Колыма Хикәяләре - 14

  — Улым!—диде әти, нигәдер авыр сулап.— Мин менә гомер буена балта чаптым. Әле менә үземә дигән өй дә юк. Син минем ялгыз улым. Сине укытып, балтадан ко­тылырмын дигән идем, булмады,— ул сүнеп барган «кә­җә сыйрагын» чытырдатып суырды. Очкыннар чәчрәде.— Булмады!—Тагын көрсенү.— Ходай шулай язгандыр инде. Син дә кулыңа балга алмасаң, булмас. Мин бүген Сафа белән килештем. Без аңа яңа өй салабыз, ә ул без­гә өеннән артып калган бүрәнәләрне, такталарны бирә. Шулай тырышып үзебезгә бер куыш рәтләмәсәк, булмас.
  Әти сүнгән төпчеген кар өстенә ташлап таптады. Яшь кар шыгыр-шыгыр килде.
  Якында гына эт өрде.
  5
  Калын карагай бүрәнәләр. Көч-хәл күтәрәбез, үзләре сөяк сыман каты, карандаш очлый торган үткер балта чап­кан саен сикереп-сикереп китә, бигрәк тә туң вакытта. Менә шушы бүрәнәләрне әүвәле тап-таза итеп кырырга, .чистартырга, аннан өч ягын такта кебек итеп тигезләп чабып чыгарга һәм шоп-шома итеп ышкыларга кирәк.
  Шуннан соң гына бура бурый башлыйбыз. Почмак­ларны «француз йозагына» бикләп, әти үзе чаба, кисә. Ул кадәресенә әле минем кул ятмый. Мин күбрәк иртә­дән кичкә хәтле бүрәнә чабам, уем алам, тырнак куяр өчен тишекләр бораулыйм.
  Бура үскән саен бүрәнәләрне югарырак күтәреп са­лырга туры килә, бер генә тапкыр түгел — берничә тап­кыр.
  — Шулай, шулай...— ди әти, күзләрен кысып бер ал­га, бер артка атлый, әле яңа гына куйган бүрәнәнең яты­шын, уемның дөрес булуын карый. Аннан бүрәнәне ти­мер сызгыч белән сызып чыга.— Әйдә әле!
  Әле генә көчкә-көчкә күтәреп куйган бүрәнәне тагын көч-хәл күтәреп җиргә салабыз. Әти бүрәнәнең сызыл­ган җиреннән тагын балтасын ялатып, кәгазь калынлы­гы юнып ала...
  Агач аяк кирәк җирдә бөгелми, кирәкмәгән җирдә та­еп китә, авыр күтәргәндә җирне тишеп керә, суырып та ала алмыйсың.
  Кичен чәй эчәр-эчмәс егылам, ә иртән... Иртән кузга­ла алмыйм, бөтен тәнем ватылган, аксак аягымның тезе каҗалып, чи яра булып кансылый. Торырга кирәк.
  Ниһаять, яз башына өйне салып бетердек. Сафа җиз­ниләр дүрт бүлмәле матур өйгә күчтеләр. Безгә — иске өй һәм артып калган бераз бүрәнә, такталар. Әтинең әле моңа хәтле дә җыеп килгән матчалыклары, ишек-тәрәзә яңаклары бар икән. Менә шуларның барысын карашты­рып, инде үзебезгә өй салырга җыенабыз.
  — Өйгә тотынсак, ашарга юк,— диде беркөнне әти, такта ышкылаганда.— Мин торгта эшләүче Хафизга өй салырга килештем. Көндез анда эшләрбез, ә иртә-кичен үзебезнең өйне сипләрбез.
  Менә шулай итә-итә, ниһаять, үзебезнеке дигән куыш та булды. Казах әйтмешли, уз башыбызга төтен чыгара башладык. Минем чулак аяк та, өстерәлә торгач, бары­бер бүтәнчә булмас инде дип, ахрысы, сөялләнеп тупас­ланды, элеккечә үк атлаган саен кырылып чиләнми. Кул­лар да балтага ятышланды. Әти инде миңа бура почмак­ларын «француз йозакка» бикләүне, ишек-тәрәзә яңак­ларын утыртуны да тапшыра башлады. Билгеле инде, үзе һәрвакыт күзәтеп-өйрәтеп тора.
  Ә менә үги ана белән ара һаман да җылына алмый. Ул җае килгән саен «үтмәс товар» дип кадап ала, кырык­ка җиткән сакаллы сабыйның ыштырларын юар хәлем юк дип, керләремне атып бәрә башлады. Ахырында, әти белән киңәшеп, өйләнергә булдым, Маһинур исемле бер тол хатынны алып кайттым.
  Менә шунда исем китте. Тагын чәпчер инде дисәм, әни һич тә шау-шу күтәрмәде, хәтта коймак коеп, никах урынына бер мәҗлес ясап, күрше хатыннарын чәйгә дә чакырды.
  Мин дә куандым. «Әллә кайчан өйләнәсем калган икән, әни май булды»,— дип мактанып та алдым.
  Маһинур беренче көннән үк өйдәге бар эшне: кер уу, идән юу, сыер саву, сыер куу, аш-су пешерүне үз кулы­на алды һәм җитез-пөхтә булуын күрсәтте.
  Сүзгә саран әти дә беркөнне аштан соң:
  — Ярады, киленнән уңдык,— диде.
  Минем дә күңел күтәрелеп китте. Ниһаять, сукмак юл­га алып бара. Эш тә җитәрлек. Сугыш вакытында кый- ралган дөньяны халык төзәтергә ашыга. Шуның өчен бер эш бетәр-бетмәс икенчесенә димләп киләләр.
