Мөһаҗирләр - 10

  Болар үстенә базар шивәсендә язылган бисмилласыз китаплар күпләп нәшер ителәдер. Бу фисык-фәсатның оясы – Галимҗан хәзрәт мәдрәсәседер. Каһәр суксын иде шул мүртәтне, ярабби! Орынбурның Әхмәт бай илә Гани бай, Казанның Әхмәт Ишморатов илә Сафа Хаҗи Галикәев байларның акчалары шунда агыла. Башка җирләрдә дә шундый ысулы җәдидә мәктәпләре ишәя бара. Аларның һәммәсендә шул Галимҗан хәзрәт мәдрәсәсеннән чыккан шәкертләр хәлфәлек итәдер. Бу мәктәпләрдә укучылар парты дигән ниндидер урыс эскәмияләренә утырып укыйлар, тәре сыман итеп почмакка куелган кара такталарга язалар. Дин сабагы вә дога-намазлар түрки телендә үйрәтеләдер. Гыйлъме хисап вә җәгърафия кеби һич зарури булмаган сабаклар тәдрис ителә*. Хәтта ки бәгъзе авылларда кыз балаларга да дәрес әйтә башлаганнар, имеш.
  Изгеләребезнең хәер-догасы бәрәкәтендә вә үзебезнең тырышлыгыбыз илә без, Аллага шүкер, милләтебез башына түшкән бәлаләрдән сакланып калдык. Әлегә җәдитчеләр коткысына да бирешмәенчә киләбез. Фәкать Сабирҗан мәзиннең астыртын мәкерләре генә бераз шүбһә тудыра: ул синең акыллы баш, күндәм Әкрәм абзаңны мәктәптәге хәлфәлек урыныннан алып ташламагае дию куркам. Аңардан инде балаларга кадәр күлә башлады. Мәгәр ул хәлфәлектән алынса, безнең авылда ысулы җәдидә мәктәбе вүҗүткә киләчәге шүбһәсездер. Сабирҗан мәзиннең Хивада вә Перовски дигән калада бай кардәшләре тора икән, аларда акчаның исәбе-хисабы юк ди. Алар мине дә ысулы җәдидәгә үгетләп караганнар иде дә, әмма тугры юлдан чыгар исәбем юклыгын күргәч, кире чигенделәр. Ә сиңа, углым, соң булганчы, мәктәпне уз кулыңа алу мәслихәт булыр иде... Ата-ана йортына кайтырга бик вакыттыр инде. Кайтсаң, һәм әниеңне, һәм мине бик шатландырачаксың. Гыйлем – диңгездер, күпме укысаң да түбен күрә алмассың. Акылым сау-сәламәт чагында сине варислыкка кертеп, ата-бабадан мирас булып килгән вә Аллаһы Тәгалә мәрхәмәте бәрәкәтендә хезмәтем илә ныгытылган михрабымны сиңа тапшырырга дию үмидем бардыр.
  *[Тәдрис ителә – укытыла.]
  Бәгъдә мәгълүм булсын, күптән түгел Нәгыймә апаң вә җизнәң Мүхәммәт кияү бездә кунак булып киттеләр. Кияү илә безнең арада синең хакта да мосахәбә* булды. Ул безнең планнарны бик мәслихәт тапты вә син мүдәррислек урынын алырга ризалык бирсәң, яңа мәктәп бинасы салдырырга вәгъдә итте. Хәлфә, мүгаллимнәрне Кышкар вә Казандагы Күл буе мәдрәсәсеннән* чакыртыр идек. Ошбу мәдрәсәләр безнең чын терәкләребездер. Җизнәңнең сәүдә эшләре, Аллага шүкер, әйбәт бара икән. Ул безгә үзенең Аустрия дигән мәмләкәттә йүреп кайтуын сүйләде. Анда безнең үчен кирәкле нәрсәләрне бик арзанга алып була ди. Яһүд сәүдәгәрләре шундый нәрсәләрне җыеп, үзләренә зур файда белән безгә саталар икән. Ә безнең товарлар, бигрәк тә кызыл башлы сүлгеләр анда бик кыйммәт йүри ди. Анаң шул тугрыда ишеткәч кияүнең киләсе баруында аңа бер үч йүз дүжинә