergän. Kolak aşa ütkärep cibärä belmägän, ahrısı. Küñelen talkıtıp:
— Bu ni digän süz inde?— dip sorap kuydı.
Tegese añlatıp birergä mäcbür buldı. Busı rizasızlık belderde. Häm kittelär-kittelär, tämam bozılışıp betep taralıştılar. Çıgıp bargannarında da bezneñ öskä äle berse, äle ikençese:
— Bulsagız da bulırsız ikän, su kabıp utırasız!— didelär, üpkälären yäşermiçä.
DOTsENTLAR DA AYAKLI BULA
Hikäyät
Bervakıt ber dotsent hanım tärtipsezlänep aldı. Citdilek häm küñel saflıgı taläp itelgän professiyä keşeseneñ mondıy ğamällär başkarıp taşlavı bik tä yämsez küreneş ide. Küptän tügel genä kafedranıñ ber urındıgınnan töşerelüe akılsızlıgı arkasında bulganlıktan, ğamällärenä ayakların butaştırıp aluı, miña kalsa, bu oçrakta da tabigatenä muafıyktır sıman kürende.
Küsägeneñ başı belän ul ike professor äfändegä studentlarınıñ fänni hezmäte aşa organ bulıp çıktı. Dotsent hanım alarnıñ diplom eşlären tikşerep, ikesenä dä «qanäğatsezlek» bilgeläre kuyarga täqdim yasagan.
Has leído el texto 1 de Tártaro literatura.
Siguiente - Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 4
- Piezas
- Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 1
- Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 2
- Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 3
- Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 4
- Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 5
- Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 6
- Öç Başlı Keşelär, Yäki Hikmätneñ Dönyada Betäse Yuk - 7