  Менә шулай яхшы гына эшләп, торып ятканда, бер­көнне сеңелем Разия яшь баласы белән иреннән аерылып кайтты. Башта мин аның кайтуына сөенгән дә идем. Бил­геле инде, иреннән аерылуга түгел, үзебезнең гаиләгә кушылуына. Ничек кенә әйтмә, үги анадан туган булса да, бердәнбер кардәш, сөйләшсәң дә, киңәшсәң дә дигән­дәй. Ул бит инде акылга утырган, унъеллыкны тәмамлап, өлкә судында секретарь булып эшли.
  Әмма бу юравым белән ашыкканмын икән...
  Гаҗәп, Разия бусагадан атлап керүгә, әтинең миңя булган карашы үзгәрде — суынды. Ул инде элекке дәй минем белән ачылып сөйләшми, киңәшми. Кашлары салынган, йөзе һәрвакыт чытык. Ә беркөнне эштән кайт­канда турыдан-туры әйтә салды, йөрәккә хәнҗәр ка­дады:
  — Син инде үзеңә лаеклы эш тап та үзеңә куыш эз­лә. Өй тыгызланды,— диде ул ачулы тавыш белән, кырыс кына.
  Коелып төштем. Мондый сүзне ишетермен дип уйла­маган идем. Әти бит кечкенәдән мине ярата — аркасына асып йөри иде. Ә инде Казанга китеп кулга алынуымны ишеткәч, ул көне-төне елаган, хәтта асылына башлаган. Кайткач, күкрәгенә кысып, балалар төсле үкереп елады, күрә алмам дигән идем... өнме, төшме... дип, кочаклап йоклады ул мине беренче төндә. Ә хәзер? Ни булды аңа? Нигә кырысланды?
  Әтинең бу көтелмәгән сүзләрен мин, билгеле инде, Маһинурга әйтмәдем, әмма үзем төнозын керфек какма-
  дым, борчылып чыктым. Нишләргә? Кая барырга? Хәзер бит мин ялгыз башым гына түгел, икәү, бәлкем өчәү дә...
  Әтинең бу кырыс сүзләренең серен күршеләр чишеп бирделәр. Әни инде әллә кайчан аларга әйтеп йөри икән.
  — Үзенә генә түгел, кешегә дә кәсәфәте тия. Менә шул ристан аркасында кызым югарырак эшкә күчә ал­мый. «Агаң халык дошманы»,— дип, юлын кисәләр мес­кеннең, көн дә елый. Кайчан гына күздән югалыр, җан көеге.
  Ә икенче көнне Разия әти алдында әйтә салды:
  — Син миңа туган түгел, син — халык дошманы! Си­нең аркаңда мине эштә күтәрмиләр. Кит бездән!
  Шул кичне мин өйдән чыгып киттем. Кая? Үзем дә белмим..,
  6
  Диңгез кешеләрнең кайгысын юа, диләр. Ә мин: «Ур­ман кешенең хәсрәтен тарата»,— дияр идем. Әнә бит! Берсеннән-берсе биек, төз, кара-кучкыл чуклы таҗ кигән егет-карагайлар юл буйлап басканнар да мине тын гына озата баралар. Алар арасында яшь каеннар, гөләп, ту­былгы куаклары һәм чәчәкләр... Әчкелтем карагай сагы­зы белән чәчәкләр исе борынны кытыклый. Сулап туя ал­мыйсың!
  Юлның сул ягында күгелҗемләнеп кул күренеп кала. Борылышта ул бөтен хозурлыгы белән күренә. Ярында — аркылы-торкылы гранит ташлар. Кайсы кит балыгын хә­терләтә, кайсы дөя, кайсы кызыл сыер булып тездән су эченә кереп баскан.
  — Чыпылт, чыпылт...
  Вак дулкыннар яр читендәге гранит ташларга акрын гына сугылалар да кире чигенәләр. Аннан тагын пышыл­дашалар: «чыпылт-чыпылт». Әйтерсең лә серле әкият сөй­лиләр.
  Түгәрәк күлне калын кара карагайлар белән каплан­ган тау урап алган. Таулар хәзер күксел томан эчендә. Тып-тын. Күл өстендә бер җыерчык юк. Таулар, урман­нар күл төбендә шәүләләнеп әкияти бер күренештә бал­кыйлар. Гүя бу зөбәрҗәт касәдә әбелхәят суы...
  Тирләгән идем, чишенеп коендым, тән рәхәтләнеп-җи- ңеләеп китте. Урман уртасыннан сузылган борма юлга кабат чыктым, инде сәфәрем ерак калмады. Урман эчендә
  урнашкан Боровой урман техникумында минем иске дус Харис директор икән. Кичә моны Сафа җизни әйтте.
  — Безнең Харис кияү техникумда директор. Нинди эш кирәк, хәзер табып бирә. Хәлимә дә шунда. Үзеңне күр­гәч, куанырлар,— диде.
  Төнлә товар поездына утырып Шучы каласына кил­дем. Аннан инде — таныш юлдан җәяүләп техникумга.
  Чү! Кинәт сискәнеп туктап калдым. Нәкъ минем аяк астыннан гына юлны бүлеп тиен сикерде, мөгаен, юлым уңар болай булгач...
  — Син инде мине гафу ит,— диде Хәлимә иртәнге чәй янында, ничектер, әрнүле тавыш белән. Үзе калтыранып китте.— Үпкәләмә...— сүзе бүленеп, кинәт туктап калды.
  Кыз вакытында Хәлимәнең йөзе түгәрәк, бит алмала­ры кызарып пешеп тора иде. Без аны үчекләп Алмапа дип йөртә идек. Алай үчекләгәч, ул бигрәк тә кызара, матурая төшә иде. Хәзер Хәлимә нигәдер сулган гөл төс­ле кипкән, юкарган, яңак сөякләре калкып, бите озына­еп киткән.
