Myk adzias axytxytbjy - 10
El número total de palabras es 3545
El número total de palabras únicas es 2316
0.0 de palabras están entre las 2000 palabras más comunes
0.0 de palabras están entre las 5000 palabras más comunes
0.0 de palabras están entre las 8000 palabras más comunes
sabala abri aus phşatçy idjabaa du axalougy itsa
naho ratsoup, milat gadurany inyrueit, nasgy
dzyphxaz, inapy itsigaz aoymtaka rzy ajakak azikyrts, dryxtsajarts agahara iztsyrtsueit. Nasgy
aşqyooy Anatoli Laglaa zanaatla dyşkritikymgy, istatiaka aphxao iqnişo iqadzam. Urt hkyphx
atçy iphyloijtei kraatsueit, eiharak, ajurnalkei,
agazetkei, iara ubas aizgakei rtçy. Ui dzyxtsajo
aoymtaka rtçy iqaitso axşarakei alkaakei avtor
tsagy iranaho maçdzam iarlax tçyxueit ryrtçiarat
protsess atçy agalaqara bzia rnatoit rkollega, eitsyrdyrua azeiphş termin ala iuhozar, kalamla iraşou
iqnyt aqygarei arazrei zgym aja phxa anrahaua,
kyphxla ianyrbaua. Başa iauihax anglyz literator Tomas Fuller (1608–1661) «Arazra ztso aja iphşdzo
axatçy atskys eigup» – ha.
Aai, aja irazu, nasgy iiaşany uhaakyztso aş
qyoogy, akritikgy, aphxaogy zegy ahaua eiphş
irtaxup, zda ixartam fenomenup.
Anatoli Laglaa ikritikat, ipublitsistikat sta
tiakei, iliteraturat kgylarakei, iinterviukei
ryzkup aphsua şqyootsa aaskati abiphara iatu
roymtaka. Axa araqa urt rydagy iuboit, amala eiha
imaçny, aihabatsa rabiphara iatsanakua haşqyo
otsa ryrtçiamtaka iryxtsajo astatiakagy. Ui ir
tçiarat usurei xadara zziua ajurnal «Alaşara» idna
tso atakphxykrei irxarşalany, dyzlaxdzoi uhart
haşqyootsa iryzku aliteraturat-kritikat sta
tiaka inapy itsytsxeit rtçaxy rhart eiphş xata
bziaralagy ixyshamka. Uajy xydzhala iahgala
harşap apoet, aprozaik Anatoli Laglaa istatiakei
iliteraturat kgylarakei zzikyz aşqyootsa zus
ttsou. Abar dargy: A. N. Djonua, Ç. M. Djonua, I. K. Tarba,
B. U. Şynkba, A. N. Gogua, Dj. V. Ahba, T. Ş. Adjba,
V. Dj. Amarşan, M. I. Mikaia, N. Ç. Haşyg, Aphsny
afyrxatsa A. R. Harazia (aitçtsajara), D. K. Çaçxalia
(aitçtsajara), S. A. Kytsnia, R. H. Smyr, uha ub. eg.
Araqa zydzbax shaz aşqyootsa (zydzbax sym
hazgy ubrag inalatsany) iryzku astatiaka, aoada
işazgastoz eiphş, rtçaxy rhoit, ajakala, izyxtsa
jo avtortsa ryrtçiarat xatçsaxaka udyrboit eilyxxa. Nasgy urt atçiarei aizhazygarei iatçu hli
teratura aphstazaara iadaqakan aup iştsyrtsua. Ui
adagy, aliteraturat kritikatçy iqartsoit naq-naq
xşyoztsara uaoy izziuşa atsxyraara adinamika ar
laxtçyxyrt aqyndza. Ui azoup naxxidza aaxys alite
ratura atouryx izadyrua aşqyootsa (sara araqa
ireihau, ireitsou aprintsip satsxatsueit) rsaxarky
rat oymtaka (dara rzy ixadarou) inaryvargylany
inalarş-oalarşny iryouaz rliteraturat-kriti
kat statiaka agtsarakra zrymou, aganax izavamxo,
roymtaka irylany iztytsua, iztyrtsaaua.
Syzzaaiua, Anatoli Laglaa ity hhozar, ui ili
teraturat statiaka xazy şqny rtyjra iaphsoup,
haphxao ianaho maçdzam, hakritikazgy ibziou ak aup
ha iuphxadzart iqoup. Sgy iaanagoit abri aztsaara
hzyxtsajo aşqyooy ixatagy dazxytsyp, ixatçy
iaaigap ha.
Aphxao gyraz, Anatoli Laglaa irtçiarat xatçsaxa
zeiphşlaşa halaphş ianytsaaga aştax, aja ahtap, us
uzazhar auazar, htema xada zyzku apovest «Uphsy sxumbaan, syçkyn!».
II
Aphxao gyraz, işubo eiphş, arandza apoet, aprozaik Anatoli Laglaa irtçiarat xatçsaxa, zeiphşlaşa
akzargy, halaphşhaa ianytsahga aştax, aja ahtap,
napqazaryla iaphtsou, artçiarat tçyts tsa zxubaaua apovest «Uphsy sxumbaan, syçkyn».
Itsabyrgytsqany, ari aoymta us inykyroşa
akymka, uaotsas igtsarakny iaphxaz, darbanzaalakgy imbarts zalşom Anatoli Laglaa iaxa uajraandza
iaphitsaxou iprozat oymtaka izlarylukaaşa axat
çydarakak şamou, aşqyooy phsabarala izylphxaz
ibaoxatra aazyrphşua, nasgy iasakahymtany işy
qou gtyggalagy imilat saxarkyrat literatura
amats şaua, esaaira iharaku aoadzarax axalara işatçu.
Jaharada, as eiphş artçiaratçy abaoxatrei naqaaq eizylphxany eitarsşa iuhozar, tçyk eitstatsajo
ianyqou aamtazy urt zxatarnaku, iztyştrou aliteraturagy nasyph amoup, apheiphş bzia azyphşup,
aizha-zygara amoa ianup ha iphxadzoup. Araqa uaoy
idjeişaşa, mamzargy itçytsup ha zzihaşa akgy
yqam. Us iqoup aliteratura rşaz aaxys, abaoxatrei
artçiaoi reizyqazaaşa. Nasgy aaphsara amamka ei-
laşua aliteraturat phstazaara iatszaaueit axyrxarta
xadaka haaktsaua.
Isaxarku iarban prozat oymtazaalak atçy ixada
roup ui alagaşa, axatsyrkşa, uaqa itso axtyska kom
pozitsiala reiştargylaşa, afyrxatsei aperso
najkei rtsyrtsşa, nas dara-dara reizyqazaaşala,
rxatçsaxa açydaraka raarphşyşa, uha jpaky. Ui
naxxidza aaxys iaphu aliteraturat kanonka ihaa
kyrtsaxeit. Ari eiharak iaxanyphşua ineitsyxu
aprozat oymtaka raphtsaratçoup. Axa ui zyndzaskgy
iaanagom apoeziat rtçiamtaka aoada zydzbax hou ar
tçiarat oymtaka zyrgatso, aşaphxa rylany iqaztso
açydaraka irtyştram, irytstymup ha ahara.
Map, araqagy urt aliteraturat kanonka aphsydz dzyda
işxartam eiphş, iataxup. Ui adagy eilkaaup hatyr
zku iara aphxaogy as eiphş saxatoyrala içaphou
aoymtaka rami igatçy ineiua, dyztyztua, imilat
literatura bzia izyrbo, idouhat mazarany itsa-ijy
ianyrua dqaztso.
Ariaqara zxyshaaua Anatoli Laglaa ipovest «Uph
sy sxumbaan, syçkyn!» aup. Ui, itsabyrgyxatany, aoy
şa aforma astili kompozitsiala aitçartyşei, ai
tçybaaşei, rganaxala uaxaphşuazar, iara avtor ir
tçiamtaka rtçy matsara akymka aphsua proza ataatsara
du aqny itçytsu akoup ha iuphxadzart iqoup.
Aoada ishaz axşyoztsara şahatra azyzua, izyr
tsabyrgua afaktorka ireiuoup: aky, abraqa iaarphşu,
mamzargy itsaulou zuazaja hahaua, aphxao iaraznak
zinteres ioua Xykyç lxatçsaxa tçytsup aphsua prozatçy.
Ui ilyşaşalou, dugalazyrşo, sara iaxyndzaz
dyrua dahphylom, duarlaşarladzoup. Obagy, ztsaky
tsaulou, xara ixytsua, lyphstazaara aphyşa ilnataz,
ileilnarkaaz lduneixaphşyşa axat filosofia ama-
ny, lxatara datçadzy işşyra datsanamkua daaboit,
itsegy uazaaigany iuhozar, lara dugalazyrşo
aphhys lxatçsaxa hliteraturatçy iuphylom. Arig la
ra lyşqa aphxao dxazyrphşua, aky dşalaqou uzyrdy
rua lçydat qazşaka iruakup. Ixphaxaz, apovest
kyphsyçharak iaxyltsit uhart eiphş axtyska ei
lartsany, axa eilartatany akymka, xronikala rei
ştargylaşa (reitstsyrtsşa uhargy aueit) man
şalany, reilkaaşa mariany, rsaxarkra iaphy
kymslo, iamyrphsytçua eitçartup. Iphşbaxaz, aoymta
ialou apersonajtsa rxyphxadzara maçup, dara urtgy
afyrxatsa xada lgalaşarala aup iştsyrtsua. Irua,
irho, izaku zegy aaboit, iahnyryrt eiphş iah
zaaigany. Axa, ixadarou apovest apersonajka rxyph
xadzara amaçra izaqarazaalak iaphyrxagam ui axatab
ziara, izbanzar, iqatsoup azeiphş siujet ialasany,
iara «iajratsarany», nasgy asaxarkyra agana
xalagy axy qnumşart eiphş itahatygany. Ix
baxaz, Xykyç lgalaşarakei iratsam avtort
xatsrakei reiktçytraka itsaru axşyoztsaraka
rytsubaaueit, iiasxougy, iqougy, phxaqatigy aph
stazaara atagaşoura aganka zegy irxysua, unapala
eiphxurşşaauaşa iuzaaigany utsa-ujy ianyrua.