сүлге биреп җибәрмәкче булды. Алла кушып, эше уңсын инде! Аны суңында, анаң илә кияү тагын бер уртак эш башламакчы булып йүриләр. Әлеге Аустриядә арыш анасы дигән нәрсәне сату итү бик табышлы икән. Шуны безнең мужиклардан җыйдыртмакчылар. Җизнәң хәзер нимес телен үгрәнә, тел белү чит мәмләкәттә бик кирәк була, ди. Бу тарафта игеннәр бик яхшы булыр шикелле. Күченеп китүчеләрдән шактый чәчүлек җирләр сатып алган идек. Ходай Тәгалә гошер дә насыйп итсә – бер йүз йүк чамасы җыелыр. Сугылганыннан тыш янә бер алты эскерт ашлык калыр түсле. Аның суңында тугыз эскерт үткән елгысы бар. Тик менә каһәр суккыры сычканнар гына бимазалыйдыр. Ярар, хәере белән булсын инде, калганы җитәр, Аллаһы Тәгаләдән шуны сорыйк. Ахыр чиктә, бүртегенә кадәр ашап бетерсәләр дә һични әйтеп булмыйдыр. Ачлык елны ни генә ашамадылар – эт, мәчеләр дә сычканнар, хәтта аларның тизәкләренә тикле ашалды!
  [*Мосахәбә – сүйләшү, әңгәмә.] [Кышкар мәдрәсәсе – Татарстанның хәзерге Арча районы Кышкар авылында XVIII йүзләрдән 1918 елгача яшәп килгән мәдрәсә. Күл буе мәдрәсәсе – Казанның Кабан күле буенда урнашкан һәм XVIII йүзнең икенче яртысыннан 1918 елгача яшәп килгән мәдрәсә. XIX йүз ахырларыннан аны шулай ук «Касыймия» мәдрәсәсе дип тә атап йүрткәннәр.]
  Аллаһы Тәгаләдән сиңа исәнлек-саулык вә хәер-фатиха теләп калучы атаң – Казан вилаяте Мәүла Колы карьясе имамы Шәмсетдин мелла ибне Мүбин әл-Болгари.»
  Шәмси мулла хатны пүхтәләп кенә түреп конвертка салды да, тышкы ягына: «Бохараи шәрифтә Казый Гелән мәдрәсәсендә хәтме күтеб ятучы газиз углыбыз Габделбарый ибне Шәмсетдин мәхдүмгә тапшырырга», – дигән сүзләрне язды. Аннары хатны форсат чыгу белән җибәрмәкче булып, вакытлыча калын бер китап эченә салып куйды. Шуннан соң ул остабикәсе янына икенче бүлмәгә керде.
  – Я, ничек соң, анасы, баш үянәгең бетмәдеме әле?
  – Бетмәде шул, һаман авырта. Әллә, булмаса, үлчәп карыйсыңмы, атасы? Файдасы тимәсме дим!
  Шәмси мулла үшкерү, тәлинкә-чынаякларга язылган догаларны чайкап эчерү кебек түрле им-том, әфсеннәр белән еш кына кара халыкны алдаштыргаласа да, үзе аларның шифасын һич тә тапмый һәм дус-иш арасында үзара сүз чыкканда, андый юк-барга ышанучыларга карата хәтта мыскыллы сүзләр дә ычкындыргалый иде. Әмма хәзер, остабикәсен үпкәләтмәс үчен, ул аның үтенечен кире кагарга базмады. Бер саплам җеп алды да, аны хатынының маңгае турысыннан башына урады, аннары колаклары турысыннан җепкә билгеләр ясап, ике үлешкә бүленгән шул җепнең һәр ике яртысын бер-берсе белән үлчәп-чагыштырып карады. Әсма абыстай калкурак маңгайлы кеше иде, шуңа күрә җепнең маңгай үлеше озынрак булып чыкты.
  – Менә, күрәсеңме? Башыңның маңгай ягы шешкән булырга тиеш! – диде Шәмси мулла, җепне хатынына сузып.
  Остабикәнең тәмам коты алынды.
  – Атасы, зинһар үшкерә күр мине! – дип ялварып сорады ул, кызганыч тавыш белән.