  — Нигә алай дисең? Нәрсәгә үпкәлим ди. Яхшы кар­шы алдыгыз, сыйладыгыз. Рәхмәт. Мин инде танымассыз да дип уйлаган идем. Юк, онытмагансыз. Без бит бала чактан ук дуслар.
  — Менә шул эшне боза да инде...
  Аптырап калдым.
  — Ничек? Мин бит сагынып килдем.
  — Тсс! — Хәлимә миңа бармак янады да сикереп тор­ды, йөгереп барып ишекне тартыбрак япты, кире уры­нына килеп утырды, авыр көрсенде.— Уф алла... Кара, авызыңнан андый сүз чыгарасы булма!
  — Нинди сүз?
  — Сагындым дип әйтә күрмә, дим.
  — Нигә?
  — Нигә булсын, болай да Харис төне буе миемне игәп чыкты. Ул синең иске ярың, сине эзләп килгән. Арагыз­да бернәрсә бар,— ди.
  — Их, Хәлимә, Хәлимә, миндә хәзер хатын-кыз кай­гысымы? Үземнең йөкле хатынымны кая куярга белмим. Әле ялгыз башыма да урын юк. Кичә кич Хариска бары­сын да сөйләдем ләбаса. Мин монда хатын эзләп түгел, эш эзләп килдем. Харис мине яхшы белә бит. Булышыр дип өметләнгән идем.
  — Их|„— Хәлимә тагын көрсенде.— Барысын да төше-.
  нәм, әмма...— Күзеннән яшь бөртекләре тәгәрәде.— Кулымнан килсә, мин синең өчен әллә нәрсәләр эшләр идем. Хәзер, үзең күрәсең, ике бала. Харис шундый көн­че. Бер адым атларга бирми. Менә бүген, син булгач, ир­тәнге чәйне дә эчмичә, җенләнеп чыгып китте.
  — Менә сиңа кирәк булса... Ә мин Харисны үз күреп, берәр эшкә урнаштырыр дип килгән идем.
  — Тсс! — Хәлимә энә кадалгандай сикереп торды.— Әнә үзе кайтып килә. Син тизрәк кузгал инде...
  Станциягә кире килдем. Вокзалда, гадәттәгечә, ыгы- зыгы, шау-шу, ашыгу, кабалану. Берәүләр Кәкчәтаү ягы­на китә. Берәүләр Акмоллага. Ә миңа кая барырга? Кем­гә таянырга? Нишләргә? Баш чатный. Җавап таба ал­мыйм.
  Аптырагач, вокзалдан бераз читкәрәк китеп, чирәм өс­тенә пальтомны җәйдем дә яттым. Көн болытлы. Ярты аяк сикереп-сикереп китә, һава бозылыр алдыннан шу­лай кылана ул, хәерсез.
  Кесәдә нибары унбиш сум акча (яңача бер сум 50 тиен). Аның белән нинди билет аласың. Бер тамак ялгарга да җитми бит ул. Нишләргә соң?
  Менә сиңа ирек! Менә сиңа туган ата! Менә сиңа әни, сеңелең... Көткәннәр! йоклап киткәнмен икән, паровоз кычкыртканга сискәнеп уяндым. Күкчәтау ягыннан нин­дидер бер поезд килеп туктады — пассажир поезды. Бе­рәүләр төшә. Берәүләр менә. Кочаклашалар. Үбешәләр. Көлешәләр... Бәхетле җаннар! Әнә, каршыдагы вагон тә­рәзәсендә өстәлгә тезеп куйган шешәләр. Сөт, кефир. Авызыма сулар килеп китте...
  — Ибраһим, бу синме! Нишләп торасың?
  Егылып китә яздым. Алдымда — Галәү Маннапов. Бергә уйнап үскән малай. Хәзер инде агай булган. Тулы гәүдәле. Өстендә яхшы костюм. Аптырап калдым, ни әйтергә дә белмим.
  — Исәнме?.. Кая барасың?
  — Алма-Атага, киңәшмәгә... Төсең юк, әллә авырый­сыңмы?
  — Әйе, башым чатный. Кара әле, Галәү, мин акчам­ны алдырдым, инде билетка да юк.
  Ул арада кызыл фуражкалы дежурный вокзал ишеге алдында эленеп торган җиз кыңгырауны какты.
  — Менә, кесәдә бер утыз сум бар...
  Галәү костюм кесәсеннән бер уч акча чыгарып миңа тоттырды да поездга таба йөгерде.
  Кесәгә акча кергәч, хәтерем дә яктырды. Тукта, Ак- моллада минем бер дус бар бит. «Антибеста» бергә ят­тык. Ул бытовик, срогы да тулырга тиеш. «Әгәр Күкчә- тауда рәтле эш табылмаса, үземә кил. Урнаштырам»,— дигән иде.
  Кассага йөгердем...
  7
  Төнлә аз гына яңгыр явып узган иде, ә монда, Ак- молла урамнарында, аяк атлагысыз саз, бигрәк тә минем ише агач аякларга. Атлаган саен тездән батып китәм, агач аякны ике куллап суырам. Көч-хәл аны тартып икенче адым ясыйммы, тагын батам. Кай җәһәннәмдә тора бу Алтай? Кайда соң аның Шанхай дигәне? Шәһәр­нең көньягындагы иске бараклар, саман өйләр белән ты­гызланган «нахалкалар» бистәсен Шанхай дип атыйлар икән. Әйтүенә караганда, Алтай шул Шанхайның урта бер җирендә, базарга каршы, чат башындагы өйдә то­рырга тиеш.
  Ниһаять, җан тиргә төшеп, былчыракка батып, сора- ша-сораша Алтай торган өйгә килеп җиттем. Эчем жу итеп китте, яртылаш җиргә сеңгән сыман йорт, түбәсе кыйшайган, ишек каерылган. Түшәме җимерелеп төшкән бер бүлмәне үтеп, икенчесенә кердем. Кап-караңгы, бер­нәрсә дә күренми. Бары тик колак тондыргыч чебен мыжлавы.