Arigy haşqyooy ibaoxatra zaqa amtçxak tbaau,
abla tsary axou hanahoit. Ifbaxaz, Xykyç ilga
lalyrşo, mamzargy ixantydjdza ilzaaua lxytsra
ka itsyryrgo, iahdyrua afyrxatsa (zyphsy tougy,
zynartsmoa iklaxougy eitsyrzeiphşny) ryphsta
zaara aphxao igy artsyxtsyxueit, uimou, rlaxyn
tsaka xazy aztçlymhara aziurt, ixaaigart aqyndza.
Abri axtakgy, apovest axatabziara harazkua, saxa
toyrala avtor ifyrxatsa rxatçsaxaka xazyrtaaua
faktorup. Ibyjabaxaz, uax umşa, umyrha iuphxadzar
alşoit asaxarkyrat oymtaka zegy phsys irxou,
rtçy zyrtsajo izlaou abyzşa. Abraqagy, Anatoli
Laglaa ibaoxatra antsaxy dizylyphxeit, itsegy
inatsşny iuhozar, ui aoadzara harazkua, aja saxark
dşazqazou labtçabaztua şatça bziak qaitseit. Ui aty
alada iaxatyphu hanneilak argumentra zua afaktkei
atçyrphştkei ryla hazaatgyloit. Aabati akzar,
aoymta axdz, mamzargy axy «Uphsy sxumbaan, syçkyn!»
amatsaragy zaqa ahozei! Uarxytsuazei! Art axajak
irytsatsaxup auaoytyosa deilyzşaaua agyroa
xanta. Uphsy sxumbaan, syçkyn! – zhaz an lounyt
iaaiua lgynkbjy iaraznak lyşqa uxanarphşueit,
akits eiphş iutsraloit, ilyxyz, ilytsalaz, iarban
mtsaşyrou dyztaşaz ha ailkaarazy aztçlymhara
uamtçxanakueit, apovest aphxarax iaraznak iuxoit,
utsagy ialaşoit, abraqa adramatizmra zlou, uxyujy kakadza izyrgylo igymbyldjbarou aphstazaara
iaoyz, iaonaxyz axtyska şyqou, işubo.
Art an luazajaka, aphxao igy xytxytua dryma
rtçynarxoit apovest afyrxatsei apersonajkei imariamxaz rydgylt phstazaara ailkaarax. Abraqa aup
aşqyooy iqazargy axaaphşua.
Apovest alagamta aobati abzats atçy dtsyrtsueit
afyrxatsa xada, adunei axantara zegy lara ilykyg
goşa, lyphstazaara lxy axylbaaua: «Sara neitamha,
– lheit ganyla Xykyç ady dannykyphş, – Uara
ulymkaa adunei qaqa aklara laxyntsas işphasymaz.
Izyzuxaaz sara Antsa tsgaras, ubas saxirxyrt…».
Agyroa xanta xytsxyrtas izmou art ajaka aphxao
iaraznak dymtsadyrsueit, aztçlymhara ştixueit ari
«Sara neitamha» lhart eiphş dtazyrgylaz lyphsta
zaara zaku,dzyrgaqua, onutsqala ilygralany dyzbylua
amtsa axyntaaua. Avtor ifyrxatsa, lyphstazaara iaoyz
adaqaka reixyrphsara dalagaandza, lara dylphyolan
iqaitso alirikat xatsraka akyrdza ihaaknatsoit
apovest asaxarkyrat fabula, nasgy akyrdza iatsxraaueit agyroa iabylxou, axa izaqarazaalak phsytçrak
zlam, gkaharak zzymdyrua, aphstazaara filosofiatla
iazxytsua an, andu luazajaka ryla ixyjjua iqou
lxatçsaxa. Xara stsaandza abraqatsqa iazgastoit av
tort xatsraka apovest atçy iaabo qazaryla axarxara
şrymou. Urt avtort axatsraka Xykyç lgyroa
xanta xyztçua douhat mçyk eiphş aoymta ianyphşua
iqatsoup. Aşqyooy ui adagy agyroa iargaşaxou
aphhys lyphsixologiat tagylazaaşa işyphsabaratu
udyryrt iaairphşueit.
Uajy haxşyoztsara artsabyrgrazy iaagap atçyrph
ştka: «Usqan ui ajoan dnatsaphşuan, iiaşatsqan
atakaj esymşa abaa dzatsajoz Antsagy znyk
igagny, ma drytshaşany daatsyrtsraşa, ileiha
raşa ubriaqara axanat aaxys zygra igo zyndza dir
gaartsgy şitaxymyz aduneiatç zegy zylşo iara
iakuşa dşyryphxadzogy, ubri adjal atçy zny-zynla
imç şymxo, abri aky imyxyndaz ha igy izaanagogy şitsyphsua, ui iargy işxymdzgişo, axa auaa
rax itsyrgan haşa şizamto, işinimyrphşua, iaa
iamxahar, nas igra agara iaqytsyr ha dyşşo…
Atakaj ubri danazxytslak, airydz aonytsqeiphş ix
şaşadza lgy aarla-aarla qandara xyçyk aatsy
tsyjjuan. Nas ubri aqandara phytrak dnanagon. Antsa
zyndza hagou ditsydzit, ui lara lxazy symphsyndaz ha
dyltaxymyzt, axa ani lmatatsa, lxyçka rani darei
aageitan, ilaphş rxyzaap. Ubra ma daalzylyphxaait,
auao itsa iteimygdzo akgy yqam, ubra… Urt rtçy… Aai,
uajşta arax urt rax iialgar akxeit lgygraka
zegy. Ui itsa rxylbaalap urt. Irgarphxany iççar,
dyççoşa lbap, itsyuar – iara dtsyuoşa, igyroar
– iara dgyrooşa. Us xyçy-xyçla… Largy esymşa
lyphsy touma… Axa atakaj zny-zynla ubas dşon, iara
mçyla dylxarştny dantoz aamtazy, iaalykşan
dyphsyr ha. Iara lgy dtadzamka, iara dizymxytsdzo…
Hageimşxara, ui nartsy dikymşar ha ubas dşeit,
ubas lyphsy lgy tçnakaait, abni iara izxytsra mçyla
daxaqytsyz, iara ilymkaa lara itsegy aphstazaara
ltaxuşa, iara inimtsyz lara dahoşa…
– Usqan myşky Antsa snoumyştyn, – atakaj
dzyzxytsuaz ubriaqara datsşeit, ubasqan iara Antsa
iaalytsidyraargy, iiaşamka deilikaar ilyphsy
xaaz. Usqan zyndza lxy eilaphsar qalon lara, aai, aai,
kyrazyn iltaxuma lyphstazaara, ilymfats, ilymjyts,
mamzargy dahouma, iagaraangy tçatsak lymfadzaka
ineixaşy ixlaxeit, iagaraangy dşybardjeiua,
dşygjajo, dyzmytso dgaqua işaxeit. Usqangy
ltatsa laphxa ajka drytsalarts iakylkueit lara.
Aşyj haua anaaltçaslak, lyphsy karma-karma (xy
çy-xyçla iaha ianaalozar?) italoşa lboit. Myç
xyçykgy lyztsyrnagoit, zkaf tou aharaka mçyla
rlymhaka irynkny «Şara akaafyrka, kyk-kykak
şzynsyjua matsara, şyggaxan, şxy staşyrpho
şalageit» hagy dnaryktsajoit. Atakaj aşara iannalagoz, arbagka antçyrtuaz akyn eiha atsa
anlykhauaz, axa ilytsşar ha dşany dytsadzomyzt»1.
Aphhys byrg Xykyç lgyroaka ilxylgaxou aph
stazaara lgalarşaua lounyt dzyrkyphsyçhaua, adz
xytsreiphş ijylany ztçaazxaua aphxao iaraznak ztç
lymhara aziueit, igy drytshanaşaua aqyndza. Ui
ilyxtynxaaxoup, lykşamykşa iqazi, iqoui
arealt tsabyrg ailkaara daxytstsakua lxatçsaxa ilaph
1
Ajurnal «Aqa-Suxum» №2, 2021, ad. 6-7.
şhaa iaatsagyloit, nasgy akyr zbaxou, izxyzgaxou,
iqyşu dyşreiuou moaşo. Avtor ifyrxatsa xada
ioymtatçy ltsyrtsşei, gyroala itu, axa aphstazaara
zyndza lgy şatskaham agra uzyrgo lyxşyoztsarakei,
urt reilatsaşa saxatoyrala ryrtsabyrgrei qaza
ryla eitçybaaup. Ui, jaharada, apovest axatabziara
aqara aphyztso apoetikat myrugaka iruakup.
Aoymtatçy iaarphşu, zydzbax hou egyrt afyrxa
tsei apersonajkei, aoada işazgastaxou eiphş, zegy tsyrgoup lara aphhys byrg lgalaşaraka rtçy,
natsakkyla rydzbax uhozar, abar dargy an amtsa
lzyrkyz lpha Temyr, zyxdz lymho lyphşma (phasa aph
syuala xatsei phhysi ryxdzka auaa iaxrahauagy,
iaxyrmahauagy) irhadzomyzt, phxaşaroup, ignaa
lam ha iryphxadzon), Nahar, amatatsa Batal, Kama
artsaoy Adaşyl, urt ran Feldyş, agyla hsaka Nanaş, Madina uha eita adzyk-oydjak. Axa idjouşaşa
afaktorka iruakup art auaa afyrxatsa xada Xykyç
lgalaşaraka ryla iştsyrgougy, işaarphşugy,
ui lyşşyra itsaxoany iubadzom, datçakala iuho
zar, atlaoeiphş ilxaju agyroa xanta iatsadzua iqa
dzam, uimou, rxatçsaxaka (lgalaşarala iaabaua) ei
hagy itahatygany, aphstazaara atsabyrgxata işagy
loaau. Agragara umany, zxala iqou, ixyphşym per
sonajkany uxatçy iaanxoit. Izban akzar, Xykyç
ubart ilgalalyrşo (eiharak ilyphxaxou raxt)
lyphsy tçyzkaaua auaa ryphstazaara atskarka zegy
inartsaulany ildyrueit, adyrra matsara azmyrxaka
gyla-phsyla ilyxtynxaaua ilnyrueit, ixaa duny
ilylatçny ialytsrymtsdzaka ilytsryxoit.