  Хәзрәт, остабикәсе башына сүлге урап, аның очларын каты кысып бәйләде дә, бер кулы белән хатынының авыру башын селеккәләп, ә икенчесе белән әкрен генә аның маңгай турысына суккалап, үшкерү сүзләре пышылдарга тотынды; аннары сүлгене чишеп алды да, сораулы күзләрен хатынына түбәде.
  Әсма остабикә, авыртуы бетү-бетмәвен белергә теләгәндәй, бераз вакыт маңгаен сыйпаштырып һәм башын чайкаштырып торды, аннары кыюсыз гына:
  – Хәзер бераз җиңеләйгән кебек, – дип куйды,
  – Әле мин, син монда ятып торган арада, Габделбарый углыбызга хат язып ташладым, – диде Шәмси мулла.
  – Менә анысы әйбәт булган, – дип җанланып китте хатыны. – Тизрәк кайт дип яздыңмы соң, әллә оныттыңмы? Ул анда хафаланып беткәндер инде, мескенем... Мәптек турында да яздыңмы?
  – Һәммәсен яздым, берсен дә онытмадым, борчылма зинһар!
  – Ә хатны кемгә биреп җибәрербез икән?
  – Мортаза Бәхтияров Бохарага җыена дигән иде кияү. Аңарга кушарбыз инде...
  – Безнең авыл кешеләрен әйтәм әле, кайдадыр җәһәннәм тишегендәге хәлифә җиренә барып йүргәнче, шул Бохарага гына китсәләр соң, дим. Хатны да шулар артыннан гына җибәргән булыр идек.
  Сүз күченеп китүчеләргә кагылса, остабикә гел шулай зәһәрен чәчәргә тотына иде.
  – Шулар аркасында бүтен эшем-тормышым чуалды, – дип дәвам итте ул. – Уракка түшкәнче бер егерме биш-утыз дистә сүлге, тастымал тукытып алмаммы дигән идем. Инде хәзер нишлим? Һәммәсе китеп олакты. Шундый чиста, четерекле эшне Сабирҗан мәзин чабатачыларыннан ничек эшләтмәк кирәк?! Сүлге-тастымал урынына савыт-саба сүртә торган чүпрәк тукып бирерләр, шул булыр. Аннан аны сатуга ничек чыгарасың ди?
  Шәмси мулла остабикәне ничек тә тынычландырырга тырыша иде.
  – Эше булгач, эшләүчесе табылыр әле, борчылма, анасы! – диде ул. – Дүньяда бүтән кәсеп тә бетмәгән ич, Аллаһы Тәгаләдән син әнә шул турыда сора. Киявебез сүлгеләреңнең булган кадәресен Аустриядә сатып кайтса, аздан да зур табыш алырбыз, иншалла. Тик күнче Сабирҗан гына сизенә күрмәсен. Мин әйтәм, әллә безгә дә чыпта кәсебенә керешергә микән? Чыптачылар беркая да китмәделәр, һәммәсе авылда калды... Ә Аустриядә чыпта-кап ише нәрсәләрне кыйммәт бәһадән сатып була диләр. Син ничек уйлыйсың, анасы?..
  * * *
  Сабирҗан мәзиннең кәефе шәп, күңеле шат. Остабикә белән үзе арасында барган киеренке һәм озакка сузылган сүз күрәшеннән ул, ниһаять, җиңүче булып чыкты. Кул эшенә оста авыл кызларының күтмәгәндә күченеп китүләре остабикәне табышлы кәсептән мәхрүм итсә, Сабирҗанның чыптачылары әүвәлгечә эшли бирәләр һәм хуҗаларын баета баралар иде. Өстәвенә, мәзин күченеп китүчеләрдән шактый зур сумалык мал-мүлкәт тә сатып алган иде. Хәзер әнә ялланган кешеләр шул сатып алынган әйберләрне рәткә салу белән мәшгуль – йортларны, мунча, келәтләрне сүтеп, урнаштырып йүриләр: бүрәнәләрнең утынга дигәннәрен аерып алып, тазаларын ындырга илтәләр, һәрберсенә номер сугып, әрдәнәләп үяләр дә, үстен салам белән каплап куялар.