  — Өйдә кеше бармы?!
  Нәрсәдер кыштырдады, каршыдагы сәкедән мияулап песи сикереп төште, карлыккан тавыш гырылдады:
  — И... коргыры, тагын кем җөри, жокы бирмәй?
  ■— Чичәй, Алтай дигән адәм шушында торамы?
  Әйтерсең камчы белән сукты:
  — Китче, Алтай-балтаеңды белмәймен, ни дигән каң­гырган җансың!
  — Мин, чичәй Күкчәтаудан.
  — И... әнә бакзал башында Торсын кассапчы торады. Алтай-балтаеңды шуннан сора!
  Тагын саз ерып, кирегә, вокзал якка, итче Торсынны эзләп киттем.
  Капка төбендә мине көрәк белән су ерып, кура та­залап йөргән бер карт каршылады, озын, чандыр, чөй са­кал. Өстендә иске чапан, башында кыркылып беткән бү­рек.
  — Әссәламегаләйкем, ага?
  Әллә саңгырау, сәламемне алмады, шикле бер карап белән озак карап торды, аннан кырыс кына эндәште.
  — И... көннең кашы каралганда ни кылып җөрисен)
  — Ата, сез Алтай дигән адәмне белмисезме?
  Карт сискәнеп артка чигенде:
  — Ул кем, җулдасыңмы?
  Мин куанып киттем: төпченеп сораша,— мөгаен, мон­да тора.
  — Ие... якын юлдашым иде.
  — И... җаксы адәм икәнсең... жулдасың төрмәдә уты­ра. Талаган кичә төндә.
  Бусында инде башыма чукмар белән суктылар, аңгы- миңге килдем.
  — И җаксы килдең,— чал ачулы тавыш белән мы­гырдады:— милиция ул сукбайның жулдасларын эзләп җөри иде... Искәртү кирәк.
  Бу чал сакаллы дорфа карт яныннан ничек ычкынга­нымны да белми, алдыма-артыма карамый йөгерәм. Кая? Үзем дә белмим. Ниндидер бер тыкрыкка килеп кысыл­дым. Әллә кайдан бер кәрлә эт чыгып, абалап өрә баш­лады.
  Артта кемнәрнеңдер ашыгып килүләре, сөйләшүләре ишетелде. Бар көчемә йөгерә-атлый тыкрыкның очына чыктым. Күмер өеме. Вагоннар. Ниндидер тупик. Мин күмер өеме янына барып егылдым. Якыннан гына уф-уф килеп паровоз үтте.
  Төн буенча яңгыр яуды.
  Мин тупиктагы бер товар вагоны астында утырып чык­тым. Арыган, алҗыган булуыма карамастан, күзләремә йокы кунмады. Бердән, вагон басарга йөргән карак дип тотып ябарлармы дип хәвефләнсәм, икенчедән, эч бокыр- бокыр килеп һич тынычлык бирми. Бичара нишләсен, инде икенче тәүлек авызга бер валчык төшкән юк. Алтайга җиткәч тамагымны бер туйдырырмын дигән идем, ярый әле үземне эләктермәделәр. Теге дорфа картның карашы яман иде, вакытында ычкындым...
  Алсу нур бөркеп кояш күтәрелә башлады. Тирә-як як­тырып, матураеп китте. Яңгырдан соң монда күмер өем- ңәре, төтен сеңгән иске, җимерек вагоннар арасында да йртәнге тәмле хуш ис!
  Ә шулай да ашыйсы килә.
  Вокзал артындагы базарда, озыннан-озынга сузылып киткән өстәлләрдә сөт, эремчек, катык, ара-тирә бөтен тәбикмәкләр дә күренә. Нинди тәмле ис!
  Вокзалдагы пассажирлар килеп әле бер, әле икенче өстәлгә туктыйлар, сөт белән, катык белән табикмәк ашыйлар. Аларга карап авызыма су килә.
  Читкәрәк китеп, өстемдәге күлмәгемне салдым, төр­мәдән кайткач, әти үзе: «Мә, улым үзен киеп туздыр»,— дип бүләк иткән иде бит...
  Вокзалдан читтә аулак бер җиргә — ташландык шпал­лар өстенә килеп утырдым да ике тәбикмәкне бер шешә сөт белән ашадым да бетердем... Сизми дә калдым. Үз го­меремдә, хәтта Колымада да, мондый тәмле ризык аша­ганым юк иде. ''
  Корсак тулгач, тынычланып, шпал өстенә сузылып ят­тым.
  Күзем эленеп киткән.
  — Ту-ту-ту!
  Сискәнеп уяндым.
  Каршыдагы биек өелгән тимер юлдан поезд килә. Ал­тын билбаулы яшел вагоннар. Алда кызыл түшле мәһа­бәт тепловоз. Поезд якынлаша. Вагоннарның тәрәзәлә­ре ачык. Аннан пассажирлар карый. Менә вагон-ресто­ран. Өстәлләрдә шешәләр. Әнә ике пассажир кулларын­дагы стаканнарны чәкештерә. Ишеге ачык тамбурда хәр­би киемдәге бер егет белән күк күлмәкле бер кыз басып тора. Алар бер-берсенең кулларыннан тотышып, далага карап көлешә-көлешә ни турындадыр сөйләшәләр. Поезд шпаллар өеменә якынлашты. Аларның күзләре миңа төш­те. Кыз елмаеп миңа кул болгады — «хушыгыз!» Аңа ияреп теге хәрби егет тә кул болгады.
  Кара, дөнья нинди матур! Кара, дөньяда әле нинди әйбәт кешеләр яши. Түзмәдем, сикереп торып үзем дә теге кыз белән егеткә яулыгымны болгадым.
  — Хушыгыз! Хушыгыз!
