Myk adzias axytxytbjy - 07
El número total de palabras es 3530
El número total de palabras únicas es 2317
0.0 de palabras están entre las 2000 palabras más comunes
0.0 de palabras están entre las 5000 palabras más comunes
0.0 de palabras están entre las 8000 palabras más comunes
phşa abaoxatra zmany iatsagylaz abiphara tça eixa
haua phxaqa rtçynarxeit. Ubart ireiuaoup E. Kogonia,
1
Uaxaphş: Aleksey Argun. Istoriya abxazskogo teatra. Izd.
«Alaşara». Suxum, 1978.
A. Ermolov, N. Kamkia, V. Akaoba, Ç. Djenia, S. Sa
kania, D. Kartaa, S. Agmaa, Z. Amkab… Aaskadzati
abiphara rty hhozar, urt reihabatsa iddyrbaz, ir
tçyrtsaaz, rxat baoxatrei eilatsany, eitsyrxyraany
kaleimdarala aphsua teatrt qazara artçiara iatçup
lytsşa bziala amilat agaduraka işyruaku dyrny.
Eilkaaup, aşqyora qalaz aaxysgy asaxarkyrat
literaturatçy imariou janr şyqam. Ui axka zegy us inymoatny zymats uua rakdzam. Dosu irtaxup
abaoxatrei, adyrrei, adjabaai. Axa ubart raxt,
hakla htsajozar, adramaturgia ajanr, zegy reiha
iuadaoup, aqybao çydag ataxup. Ui oyphstazaarak ax
tynxaaueit, aky, saxarkyrat oymtak ahasabala ua
naxaphşua. Obagy, astsenat phstazaara anaiaua. Ad
ramat oymta aphyztso ibziany idyruazaroup ui iatsu
akamatsamaraka, ajakala, janrs iztsazkua alite
raturat kanonka. Ubri azoup amilat literatura
ka zegy rtçy esnag adramaturgiat oymtaka rxyph
xadzara zmaçu, baoxatrala iaphtsou eihagy izuarla
şarlou. Ateatr aphstazaara iasarkoup ha rhaxeit
auaa qygaka, ui gaşamxys iatsou adramaturgiat
oymtaka roup. Ubri aqnyt zeiua maçu iuarlaşar
lou ireiçahalatup, igtsaraklatup, eigyztua amoa
atalatup. Aphxao işubo eiphş adramaturgia atsyxala,
snaxykşa-aaxykşo stsajara zyzku Vladimir Basaria ioup. Ui inapy itsytsxou ipiesaka rakzar,
ixydadzam, haphstazaara atsabyrgxata aadyrphşueit. Us
şaku dyrtsabyrgueit akyphx zbaxou ipeisakagy.
Urt raxt iqoup astsenat phstazaara aioura iaphsou
adramaturgiat oymtakagy, iaagap tçyrphştys «Maşaşei Şuşanei eitsykaşoit» udyrxytsyrt
eiphş rsaxa tyxup, iahxaagaz aibaşrei ui aştaxti
habzazarei. Amala agynamdzara unatoit hatyr zkahtso,
zdyrra yqou hrejissiortsa aphsua saxarkyrat literatura ialanagalo apeisaka ratskys aitagaka rax
eiha iaxxaphşua. Ara ishaz axşyoztsara iaana
gom egyrt abyzşaka raxt eitagou aphsua stsena
iadgalatym ha. Map. Urtgy ataxup, axa aoada işaz
gastaxou eiphş, amilat teatr amilat dramaturgiada
ixartam, itsegy uazaaigany iuhozar, urt rydlaphsa
amilat tsa axalom. Ubri aqnyt arijissior imilat
dramaturgia «amxyrstatçy» dyphşaaoyzaroup, astse
nat phstazaara zitaşa aphtsamtaka sphyxaşozar, izbozar ha. Htsarauao du, akademik Xyxyt Bgajba
işihaz eiphş, aphşaarei aphyxaşarei alytsşa bzia
rytsymlar qaladzom.
«85 şyksa irtagylou eitsyrdyrua aphsua şqyooy
Vladimir Basaria ikra şduugy, ikalam makana işytsryts itsrup. Ui iaaiphmyrqadzakany esnag
iaphitsoit aprozat oymtaka: aromanka, apeisaka,
apovestka, ajabjka», – haphxoit ajurnal «Alaşara» №4 (2019) ianu iroman tçyts «Aşalqamra» aredaktor iatsitsaz annotatsia xyçy atçy. Itsabyrgytsqany,
artçiarat phyşei akrei zmou aşqyooy hazşaz
ilyphxala ikalam tshafyrueit, datçakala iuhozar, ibao
xatra iasakahymtoup. Ari akratçy as eiphş alaqa
zaara nasyphup darban şqyooyzaalak izgy.
Hara htsarat şykska raaxys eibadyrua eizaai
gou, eibataxu haup Vladimir Konstantin-iphei sarei. Htsarat şykska anxharkşagy, ausuraz agazet
«Aphsny qaphş» aredaktsiatçy haikşeit. Uaqa hoy
djagy işhalşoz ala 17 şyksa inareihany hmilat
gazet amats aauan, ui aştaxgy aşqtyjyrta «Ala
şara» aqyngy kyr aamta aus eitsaauan. Uajy tydz
typhka rylagy haizaaigoup. Ui haioyzara eihagy
iartçytsit, amç çyda anateit. Agyla agy daoyzoup ha
zho ajaphqa başa iauaphyrtsax hajlar. Axa xyx is
haz aphstazaarat faktorka irealtu amç şrymougy,
Vladimir Basariei sarei zeg ratskys haizaaigaztyz,
haioyztsa gakakany hqaztsaz hkyphşra şykska
raaxys bzia iaabo, hazzaphsou fenomenk iahzaoyzou
aphsua saxarkyrat literatura aup.
***
Sara xatala phxaoyk ttsaaoyk iahasabala agalaqa
ra syrtoit, sdyrgyrgoit aphsua şqyootsa roymta
tçytska hmilat literaturazy xahara rylany, adouhat
kultura iatyştrany iantsyrtsua, nasgy sabiphara
iatu, iszaaigou soyztsa avtortsas ianrymou. Ubas
aaskadza sgy iaxaz ireiuoup Vladimir Basaria iroman tçyts «Aşalqamra». Xyrtçxaras iqalarts staxym,
axa iaxfakttsqou szavsuam. Abar uajşta kyrdza
tsueit hjurnal «Alaşara» irnylou amaterialka zegy, ineiphynkylany tsatxyk eiphş sryphxoijtei.