  Ләкин шулай да, нәфес дигән нәрсә туймыйдыр, күрәсең. Мәзиннең башына яңа бер уй түште, аны комсызлык корты кимерә башлады. Күченеп китүчеләрнең йортларын, каралтыларын сүткәч бушаган ташландык җир бүлемтекләрен ничек кенә булса да үз кулына түшерү теләге белән янды ул һәм шушы теләген эшкә ашыру үчен сылтау эзләргә кереште.
  Нәкъ шул вакытларда Сабирҗан мәзингә Казалыда яшәүче абыйсы Мостафадан хат килеп түште. Мостафа Урта Азиядәге сәүдә базарларын, аның икътисатын «тыныч» юл белән яулап алуда һәм буйсындыруда патша хүкүмәтенә чиксез зур булышлыклар күрсәткән һәм үз заманында үзбәк, казакъ халыкларының ярлы катлавын беренче буларак капитал җәбер-золымы белән таныштырган комсыз, рәхимсез татар сәүдәгәрләренең иң атаклыларыннан санала иде.
  Хатта түбәндәгеләр язылган иде:
  «Сезки гыйззәтлү вә хүрмәтлү булып торгучы энебез мелла Сабирҗан хәзрәтләренә кальбән сәламнәребезне вә хәер-фатихаларыбызны ирештергәнем соңында, үзегезнең дә без фәкыйрьләрне хәер-догадан калдырмавыгызны үмет итәбез. Янә барча үй җәмәгатьләрегезгә бездән аерым-аерым сәламнәр күндердем. Янә күрше-коланга, мәчет картларына, хәзрәткә – һәммәсенә куп сәлам диярсез вә аларның хәер-догада булуларын үтенерсез. Мәгълүм булсын: безгә юллаган мүбарәк мәктүбегез сәламәт тапшырылды. Укып, сезнең, әлхәмделиллаһ, сау вә сәламәт хәбәрегезне белеп, бик шатландык. Хода үзе безнең барчабызга күркәм сабырлык биреп, озын гомерләр биреп, тиз күннәрдә исәнлек вә шатлык илә очрашырга насыйп итсен, амин.
  Авылда күбесенең күченеп китмеш хәбәрен ишетеп, бик хафага калдым. Бу дүньяда ук җәннәт эзләргә ният кылдылар микәнни, юләрләр! Кара сакалың кая барсаң да артыңнан калмас, дип юкка әйтмиләрдер. Шул ярлы-ябага артыннан бәгъзе могтәбәр адәмнәрнең иярүе бигрәк тә кызганычтыр. Соңы яхшы булып бетсен инде, догада булыйк!
  Инде синең эшләргә килсәк, шаккатам мин сиңа, валлаһи. Тупланмыш меңнәреңне файдалы эшкә кушмыйча янчыкта ничек саклап яткырасыңдыр, шуны һич аңлый алмыйм. Заманалар үзгәрде бит инде хәзер. Акча хәзер ирек, киң мәйдан таләп итә. Белеп эш кылсаң, елга бер тиеннән ун тиен табыш ясарга була. Миңа синең һәммә эшләрең мәгълүм бит. Күкәй, чыпта, чабата ише нәрсәләр илә сәүдә кылу начар кәсеп булмаса да, әмма моның илә генә канәгатьләнү һич килешерлек эш түгелдер. Сиңа башка зуррак эшләрдә дә күчне сынап карарга вакыттыр. Хосусан ындырың артына, инеш, буена нигә бер пар тегермәне корып куймаска ди? Унике ат егәрле двигательнең үч ташны әйләндерергә күче җитә диләр. Өчнең берсен ярма яргыч таш белән алыштырырга мүмкин. Пар тегермәне сине авылда патша дәрәҗәсенә менгерәчәк, белеп тор. Аңарга бит буа-фәлән дә кирәкми, яшен-яңгырлар да куркыныч түгел. Күненә берничә йүз пот икмәкне һичбер мәшәкатьсез тарттырасың да торасың! Табышлы кәсеп бит, ә? Янә тире сәүдәсенә керешү дә мәслихәт эш. Тире эшкәртү заводы салдырсаң, халыктан чи тире җыеп, шуны заводыңда иләтәсең дә, базарга чыгарып сата бирәсең... Шул хакта ныклап уйла әле син! Файдадан башка зыяны һич булмастыр. Кирпеч заводы салдыру да, бигрәк тә сезнең шартлар үчен, шулай ук мәслихәт эштер. Хәзер халык ничек эш кыла дисең? Терлек абзарына-фәләнгә мич чыгарасы булса, Арчага кирпеч алырга чабадыр. Нигә сиңа ниндидер урысларны симертеп ятарга? Мәүла Колыда кызыл балчык аз түгелдер ләбаса? Әллә ягар үчен утыны юкмы? Кесәгә үзе керәм дип торган шундый табышлы эштән баш тарту гүнаһ булыр, Сабирҗан энем. Әлегә хәвефле хәбәрләр юк. Эре заводлар салыныр да, конкурент чыгар дип курыкма, андый заманалар кайчан килә әле, аңарчы һәрбер уңайлы форсаттан файдаланып, табыш ясап калырга кирәк.