  — Ту-ту-ту!
  Поезд китте. Ерактагы чәчәкле Алма-Атага, карлы тү­бәләре күкләргә үрелгән Алатау ягына китте. Бүгенге бе­ренче һәм соңгы сөенчем дә шул поезд белән офыкка ки­теп югалды. Мин тагын үземнең авыр, чәнечкеле уйларым белән калдым.
  Кояш инде баеп бара икән. Әле яңа гына күтәрелеп килә иде түгелме? Тагын төн якынлаша. Кайда йоклар­га? Нигә йокларга? Аннан кая барырга — уңгамы, сул-, гамы? Юл юк! Өстемдәге соңгы күлмәкне сатып ашадым* Кесәдә бер тиен акча юк.
  Нигә соң болай?
  Әнә берәүләр нинди пөхтә, матур итеп киенәләр, нәф- селәре ни тели, шуны ашыйлар, кая барасылары килсә, шунда китәләр. Ә мин? Мин — бүре! Мине куалар, эзәр­леклиләр. Кешеләр минем белән сөйләшергә курка. Мин алардан куркам. Нигә?! Мин дә бит алар төсле үк кеше. Миңа бит әле утыз сигез генә яшь. Мин бөтен яктан ка­милләшкән, дөньяда үз урынын тапкан ир булырга тиеш бит! Ә хәзергә — сәләмә киемнәргә төренгән агач аяклы гарип. Нигә мин гарип? Анадан шулай гарип булып ту­дыммы? Сугыш мәйданында илемне саклап гарипләндем­ме? Ни өчен мине тере гарип ясадылар һәм хәзер чирка­нып яннарыннан куалар?
  Җир тетрәнеп китте. Сискәнеп аягүрә бастым. Поезд килә. Кызыл вагоннар! Әйтерсең лә берәү җилкәмнән төртеп торгызды. Кызыл вагоннарга таба атладым. Тиз­рәк! Тизрәк! Ашыккан саен агач аяк төртелә, сөртенә. Әнә инде вагоннар гөрелтесе. Якынлаша! Якынлаша! Тизрәк! Пальто чабуы аякка уралып, йөгерергә бирми. Аны салып ыргытып, өемгә йөгердем. Җир дер-дер итә. Менә уф-уф итеп, пар бөркеп, тирә-якка төтен таратып килүче паровоз күренде. Тизрәк! Соңгы көчемне җыеп, тырмашып, өемгә үрмәлим. Төнге яңгырдан соң балчык йомшарган, шуа, бата. Нәрсәдер дерт-дерт итә. Әллә җир, әллә минем йөрәк. Җитә алсам гына ярар иде... Әмма... мин инде рельска ятам дигәндә генә, соңгы чуен тәгәрмәч дыңгырдап, тәгәрәп узды. Мин хәлсезләнеп, ачынып шпал­лар өстенә аудым.
  — Булмады...
  8
  Нәрсә соң ул фактура? Нәрсә соң ул нетто? Брутто? Тара? Унлы үлчәүдә ничек үлчиләр? Контора счетында ничек исәплиләр? Ходай белсен, төшкә дә кермәгән нәр­сәләр. Ә шулай да мин менә Кызыл Яр авылындагы ко­операция ашханәсендә буфетчы — товар алам, товар са­там, хисап бирәм.
  Мондый җаваплы эшкә ничек алдылар дисезме? Бил­геле инде, кызганып түгел, чыгырыннан чыккан мохтаҗ­лыктан гына. Бу ашханәдә буфетчы, гадәттә, биш-алты айдан артык эшләми, судланып төрмәгә китә икән. Шу­ның өчен авылда инде бу буфетка керүче табылмаган. Ә ашханә-буфет эшләргә тиеш. Мин, ходайга тапшырып, тәвәккәл кылдым. Нишлисең, аптыраган үрдәк арты бе­лән күлгә чума, диләр бит...
  Вакыты җитмәсә, үләм дисәң дә үлә алмыйсың икән. Бу талпыну да барып чыкмагач, бераз суындым. Икен­че көнне өстәге пальтомны саттым да Күкчәтауга кай­тып киттем. Төн уртасында ишекне шакыдым. Йоклыйлар. Бераз икеләнеп, кыймыйча торгач, тагын тәвәккәлләдем.
  — Кем анда җиде төн уртасында?
  — Мин, әни.
  — Ә, үтмәс товар, тагын кайттыңмы!
  Үги әни өйалды ишеген ачты, әмма үзе уртага басты — тәбәнәк, юан, ак күлмәк-ыштаннан. Ачулы. Кулында җи­деле лампа.
  — Маһинур өйдәме?
  — Булыр өйдә,— әни нигәдер җилкәләрен сикертте, лампа пылт-пылт итеп китте,— уйнаштан бала тапты. Әле менә кичә Разиянең итәген урлап качып киткән.
  — Кайда инде ул хәзер?
  — Чертым беләме? Милиция белән эзләп таба алма­дык. Бик кирәк булса, табарсың әле. Ярар, әтиеңә иртәгә эшкә барырга кирәк.
  Ишек шап итеп ябылды. Лампа сүнде.
  Дөньяда әле мәрхәмәтле кешеләр дә бар икән. Бер иптәшем паспортымны алыштырып бирде. Икенче иптә­шем «ун ел хисапчы булып эшләде» дигән язуга кул ку­еп, мөһер сугарга җөрьәт итте. Нәкъ менә шул документ­ларны юллап йөргәндә, Кызыл Яр авылындагы ашханә­гә буфетчы кирәк дигән хәбәрне ишеттем.
  Сельпо председателе, урта буйлы, аз гына шадра бит­ле казах, документларны күргәч, көлеп җибәрде:
  — Уйбай, нәкъ үзе, ун җыл хисапчы булып эшләгән,— дип документларны бухгалтер кызга сузды.