Ui aredaktor xada, abaoxatra zmou apoet, aprozaik
Anatoli Laglaa lafşakşa zny siaztsaait aphxao
tsa hzy içydou aganorar anbaşakurgylo ha. Iargy atak qaitseit iaarkatçdzany: «Uaştanti anomer
aqny!» ha. Aphxaotsa iryuto agonorar aty eilkaaup,
amala uavtortsa rgonorarka itçaxyrmytstsadzalarts
utçazyşala sheit saniphyrtsuaz, ijurnal anomer tçyts
sşaphxaz irdyrua. «Aphxaotsa hagymzaait, ui aup ha
ra hzy zegy irytsku» – iheit aredaktor xada, agala
qazaara bzia ixatçy ianubaalaua.
Ajurnal «Alaşara» №4 (2019) adaqaka, ianu ama
terialka sylaphş ryxgaua stçaasxeit. Sara us isqaz
şoup raphxa apoeziat oymtaka ryphxara, nas apro
zat phtsamtaka, atsyxtan akritikat, attsaarat sta
tiaka. Aroman «Aşalqamra» sanlaxaphş, aznykazy
aşagaa zlamaçu ala, iztu ajanr azy ixyçdzazşa,
uandza izymnadzoşa zbeit, ajakala, syblatçy imaait, adaqakagy itsegy yqazar staxxeit. Iiaşoup, aroman ajanr iiny ady iaaklaz aaxys amilat
literaturaka zegy atçy ui iaqnubaalart akyrdza
atçaphsaxit, aitakraka axtynxaait formalagy, tsa
kylagy, şagaalagy. Vladimir Basaria iroman
«Aşalqamra» sanaphxa raphxati sgaanagara tsats
gydanatit, izban akzar, ui zyşagaa maçu haamta
zti aroman eilatsalaka iryşaşaloup, rstilt mo
del iatsanakueit, akala iqnuşo iqadzam, nasgy uaqa
ikyrgylou, aphstazaarat problemaka tskar ratsala,
mamzargy aroman ajanr aphsabara işatsaoou eiphş,
akal itarşny iaanarphşueit.
Aphxao uxatsky, arandza iahhaz axşyoztsaraka
azyrxany, aoymta axata hnagylaphşyp, avtor ifyr
xatsa, eilahkaap izusttsou, harzydzyroyp irho, xyk
kys irymou, izyrgyrgo, izyrgamtsua, uha jpaky.
Usqan, harada, eilyxxa iaaboit aşqyooy iroman
tçyts axatçra asaxarkyrat oadzara axyndzaqou.
Uajnat iazgastoit Vladimir Basaria irtçiara
iaqazşarbago aky. Ui amoa dananyla inarkny zegy
raphxadzagy daaphşit aphstazaara gaşamxys iatsou
atçar rtematika iaztçlymhau adzy iakny, datçakala
iuhozar, aphxao itçaphxa dtsyrtsit xyçty şqyo
oyk iahasabala. Us şaku dyrtsabyrgueit axyçka
iryzku işqka («Agalstuk qaphşka» (1976), «Raphxa
ti asy» (1981), «Çabrakarş» (2013). Axybtçar rybziabarei ryztçlymharei aşqyooy qazak iahasabala
aphxaotsa deitsyrdyrua danyqalalagy, datsxamtsit,
eihagy igtsaraikit, irtçiarat plan işalats ialoup.
Iaja saxark iaxibaauam, ikrax dyşneixougy,
axybtçar rdunei ssir daloup, başa-maşa akymka,
axatçsaxa ssirka alibaaua, isaxarkşa iuhozar,
aliteraturat phstazaara ritarts dreioadzoit. Araqa
ui axra eioytska irtço abgabka iryştaşarytso
abçarah dieiphşup, dugalairşoit.
Zeg zxyshaaua, Vladimir Basaria 2017-2018 şyk
ska rzy iioyz, aoada zydzbax hhaxou aroman «Aşa
lqamra» atçar iryzku aup, us anakxa, ui irtçiarat
usura zlaxatsirkyz atematika aşqa imou agybyl
ra iaxagy eiphxbam, mşatçny eiphş aphsymçxara
atsoup, eiha uazaaigany iuhozar, atçar ryphstazaara
aazyrphşua ixatrou asaxarkyrat oymtaka aphitsoit.
Ubas iqou akoup aroman «Aşalqamragy». Uajy
eikahaphxadzap zydzbax hamou aoymta afyrxatsa xa
dakei apersonajkei. Abar dara rxatakagy: Şryf
Gulua, Djgyz Kardua, Nazira Gemua, Syrma Lakanua,
Naur Maxaraa, Djat – Nazirei Tagi rab, ran Şaşka,
Kadyr – Naur iab, aihştsa Sura, Rima, Dah – Nauri
Nazirei rpha.
Abart eikyphxadzou afyrxatsei apersonajkei ry
la aup aroman atçy itso axtyska zlaarphşu, avtort xa
tsrakagy ubrax inarylatsany.
Işaabo eiphş, aroman ialanxo auaa xyphxadzarala
gy imaçdzam aibaşra xlymdzaax zxyzgaz, asovet aamta
aktsymta ialaphşyz, aphstazaara iadzryjyz iphnaşaz
roup. Axanat aaxys aphstazaara adialektika us iqoup ui
iatsagylou atçar abipharatsyphxadza dosu izliaaz aamta
iaphatsoup, iaxatarnak iaşakoup, ui amhyr tçatçadza
oaşarak akamka irnup. Urt rxytsra, rgazyhara,
rduneixaphşylara, rgytsxaka izyrgateiua zegy
haakyztso iztagylou aamta aup. Eitarsşa iuhozar,
ui iamou ahra iatsanakueit.
Us şaku agragara haurts azyha maçk aqara htouryx
ax hxaphşny iahgalaharşap faktra zua asovet aam
ta aanti tçyrphştkak. Usqanti atçar raadzon, atsara
ddyrtson asovet ideologia amatsaz axy itatsalany,
nasgy aphsadgyli adjei rybziabarei, aioyzarei aj
oaxyreibytarei rylaadzany, adyrrei aphyşei naqaaq itibago eimadany uha ubas auaajlarrat phsta
zaaratçy akyrdza ztsazkua atributka jpaky iroura
şany. Urt zegy idjbaraz, axa iiaşaz, nasgy xara
iphşuaz ahyntkarrat leişa (uajy ihatsmaçu) axta
itarphşy işakyrgylan navalartak rymamka. Hara
da, us eiphş iqaz leişa djbarala atçar raadzaratçy (araqa
asovet uaa zegy atsanakuan) alytsşa bzia amany iqan.
Us şakyz labtçaba iahoit asotsialistt uaajlarra
argylarei, Adjyndjtylat eibaşrei (1941-1945şş.)
rtçy asovet tçar iaadyrphşyz afyxatsara, aphsadgyl
azy gykala aqazaara, BAM (uajy zyndza irxaştxou
Baikal-Amurti magistral aixamoa) uha iratsoup
iaaugaşa atçyrphştka.