Xykyç lgynkylara ubriaqara iggoup, ilbaz,
ilahaz, ilxylgoz, dyzlagylou aphstazaara iatsanakua
zegy lyxşyo atçy eikyrçabup, xaştşa rykymka
iqoup, djarak eizgany xsaalak ianuşa ilboit, ianyl
taxu urt zku «adaqaka» eixlyrşşoit, eiharadzak
lgy tçyzkaaua lpha Temyr ity axaho atyphka. Ui
izku axtyska apovest atçy aky, iratsoup, obagy, zegy
ratskys amç amany, isaxarkny iqatso, aphxao akits
eiphş itsralaua, dyztyztua rakny iqoup. Abraqa
galaşarala iaarphşu axtyska irhoit zpha dzyphxaz
an lyphsixologiat tagylazaaşa zaqa iphsabaratu,
zaqagy ixantou, igytçkaagou. Axa ubri inavargylany iuboit atçakgy. Ui abri agyroa xanta atçamtarei
aiaairei rmotivgy. Iara ubas ui ldouhat dunei
axyphşa şyggou, nasgy ixadarou aphstazaara adialektika iaga idjbarazargy, axata tsyxaphtsara şamam labtçabaztua, uazxazyrphşua afilosofiat tsaky
atsubaaueit. Araqa Xykyç lxatçsaxa iugalanar
şoit aurys şqyooy du, Aphsny iaaxaz, izbaxaz,
hatyrgy zzakyz Maksim Gorki iajaka: «Aphhys,
iaga umhan, aphsytçra lyphsabara ialoup, ilqazşoup,
axa dananxalak zegy reihagy dyggaxoit, içydou
amç tçyts lylaloit».
Abas iqou anatsa doumyjxaka dyrxatarnakup Anatoli Laglaa ipovest «Uphsy sxumbaan, syçkyn!» afyr
xatsa xada Xykyçgy.
An lygra itşaaz lyxşara ryşqa ilymou abziaba
ra axata iaahny amtseiphş ilytsraloit, dabylueit, ha
geita, urt anlyphxalak, izyxqazaalak radjal ianzaxym
phalak. Usqan ui lxat phstazaara lxy axylbaaua, aqam
zaara eiha eigalşo ady dykxoit. Ari ixantadzou
akategoria hazşaz iqynt iaaua phsixologiat faktorup, auaoy iphsabaroup. Ubri aqnyt darbanzaalakgy
deilnaşaaueit, dyrualyuaşo dqanatsoit izaaigou,
ijratsarou daniphxalak, zahra tçhara amam aqamzaara
aduneiax dantsalak. Axa uphsy iaxyltsyz itsydzra aty
zyndza datçakup, datça imgadzo xrany igymbyldjbarou
aphstazaara iatszaaueit…
Izxyshaaua, abri iualyuaşo aphsixologiat tagy
lazaaşatçy dyqoup hzyxtsajo zygratşaala ibyl
xou aoymta afyrxatsa xada Xykyç. Avtor, itsabyr
gytsqany, ui an dzykşaz arytshara du aştaxti
ltagylazaaşa ubrandza iphsabaratny, iatstymu xyt
haak adgalamka, iqatsoup lxatçsaxa asaxarkyrat
napqazarei aphstazaara atsabyrgxatei rhaaka irta
tsalany eixşa-eizşa. Iiaşoup, ui an neitamha, av
tor igy drytshanaşoit (aphxaogy ubastsqa), lgy
roa itsyrnago axaaka ryrtytra, rylatsajara, axa
işphaiuri, ui iara ixaram, ifyrxatsa xada lyphsta
zaarat nysymoa iaoyz adaqaka roup. Us anakxa,
işyqatsqou eixirşşar akxoit, mamzar dnaxy
kşa-aaxykşan, gankak uaşşyrakoup ha dry
lamkyska dryvsyr, usqan, axatçsaxa bxataxoit, izaa
phşuam izlaqou, aphstazaara atsabyrgxatei asaxarkyrat
napqazarei aitsyxşaşara rybjaloit, aphxaogy,
haras iataxuzei, agynamdzara iznartsysueit.
Uajy iaagap Xykyç lyçkyn iqamzaara şlyxty
nxaauei agyroa xantany işylnyruei, lxy zlal
qajoi, lgy zlalyrggoi hzyrbo tçyrphştkakgy,
avtort xatsrakaki. Urt aphstazara xytsxyrtas izmou
literaturat xatçsaxakany naq-aaq işeiktçyrtua,
rfunktsiaka rynagdzarazy ugk işeitsaxo, işeitsnargo
moaşarada aphxao iboit, avtor inapqazara aoadzara
şahatra aznaurt eiphş.
«…Sara agra gany syqagyşan uara itseg xaakak
şumaz, aky uşamyrtynçuaz, aky şugryxoz, nas, amtsa
zku adzaxy dşeixo eiphş, ani hgyla rtsaoy Ardaşyl
iax ueixany utson. Ua tsxaganyndza şantozgy yqan,
şyzmyrtynçuaz aky ubriaqara şeidnakylon, ui
sara izakyz şyszymdyruazgy, ganyla smytsadzaka
şxyş saxaphşuan, saaqymtsdzaka şus aknyha
ra salagon. Izbanzar, ui aoyza artsaoi uarei şxy
aneidyşkyla, ui bziak işatyz zdyruan. Ui, hara
ari adzlagara alu eiphş esymşa uzxagejua utaatsarat
uska ireihan, ubri azyhan hargy adzgy igagny
halatsajadzomyzt. Amala, ganyla aşarytsao bzia
aony danyndyltsua, itaatsa şnyho eiphş, huşta
nyhon… Uphhys xazynag slykyxşoup… Ui ubria
qara deilyççoup, ubriaqara dhalalup, sanyltçaphşlak,
esymşa sgyroaka syxtakny sşyrkugy, abylra adzy
xşaşa annakyltalak uşyqalo eiphş, maçk iaas
xyphsaaueit. Ui uphhys xazyna, ua ueiphş iqou iakym
zargy, adzy dizalxuamyzt. Us aup, abziaka esym
şa aşşyra ştka reiphş rtçyrtsaxueit, abziaka
rbaandza! Axa uara syzkyxşaşa, ui ubla lxysgy
şeit, ui syxazyna, ubas ibziaz uargy hargy hraz
qy dalaşaran dyqan. Ui arazqatçy gybgan syzitom
antsagy. Lyphşra yqoup, lsaxa yqoup, aus zlou lylamys, lyççaphş. Aai, lyççaphş ala, uaha akgy rym
tsalmyrgyladzargy, haup zho asas daxka ats şny
irymtsaltsazşa eilgoit! Çeidjykas iqou, ula xtyzar
ami! Dyzduphxalo xazynak umadzamzargy, akgy uala
qadzamzargy, açxari adjykei rakzargy… Asas uara
uxaa, uara ugyroa iumyrdyruazar aup. Aai, agyr
oatsqagy ubas patu aktsany inyqgatup, mamzar
uarphxaşoit. Eh, agyroa, agyroa, agyroagy asas
ioyzazaap, axy xymdzgnaşozaap, amats utyzaap… Sa
nydzgabyz iansylşoz akyztgy ha uztom… Ui ubas
amats utup, uaha arax axynhra agamphxo, ari aş
ta kyraamta iaxaştua, iagalaşazargy, abas sara
seiphş iqyrxou, iksxou, uaxgy irmyxo, araxgy
ratsak imataxym dnarylxny dago. Atçar irylam-
kysua, urt rymoa adzytqeiphş ianymxalo. Hara urt
rxatsky htso, hxada xaa, hxada xyx-gyx, lyphsaa Antsa
drumto. Usqan aup aphstazaara auaoy danazymgaaua,
aphstazaara dudzdza başatsqa auaoy iateimşozaap
aniho. Usqan aup, auao aphstazaaragy igy analaqaxo,
izbanzar, ari aduneiatç aiaşa şyqou agra igoit. Mamzar, mçyla imaxtsy dankny aişa iaxadyrto auaoy
ieiphş, iagao ryphstazaara rtaxymka irydyrgaloit… Izbanzar, urt axxueit ryphstazaara, izbanzar,
ryla tyrxaxa izxaphşuaz rtsagaxeit… Irlas-yrlasny izyrgaladyrşoi ha uryzgaar, irlas-irlasny
akyrzufoi ha auaoy uiatshar iaoyzoup. Ubrig phsta
zaaroup, aai, ubri aphstazaarag auaoy Antsa iatei
şoit. Auaoy qadydj ubas dşany Antsa ady dy
kitsoit, dzykşo zegy ixy rniraalar aup. Itaxyitaxym, iutaxymzar uara işutaxu ha datçak adzgy
idigaladzom. Us ilax çyşup… Auaoy…1
Aphxao gyraz, apovest aqnyt ialyzoaaz, tçyrphş
tyk ahasabala iaazgaz uazajak iaoyzou Xykyç
lygtaxytsraka maçk aqara isytsduxazargy, istsy
maşyrxaz, iszymdyrka iqastsaz ireiuam. Izban
akzar, abri akyrdza zbaxou, izxyzgaxou, iaxazy matsara akymka, xara uatsazgy ixytsua an, andu qyga
axy inarkny lyphstazaara adaqaka makana aphxao
inagdzany işizymdyruag – amxyldyz eiphş ztçlym
harak ixoup lxatçsaxa inadzaadzany eilikaarts azyn, nasgy ixadarou aphstazaara adialektika filosofiatla
dazneiny lnysmoa ilnataz aphyşa axarxarala lxat
alkaaka qartsoit agragarei aqygarei atsan. Abri
atsaoa, aqazşa aup Xykyç lxatçsaxa aphxao izi
zaaigaxaz, dadzyphxalaz, ainteres zikyz. Nasgy, aoa
dag ishaxeit, axa araqa iataxny isgalasyrşoit
1
Ajurnal «Aqa-Suxum» №2, 2021, ad. 12-13.
ui lxatçsaxa hliteraturatç idyraaphsaxou zyndzak işreiuam, iştçytsu. Itçytsup, izbanzar aphstazaara aganka
(atskarka uhargy aueit) zegy rtçy iahhap, iara
auaoy idgylt phstazaara atçaphxa itakphxykra zaqa
iharaku. Ui aformula iatsanakueit iuaora, ilamys,
iphsadgyl abziabara, ibyzşei imilat kabzkei
ryxçara, ryxdzydzaara, Aphsadgylaz axameigdzara, iana
taxxa axaktsara, iaga ixantazargy agyroa aiaaira, açhara amazaara, aphstazaara anşartougy Nartaa
duka irtsyrqou agymşara, agagraka abziabara
dyrkra, rymadara, kulturat kabzny rylaadzara, rei
kyrxara axşyozyştra azura uha ireiphşkou uboit,
aşqyooy igybylrei, idyrrei, inapqazarei, iphy
şei znyphşua ityxyz, afilosofiat xşyotsakka
znyphşua Xykyç lxatçsaxatçy.