  Тәрҗемәи хәлне хезмәт кенәгәсенә ятыштырып язып бирдем. Председатель Мостафин миңа бер ташландык йортны күрсәтте.
  — Шушында катын-балаңны алып кил. Алда күз кү­рер.
  Шул көнне үк келәттән аракы, шәраб, конфет, шикәр кебек товар алып, фактурага кул куеп, буфетны ачып җибәрдем.
  Икенче көне Күкчәтауга барып, Маһинур белән улым Шамилне алып килдем. Маһинур өйнең эчен-тышын сы­лап, агарта, юа башлады.
  Кызыл Ярдагы беренче көн үзе бик кызыклы башла­нып китте. Ул кичне безгә Хозер килде. Чын, һич ялган юк, ышанмасагыз, менә үзегез хөкем йөртегез.
  Кич белән, ашханә ябылгач, мин буфеттан бер бөтен икмәк, ярты кило шикәр, бер әчмуха чәй алып кайттым. Ә Маһинур, башындагы дебет шәлен сатып, чиләк, чәй­нек, табак-савыт, кашык һәм бер кило ит алган булган. Мин кайтканда өй ялт иткән, анда тәмле аш исе аңкый иде.
  Ниһаять, беренче тапкыр Маһинур белән үз куышыбыз­да, күршедәге казах карчыгы бүләк иткән тәбәнәк, тү- рәрәк өстәлебездә үзебез пешергән ашны ашарга утыр­дык. Күптәннән инде итле аш ашаган юк иде, хуш исе бо­рынны кытыклый.
  — Я, карчык,— дидем мин көлеп,— өстәл байларча, музыкасы гына юк!
  Сүземне очлый да алмадым, ишек ачылды.
  — Әссәламегаләйкем!
  Аптырап калдым. Ишек төбендә ап-ак сакаллы бер казах карты басып тора, култык астында ак яулыкка төрелгән зур гына төргәк.
  — Вәгаләйкемәссәлам, ата, югары чыгыгыз,— дидем, әле һаман гаҗәпләнеп.
  Карт кыстатып тормады, төенчеген тәрәзә төбенә куй­ды да, кулын юып, өстәл янына утырды.
  Аштан соң чәй эчтек!
  — Хәерле булсын,— дип, карт бер аять укып дога кылды да тагын миңа карап: — Инде бер сырылай тарт­сам, ничек булыр? — диде.
  Шаккаттык! Бу ни дигән сүз! Ап-ак сакаллы карт! Дога. Инде...
  Ул арада карт, урыныннан җитез генә торып, тәрәзә төбендәге төенчекне чиште һәм тальян гармун чыгарды.
  Бармаклары бик җитез генә әле өскә, әле зека йөге­рә, гармун телләре ашыгып аваз чыгара. Менә Себер та­тарларының иң яраткан көйләре «Бишкүл». Карт яхшы ук яңгырау тавыш белән җырлап та җибәрде.
  Бишкүл көе, Бишкүл көе, Бишкүл көен яратам.
  Бишкүл көенә җырласам, хәсрәтемне таратам...
  Бераздан гармунга Маһинур да кушылды.
  9
  Бу ашханә Кызыл Яр авылының кырыенда — Чагалы елгасы борылышында «Г» хәрефе шәкелендә салынган иске бер өйдә урнашкан иде. Иске булганда да шундый
  иске — исең китәрлек. Ул әле тумышында ук беләк юан­лыгы карагай сайгаклардан гына әштер-өштер әмәллән- гән булган, нигезсез, җиргә түшәп кенә. Тора-тора ул тузган, утырган, нәкъ тавык тәпиендәге өйгә әверелгән.
  Әнә, тәрәзә төпләре астында, почмакларында баш сы­ярлык тишекләр. Алар иске-москы капчык, чүбек-чабык белән генә томаланган. Түбәдәге шиферларның күбесен җил куптарып алып ташлаган.
  Эчке яктан ашханәнең стеналары кайчандыр фанер белән тышланып, ак буяу белән буялган да булган. Әм­ма хәзер инде ул фанерлар җыерчыкланып күпергәннәр, калкып чыкканнар. Буявы кубып, саргаеп, шадраланган. «Г» хәрефенең ыргагында — аш пешерү бүлмәсе һәм ке­черәк кенә буфет кисәге. Ә инде «Г»ның «ботында» — зал. Анда дүртәр кешегә исәпләнгән җиде-сигез өстәл һәм җимерек урындыклар. Уртада калай белән тышланган зур мич.
  Кухняда — ике кеше. Баш повар, ул ук — ашханә мө­дире. Аның ярдәмчесе, ул ук — официантка. Мин — бу­фетчы. Менә бар штат.
  Баш повар —тәбәнәк, ябык, мескен генә бер ир. Ә исе­ме, мыскыллап куйган сыман,— Великанов Иван Ивано­вич. Авызында һәрвакыт какланып беткән трубка пыс­кып тора. Иван Иванович сөйләшергә яратмый, әмма һәрвакыт ниндидер бер көй шыңшып йөри.
  Ярдәмчесе Вера Петровна шефның нәкъ киресе — мә­һабәт гәүдәле, балтырлар, беләкләр сылык-сылык итеп торалар. Әгәр ул ачуланып бер кизәнсә, Великановның көле күккә очачак. Гөнаһларына керер хәлем юк — та­вышланганнарын ишеткәнем булмады — һәр икесе үз эшендә: Вера Петровна бертуктаусыз сөйли, авылның иң соңгы яңалыкларын фаш итә, ә Иван Иванович, трубка­сын пыскытып, бетмәс-төкәнмәс көен шыңшый.