Uajti atçar (araqa zydzbax symou Asovet Eidgyla
eilaheijtei eitsagylaz, aphstazaarat moa ylyzxxou
roup) datça kategoriakak ryla ixytsueit, marksisttlenint duneilkaaşa amphan axgy iqam, asovet
aamtazti aaidealka akgy ranahom, itatsu airydz,
mamzargy aphhal iaoyzoup, ademokratia aprintsipka
iryknyqoit, urt ryla ixytsueit, ryphstazaara ei
tçyrkaaueit. Ajakala, iuhozar, asovet aamtazti atça
ri iaxa ademokratia ianasakahymtouti atçari,
işyrho eiphş, xyki şxaki rybjoup, iuzeidkylom
duneixaphşyşala, xytsşala, qazşala, tsaoala,
aamteitasra iqanatsaz aitakraka akyrdza inartsaulany
ianyphşit rxaty phstazaarei, rpsixologiei, rybzazarei rtçy. Azeiphş ztsaaraka – ahyntkarrat tsaky
zmou – rtsytşadzaxeit, aşapy iaşamlo amag irza
oyzaxeit. Atçar reintereska axat malrhara aşqa
ixynaatseit, datçakala iuhozar, xyi-phsi ha rax
axytsra tseit itakka, amilat akabz bziaka rxaxy
iaamgadzaka. Abas iqoup, zegytsqa rakymzargy,
ademokratia iaadzaz, amçra znataz atçar ryphsabara.
Ari aoyza eilaxa-eilaphaşu atagylazaaşa axubo
hara aphsuaa haqny matsara akdzam, ui uboit, atyph amoup phasati SSSR adgyltsakyra ikynxo ajlarka
iaxati ryphstazaaratçy. Axa, nasyphny, araqa iqoup
phasa asovet aamtazti abiphara tçei uajtii eidyzkylo, iqazşarbagou, kabzk ahasabala azkyşyksaka
irgylsny iaaua, fenomenk iaoyzou, irzeiphşu, rypsixologia ialagaxou çydarak. Ui douhala eibarku
apatriotizmra aup, itsegy uazaaigany iuhozar, aph
sadgyl abziabara ui azy iarban tagylazaaşazaalak
atçgy axameigdzara, amilat uatsti apheiphş bziazy
agragara lakoakrada amazaara. Abri ixadarou aztsaa
ratçy iaxati haphstazaara uadao işahnarbo eiphş,
dmaluaouma, dçynçuaouma, dxarxuaouma, aintelegen
tsia dreiuouma zegydjara lyphsaa xşaşadzak ia
kymzar (urt royztsa apersonajkagy iaga ixaagargy, iuarlaşarlan akzargy iuphyloit), rpatriotizmra adouş aphsymçxara gga amany iqoup. Us eiphş
abiphara tça ryphsadgyl azy rgy bylua, amtsa rytsrany ryqazaara, haras iataxuzei, zxyphxadzara maçu
amilat rakym, millionla iqogy ryzgy işardadzou,
ahyntkarra zda ixartadzam akoup.
Syzzaaiua, abas aoada ishaz, atouryx ax uxa
zryphşua axşyoztsaraka kyr ugaladyrşoit, iias
xoui iqoui eitçyrphşua touryxtla uryzxytsua aro
man «Aşalqamra» apersonajtsei afyrxatsei ryphs
tazaara iaoyz adaqaka eixyrşşo utçynauxar.
«Aşalqamra» zegy raphxadzagy iamou açydara
ka iruakup eilatsalou formala iaxou, ui afyrxa
tsa xadakei apersonajkei işa, iza, irua, irho,
inarygdzo arol aphxao aja damyrşyka eilikaart
iznagarei rxataraka eilamoaşo dosu rxat çyda
raka rymany aphstazaaratçy işyqou eiphş, atipra
rurt rsaxa axtyxu.
Sganala, aoymtatçy ixadarou abart aztsaaraka avtor iaaimourtçxart aqyndza raaryphşra ilşeit. Ubart
rxyxgy aphxao qybça (inykryony igtçygra aleixigarts iaphxo iakym araqa zydzbax symou), imbarts
zalşom aoymta romanztua atributka, asaxarkyrat
maxtaka zaqa ireiçahany, axşyoztsara rytsatsany
iaarphşu. Afyrxatsa rdialog, reizaaigara, rgy
tsxakei rgazyharakei dara-dara ianeibyrho, lab
tçaba iaaphşua anaosangy, iuzynryjueit urt iryd
halany uzyrxytsşa axşyoztsaraka jpaky.
Nasgy iqoup iazgautaşa aroman aphxao itçaphxa
ahatyr ştyzxua datça faktorkgy. Uigy adzbax mha
ka uzavsuam. Vladimir Basaria haamtazti evropati
zyşagaka maçu stilla itçytsu aromanka itsyrtsyz
ryphsabara, rtouryx, us uzazhar auazar, idyrueit, eilkaany imoup, rdyrrei reilkaarei rydagy urt rxa
xgy irtçiaratçy axarxaşagy zamanala dakşoit.
Abraqa hatsymoaşo iahhar halşoit aşqyooy
ibaoxatra anapqazara aanarphşit ha. Nasgy «Aşal
qamra» eiphş eilatsalou, zyşagaa maçu, arax iza
hamharyzei, ztçyghara duu aroman eitarsşa iuhozar,
iştnaxşa aphstazaarat eidara xanta iatso datça phsua
romank hamamzar qalap. Sganala, abrig hliteratu
ratç itçytsu akoup ha iuphxadzart iqoup. Işdyru eiphş,
iaxakzaalak, ianakyzaalak izakyzaalak, atçyts
atsyrtsra alaphşratsa esymşa iakkup itnatsaarts
ataxny.
Aphxao uxatsky, sara araqa aroman afyrxatsei aper
sonajkei irxyrgaz, rxy rtsyxa iryxtynxaaz, izyr
gamtsuaz, phxaqa xykkys irymou, rytçkyntsa izy
ştou uha zegy ryxtsajara, mamzargy reitahara
salagom. Urt zegy aoymtatçy iqoup, iaphxaz iboit
eilyrfaça. Sara aroman matsara iaanarphşua atçar ryph
stazaara aqnyt eiha iaxdakou, nasgy egyrt ryzgy
iqazşarbagakou alyskaaueit, avtor inapqazaragy
avamyjka.
Aurys filosof, ademokrat şqyooy A.I. Gertsen
ioueit: «Lyubov – vysokoe slovo, garmoniya sozdaniya
trebueit ee, bez nas nee jizni i byt ne mojet».