Xykyç lpha Temyr iqamzaara, eiharak iadjal aan
dza, kra duk nimtsyka, iphstazaarat gtakka iara
işitaxyz anagdzaxa imadzaka, zaamurala itaxara am
tseiphş ilytsralon, daxtsalak ilytsrymşo ilytsyn,
dargateiuan. An ilxymphsaaua agyroa du akyr phsixo
logiatla iaarphşup. Obagy, an neitamha dyzmyr
tynçua lygjajaraka dyrphsytçyrts rtaxuşa, isaxarkny iqatsoup.
Aai, us aup işyqou! Aphsny jlar rpoet, akademik
Bagrat Şynkba iklassikat jeinraala «Syphşalas»
atçy imhaxei: «O, ixantami an lgyroa!»1.
Itsabyrgytsqany, hatsymoaşo xahaphahada
iahhar halşoit ubri an neitamha lgyroa xanta
avtor ipovest atçy tsanyrra tsaulala, nasgy isaxarkny iaairphşit darban anyzaalakgy lgatçy ineirt,
ilyxtynxaart eiphş.
1
Bagrat Şynkba ioymtaka reizga akti atom. Aqa,
1987. Ad. 203.
Uajy iaagap haxşyoztsara şakzyrggo tçyrph
ştkak: «Zny-zynla ubrandza ilgalalyrşon, ua
ha dnaxysyr lxy axylbaauan, ubrandza matsara azlyr
xon. Iara usgy ilymkaa adunei saxykugy myts
xysşoit, ui akyn lhon ganyla. Ui akyr ihozşa
lbon lara lyçkyn, zeg şaqa lxy rxylbaaua, zeg
şaqa lxy ryllyrşşo aqara. Axa aphstazaara us akgy
aşatomyzt, uimou, iagganatomyzt lara lxy-lyphsy
radzany, agyr atsa ikylxny, ady dykyz, zny-zynla
auao gyrş ieiphş, abas iaalyrqan, izyxqa-izyphqa
lzymdyrdzo ilyzgaauan, daxnarxuan, lyphs xyçy
takakanats ilxamyştyrt…
– Uara nasyph bzia… – axyş lxy nkylyrhhan,
ady dnykyphşit atakaj, – iaxagy uara uda ha
phylagyşeit aşara. Uara unahgytsxny haateit.
Hgyroa akadab eiphş uajy-uajy hxy-htçy ikloit.
Abri adunei dudzdza uphsy akuamyzt, aky ukalkalo
uanaştamyz uxy uxuan. Hara hus zlamyz hara haz
loumyrtsajauaz aus… Ui ubriaqara atsanakuazar ak
xaryn, ubriaqara şouky irphyrxagazar akxaryn, ua
xyrtit… Sara matsara isyphsram, sara matsara isxaam uara uphsra… Ubri sgy eiknahaloit, ubri sxaa
sytseionaşoit. Xylbytçxala unyşyntrax sanneiua,
esymşa ştyla italahaup, şyrup, kyrup, fatup,
jtup. Uara uaxymdzeit, axa hara uara agama umyr
baka iahfom, uoyztsa uxy aagara iatçup. Uqaqasa
uanahzaargagy, utynxatsa zyndza ukyrta harymteit,
iaxtaz zegy dara rakyn iatçyz. Uoyztsa artsaotsa,
atsara zurtsoz axyçka irtçaphşny akajyha imtsy
uaryz axah gy iztan. Uara umphsdzeit, nan, uara zgy
utam, uara udzbax anaarhalak, bziatsyxala uzga
lamşo uao dyqam. Uara utamxadzeit, nan, iphsyz, adamra xyla iasran iqou, uara amaşyna ugydtsan uzşyz
roup. Izbanzar, urt anyphslak, abni rtçyxjany iaany iaxynxo adgylatç irjdzom, naq iaxiz, iaxaadzaz
irgoit. Ubrati adgyli ubrati aphsybaoi roup aus
zlou. Urtgy us ikajny rphyrtsra uaoy ianarmyjuazar akxap. Us anakxa, aiaşag djara aşa aueit,
djara axy uxnagdzoit, uphsy tanatsy iuxymdzargy!..
Nan, nan, uara umphsdzeit, uara unyşyntra ianaosua
auaa kiaka rxylphaka rxyrxueit, unyşyrg rnapala aaiphxyşşany, uxan dzyk nauzykymtaka
iuaosuam. «Uxrat bziaxaait, uzyştaz aus phşa jlar
argyrgo, jlary iryxo iqalaait, – rhoit. Nan,
nan, uara umphsdzeit, aphsratsqa uara Antsa iuqyrxup,
iuqyblaaup…»1.
Aoada iaagaz Xykyç luazajaka, aky, iahnarboit
anyk lahasabala ui lyçkyn itaxara zaqa dargaşaua,
ixaa baaphs lounyt işylnyrua, ltsa-ljy ialymtsua
ialagany işalou. Obagy, lpha Temyr ixatçsaxa xa
zyrtaaua, hajlar rzy ixartaz atçar aphsadgyli aj
lari rzy itsourany izaadzoz, ikalkalo iryştaz, nas
us iqou atsei phsra şikym, auaa rgalaşaratçy iphsy
touşa dşaanxo.
Aphsyua japhqak iahoit şamaxadzak akym, zşapy
zamxaxyçymi zxy zamxabziami uao dyqadzam ha. Axa
Xykyç Temyr daxlyçkynu matsaraz akdzam bzia
dzylbo, dzixyphsaaua (ui aphstazaaratçy zaqa amç ggou,
aztsaara xadaraka işyruaku eilkaaup, alatsajaragy
mytsxup!) ijlari iphsadgyli rzy dtsourany, dpatriot
duny, urt rtouryxt laxyntsa xaas iaximaz, iry
xo djara aky szyqatsozar ha dkalkalo daxryştaz
azgy ui işqa ilymaz abziabara eihagy iatsnatson,
dazygduuan, rytsharyla dantaxagy eiphxyqqa ilzaauaz lgyroaka xnatçuazşa, phseivgarak lyrtozşa lbon.
1
Ajurnal «Aqa-Suxum», №2, 2021, ad 46-47.
Abri adetalgy aoymtatçy aphxao ignikylart,
nasgy aphstazaara atsabyrgxata şaku datsymoaşo
ibart, agra igart iqatsoup saxatoyrala itçygany.
Ari afaktgy, haras iataxuzei, Xykyç lxatçsaxa xa
zyrtaaua, zgeitamxo, phxaqagy zdarakats azy ixy
tsua adzy şlaku ahoit.
Phxaqazy ixytsua anyshax, xara stsaandza abraqa
iazgastar akxoit datçakgy. Ui avtor ifyrxatsa xada
Xykyç iaga lpha Temyr itaxara deilnaşaazargy,
lşara dyknaqazargy, onutsqala ilymoup agyr
oa xanta dyzlaiaaişa. Ui xytsxyrtas iamoup lpha
ixyltsyz Kama, Batal, ran Feldyş. Urt roup aphstazaa
raz akphara şataxu lytsazho, ihaakyztso, ilzyrbo.
Uimou, aphhys byrg iaalatoumşart aqyndza, aphs
tazaara tsyxaphtsara şamam aty zho afilosofiat
ztsaarakagy dyrxysueit, lmatatsa phxaqati rla
xyntsazy iaphsou uaany, rabiphara dmyrphxaşo, raph
suarazy ixdzyrhagany iqalarts azyn danxytsua aam
tazy. Aphsuara Xykyç leilkaaratçy akyr itbaaup,
iatsanakua akategoriaka ratsoup. Ubart ireiuoup:
abştrala iaaua, abipharaka ineimda-aaimdo iaargo
akabz bziaka, aphsadgyli ajlari rzyn axameigdzara,
gyk-phsykala aqazaara, axaty byzşa zegy işrytsku, ui ada phsyxa şyqam, abla çytseiphş işyxçatu,
ui ala iştsajalatu, adouhat mazara şaphtsatu,
darban uaoyzaalakgy işiualphşou lamysla adgyl
akzaara, iaaxtsany iuhozar, alamys agramgylara,
moralla atskara uha ubas zaqa yqouzei ari iuaarou adunei atçy uuaoytyosany aqazaara azyn. Znyk,
oynt raqara systatiaka rtçy isgalasyrşaxeit,
axa eita imytsxym, saxaphşny iaazgoit aurys literatura aklassik, adunei zyxdz adyrua aşqyooy du
Maksim Gorki Aphsny danyqaz (XIX aşyşyksa 90-ti
aşykska raan) Kydry axykan iiz iajabj «Auaoy
iira» aqny iihaz afilosofiat tsaky zmou, axaanaz
imajua iajaka: «Daara iqaimatu matsuroup uuao
ny adgyl atçy aqazaara». Abraqa ihou afilosofiat
xşyoztsara
imyrxaadzaka
iugalanarşoit
Xykyç lxatçsaxa. Izbanzar, atsara şlymamgy, ui
aphhys byrg laphsuarei, lxatarei, aphstazaara ilnataz
aphyşei eilalany dhararkit filosofiat kategoriala dxytsyrt, nasgy atipra alany, azeiphş qazşa
anyphşua aqyndza.