  Безнең бу тарафта хәлләр яхшы, тормыш гүрли. Теге мин язган Сәлимҗанов дигән адәм илә бергәләп күзен Хивада мамык чистарту заводы салырга ниятлибез. Киләчәге болай бик үметле күренәдер, белеп эш кылганда миллион сумнар табыш ясарга мүмкин булачак. Алла насыйп кылса, Перовскидамы яисә Казалыдамы консерва заводы ачарга да уебыз бар. Эш фәкать акчада гына тора: рәсми закон буенча, хүкүмәт безгә, монда туып үсмәгән мүселманнарга, фабрик, йорт вә җир-су ише нәрсәләр биләүне тыя. Әмма урында яшәүче мүселманнар исеме илә язылсаң, рүхсәт ителәдер. Тиешле кешесенә тиешле акчаны биреп, шул эшне тиз күндә эшләргә исәп. Аннан соң моның балалар үчен дә файдасы бар: алар солдат хезмәтеннән котылачак. Тагын шул мәгълүм булсын: озакламый Орынбур илә Ташкент арасында яңа чуен юлы салыначак икән. Әйтәләр, ул чуен юл Казалы илә Перовски яныннан узачак, имеш. Бу хәбәр дүрес булса, безнең сәүдә хосусында да киләчәктә киң мәйдан ачылачак, чүнки ул чакта инде без үз товарларыбызны Мәкәрҗәгә яисә Мәскәүгә кәрван юлы белән түгел, чуен юлы белән генә җибәрербез. Тизрәк тә, җиңелрәк тә – шулай бит?
  Угылым Габделкәримне Ташкентка илттем. Максуды шунда урысча үйрәнеп, соңыннан гимназиягә керүдер. Икенче угылым Әхмәтфәләхне күзен Казанга Галимҗан хәзрәт мәдрәсәсенә җибәрергә уйлап торабыз, ә үченче угылым Габделгазиз һәмишә фәс, Истанбул илә саташа. Үз балаларыма дошман түгел мин, тели икән – әйдә, бара бирсен Истанбулына. Гомумән, яшьләребез тугрысында уйларга инде бик вакыттыр. Мин балаларымны Барый мәхдүм кеби Бохар мәчесе итәргә җыенмыйм. Бохара мәдрәсәләреннән тормыш үчен муафыйк кеше тәрбияләнеп чыкканы юк әле, безнең муллалар шуны һәмишә аңлый алмыйлар. Син дә үз балаларың тугрысында әледән үк кайгырта башла, юкса соң булыр. Теләсәң, Салихҗаныңны миңа җибәр, минем янда һүнәргә үйрәнеп, соңыннан әйбәт сәүдәгәр булып китәр, Алла боерса. Ә Таһирҗаныңны Арчага илтеп урыс школына бир, үкенмәссең.
  Зәкяткә почта илә үч йүз сум акча юлладым. Шулардан иллесе – мәчеткә, егерме бише – зират ихатасын буятырга, биш сумы – мәктәп ихтыяҗлары үчен. Кенәрдәге ысулы җәдидә мәдрәсәсенә – илле, янә иллесе – күперне түзәтү үчен, унбиш сумы – чишмәне чистарттырып, бурасын сипләтергә вә улагын алыштырырга. Тагын авылыбызның, югары очындагы коега яңа бау илә чиләк кую кирәктер – бу эшкә унбиш сум җитәр, шәт. Хәзрәткә ун сум, Әкрәм карыйга да бер үч сум үлеш чыгарырсың, ни әйтсәң дә, балаларыбызга сабак укыта! Бала чагымда мине батып үлүдән коткарып калган Әхмәди бабайга да бер сум бирерсең, минем исәнлеккә дога кылсын. Хаста ятучы карчыкларга ун кешегә иллешәр тиеннән – җәмгысы биш тәңкә. Артып калган акчаны үз белдегеңчә тотарсың.