Abas aphstazaara zyda ixartam, zydlaphsa atçiara
alymşo abziabara iazkup vladimir Basaria iroman
«Aşalqamra». Ari aphstazaara axateiphş imajdzo temoup asaxarkyrat literaturazy. Aliteratura işany adunei iklaz aaxys (axytska irtakny iazgahtap
uaandzagy aşqyora qalaandzagy, ui fenomenk aha
sabla aşapy bziany iakxan, irbart, irahart, anyr
ra du amany itsyrtsxan ajlarka rtçaphytst ham
taka rtçgy) abri atema ssir aşqyootsa zaqaoy
azyşahaxouzei, aoymta (ajeinraalaka, ajabj
ka, apovestka, aromanka, adramat phtsamtaka) lyph
şaaxka azyrkxouzei?! Ari naxysgy abziabara azy
şahara auaatyosa adgyl iannatsy, aphşymara rua
iqanatsy asaxarkyrat literatura zegy reiha iataxu,
iaktualtu obiektny iaanxoit.
Aai, abri jra, phsra zkym abziabara aup 85 şyk
sa irtagylou, atçara agy zmou Vladimir Basaria ax
bati iroman zyzku. Ui afyrxatsei apersonajkei
oydja-xoyk ryda axaara ztsou aphstazaara tça atsa
rxykka iqoup, auaajlarratçy xartara zlou iruşa, irhaşa makana raphxa iştoup. Axa rykraka
şmaçugy, ryphstazaaratçy irxyrgoz ratsoup. Urt axaa
nup SSSR ha izyştaz, ahaanyrtsti atyla du
katsqagy izzydzyrouaz, izytsşoz ahyntkarra
ailahara, datçakala iuhozar, asovet epoxa şatankyla
akdzaara, zambitsiaka zxagta iktsa inyqoz akyrtua
milateilyxtsa 1992 şyksa nanha 14 atçny iahzaargaz
aibaşra, ui iaxyltsyz agaqra, arytshara, aphsytbara,
anxamoa arxaşara, nas şala ikabany iaagaz aiaaira, ui aştax itsyrtsyz auadaorakdja uha ubas zaqa!
Axa aphstazaara aantçasşa amadzam, phxaqa itson,
ikphon aamteikşara adzyblara iatçagylany. Jaha
rada, abartka aroman afyrxatsa xadakei aperso
najkei rabiphara iatsanakua zegy reiphş, iadzryjit,
iarggeit, datçakala iuhozar, aphstazaara axata itsyr
nago auadaorakei amyqmabarakei, aqybadzybakei
rtçagylara rylşart eiphş.
Aoada isheit aroman «Aşalqamra» zeg raphxa
dzagy abziabara tska iazyşaho prozat oymtoup
ha. Us iagyqoup iara. Axa uaotsas uxşyo azyştny
uaphxar, uaqa imoaşo iuboit ubri abziabara phşa
inavargylany zsaxa tyxu, iaarphşu iahxaagaz aibaşra tagaşourei ui iatsu aphsytbarei. Amala ratsak
aibaşrat xtyska drylamlaka, matsara ui ialaxyz
afyrxatsa rxatçsaxaka irydhalou, eiha uxatçy iaanxo epizodkak ryla itsyrgoup. Iara ubas aroman
atçy iatsşny iazaatgyloup aga xymga inapatçy iqaz
Aphsny ahtnykalak Aqei egyrt araionka rtçynti
ialtsny Gdoutaqa rtsara aty zho aztsaaragy. Ari,
haras iataxuzei, aamta xatra ianymyphşytsyrts zal
şomyzt. Izbanzar, milatk ahasabala haqazaarei ha
qamzaarei ryztsaaraka aneidyggaloz, aşartara
iantagylaz aamtazy Gdouta araion ialnarşaz daaradza
işardadzoup. Ui, aky iahoit aamta uadaodza aan hmi
lat rtçatsa şeitseioyrşoz, işeidgyloz, aphxnyga
eiphş işeilatsaz. Obagy, aga xymga ihaklaz imç
şhakymxoz, aphsyuak iphsy tanatsy Aphsny rnapatçy
bzantsy qalaşa şamamyz. Xphagy, Nartaa duka rkal
rşa-rdaka işyrtanyqoz.
Abartka, aşqatçy iaairphşueit ioymta afyrxa
tsa xadakei apersonajtsei rxatçsaxaka irylasany, datçakala iuhozar, aibaşra antsozti axtyska
irydhalany, agalaşarat motivka atsyrxyraany.
Abraqa iatstsatup datça xşyoztsarakgy. Ui ubri
aup – aibaşra atema Vladimir Basaria itstymyn.
Iaşoup, abdja ikymyzt. Us eiphş aqatsara dyztagylaz
ikra azin inatomyzt. Axa lassy-lassy haibaştsa
rxyrggartaka rax dtsalon, haibaştsa drytçtsaja
lon, dyrtaauan, akyrttsa iahzaargaz aibaşra attsaara
iazkny Gdouta eitçkaaz attsaarat tsentr dalaxyn.
Içkyn zats Adgyr Basaria iakzar, aibaşra ianalaga atçny inarkny iaantsaandza abdjar kny eibaşuaz, zxy-zyphsy iameigdzoz, zyphsagyl zyxçoz htseitsa
dauaphşka adzy ha drylagylan. Ui iaairphşyz
agymşarei afyrxatsarei rzy Aphsny raphxati axada iktsarala iataşan Leon iorden.
Jaharada, abaoxatra anaosangy, abartka zegy
aşqyooy Vladimir Basaria azin irton ui iazkny
asaxarkyrat oymtaka raphtsara.
Aroman aqny zeg raphxadzagy aphxao ilaphştçaph
şy itsaşo zinteres ikua, ztçlymhara zziua ireiuoup Nazirei Şryfi. Urt reizyqazaaşei rybziabara
atsyrtsşei, iryxtynxaazi, auadaorakei irydha
lany iaarphşup aoymtatçy itso egyrt axtyskei axatç
saxakei, asiujeti, aideiat tsaki, asaxarkyrat
napqazarei itibagart eiphş, nasgy aphstazaaratçy
iqalaz aky şaku agragara atsany.
Izzymdyruada, arphyzbei aphhyzbei rtçara iaxylts
ua abziabara, eiharakgy aphyşara ianaxysua aamta
zy ui işatsu, itsyrnago eiueiphşym aqybadzybara
ka, ailibamkaaraka, axybaaraka, aegoizm zlyjjua
aşytsra baaphska. Urt aelementka zegy eilalany aznyk azy eitçgyhaaua abziabara akyrdza idyrblaqar
rylşoit, uimou, iqaloit zyndza iqadzamşa aşapy
ianykyrqougy. Ubas iqoup abziabara atagaşoura.