Harada, araqa avtorgy dargajoany dlyvagy
loup. Axa iahharami aiaşa, lara Xykyç lxata aphs
tazaaratçy us dyqamyztgy, aşqyooy iaga irtçia
rat xythaa aus airurgy, iaga isaxairkyrgy, ze
gy akoup, uajy daxyndzaqou dyzxalomyzt, aphstazaara
atsabyrgxata lytsmaçxon, avtort fantazia (ui ada
asaxarkyrat oymta qalaşa şamamgy) eiha aphyja
ra amany iqalon, datçakala iuhozar, isaxarku xatçsa
xak ahasabala ixyshaxon. Ajakala, Xykyç lxatçsa
xa aphstazaara atsabyrgi asaxarkyrat tsabyrgi eizy
şagany «irxyltsyz» aky akny avtor iprozat oym
taka inarytsleit aphxaogy ztçlymhara aziurt eiphş:
naho ratsoup, milat gadurany inyrueit, nasgy
dzyphxaz, inapy itsigaz aoymtaka rzy ajakak azikyrts, dryxtsajarts agahara iztsyrtsueit. Nasgy
aşqyooy Anatoli Laglaa zanaatla dyşkritikymgy, istatiaka aphxao iqnişo iqadzam. Urt hkyphx
atçy iphyloijtei kraatsueit, eiharak, ajurnalkei,
agazetkei, iara ubas aizgakei rtçy. Ui dzyxtsajo
aoymtaka rtçy iqaitso axşarakei alkaakei avtor
tsagy iranaho maçdzam iarlax tçyxueit ryrtçiarat
protsess atçy agalaqara bzia rnatoit rkollega, eitsyrdyrua azeiphş termin ala iuhozar, kalamla iraşou
iqnyt aqygarei arazrei zgym aja phxa anrahaua,
kyphxla ianyrbaua. Başa iauihax anglyz literator Tomas Fuller (1608–1661) «Arazra ztso aja iphşdzo
axatçy atskys eigup» – ha.
Aai, aja irazu, nasgy iiaşany uhaakyztso aş
qyoogy, akritikgy, aphxaogy zegy ahaua eiphş
irtaxup, zda ixartam fenomenup.
Anatoli Laglaa ikritikat, ipublitsistikat sta
tiakei, iliteraturat kgylarakei, iinterviukei
ryzkup aphsua şqyootsa aaskati abiphara iatu
roymtaka. Axa araqa urt rydagy iuboit, amala eiha
imaçny, aihabatsa rabiphara iatsanakua haşqyo
otsa ryrtçiamtaka iryxtsajo astatiakagy. Ui ir
tçiarat usurei xadara zziua ajurnal «Alaşara» idna
tso atakphxykrei irxarşalany, dyzlaxdzoi uhart
haşqyootsa iryzku aliteraturat-kritikat sta
tiaka inapy itsytsxeit rtçaxy rhart eiphş xata
bziaralagy ixyshamka. Uajy xydzhala iahgala
harşap apoet, aprozaik Anatoli Laglaa istatiakei
iliteraturat kgylarakei zzikyz aşqyootsa zus
ttsou. Abar dargy: A. N. Djonua, Ç. M. Djonua, I. K. Tarba,
B. U. Şynkba, A. N. Gogua, Dj. V. Ahba, T. Ş. Adjba,
V. Dj. Amarşan, M. I. Mikaia, N. Ç. Haşyg, Aphsny
afyrxatsa A. R. Harazia (aitçtsajara), D. K. Çaçxalia
(aitçtsajara), S. A. Kytsnia, R. H. Smyr, uha ub. eg.
Araqa zydzbax shaz aşqyootsa (zydzbax sym
hazgy ubrag inalatsany) iryzku astatiaka, aoada
işazgastoz eiphş, rtçaxy rhoit, ajakala, izyxtsa
jo avtortsa ryrtçiarat xatçsaxaka udyrboit eilyxxa. Nasgy urt atçiarei aizhazygarei iatçu hli
teratura aphstazaara iadaqakan aup iştsyrtsua. Ui
adagy, aliteraturat kritikatçy iqartsoit naq-naq
xşyoztsara uaoy izziuşa atsxyraara adinamika ar
laxtçyxyrt aqyndza. Ui azoup naxxidza aaxys alite
ratura atouryx izadyrua aşqyootsa (sara araqa
ireihau, ireitsou aprintsip satsxatsueit) rsaxarky
rat oymtaka (dara rzy ixadarou) inaryvargylany
inalarş-oalarşny iryouaz rliteraturat-kriti
kat statiaka agtsarakra zrymou, aganax izavamxo,
roymtaka irylany iztytsua, iztyrtsaaua.
Syzzaaiua, Anatoli Laglaa ity hhozar, ui ili
teraturat statiaka xazy şqny rtyjra iaphsoup,
haphxao ianaho maçdzam, hakritikazgy ibziou ak aup
ha iuphxadzart iqoup. Sgy iaanagoit abri aztsaara
hzyxtsajo aşqyooy ixatagy dazxytsyp, ixatçy
iaaigap ha.
Aphxao gyraz, Anatoli Laglaa irtçiarat xatçsaxa
zeiphşlaşa halaphş ianytsaaga aştax, aja ahtap, us
uzazhar auazar, htema xada zyzku apovest «Uphsy sxumbaan, syçkyn!».
II
Aphxao gyraz, işubo eiphş, arandza apoet, aprozaik Anatoli Laglaa irtçiarat xatçsaxa, zeiphşlaşa
akzargy, halaphşhaa ianytsahga aştax, aja ahtap,
napqazaryla iaphtsou, artçiarat tçyts tsa zxubaaua apovest «Uphsy sxumbaan, syçkyn».
Itsabyrgytsqany, ari aoymta us inykyroşa
akymka, uaotsas igtsarakny iaphxaz, darbanzaalakgy imbarts zalşom Anatoli Laglaa iaxa uajraandza
iaphitsaxou iprozat oymtaka izlarylukaaşa axat
çydarakak şamou, aşqyooy phsabarala izylphxaz
ibaoxatra aazyrphşua, nasgy iasakahymtany işy
qou gtyggalagy imilat saxarkyrat literatura
amats şaua, esaaira iharaku aoadzarax axalara işatçu.
Jaharada, as eiphş artçiaratçy abaoxatrei naqaaq eizylphxany eitarsşa iuhozar, tçyk eitstatsajo
ianyqou aamtazy urt zxatarnaku, iztyştrou aliteraturagy nasyph amoup, apheiphş bzia azyphşup,
aizha-zygara amoa ianup ha iphxadzoup. Araqa uaoy
idjeişaşa, mamzargy itçytsup ha zzihaşa akgy
yqam. Us iqoup aliteratura rşaz aaxys, abaoxatrei
artçiaoi reizyqazaaşa. Nasgy aaphsara amamka ei-
laşua aliteraturat phstazaara iatszaaueit axyrxarta
xadaka haaktsaua.
Isaxarku iarban prozat oymtazaalak atçy ixada
roup ui alagaşa, axatsyrkşa, uaqa itso axtyska kom
pozitsiala reiştargylaşa, afyrxatsei aperso
najkei rtsyrtsşa, nas dara-dara reizyqazaaşala,
rxatçsaxa açydaraka raarphşyşa, uha jpaky. Ui
naxxidza aaxys iaphu aliteraturat kanonka ihaa
kyrtsaxeit. Ari eiharak iaxanyphşua ineitsyxu
aprozat oymtaka raphtsaratçoup. Axa ui zyndzaskgy
iaanagom apoeziat rtçiamtaka aoada zydzbax hou ar
tçiarat oymtaka zyrgatso, aşaphxa rylany iqaztso
açydaraka irtyştram, irytstymup ha ahara.
Map, araqagy urt aliteraturat kanonka aphsydz dzyda
işxartam eiphş, iataxup. Ui adagy eilkaaup hatyr
zku iara aphxaogy as eiphş saxatoyrala içaphou
aoymtaka rami igatçy ineiua, dyztyztua, imilat
literatura bzia izyrbo, idouhat mazarany itsa-ijy
ianyrua dqaztso.
Ariaqara zxyshaaua Anatoli Laglaa ipovest «Uph
sy sxumbaan, syçkyn!» aup. Ui, itsabyrgyxatany, aoy
şa aforma astili kompozitsiala aitçartyşei, ai
tçybaaşei, rganaxala uaxaphşuazar, iara avtor ir
tçiamtaka rtçy matsara akymka aphsua proza ataatsara
du aqny itçytsu akoup ha iuphxadzart iqoup.
Aoada ishaz axşyoztsara şahatra azyzua, izyr
tsabyrgua afaktorka ireiuoup: aky, abraqa iaarphşu,
mamzargy itsaulou zuazaja hahaua, aphxao iaraznak
zinteres ioua Xykyç lxatçsaxa tçytsup aphsua prozatçy.
Ui ilyşaşalou, dugalazyrşo, sara iaxyndzaz
dyrua dahphylom, duarlaşarladzoup. Obagy, ztsaky
tsaulou, xara ixytsua, lyphstazaara aphyşa ilnataz,
ileilnarkaaz lduneixaphşyşa axat filosofia ama-
ny, lxatara datçadzy işşyra datsanamkua daaboit,
itsegy uazaaigany iuhozar, lara dugalazyrşo
aphhys lxatçsaxa hliteraturatçy iuphylom. Arig la
ra lyşqa aphxao dxazyrphşua, aky dşalaqou uzyrdy
rua lçydat qazşaka iruakup. Ixphaxaz, apovest
kyphsyçharak iaxyltsit uhart eiphş axtyska ei
lartsany, axa eilartatany akymka, xronikala rei
ştargylaşa (reitstsyrtsşa uhargy aueit) man
şalany, reilkaaşa mariany, rsaxarkra iaphy
kymslo, iamyrphsytçua eitçartup. Iphşbaxaz, aoymta
ialou apersonajtsa rxyphxadzara maçup, dara urtgy
afyrxatsa xada lgalaşarala aup iştsyrtsua. Irua,
irho, izaku zegy aaboit, iahnyryrt eiphş iah
zaaigany. Axa, ixadarou apovest apersonajka rxyph
xadzara amaçra izaqarazaalak iaphyrxagam ui axatab
ziara, izbanzar, iqatsoup azeiphş siujet ialasany,
iara «iajratsarany», nasgy asaxarkyra agana
xalagy axy qnumşart eiphş itahatygany. Ix
baxaz, Xykyç lgalaşarakei iratsam avtort
xatsrakei reiktçytraka itsaru axşyoztsaraka
rytsubaaueit, iiasxougy, iqougy, phxaqatigy aph
stazaara atagaşoura aganka zegy irxysua, unapala
eiphxurşşaauaşa iuzaaigany utsa-ujy ianyrua.
Arigy haşqyooy ibaoxatra zaqa amtçxak tbaau,
abla tsary axou hanahoit. Ifbaxaz, Xykyç ilga
lalyrşo, mamzargy ixantydjdza ilzaaua lxytsra
ka itsyryrgo, iahdyrua afyrxatsa (zyphsy tougy,
zynartsmoa iklaxougy eitsyrzeiphşny) ryphsta
zaara aphxao igy artsyxtsyxueit, uimou, rlaxyn
tsaka xazy aztçlymhara aziurt, ixaaigart aqyndza.