  Инде Мәүла Колыдагы мәктәп хосусында шуны әйтим: син әле һәмишә аны үз карамагыңа алуның нихәтле әһәмиятле икәнен аңламыйсың икән. Мәхәллә эшләренә йогынты ясау җәһәтеннән мәктәп синең үчен иң кулай урын булачак бит. Мәктәп эшләрен үз кулыңа алсаң, сиңа бернинди мулла-фәлән куркыныч түгел. Фәкать анда тәрбия-укыту эшләренә ислах кылу кирәк. Әкрәм карый ише мүгаллимнәрнең мәктәпкә һич кирәге юктыр. Син бу мәсьәләдә эшне ашыктыра күр, чүнки теге Бохар җимеше – Барый мәхдүм кайтып түшсә, Ходай күрсәтмәсен, бүтенесеннән колак кагачаксың. Син менә нәрсә эшлә: һичкемнән рүхсәт-фәлән сорап тормастан, мәктәп бинасын сүттер дә, аның урынына үч-дүрт бүлмәле яңа бина салдыр. Акчаны кызганма, мең сумга түшәме, ике меңгәме – кирәк кадәресе табылыр. Бер үлешен үзем бирермен, ә калган үлешен Пишпәктә, Верныйда, Петрапаулда һәм дә башка шәһәрләрдә күпләп торучы авылдашларымнан иганә итеп җыйнап алырмын. Бу хакта очрашкач иркенләп бер мәслихәтләшербез әле, чүнки Мәкәрҗә ярминкәсеннән кайтышлый, насыйп булса, туган-кардәшләр илә күрешеп, изге әрвахларга дога кылып чыгу үчен, туган җирләргә кагылып үтәргә Ходайдан үметем бардыр.
  Без фәкыйрегезгә даимән хәер-догада булуыгызны үтенеп, сезләргә дә Аллаһы Тәгалә каршында шуны теләп калучы абзагыз Мостафа дип белерсез».
  Бу хатны укыганнан соң, Сабирҗан мәзиннең күченүчеләр ташлап киткән буш җирләрне файдалану турындагы яшерен нияте тагы да ныгый түште. Күңел түбендә пыскып яткан томанлы хыял хәзер кичекмәстән тормышка ашырылырга тиешле бер максатка әверелде. Мәзинне бигрәк тә инеш буендагы берничә җир бүлемтеге кызыктыра иде, шуңа күрә ул аларны үзенә бирүләрен сорап киләсе җомгада ук картлар алдында сүз кузгатырга булды. Әгәр эш барып чыкса, мәзин ул җирләрнең берсенә кирпеч заводы, ә икенчесенә тегермән салмакчы иде.
  Кыскасы, мәзин һәммәсен алдан ук исәпләп-чамалап куйды. Хәтта ындырда үелеп яткан бүрәнәләргә дә файдалы урын табылды: алар булачак яңа мәктәп бинасын салу үчен тотылырга тиеш иде.
  XIII
  Хаҗга баручыларга һәм чит илгә күчеп китүчеләргә ярдәм күрсәтүче Одесса конторасы гүрләп эшләп ята иде.
  Контораның башында Ибраһим Әдигәев дигән гаять хәйләкәр һәм мәкерле бер адәм тора иде. Заманында кайсыдыр шәһәрдә кафе-шантан тоткан бер Касыйм татарының улы булган бу кеше үзенең сәүдәгәрлек кәсебен тимер юл станциясендә буфетчы хезмәтеннән башлаган. Әмма әлеге станциягә янәшә генә тагын бер үстәмә тимер юл салыну сәбәпле, Ибраһимның сәүдә эше тиздән сүрелгән һәм аңа бу эшеннән китәргә туры килгән.