Axa nasyphny, uaqa iqoup iuaoumşaşa datça gankgy. Ui ubri aup: abziabara iaşa axyqou iaşamka
iaxtynxaaua, izyrblaqo amç eikatsaka, ui aphxa
uzaxympho aqyndza iştalo aphyngylaka iara eihagy
iandyrggo, ianrydzryjua yqoup. Ari abziabara aph
sabara iatu, naxxidza aaxys iatsny iaaua akoup.
Vladimir Basaria ifyrxatsa Nazira Gemuei
Şryf Guluei rty hhozar, rstudent şykska
inadyrkny aşxa dzyxeiphş itskany iryztsyrtsyz
abziabara, atsaşytsra iaxqany akyr aamta izyşa
kymgyleit, xarada-barada iaxtynxaaz ratsaxeit.
Aşqyooy qaimatla ilşeit eitçgyhaauaz abziabara isaxarkny, aphstazaara atsabyrgxata işaxyltsyz
moaşo aarphşra. Zegy zyxqaz Djgyz iihaz aja
ka roup: – «ui sara uaxyk şaandza dsyman!» – ha.
Djgyzgy dara dyroyzan, us imhar akyn, axa iqalaz
ubri aup, ixata Nazira bzia dibon, lara datalbomyzt,
dyqnylşozar akxaryn, dyrphyrxagaxarts azyn amts
iheit. Ubri iaxqany Nazirei Şryfi rybziabara
eilatsany ataatsarat nasyph rzyqamtsaka iaauan
akyraamta. Aştax, loyza Syrma lkagariara ala
Naur Maxaraa ditstsoit, uaqagy deikymşeit, ma
şyrla lxatsa dtaxoit, ui iqnyt apha dlymoup Dah
zaxdzu, Naur itsoanşapy zmyrdzua. Abri aştax
Nazira loyza ilalheit Şryf dzyxirqaz, mtsla
eikyrtçatçaz ant axajak Djgyz iihaz şraku. Aky
raamta eitsyxşaşany işyqazgy, zeg akoup urt
aoydjagy rybziabara aphsy tan, ixeibarştua iqa
myzt. Ubri iabzourany oaphxa anasyph laşa rzygageit. Us şaku agra unargoit avtor iroman antsam
tagy. Iaagap iargy: «Apark dantala eihagy daalasyn, dizaaigaxeit. Şryf iştşytsra igytsakny
dnalphyxxyleit. Daxyneitçaphşyz ixy-itçy gybzyg
ala ildyrt, «haitsajap» zzihaz zegy ui iahazşa
gy lbeit.
– Sagxar ha sşon! – lheit daatgylan, iiharyzei
ha ddzyroua.
Iara iştşytsra nalydgalo, reitsajara idyrgany ldzamoa dnagdzit. Aştka anaaimylx inapy nar
gdzany lxaxy eilarşa inaleikit.
– Sah! Lheit lara, aştka zkymyz lnapy ixaxy
Djyphx inalşua.
Gyla eizaaigaz aoydjagy rkyşka eizaai
gaxon. Raaiga igylaz atslaka rybgy iatsara ialph
xany aşalqamra rdzamoaka irxysuan. Atslaka rqy
nti hyhi tsysi raşahabjka aoydjagy iryz
kyzşa rgy iabon» 1.
Ari aiphylara agra hnargoit zyphsy eilaz art aoy
djagy rynasyph şeilartso. Ui, jaharada, aphxao
gy dargyrgoit, izbanzar, gyk-phsykala eibataxyz
eitçgyhaauaz, axa, akyr aamta eitsydzny iqaz anasyph
axrouz.
Aroman egi afyrxatsa Djgyz Kardua iakzar, zyn
dzagy dtsauram hazhom, iaşoup, dankyphşyz, abziabara amç iiaainy onasyphk eitsazqoz amts iamxaheit,
axa iphsadgyl aşarta iantagyla, aga xymga danakla
abdjar ikit, deibaşit, Aphsny axakitra ixy aki
tseit. Ubri azoup avtor Djgyz iqaitsaz azy ifyrxatsa
ratsak dzinymdzbo, igxa-phxakei iphsytçrakei rty
1
Ajurnal «Alaşara» №4 (2019). Ad. 110.
akyk-obak ihazargy, atçara iaxyltsyz abziabara
iaxqeit ha daxaphşueit. Lara iphşmaphhys Nazira
lyda Syrma Lakanua lxatsa dyltaxyn, nasgy tsgara
duk ilan dylbomyzt, duaoyrazny dylphxadzon. Haras
iataxuzei, dşyçkynaz dtaxar, itymtax dneiua dalagar Rimti afilosof Epiktet «Zavist – vrag sçastlivyx» ha zzihozgy agra daiaaiuan axa…
Naur Maxaraa ity hhozar, ui abdjar kny aga ixymtsa iatçagylaz abiphazatska dreiuan. Aroman afyr
xatsa Naur Maxaraa ixatçsaxa iugalanarşoit aphs
tazaara atçara axaatsa rxykka Aphsny zxy akyztsaz
htseitsa adauaphşka: Beslan Amarşan, Abzag Gyr
gylia, Adgyr Inal-ipha, Batal Argyn, Beslan Kas
landzia, Almas Kapba, Mavrik Naçqebia, aiştsa Alxas, Laşa Kogoniaa, Vladimir Antsupov…
Abri afakt amatsaragy iahoit aşqyooy ifyr
xatsa ixatçsaxa aphstazaara atsabyrgxata zaqa ialarsu,
iagyloaau.
Sara araqa matsara rydzbax shoit xatala izdyruaz, zxyçragy zyxbydjragy sgalaşo, szeigyrgoz
haşqyootsei htsarauaai ryçkyntsa glymtsaax
ka. Egirax, ryphsy sakyxşoup, us zaqaoy htseitsa
dauaphşka rxy akyrtsazei ran-ryphsadgyl axa
kitrazy. Urt iaadyrphşyz agymşarei, afyrxatsa
rei, axameigdzarei an-aphsadgyl ha rhonatsy axaanaz
bipharatsyphxadza rzy itçyrphşygany iaanxoit.