  Алар икесе дә мине яхшы каршы алды. Иван Ивано­вич зур гына җамаякны түбәсеннән тутырып, уртасына көнбагыш мае салып, тары боткасы бирде. Вера Петров­на (ул вакытлыча буфетчы хезмәтен дә башкара икән) бер түтәрәм ипи дә китереп куйды һәм ашханәгә кемнәр килүен, нәрсә ашауларын сөйләп китте.
  — Монда күбрәк авылныкылар килә бит, кайсы банк­тан акча ала, кайсы ревкомга, кайсы исполкомга... кай­сы комендатурага... немецлар, поляклар, төрмәдән кайт­каннар...
  Эчем жу итеп китте. Әйтерсең лә минем төрмәдән кайтканны, ялган язулар белән йөргәнне белеп, сынап 234
  әйтә... Әмма Вера Петровна миңа игътибар да итми. Инде дөньядагы бүтән хәлләрне тезә башлады.
  — Карагыз, сез бурычка бирмәгез. Бурычка эчеп тең- кәгә тияләр. Әле миңа гына да дүрт-биш кеше бурыч­лы. Ала алсам ярар иде...
  Дөресен әйткәндә, мин такылдавык хатынның бу сүз­ләренә әллә ни игътибар итмәгән идем. Әмма озакламый бу сүзләрнең алтын булуына шигем калмады. Инде кар төшкән иде. Буфетта җил уйнап тора. Аракы тезелгән киштәләрдә ап-ак кар чачаклары асылынып тора. Аш­ханәдә кунаклар юк. Мин өстәл-буфет артында утыр- дым-утырдым да, тәмам дерелди башлагач, кухняга, Иван Иваныч янына, тәмәке тартырга кердем — плитә янында җылырак. Вера Петровна утын ярырга чыгып киткән иде. Папиросымны тартып бетерергә дә өлгермә­дем:
  — Начальник килә! — дип, атылып-бәрелеп Вера Пет­ровна керде. Кочагындагы ярты олау утынын плитә яны­на ташлады, мич селкенеп китте. Үзе һаман такылдый: — Менә бәла... Ә син, буфетчы, нәрсә шаккаттың. Чык тиз- Еәк. Уф, алла, алъяпкычым кайда?!— Ул әле бер, әле икен- . е почмакка йөгереп мәш килде.— Кайда гына куйдым?
  — Вера Петровна,— диде Великанов артык ашык­мыйча, трубкасын плитә кырыена суга-суга,— алъяпкычың билеңдә ич.
  Мин чатанлап буфетыма чыктым.
  — Өч кешегә заказ.— Вера Петровна залга чыгып, ки­лүчеләрдән заказ ала. Мин талон язам. Повар шул та­лоннар белән үзенең аш-суын җибәрә. Кичен повар бе­лән талоннарны барлап, санап, кухня ризыгының ничә сумлык сатылуын исәплибез.— Бер литр аракы, өч гуляш.
  — Өч кешегә бер литрмы?
  — Тиз дим. Ул көттергәнне яратмый.
  Ике шешә аракы, стаканнар бирдем. Тагын яздым. Ул арада тагын берничә кеше килеп, тәмәке, шырпы со­рады, талон яздырды. Мин бу котны алган башлыкның кем булуын да сораша алмый калдым. Бары заказ кәга­зенә «Начальник» дип сырлап, счетта сумманы исәпләп төшерә башладым.
  — Тагын бер бөтен, ике гуляш,— дип, Вера Петров­на исәбемне ялгыштырды.
  Аракыны бирдем. Гуляшка талон яздым. Сумманы исәпләп, заказга өстәдем.
  Залда халык күбәйгәннән-күбәя бара, өстәлне өстәл­гә кушалар, кухняга кереп, кыйшык аяклы эскәмияне дә алып чыктылар. Кунакларның барысы да диярлек кып- кызыллар, чиртсәң, битләреннән кан сирпер. Әллә суык­тан, әллә аракыдан.
  Озакламый залда күкле-яшелле тавыш белән җыр да күтәрелде, русча, казахча. Заказны язып биреп, исәпләп өлгерә алмыйм. Иван Ивановичның инде өч көн сатыл­мый туңып яткан гуляшлары да, җылытылып, «худка» китте. Туп-тулы бер ящик аракы бар иде, бушады. Ахыр­да шампан шәрабына күчтеләр.
  — Минем инде аякларым йөрми,— дип, Вера Петров­на еларга җитешеп зарлана башлады.
  Бары тик төнге сәгать өчне сугып киткәч кенә көч-хәл белән өйләребезгә таралдык. Иртәгесен тагын буфетка. Буран, көрт. Култык таяклары көрткә бата да мин мә­тәлеп барып төшәм. Торам, тагын егылам. Ә буран ко- тырганнан-котыра бара. Көчкә генә ашханәгә килеп җи­теп егылдым. Буфет шкафын ачып, үлчәүне өстәлгә куеп, шешәләрне тезәргә өлгермәдем, бер хатын килеп керде. Лампочка кызарып кына тора, караңгы. Өстәлгә килеп җитәр-җитмәс, сорап түгел, боерып:
  — Бер литр аракы,— диде теге хатын.— Мин фәлән начальникның әйеле (хатыны).
  Куанып киттем. Менә әйбәт булды дип, тиз генә ке­сәмнән кичәге түләнми калган заказ кәгазен чыгардым.
  — Кичә ирегез бездә утырган иде... Заказны түләмә­де... Тугыз йөз җитмеш сигез сум егерме өч тиен.
  — Җала җапмагыз,— дип, хатын кырт кисте.— Менә — бер литрга.— Ул ачу белән миңа илле сумлык­ны ыргытты: — Минем җулдасым акча түләмәй заказ бирмәйде.
  Аптырап ни әйтергә белми торганда, хатын ике ше­шәне сумкасына салды да ишеккә атлады һәм ачулы рә­вештә:
  — Җарайды, мин җулдасыма сезнең җалагызны ай- таен,— дип ысылдады.