Abri axtakgy, apovest axatabziara harazkua, saxa
toyrala avtor ifyrxatsa rxatçsaxaka xazyrtaaua
faktorup. Ibyjabaxaz, uax umşa, umyrha iuphxadzar
alşoit asaxarkyrat oymtaka zegy phsys irxou,
rtçy zyrtsajo izlaou abyzşa. Abraqagy, Anatoli
Laglaa ibaoxatra antsaxy dizylyphxeit, itsegy
inatsşny iuhozar, ui aoadzara harazkua, aja saxark
dşazqazou labtçabaztua şatça bziak qaitseit. Ui aty
alada iaxatyphu hanneilak argumentra zua afaktkei
atçyrphştkei ryla hazaatgyloit. Aabati akzar,
aoymta axdz, mamzargy axy «Uphsy sxumbaan, syçkyn!»
amatsaragy zaqa ahozei! Uarxytsuazei! Art axajak
irytsatsaxup auaoytyosa deilyzşaaua agyroa
xanta. Uphsy sxumbaan, syçkyn! – zhaz an lounyt
iaaiua lgynkbjy iaraznak lyşqa uxanarphşueit,
akits eiphş iutsraloit, ilyxyz, ilytsalaz, iarban
mtsaşyrou dyztaşaz ha ailkaarazy aztçlymhara
uamtçxanakueit, apovest aphxarax iaraznak iuxoit,
utsagy ialaşoit, abraqa adramatizmra zlou, uxyujy kakadza izyrgylo igymbyldjbarou aphstazaara
iaoyz, iaonaxyz axtyska şyqou, işubo.
Art an luazajaka, aphxao igy xytxytua dryma
rtçynarxoit apovest afyrxatsei apersonajkei imariamxaz rydgylt phstazaara ailkaarax. Abraqa aup
aşqyooy iqazargy axaaphşua.
Apovest alagamta aobati abzats atçy dtsyrtsueit
afyrxatsa xada, adunei axantara zegy lara ilykyg
goşa, lyphstazaara lxy axylbaaua: «Sara neitamha,
– lheit ganyla Xykyç ady dannykyphş, – Uara
ulymkaa adunei qaqa aklara laxyntsas işphasymaz.
Izyzuxaaz sara Antsa tsgaras, ubas saxirxyrt…».
Agyroa xanta xytsxyrtas izmou art ajaka aphxao
iaraznak dymtsadyrsueit, aztçlymhara ştixueit ari
«Sara neitamha» lhart eiphş dtazyrgylaz lyphsta
zaara zaku,dzyrgaqua, onutsqala ilygralany dyzbylua
amtsa axyntaaua. Avtor ifyrxatsa, lyphstazaara iaoyz
adaqaka reixyrphsara dalagaandza, lara dylphyolan
iqaitso alirikat xatsraka akyrdza ihaaknatsoit
apovest asaxarkyrat fabula, nasgy akyrdza iatsxraaueit agyroa iabylxou, axa izaqarazaalak phsytçrak
zlam, gkaharak zzymdyrua, aphstazaara filosofiatla
iazxytsua an, andu luazajaka ryla ixyjjua iqou
lxatçsaxa. Xara stsaandza abraqatsqa iazgastoit av
tort xatsraka apovest atçy iaabo qazaryla axarxara
şrymou. Urt avtort axatsraka Xykyç lgyroa
xanta xyztçua douhat mçyk eiphş aoymta ianyphşua
iqatsoup. Aşqyooy ui adagy agyroa iargaşaxou
aphhys lyphsixologiat tagylazaaşa işyphsabaratu
udyryrt iaairphşueit.
Uajy haxşyoztsara artsabyrgrazy iaagap atçyrph
ştka: «Usqan ui ajoan dnatsaphşuan, iiaşatsqan
atakaj esymşa abaa dzatsajoz Antsagy znyk
igagny, ma drytshaşany daatsyrtsraşa, ileiha
raşa ubriaqara axanat aaxys zygra igo zyndza dir
gaartsgy şitaxymyz aduneiatç zegy zylşo iara
iakuşa dşyryphxadzogy, ubri adjal atçy zny-zynla
imç şymxo, abri aky imyxyndaz ha igy izaanagogy şitsyphsua, ui iargy işxymdzgişo, axa auaa
rax itsyrgan haşa şizamto, işinimyrphşua, iaa
iamxahar, nas igra agara iaqytsyr ha dyşşo…
Atakaj ubri danazxytslak, airydz aonytsqeiphş ix
şaşadza lgy aarla-aarla qandara xyçyk aatsy
tsyjjuan. Nas ubri aqandara phytrak dnanagon. Antsa
zyndza hagou ditsydzit, ui lara lxazy symphsyndaz ha
dyltaxymyzt, axa ani lmatatsa, lxyçka rani darei
aageitan, ilaphş rxyzaap. Ubra ma daalzylyphxaait,
auao itsa iteimygdzo akgy yqam, ubra… Urt rtçy… Aai,
uajşta arax urt rax iialgar akxeit lgygraka
zegy. Ui itsa rxylbaalap urt. Irgarphxany iççar,
dyççoşa lbap, itsyuar – iara dtsyuoşa, igyroar
– iara dgyrooşa. Us xyçy-xyçla… Largy esymşa
lyphsy touma… Axa atakaj zny-zynla ubas dşon, iara
mçyla dylxarştny dantoz aamtazy, iaalykşan
dyphsyr ha. Iara lgy dtadzamka, iara dizymxytsdzo…
Hageimşxara, ui nartsy dikymşar ha ubas dşeit,
ubas lyphsy lgy tçnakaait, abni iara izxytsra mçyla
daxaqytsyz, iara ilymkaa lara itsegy aphstazaara
ltaxuşa, iara inimtsyz lara dahoşa…
– Usqan myşky Antsa snoumyştyn, – atakaj
dzyzxytsuaz ubriaqara datsşeit, ubasqan iara Antsa
iaalytsidyraargy, iiaşamka deilikaar ilyphsy
xaaz. Usqan zyndza lxy eilaphsar qalon lara, aai, aai,
kyrazyn iltaxuma lyphstazaara, ilymfats, ilymjyts,
mamzargy dahouma, iagaraangy tçatsak lymfadzaka
ineixaşy ixlaxeit, iagaraangy dşybardjeiua,
dşygjajo, dyzmytso dgaqua işaxeit. Usqangy
ltatsa laphxa ajka drytsalarts iakylkueit lara.
Aşyj haua anaaltçaslak, lyphsy karma-karma (xy
çy-xyçla iaha ianaalozar?) italoşa lboit. Myç
xyçykgy lyztsyrnagoit, zkaf tou aharaka mçyla
rlymhaka irynkny «Şara akaafyrka, kyk-kykak
şzynsyjua matsara, şyggaxan, şxy staşyrpho
şalageit» hagy dnaryktsajoit. Atakaj aşara iannalagoz, arbagka antçyrtuaz akyn eiha atsa
anlykhauaz, axa ilytsşar ha dşany dytsadzomyzt»1.
Aphhys byrg Xykyç lgyroaka ilxylgaxou aph
stazaara lgalarşaua lounyt dzyrkyphsyçhaua, adz
xytsreiphş ijylany ztçaazxaua aphxao iaraznak ztç
lymhara aziueit, igy drytshanaşaua aqyndza. Ui
ilyxtynxaaxoup, lykşamykşa iqazi, iqoui
arealt tsabyrg ailkaara daxytstsakua lxatçsaxa ilaph
1
Ajurnal «Aqa-Suxum» №2, 2021, ad. 6-7.
şhaa iaatsagyloit, nasgy akyr zbaxou, izxyzgaxou,
iqyşu dyşreiuou moaşo. Avtor ifyrxatsa xada
ioymtatçy ltsyrtsşei, gyroala itu, axa aphstazaara
zyndza lgy şatskaham agra uzyrgo lyxşyoztsarakei,
urt reilatsaşa saxatoyrala ryrtsabyrgrei qaza
ryla eitçybaaup. Ui, jaharada, apovest axatabziara
aqara aphyztso apoetikat myrugaka iruakup.
Aoymtatçy iaarphşu, zydzbax hou egyrt afyrxa
tsei apersonajkei, aoada işazgastaxou eiphş, zegy tsyrgoup lara aphhys byrg lgalaşaraka rtçy,
natsakkyla rydzbax uhozar, abar dargy an amtsa
lzyrkyz lpha Temyr, zyxdz lymho lyphşma (phasa aph
syuala xatsei phhysi ryxdzka auaa iaxrahauagy,
iaxyrmahauagy) irhadzomyzt, phxaşaroup, ignaa
lam ha iryphxadzon), Nahar, amatatsa Batal, Kama
artsaoy Adaşyl, urt ran Feldyş, agyla hsaka Nanaş, Madina uha eita adzyk-oydjak. Axa idjouşaşa
afaktorka iruakup art auaa afyrxatsa xada Xykyç
lgalaşaraka ryla iştsyrgougy, işaarphşugy,
ui lyşşyra itsaxoany iubadzom, datçakala iuho
zar, atlaoeiphş ilxaju agyroa xanta iatsadzua iqa
dzam, uimou, rxatçsaxaka (lgalaşarala iaabaua) ei
hagy itahatygany, aphstazaara atsabyrgxata işagy
loaau. Agragara umany, zxala iqou, ixyphşym per
sonajkany uxatçy iaanxoit. Izban akzar, Xykyç
ubart ilgalalyrşo (eiharak ilyphxaxou raxt)
lyphsy tçyzkaaua auaa ryphstazaara atskarka zegy
inartsaulany ildyrueit, adyrra matsara azmyrxaka
gyla-phsyla ilyxtynxaaua ilnyrueit, ixaa duny
ilylatçny ialytsrymtsdzaka ilytsryxoit.