  Шуннан соң ул вагон-ресторанга буфетчы булып ялланган. Ләкин бу эш тә аңа табыш бирмәгән. Ул, бүтенесен ташлап, Себергә бәхет эзләргә чыгып киткән. Кечкенә генә бер шәһәрдә тукталып, әтисе үрнәгендә кафе-шантан ачкан. Монда да уңышсызлыкка очрагач, бер урыннан икенче урынга күчә-күчә, күптүрле эшләрдә күчен сынап караган, ахырда, Одессага килеп чыгып, моңарчы һичкем шүгыльләнмәгән һәм күпләр үчен бүтенләй яңа булган кәсепкә – хаҗга баручыларга хезмәт күрсәтү эшенә керешкән.
  Хәзер аңа язмыштан зарланырлык сәбәп юк. Россиянең түрле почмакларыннан Одессага агылучы хаҗчылар һәммәсе дә диярлек Ибраһим Әдигәев конторасы аша уза һәм зур табыш китерә иде.
  Хаҗга баручыларны Одессада каршы алалар, торакка урнаштыралар, аннары, паспорт һәм билет юллап, пароходка утыртып җибәрәләр иде.
  Азмы-күпме мүселман халкы яшәгән зур шәһәрләрнең һәрберсендә Ибраһим Әдигәев үзенең агентларын тота иде. Бу агентлар, игелек эшләгән булып, хаҗга җыенучыларга үзләренең ярдәмнәрен тәкъдим итәләр, чит ил паспортын алу Одессада җиңелрәк дип, аларны Одесса аша китәргә үндиләр иде. Беркатлы кешеләрне шул рәвешчә ышандыргач, агентлар Одессадагы хуҗага бер үк эчтәлектәге телеграммалар сугалар:
  «Фәлән-фәлән баш куй озаттым. Миңа тиешле үлешне вакытында җибәрегез».
  Мондый телеграмманы алгач, Ибраһим инде нәрсә эшләргә икәнен яхшы белә. Одессадагы агентлар поездны каршы алып, хаҗга баручыларның һәммәсен Әдигәевнең мәкерле тозагына китереп кертәләр. Ә ул аларны чыннан да сарык кырыккандай кыркырга, савым сыерыдай саварга тотына.
  Чит ил паспортын биш-алты сум түләп, бернинди мәшәкатьсез һәркемгә алырга мүмкин. Ә Ибраһим Әдигәев булышлыгы белән алганда исә, паспортның бәһасе егерме биш сумнарга күтәрелә иде. Хаҗга баручы акчалы да булса, аның кесәсен бушату үчен инде барлык хәйлә эшкә җигелә. Әйтик, шыксыз гына бүлмәдә яки үйдә кунып чыкканы үчен Әдигәев бу кешедән үчләтә бәя түләтеп, моңа тагын ниндидер үстәмә «мәшәкатьләр» хакын да куша, хәтта пароход билетын да аңа ничектер икеләтә артыграк бәядән сату җаен таба иде.
  Җыелган акчаның мул бер үлешен Ибраһим үзенең контора хезмәткәрләренә бирә, күпмедер процентын чит шәһәрләрдәге агентларына җибәрә, ә шулардай калганын шыпырт кына үз кесәсенә салып куя.
  Хезмәт хакын түләү мәсьәләләрендә Ибраһимовның юмартлыгын, пүхтәлеген яхшы белгән агентлар, үз нәүбәтләрендә, контораның байлыгын арттыру юлында күчләрен кызганмый эшләргә тырышалар.
  Ә хаҗга баручылар, ни хүкүмәт тәртипләрен, ни урыс телен белмәүче кешеләр буларак, һәммәсе котылгысыз рәвештә Ибраһим Әдигәев куйган җәтмәгә эләгә торалар.
  Шулай итеп, элеккеге ресторанчы, ә хәзерге ялган хаҗи, алтынлы мәгъдән тапкандай, беркатлы мосафирларны чын-чынлап таларга керешкән иде.
  Татар авылларын дер селкеткән фетнә-чуалышлардан соң күп кенә крәстиәннәрнең Түркиягә күчеп китәргә теләк белдерүе Ибраһим белән аның ярдәмчеләре үчен күтмәгәндә күктән иңгән бер бәхет булды. Бу хәбәрне ишеткәч, алар моңарчы һич күрелмәгән ашкынулы бер дәрт белән шунда ук әлеге форсаттан файдаланып калырга ашыктылар.