Işaabo eiphş, Naur aphxao ztçlymhara zziua Aphsny
aga imtsa koukad ialagylany eibaşuaz, zxy-zyphsy
iameigdzoz tsein. Dyzzykphoz aiaaira ibla iabeit,
daxaanxeit. Axa, uaoy ixaaigaşa akoup maşyrla
ataxara ilaxyntsa iaxalaz. Nasyphny, itsoan şapy yqoup ipha Dahar ila. Vladimir Basaria ari personaj iroman atçy maşyrşak iaualeitsax. Haphsadgyl
aphstçyxyotsa, şarei xatsrei zzymdyrdzoz hdauaph
şka ihaklaz aga xymga itsa dtaqaqany dany
kyrtsa aştaxgy, eikxaz raxt eiueiphşym ama
şyrkei, ailibamkaarei iryxqany zaqaogy ryts
haryla ryphstazaara tçaxtsazei, ataatsara ialamlatsgy ubrax inalatsany. Ubas zlaxyntsaxaz aibaştsa
ugaladyrşoit, ixaaugo aqyndza iunyrueit avtor
agybylra atsany itixyz Naur ixatçsaxa. Ui dantaxa
aştax iani iabi ryphstazaara akyrdza eitasit, irzy
xantaxeit aqazaara. Axa Kadyr duao nagan, aphsua xa
tsan, izaaz agyroa xanta itçeitomyzt. Abar ui itagy
lazaaşa aşqyooy işaairyphşua: «Naur iab Kadyr
deixlagany dyzkyz, aibaşra xlymdzaax anaosangy,
içkyn zatsy iphsra akyn». Aibaşra iaairala ianeilga iouz agahara itsydzny, iab dyşny ixda
dykryjyzşa, xoaxa imadzamkany aibaşra qa
laandzati iusurax dnyqon. Us şakyzgy, igy kai
myjuaşa itçydirbon zynxartaka qaqa-çaqany
agatsa anyktsuaz inryjyz irygxaz-iryphxaz anyr
zyqatsoz. Imaz argylao izaanat ixy iarxany Aqaa da
nrytsxraalak, urt rqynt iouaz adjşaraka igy dyr
tynçuan. Onatalagy itatsei imata xyçi axiboz igy
qanatson, iara itçryggany iphşmaphhys lygşa
mşa ho, lyçkyn izy lgyroa xytsraka dryligon1.
Kadyr aphstazaara şardadza iphnaşaxaz, atsgei
abziei zakyz zdyruaz, onutsqalagy iznyruaz zyph
sadgyl iapatriotyz aphsua xatsan aup aroman atçy
dşaarphşu. Agyroa xantaka deikphax dyşrymougy,
ixy rymtaka, itçrytsamyrdzka izanaat ala aus iueit,
ityla phşdza iamou axraka rgaua. Kadyr ixatçsaxa
atipra zlou aky akny iqatsoup aroman atçy. Kadyrraa
royztsa ratsaoyn aoymta iaanarphşua aphstazaaratçy.
1
Iara ua, ad. 103-104.
Ubri azoup ui ixatçsaxa aphxao çydala izigaphxaz,
izidikyloz, dyzrytshaişo. Aphxao dyzrytshaişo
ha zysho ipha zats Naur daxtaxaz amatsarazy akdzam.
Araqa iqoup datçakgy. «Aony uska rzyn htatsa dyb
myrgaqlatsalan, axy iaoyzou axyçy (imata Dah
ioup dyztçu) dahzylaadzoit»…
«Syony ajtsys onaphyrny iqamzi» ha dyzxytç
xoz itatsa lanxei labxei aanyjny lxatsatsaragy,
jaharada, agyroa inaton. Iaşoup, ryçkyn zats
dtaxagyşeit, arax aky lara dtçoup, obagy, raphxati
lybziabara atçartçytsyn (eiharak Syrma ilybzourany)
iaaltçagylt aphstazaara ataxny.
Abri aztsaara Nazira phhak leiphş dyzboz labxei
lanxei aanyjny lxatsatsara – adzbara avtor izgy
imariamyz aky akyn. Izban akzar, eilagaxou aphsua
phstazaara zleibarku akabzka uxatçy iaaumgar auam,
zxatsa dtaxaz, dyphsyz aphhys labxaara nyjny oaphxa
xatsatsara lzymariamyzt, daanyzkyloz ratsan: aky,
raphxadza, akny anasyph laşazy (bziabarala) lşapy axeixylgaz hatyr du lzakyn, uaqa nadzadza aqa
zaara ualphşany ilyphxadzon. Obagy, raphxadza ltsa
iadyltsaz lyphşma datçadzy ila iphsaxra gnahak eiphş
daxaphşuan, ilzygyguamyzt. Ixphaxaz, lyxşara (dyzmamyz ui lty datçakup) rab idjyndj, ixyştaara
rytsmyrdzra iazhan.
Aphsuaa abri aztsaarazy iryman aphstazaarala iphy
şaz rxat milat xdyrra apraktika. Zaqaoy işak
şako igylaz aphsua ahsaka işkyphşkaz ianei
batsaxalak – uaha datçadjara imtsaka rxy drajuan,
raphxati rynasyph laşei rybziabarei akan eiphş
iharakny ikny iatsatçyrbon. Afaktka raagarazy atou
ryx atsax hzylbaaryzei, uajti haibaşra (1992–
1993) iahnto atçyrphştka rymatsara zaqa rhouzei.
Ajakala, as anyqara, axymoaphgara aphsuaran, ab
xaaraa hatyr ryktsara iazhan. Us qaztsoz – zxy zraj
uaz atatsagy – lahatyr ştnaxuan dyzlagylaz auaa rtçy.
Iaşoup, şyşyksala eilagany iaaua ari akabz
iamoup ademografia – amilat xyphxadzarala ryr
tçiaratçy – iphyrxagou, itsouram agankagy. Jaha
rada, as naxxidza aaxys traditsiak eiphş iaaua amilat
aqazşa aphhys eiba ltçrajra xyphxadzarala hmaçra
egyrt eiueiphşym afatorka inaryvargylany iany
phşit uhar, igxamzar qalap.
Araqa zydzbax symou, haras iataxuzei, iztsaara
duup, amala, ui aetnograftsei ademografia ttsaaotsei
roup izusu, sara uaha salalom, matsara aroman afyrxa
tsa iaxyndzarxysua saxaphşny, sgaanagarakak
inymoatşa isheit aqara aup:
Phxaoyk iahasabala, sara symoaşo agra zgoit
Vladimir Basaria abart aoada ishaz axşyoztsaraka
içygdza eilikaauan azoup Nazira lxatsatsara iaaxtny
akymka, uştan iqalaşa aamtax iryphşny, nasgy ratsak imyrhauhauka asaxa ztixyz, izairbaz.
Jaharada, urt Nazirei Şryfi rynasyph şeilartso
agra hgart iqatsoup. Axa zekgy akoup, ui iaartu apafos atsatsan iqaimtseit, iaxyndzailşoz ala «ixoany»
igagadza ulaphş itsaşo iqaimtseit.
Us anakxa, avtor aphxao eiphş anxei abxei igy
irytshanaşoit, işatoit zphazats dtaxaz, zyblaka
tyrxaxa izxaphşuaz, rpha itsa zxyrkaauaz rtatsa oaphxa
dara kajny lxatsatsara imyrhauhauit, lapidart formala isaxarkny, itsabyrgyxatany iqalaşa afakt
aairyphşit, iahirbeit. Abraqa iugalamşarts zalşom
aphsuaa irho, forizmk iaoyzou xşyoztsarak abnax
mtçyphqara itsogy, aixa atçy atsarra itsaxueit aky
atçarşny ha.