Xykyç lgynkylara ubriaqara iggoup, ilbaz,
ilahaz, ilxylgoz, dyzlagylou aphstazaara iatsanakua
zegy lyxşyo atçy eikyrçabup, xaştşa rykymka
iqoup, djarak eizgany xsaalak ianuşa ilboit, ianyl
taxu urt zku «adaqaka» eixlyrşşoit, eiharadzak
lgy tçyzkaaua lpha Temyr ity axaho atyphka. Ui
izku axtyska apovest atçy aky, iratsoup, obagy, zegy
ratskys amç amany, isaxarkny iqatso, aphxao akits
eiphş itsralaua, dyztyztua rakny iqoup. Abraqa
galaşarala iaarphşu axtyska irhoit zpha dzyphxaz
an lyphsixologiat tagylazaaşa zaqa iphsabaratu,
zaqagy ixantou, igytçkaagou. Axa ubri inavargylany iuboit atçakgy. Ui abri agyroa xanta atçamtarei
aiaairei rmotivgy. Iara ubas ui ldouhat dunei
axyphşa şyggou, nasgy ixadarou aphstazaara adialektika iaga idjbarazargy, axata tsyxaphtsara şamam labtçabaztua, uazxazyrphşua afilosofiat tsaky
atsubaaueit. Araqa Xykyç lxatçsaxa iugalanar
şoit aurys şqyooy du, Aphsny iaaxaz, izbaxaz,
hatyrgy zzakyz Maksim Gorki iajaka: «Aphhys,
iaga umhan, aphsytçra lyphsabara ialoup, ilqazşoup,
axa dananxalak zegy reihagy dyggaxoit, içydou
amç tçyts lylaloit».
Abas iqou anatsa doumyjxaka dyrxatarnakup Anatoli Laglaa ipovest «Uphsy sxumbaan, syçkyn!» afyr
xatsa xada Xykyçgy.
An lygra itşaaz lyxşara ryşqa ilymou abziaba
ra axata iaahny amtseiphş ilytsraloit, dabylueit, ha
geita, urt anlyphxalak, izyxqazaalak radjal ianzaxym
phalak. Usqan ui lxat phstazaara lxy axylbaaua, aqam
zaara eiha eigalşo ady dykxoit. Ari ixantadzou
akategoria hazşaz iqynt iaaua phsixologiat faktorup, auaoy iphsabaroup. Ubri aqnyt darbanzaalakgy
deilnaşaaueit, dyrualyuaşo dqanatsoit izaaigou,
ijratsarou daniphxalak, zahra tçhara amam aqamzaara
aduneiax dantsalak. Axa uphsy iaxyltsyz itsydzra aty
zyndza datçakup, datça imgadzo xrany igymbyldjbarou
aphstazaara iatszaaueit…
Izxyshaaua, abri iualyuaşo aphsixologiat tagy
lazaaşatçy dyqoup hzyxtsajo zygratşaala ibyl
xou aoymta afyrxatsa xada Xykyç. Avtor, itsabyr
gytsqany, ui an dzykşaz arytshara du aştaxti
ltagylazaaşa ubrandza iphsabaratny, iatstymu xyt
haak adgalamka, iqatsoup lxatçsaxa asaxarkyrat
napqazarei aphstazaara atsabyrgxatei rhaaka irta
tsalany eixşa-eizşa. Iiaşoup, ui an neitamha, av
tor igy drytshanaşoit (aphxaogy ubastsqa), lgy
roa itsyrnago axaaka ryrtytra, rylatsajara, axa
işphaiuri, ui iara ixaram, ifyrxatsa xada lyphsta
zaarat nysymoa iaoyz adaqaka roup. Us anakxa,
işyqatsqou eixirşşar akxoit, mamzar dnaxy
kşa-aaxykşan, gankak uaşşyrakoup ha dry
lamkyska dryvsyr, usqan, axatçsaxa bxataxoit, izaa
phşuam izlaqou, aphstazaara atsabyrgxatei asaxarkyrat
napqazarei aitsyxşaşara rybjaloit, aphxaogy,
haras iataxuzei, agynamdzara iznartsysueit.
Uajy iaagap Xykyç lyçkyn iqamzaara şlyxty
nxaauei agyroa xantany işylnyruei, lxy zlal
qajoi, lgy zlalyrggoi hzyrbo tçyrphştkakgy,
avtort xatsrakaki. Urt aphstazara xytsxyrtas izmou
literaturat xatçsaxakany naq-aaq işeiktçyrtua,
rfunktsiaka rynagdzarazy ugk işeitsaxo, işeitsnargo
moaşarada aphxao iboit, avtor inapqazara aoadzara
şahatra aznaurt eiphş.
«…Sara agra gany syqagyşan uara itseg xaakak
şumaz, aky uşamyrtynçuaz, aky şugryxoz, nas, amtsa
zku adzaxy dşeixo eiphş, ani hgyla rtsaoy Ardaşyl
iax ueixany utson. Ua tsxaganyndza şantozgy yqan,
şyzmyrtynçuaz aky ubriaqara şeidnakylon, ui
sara izakyz şyszymdyruazgy, ganyla smytsadzaka
şxyş saxaphşuan, saaqymtsdzaka şus aknyha
ra salagon. Izbanzar, ui aoyza artsaoi uarei şxy
aneidyşkyla, ui bziak işatyz zdyruan. Ui, hara
ari adzlagara alu eiphş esymşa uzxagejua utaatsarat
uska ireihan, ubri azyhan hargy adzgy igagny
halatsajadzomyzt. Amala, ganyla aşarytsao bzia
aony danyndyltsua, itaatsa şnyho eiphş, huşta
nyhon… Uphhys xazynag slykyxşoup… Ui ubria
qara deilyççoup, ubriaqara dhalalup, sanyltçaphşlak,
esymşa sgyroaka syxtakny sşyrkugy, abylra adzy
xşaşa annakyltalak uşyqalo eiphş, maçk iaas
xyphsaaueit. Ui uphhys xazyna, ua ueiphş iqou iakym
zargy, adzy dizalxuamyzt. Us aup, abziaka esym
şa aşşyra ştka reiphş rtçyrtsaxueit, abziaka
rbaandza! Axa uara syzkyxşaşa, ui ubla lxysgy
şeit, ui syxazyna, ubas ibziaz uargy hargy hraz
qy dalaşaran dyqan. Ui arazqatçy gybgan syzitom
antsagy. Lyphşra yqoup, lsaxa yqoup, aus zlou lylamys, lyççaphş. Aai, lyççaphş ala, uaha akgy rym
tsalmyrgyladzargy, haup zho asas daxka ats şny
irymtsaltsazşa eilgoit! Çeidjykas iqou, ula xtyzar
ami! Dyzduphxalo xazynak umadzamzargy, akgy uala
qadzamzargy, açxari adjykei rakzargy… Asas uara
uxaa, uara ugyroa iumyrdyruazar aup. Aai, agyr
oatsqagy ubas patu aktsany inyqgatup, mamzar
uarphxaşoit. Eh, agyroa, agyroa, agyroagy asas
ioyzazaap, axy xymdzgnaşozaap, amats utyzaap… Sa
nydzgabyz iansylşoz akyztgy ha uztom… Ui ubas
amats utup, uaha arax axynhra agamphxo, ari aş
ta kyraamta iaxaştua, iagalaşazargy, abas sara
seiphş iqyrxou, iksxou, uaxgy irmyxo, araxgy
ratsak imataxym dnarylxny dago. Atçar irylam-
kysua, urt rymoa adzytqeiphş ianymxalo. Hara urt
rxatsky htso, hxada xaa, hxada xyx-gyx, lyphsaa Antsa
drumto. Usqan aup aphstazaara auaoy danazymgaaua,
aphstazaara dudzdza başatsqa auaoy iateimşozaap
aniho. Usqan aup, auao aphstazaaragy igy analaqaxo,
izbanzar, ari aduneiatç aiaşa şyqou agra igoit. Mamzar, mçyla imaxtsy dankny aişa iaxadyrto auaoy
ieiphş, iagao ryphstazaara rtaxymka irydyrgaloit… Izbanzar, urt axxueit ryphstazaara, izbanzar,
ryla tyrxaxa izxaphşuaz rtsagaxeit… Irlas-yrlasny izyrgaladyrşoi ha uryzgaar, irlas-irlasny
akyrzufoi ha auaoy uiatshar iaoyzoup. Ubrig phsta
zaaroup, aai, ubri aphstazaarag auaoy Antsa iatei
şoit. Auaoy qadydj ubas dşany Antsa ady dy
kitsoit, dzykşo zegy ixy rniraalar aup. Itaxyitaxym, iutaxymzar uara işutaxu ha datçak adzgy
idigaladzom. Us ilax çyşup… Auaoy…1
Aphxao gyraz, apovest aqnyt ialyzoaaz, tçyrphş
tyk ahasabala iaazgaz uazajak iaoyzou Xykyç
lygtaxytsraka maçk aqara isytsduxazargy, istsy
maşyrxaz, iszymdyrka iqastsaz ireiuam. Izban
akzar, abri akyrdza zbaxou, izxyzgaxou, iaxazy matsara akymka, xara uatsazgy ixytsua an, andu qyga
axy inarkny lyphstazaara adaqaka makana aphxao
inagdzany işizymdyruag – amxyldyz eiphş ztçlym
harak ixoup lxatçsaxa inadzaadzany eilikaarts azyn, nasgy ixadarou aphstazaara adialektika filosofiatla
dazneiny lnysmoa ilnataz aphyşa axarxarala lxat
alkaaka qartsoit agragarei aqygarei atsan. Abri
atsaoa, aqazşa aup Xykyç lxatçsaxa aphxao izi
zaaigaxaz, dadzyphxalaz, ainteres zikyz. Nasgy, aoa
dag ishaxeit, axa araqa iataxny isgalasyrşoit
1
Ajurnal «Aqa-Suxum» №2, 2021, ad. 12-13.
ui lxatçsaxa hliteraturatç idyraaphsaxou zyndzak işreiuam, iştçytsu. Itçytsup, izbanzar aphstazaara aganka
(atskarka uhargy aueit) zegy rtçy iahhap, iara
auaoy idgylt phstazaara atçaphxa itakphxykra zaqa
iharaku. Ui aformula iatsanakueit iuaora, ilamys,
iphsadgyl abziabara, ibyzşei imilat kabzkei
ryxçara, ryxdzydzaara, Aphsadgylaz axameigdzara, iana
taxxa axaktsara, iaga ixantazargy agyroa aiaaira, açhara amazaara, aphstazaara anşartougy Nartaa
duka irtsyrqou agymşara, agagraka abziabara
dyrkra, rymadara, kulturat kabzny rylaadzara, rei
kyrxara axşyozyştra azura uha ireiphşkou uboit,
aşqyooy igybylrei, idyrrei, inapqazarei, iphy
şei znyphşua ityxyz, afilosofiat xşyotsakka
znyphşua Xykyç lxatçsaxatçy.