  Ишек шап итеп ябылды.
  Мин сылк итеп урындыгыма ишелдем. Менә сиңа ки­рәк булса! Нинди яла?
  Төш авышкач, түрә абзый хәрби киемдәге бер кеше белән залга үтте. Бераздан Вера Петровна йөгереп килде:
  — Начальник сине чакыра.
  Мөгаен, исәпләшергәдер дип, заказ кәгазен кесәмә салып, счетны култык таякка кыстырып йөгердем,
  — Сәламәтсезме?
  — Рәхмәт. Яхшы.
  Мөлаем генә кеше икән бу начальник. Йөзе түгәрәк. Матур. Елмаеп кына сөйләшә.
  — Син җаңа буфетчымы?
  — Әйе.
  — Җаксы, җаксы,— ул тагын елмайды. Папирос ка­бызды, суырды. Иптәше — озын, таза гәүдәле кеше — нигәдер торып чыгып китте. Начальник авызыннан зәңгәр боҗралар чыгарып өрде дә миңа карады.— Бурычка то­вар бирергә ярыймы?
  Аптырап калдым. Счетым кулымнан төшеп китә язды.
  — Юк, ярамый, иптәш начальник.
  — Алай булгач, нигә минем әйелемә «бурычыгыз бар» дидең?
  — Мин бит... заказ буенча.
  — Яле, яле... монда бир әле ул кәгазеңне.
  Уф алла. Ичмасам хәтерләр... Мин халат кесәсеннән заказ кәгазен алып начальникка суздым.
  — Рәхим итегез. Тикшерегез.
  Кашлар җыерылды. Тавыш кинәт сикереп ачулы тон­га күчте:
  — Бир, күп сөйләмә! — Ул минем тугыз йөз җитмеш сигез сумлык заказ кәгаземне кулымнан тартып алды да ертып-ертып идәнгә ташлады, үзе шунда ук сикереп то­рып ишеккә таба атлады.— Хөкүмәт малын тагын бу­рычка таратасы булсаң, мин сиңа урын табармын!
  Култык таякларым төшеп китте. Мин мичкә сөялеп калдым.
  Ишек шап итеп ябылды.
  10
  Буфеттан катып-туңып соң гына кайтып, йокларга гына яткан идем, кемдер тәрәзәне шакый башлады. Җи­мереп керәмени, бөтен өй селкенә. Бу дөбердәүгә бишек­тә йоклап яткан улым куркып уянды да елый башла­ды. Үзем дә сискәнеп кычкырып җибәрдем.
  — Кем анда? Ни кирәк?
  — Милиция! Ач!
  Миңгерәүләнеп киттем — «килделәр!»
  Маһинур бишектән баланы ала башлаган иде, бу та- вышка ул баланы төшереп җибәрде. Мин чалбар уры: нына гимнастерканың җиңен кия башлаганмын. Аны аты! бәрдем. Чалбар юк, таба алмыйм гына үзен.
  — 'Әй, үлеп калдыңмы, ач җылдам!
  Тагы да катырак суга башладылар, әллә тәрәзәдән керәләр инде!
  Бала акыра. Маһинур елый. Мин, нәрсә эшләргә бел­ми, чалбарсыз урын өстендә әйләнәм, үзем дер-дер киләм, әллә туңам, әллә куркудан.
  Мөгаен, ялган язулар белән йөрүемне сизгәннәр. Их, нигә шул түрә белән бәйләндем.
  Мин әле күптән түгел генә Казанга, Кави агага ха? язып, «Акколак һәм Сакколак» исемле кечкенә поэмамны җибәреп, берәр редакциягә тәкъдим итүен үтенгән идем. Җавап тиз килде, әмма вафасыз. «Поэмаң балалар те­ле белән матур язылган, сюжеты да мавыктыргыч. Әмма бер редакциягә дә тәкъдим итә алмыйм. Сәбәбен үзең беләсең. Әле күптән түгел генә, ун ел срогын тутырып, тәнкыйтьче-журналист Гомәр Гали кайткан иде. Өч-дүрт ай эш таба алмый аптырап йөрде. Кичә тагын кулга ал­ганнар үзен. Шулай булгач, Казанга килергә җилкен­мә!»— дигән иде Кави ага хатында. Менә, чират миңа да җитте.
  — Ач дим, җылдам!
  — Үлеп калдыңмы, мур кыргыры...
  Маһинур абына-сөртенә барып ишекне ачты, өйгә аж­гырып буран керде. Аның эченнән өсләрен ап-ак кар сарган ике милиционер күренде.
  — Җыен, милиция башлыгы чакырды!
  Күз ачкысыз буран. Алда кар ерып ике милиционер бара. Алар артыннан култык таякларым белән көрткә бата-сөртенә мин тырмашам. Артта бала күтәргән Маһи­нур мине озата бара. Милиция конторасы авылның аргы башында. Үч иткәндәй, нәкъ шул яктан буран бурый.
  Мин инде шабыр тиргә баттым, ә алда әллә никадәр барасы. Без әле ашханәгә генә якынлашабыз. Ул буран эченнән карачкы булып күренеп-күренеп кенә кала. Мө­гаен, инде аны да, авылны да соңгы күрүем.
  — Әй, буфетчы!—диде алда барган милиционерларның берсе, яшь казах егете туктап: — Башлыкка Күкчәтаудан кунаклар килде, ике литр аракы сорады.
  Әйтерсең лә өстемнән мең пот йөк төште, бушап, җи­ңеләеп киттем:
  — Мә, Маһинур, ачкычларны, күпме сорасалар, шул хәтле аракы бир үзләренә.
  Маһинур ачкычны алды да куана-куана ашханәгә йө­герде.
  Мин буран эчендә күмелеп калдым.
  — Уф, алла, өнемме, төшемме?