«Aşalqamra» ialoup ialkaany azaatgylara iaph
sou afyrxatsei apersonajkei, iahhap, Syrma La
kanua, Djat, Şaşka, axyçka Tyg, Dah, uha its.
Art auaa aroman ajanr işatsaoou eiphş, dosu rolkrolk rymoup, eiha iraphsyşany iuhozar, ui iş
tnaxyz aphstazaarat problemaka igyltaany, ina
dzaadzany iaarphşxarts azyhan napyntsak-napyntsak na
rygdzoit. Zegy harqatsyp aphşka Dahar agyroa eidaraxa iatsou iabdu izyn gyroa-xaa xtçygoup. Us şaku
dyrtsabyrgueit abdu Kadyr igatsant iaaua abart
ajakagy: «… uajy ikaçaleiua stçaphxa ikaşo Dah
xyçy sgy qaitsoit».
Nazira laşa xyçy Tag iakzar, iahşa oyzara
haua phxaqa rtçynarxeit. Ubart ireiuaoup E. Kogonia,
1
Uaxaphş: Aleksey Argun. Istoriya abxazskogo teatra. Izd.
«Alaşara». Suxum, 1978.
A. Ermolov, N. Kamkia, V. Akaoba, Ç. Djenia, S. Sa
kania, D. Kartaa, S. Agmaa, Z. Amkab… Aaskadzati
abiphara rty hhozar, urt reihabatsa iddyrbaz, ir
tçyrtsaaz, rxat baoxatrei eilatsany, eitsyrxyraany
kaleimdarala aphsua teatrt qazara artçiara iatçup
lytsşa bziala amilat agaduraka işyruaku dyrny.
Eilkaaup, aşqyora qalaz aaxysgy asaxarkyrat
literaturatçy imariou janr şyqam. Ui axka zegy us inymoatny zymats uua rakdzam. Dosu irtaxup
abaoxatrei, adyrrei, adjabaai. Axa ubart raxt,
hakla htsajozar, adramaturgia ajanr, zegy reiha
iuadaoup, aqybao çydag ataxup. Ui oyphstazaarak ax
tynxaaueit, aky, saxarkyrat oymtak ahasabala ua
naxaphşua. Obagy, astsenat phstazaara anaiaua. Ad
ramat oymta aphyztso ibziany idyruazaroup ui iatsu
akamatsamaraka, ajakala, janrs iztsazkua alite
raturat kanonka. Ubri azoup amilat literatura
ka zegy rtçy esnag adramaturgiat oymtaka rxyph
xadzara zmaçu, baoxatrala iaphtsou eihagy izuarla
şarlou. Ateatr aphstazaara iasarkoup ha rhaxeit
auaa qygaka, ui gaşamxys iatsou adramaturgiat
oymtaka roup. Ubri aqnyt zeiua maçu iuarlaşar
lou ireiçahalatup, igtsaraklatup, eigyztua amoa
atalatup. Aphxao işubo eiphş adramaturgia atsyxala,
snaxykşa-aaxykşo stsajara zyzku Vladimir Basaria ioup. Ui inapy itsytsxou ipiesaka rakzar,
ixydadzam, haphstazaara atsabyrgxata aadyrphşueit. Us
şaku dyrtsabyrgueit akyphx zbaxou ipeisakagy.
Urt raxt iqoup astsenat phstazaara aioura iaphsou
adramaturgiat oymtakagy, iaagap tçyrphştys «Maşaşei Şuşanei eitsykaşoit» udyrxytsyrt
eiphş rsaxa tyxup, iahxaagaz aibaşrei ui aştaxti
habzazarei. Amala agynamdzara unatoit hatyr zkahtso,
zdyrra yqou hrejissiortsa aphsua saxarkyrat literatura ialanagalo apeisaka ratskys aitagaka rax
eiha iaxxaphşua. Ara ishaz axşyoztsara iaana
gom egyrt abyzşaka raxt eitagou aphsua stsena
iadgalatym ha. Map. Urtgy ataxup, axa aoada işaz
gastaxou eiphş, amilat teatr amilat dramaturgiada
ixartam, itsegy uazaaigany iuhozar, urt rydlaphsa
amilat tsa axalom. Ubri aqnyt arijissior imilat
dramaturgia «amxyrstatçy» dyphşaaoyzaroup, astse
nat phstazaara zitaşa aphtsamtaka sphyxaşozar, izbozar ha. Htsarauao du, akademik Xyxyt Bgajba
işihaz eiphş, aphşaarei aphyxaşarei alytsşa bzia
rytsymlar qaladzom.
«85 şyksa irtagylou eitsyrdyrua aphsua şqyooy
Vladimir Basaria ikra şduugy, ikalam makana işytsryts itsrup. Ui iaaiphmyrqadzakany esnag
iaphitsoit aprozat oymtaka: aromanka, apeisaka,
apovestka, ajabjka», – haphxoit ajurnal «Alaşara» №4 (2019) ianu iroman tçyts «Aşalqamra» aredaktor iatsitsaz annotatsia xyçy atçy. Itsabyrgytsqany,
artçiarat phyşei akrei zmou aşqyooy hazşaz
ilyphxala ikalam tshafyrueit, datçakala iuhozar, ibao
xatra iasakahymtoup. Ari akratçy as eiphş alaqa
zaara nasyphup darban şqyooyzaalak izgy.
Hara htsarat şykska raaxys eibadyrua eizaai
gou, eibataxu haup Vladimir Konstantin-iphei sarei. Htsarat şykska anxharkşagy, ausuraz agazet
«Aphsny qaphş» aredaktsiatçy haikşeit. Uaqa hoy
djagy işhalşoz ala 17 şyksa inareihany hmilat
gazet amats aauan, ui aştaxgy aşqtyjyrta «Ala
şara» aqyngy kyr aamta aus eitsaauan. Uajy tydz
typhka rylagy haizaaigoup. Ui haioyzara eihagy
iartçytsit, amç çyda anateit. Agyla agy daoyzoup ha
zho ajaphqa başa iauaphyrtsax hajlar. Axa xyx is
haz aphstazaarat faktorka irealtu amç şrymougy,
Vladimir Basariei sarei zeg ratskys haizaaigaztyz,
haioyztsa gakakany hqaztsaz hkyphşra şykska
raaxys bzia iaabo, hazzaphsou fenomenk iahzaoyzou
aphsua saxarkyrat literatura aup.