Xykyç lpha Temyr iqamzaara, eiharak iadjal aan
dza, kra duk nimtsyka, iphstazaarat gtakka iara
işitaxyz anagdzaxa imadzaka, zaamurala itaxara am
tseiphş ilytsralon, daxtsalak ilytsrymşo ilytsyn,
dargateiuan. An ilxymphsaaua agyroa du akyr phsixo
logiatla iaarphşup. Obagy, an neitamha dyzmyr
tynçua lygjajaraka dyrphsytçyrts rtaxuşa, isaxarkny iqatsoup.
Aai, us aup işyqou! Aphsny jlar rpoet, akademik
Bagrat Şynkba iklassikat jeinraala «Syphşalas»
atçy imhaxei: «O, ixantami an lgyroa!»1.
Itsabyrgytsqany, hatsymoaşo xahaphahada
iahhar halşoit ubri an neitamha lgyroa xanta
avtor ipovest atçy tsanyrra tsaulala, nasgy isaxarkny iaairphşit darban anyzaalakgy lgatçy ineirt,
ilyxtynxaart eiphş.
1
Bagrat Şynkba ioymtaka reizga akti atom. Aqa,
1987. Ad. 203.
Uajy iaagap haxşyoztsara şakzyrggo tçyrph
ştkak: «Zny-zynla ubrandza ilgalalyrşon, ua
ha dnaxysyr lxy axylbaauan, ubrandza matsara azlyr
xon. Iara usgy ilymkaa adunei saxykugy myts
xysşoit, ui akyn lhon ganyla. Ui akyr ihozşa
lbon lara lyçkyn, zeg şaqa lxy rxylbaaua, zeg
şaqa lxy ryllyrşşo aqara. Axa aphstazaara us akgy
aşatomyzt, uimou, iagganatomyzt lara lxy-lyphsy
radzany, agyr atsa ikylxny, ady dykyz, zny-zynla
auao gyrş ieiphş, abas iaalyrqan, izyxqa-izyphqa
lzymdyrdzo ilyzgaauan, daxnarxuan, lyphs xyçy
takakanats ilxamyştyrt…
– Uara nasyph bzia… – axyş lxy nkylyrhhan,
ady dnykyphşit atakaj, – iaxagy uara uda ha
phylagyşeit aşara. Uara unahgytsxny haateit.
Hgyroa akadab eiphş uajy-uajy hxy-htçy ikloit.
Abri adunei dudzdza uphsy akuamyzt, aky ukalkalo
uanaştamyz uxy uxuan. Hara hus zlamyz hara haz
loumyrtsajauaz aus… Ui ubriaqara atsanakuazar ak
xaryn, ubriaqara şouky irphyrxagazar akxaryn, ua
xyrtit… Sara matsara isyphsram, sara matsara isxaam uara uphsra… Ubri sgy eiknahaloit, ubri sxaa
sytseionaşoit. Xylbytçxala unyşyntrax sanneiua,
esymşa ştyla italahaup, şyrup, kyrup, fatup,
jtup. Uara uaxymdzeit, axa hara uara agama umyr
baka iahfom, uoyztsa uxy aagara iatçup. Uqaqasa
uanahzaargagy, utynxatsa zyndza ukyrta harymteit,
iaxtaz zegy dara rakyn iatçyz. Uoyztsa artsaotsa,
atsara zurtsoz axyçka irtçaphşny akajyha imtsy
uaryz axah gy iztan. Uara umphsdzeit, nan, uara zgy
utam, uara udzbax anaarhalak, bziatsyxala uzga
lamşo uao dyqam. Uara utamxadzeit, nan, iphsyz, adamra xyla iasran iqou, uara amaşyna ugydtsan uzşyz
roup. Izbanzar, urt anyphslak, abni rtçyxjany iaany iaxynxo adgylatç irjdzom, naq iaxiz, iaxaadzaz
irgoit. Ubrati adgyli ubrati aphsybaoi roup aus
zlou. Urtgy us ikajny rphyrtsra uaoy ianarmyjuazar akxap. Us anakxa, aiaşag djara aşa aueit,
djara axy uxnagdzoit, uphsy tanatsy iuxymdzargy!..
Nan, nan, uara umphsdzeit, uara unyşyntra ianaosua
auaa kiaka rxylphaka rxyrxueit, unyşyrg rnapala aaiphxyşşany, uxan dzyk nauzykymtaka
iuaosuam. «Uxrat bziaxaait, uzyştaz aus phşa jlar
argyrgo, jlary iryxo iqalaait, – rhoit. Nan,
nan, uara umphsdzeit, aphsratsqa uara Antsa iuqyrxup,
iuqyblaaup…»1.
Aoada iaagaz Xykyç luazajaka, aky, iahnarboit
anyk lahasabala ui lyçkyn itaxara zaqa dargaşaua,
ixaa baaphs lounyt işylnyrua, ltsa-ljy ialymtsua
ialagany işalou. Obagy, lpha Temyr ixatçsaxa xa
zyrtaaua, hajlar rzy ixartaz atçar aphsadgyli aj
lari rzy itsourany izaadzoz, ikalkalo iryştaz, nas
us iqou atsei phsra şikym, auaa rgalaşaratçy iphsy
touşa dşaanxo.
Aphsyua japhqak iahoit şamaxadzak akym, zşapy
zamxaxyçymi zxy zamxabziami uao dyqadzam ha. Axa
Xykyç Temyr daxlyçkynu matsaraz akdzam bzia
dzylbo, dzixyphsaaua (ui aphstazaaratçy zaqa amç ggou,
aztsaara xadaraka işyruaku eilkaaup, alatsajaragy
mytsxup!) ijlari iphsadgyli rzy dtsourany, dpatriot
duny, urt rtouryxt laxyntsa xaas iaximaz, iry
xo djara aky szyqatsozar ha dkalkalo daxryştaz
azgy ui işqa ilymaz abziabara eihagy iatsnatson,
dazygduuan, rytsharyla dantaxagy eiphxyqqa ilzaauaz lgyroaka xnatçuazşa, phseivgarak lyrtozşa lbon.
1
Ajurnal «Aqa-Suxum», №2, 2021, ad 46-47.
Abri adetalgy aoymtatçy aphxao ignikylart,
nasgy aphstazaara atsabyrgxata şaku datsymoaşo
ibart, agra igart iqatsoup saxatoyrala itçygany.
Ari afaktgy, haras iataxuzei, Xykyç lxatçsaxa xa
zyrtaaua, zgeitamxo, phxaqagy zdarakats azy ixy
tsua adzy şlaku ahoit.
Phxaqazy ixytsua anyshax, xara stsaandza abraqa
iazgastar akxoit datçakgy. Ui avtor ifyrxatsa xada
Xykyç iaga lpha Temyr itaxara deilnaşaazargy,
lşara dyknaqazargy, onutsqala ilymoup agyr
oa xanta dyzlaiaaişa. Ui xytsxyrtas iamoup lpha
ixyltsyz Kama, Batal, ran Feldyş. Urt roup aphstazaa
raz akphara şataxu lytsazho, ihaakyztso, ilzyrbo.
Uimou, aphhys byrg iaalatoumşart aqyndza, aphs
tazaara tsyxaphtsara şamam aty zho afilosofiat
ztsaarakagy dyrxysueit, lmatatsa phxaqati rla
xyntsazy iaphsou uaany, rabiphara dmyrphxaşo, raph
suarazy ixdzyrhagany iqalarts azyn danxytsua aam
tazy. Aphsuara Xykyç leilkaaratçy akyr itbaaup,
iatsanakua akategoriaka ratsoup. Ubart ireiuoup:
abştrala iaaua, abipharaka ineimda-aaimdo iaargo
akabz bziaka, aphsadgyli ajlari rzyn axameigdzara,
gyk-phsykala aqazaara, axaty byzşa zegy işrytsku, ui ada phsyxa şyqam, abla çytseiphş işyxçatu,
ui ala iştsajalatu, adouhat mazara şaphtsatu,
darban uaoyzaalakgy işiualphşou lamysla adgyl
akzaara, iaaxtsany iuhozar, alamys agramgylara,
moralla atskara uha ubas zaqa yqouzei ari iuaarou adunei atçy uuaoytyosany aqazaara azyn. Znyk,
oynt raqara systatiaka rtçy isgalasyrşaxeit,
axa eita imytsxym, saxaphşny iaazgoit aurys literatura aklassik, adunei zyxdz adyrua aşqyooy du
Maksim Gorki Aphsny danyqaz (XIX aşyşyksa 90-ti
aşykska raan) Kydry axykan iiz iajabj «Auaoy
iira» aqny iihaz afilosofiat tsaky zmou, axaanaz
imajua iajaka: «Daara iqaimatu matsuroup uuao
ny adgyl atçy aqazaara». Abraqa ihou afilosofiat
xşyoztsara
imyrxaadzaka
iugalanarşoit
Xykyç lxatçsaxa. Izbanzar, atsara şlymamgy, ui
aphhys byrg laphsuarei, lxatarei, aphstazaara ilnataz
aphyşei eilalany dhararkit filosofiat kategoriala dxytsyrt, nasgy atipra alany, azeiphş qazşa
anyphşua aqyndza.
Harada, araqa avtorgy dargajoany dlyvagy
loup. Axa iahharami aiaşa, lara Xykyç lxata aphs
tazaaratçy us dyqamyztgy, aşqyooy iaga irtçia
rat xythaa aus airurgy, iaga isaxairkyrgy, ze
gy akoup, uajy daxyndzaqou dyzxalomyzt, aphstazaara
atsabyrgxata lytsmaçxon, avtort fantazia (ui ada
asaxarkyrat oymta qalaşa şamamgy) eiha aphyja
ra amany iqalon, datçakala iuhozar, isaxarku xatçsa
xak ahasabala ixyshaxon. Ajakala, Xykyç lxatçsa
xa aphstazaara atsabyrgi asaxarkyrat tsabyrgi eizy
şagany «irxyltsyz» aky akny avtor iprozat oym
taka inarytsleit aphxaogy ztçlymhara aziurt eiphş:
Has leído el texto 1 de Abjasia-Abaza literatura.