***
Sara xatala phxaoyk ttsaaoyk iahasabala agalaqa
ra syrtoit, sdyrgyrgoit aphsua şqyootsa roymta
tçytska hmilat literaturazy xahara rylany, adouhat
kultura iatyştrany iantsyrtsua, nasgy sabiphara
iatu, iszaaigou soyztsa avtortsas ianrymou. Ubas
aaskadza sgy iaxaz ireiuoup Vladimir Basaria iroman tçyts «Aşalqamra». Xyrtçxaras iqalarts staxym,
axa iaxfakttsqou szavsuam. Abar uajşta kyrdza
tsueit hjurnal «Alaşara» irnylou amaterialka zegy, ineiphynkylany tsatxyk eiphş sryphxoijtei.
Ui aredaktor xada, abaoxatra zmou apoet, aprozaik
Anatoli Laglaa lafşakşa zny siaztsaait aphxao
tsa hzy içydou aganorar anbaşakurgylo ha. Iargy atak qaitseit iaarkatçdzany: «Uaştanti anomer
aqny!» ha. Aphxaotsa iryuto agonorar aty eilkaaup,
amala uavtortsa rgonorarka itçaxyrmytstsadzalarts
utçazyşala sheit saniphyrtsuaz, ijurnal anomer tçyts
sşaphxaz irdyrua. «Aphxaotsa hagymzaait, ui aup ha
ra hzy zegy irytsku» – iheit aredaktor xada, agala
qazaara bzia ixatçy ianubaalaua.
Ajurnal «Alaşara» №4 (2019) adaqaka, ianu ama
terialka sylaphş ryxgaua stçaasxeit. Sara us isqaz
şoup raphxa apoeziat oymtaka ryphxara, nas apro
zat phtsamtaka, atsyxtan akritikat, attsaarat sta
tiaka. Aroman «Aşalqamra» sanlaxaphş, aznykazy
aşagaa zlamaçu ala, iztu ajanr azy ixyçdzazşa,
uandza izymnadzoşa zbeit, ajakala, syblatçy imaait, adaqakagy itsegy yqazar staxxeit. Iiaşoup, aroman ajanr iiny ady iaaklaz aaxys amilat
literaturaka zegy atçy ui iaqnubaalart akyrdza
atçaphsaxit, aitakraka axtynxaait formalagy, tsa
kylagy, şagaalagy. Vladimir Basaria iroman
«Aşalqamra» sanaphxa raphxati sgaanagara tsats
gydanatit, izban akzar, ui zyşagaa maçu haamta
zti aroman eilatsalaka iryşaşaloup, rstilt mo
del iatsanakueit, akala iqnuşo iqadzam, nasgy uaqa
ikyrgylou, aphstazaarat problemaka tskar ratsala,
mamzargy aroman ajanr aphsabara işatsaoou eiphş,
akal itarşny iaanarphşueit.
Aphxao uxatsky, arandza iahhaz axşyoztsaraka
azyrxany, aoymta axata hnagylaphşyp, avtor ifyr
xatsa, eilahkaap izusttsou, harzydzyroyp irho, xyk
kys irymou, izyrgyrgo, izyrgamtsua, uha jpaky.
Usqan, harada, eilyxxa iaaboit aşqyooy iroman
tçyts axatçra asaxarkyrat oadzara axyndzaqou.
Uajnat iazgastoit Vladimir Basaria irtçiara
iaqazşarbago aky. Ui amoa dananyla inarkny zegy
raphxadzagy daaphşit aphstazaara gaşamxys iatsou
atçar rtematika iaztçlymhau adzy iakny, datçakala
iuhozar, aphxao itçaphxa dtsyrtsit xyçty şqyo
oyk iahasabala. Us şaku dyrtsabyrgueit axyçka
iryzku işqka («Agalstuk qaphşka» (1976), «Raphxa
ti asy» (1981), «Çabrakarş» (2013). Axybtçar rybziabarei ryztçlymharei aşqyooy qazak iahasabala
aphxaotsa deitsyrdyrua danyqalalagy, datsxamtsit,
eihagy igtsaraikit, irtçiarat plan işalats ialoup.
Iaja saxark iaxibaauam, ikrax dyşneixougy,
axybtçar rdunei ssir daloup, başa-maşa akymka,
axatçsaxa ssirka alibaaua, isaxarkşa iuhozar,
aliteraturat phstazaara ritarts dreioadzoit. Araqa
ui axra eioytska irtço abgabka iryştaşarytso
abçarah dieiphşup, dugalairşoit.
Zeg zxyshaaua, Vladimir Basaria 2017-2018 şyk
ska rzy iioyz, aoada zydzbax hhaxou aroman «Aşa
lqamra» atçar iryzku aup, us anakxa, ui irtçiarat
usura zlaxatsirkyz atematika aşqa imou agybyl
ra iaxagy eiphxbam, mşatçny eiphş aphsymçxara
atsoup, eiha uazaaigany iuhozar, atçar ryphstazaara
aazyrphşua ixatrou asaxarkyrat oymtaka aphitsoit.
Ubas iqou akoup aroman «Aşalqamragy». Uajy
eikahaphxadzap zydzbax hamou aoymta afyrxatsa xa
dakei apersonajkei. Abar dara rxatakagy: Şryf
Gulua, Djgyz Kardua, Nazira Gemua, Syrma Lakanua,
Naur Maxaraa, Djat – Nazirei Tagi rab, ran Şaşka,
Kadyr – Naur iab, aihştsa Sura, Rima, Dah – Nauri
Nazirei rpha.
Abart eikyphxadzou afyrxatsei apersonajkei ry
la aup aroman atçy itso axtyska zlaarphşu, avtort xa
tsrakagy ubrax inarylatsany.
Işaabo eiphş, aroman ialanxo auaa xyphxadzarala
gy imaçdzam aibaşra xlymdzaax zxyzgaz, asovet aamta
aktsymta ialaphşyz, aphstazaara iadzryjyz iphnaşaz
roup. Axanat aaxys aphstazaara adialektika us iqoup ui
iatsagylou atçar abipharatsyphxadza dosu izliaaz aamta
iaphatsoup, iaxatarnak iaşakoup, ui amhyr tçatçadza
oaşarak akamka irnup. Urt rxytsra, rgazyhara,
rduneixaphşylara, rgytsxaka izyrgateiua zegy
haakyztso iztagylou aamta aup. Eitarsşa iuhozar,
ui iamou ahra iatsanakueit.
Us şaku agragara haurts azyha maçk aqara htouryx
ax hxaphşny iahgalaharşap faktra zua asovet aam
ta aanti tçyrphştkak. Usqanti atçar raadzon, atsara
ddyrtson asovet ideologia amatsaz axy itatsalany,
nasgy aphsadgyli adjei rybziabarei, aioyzarei aj
oaxyreibytarei rylaadzany, adyrrei aphyşei naqaaq itibago eimadany uha ubas auaajlarrat phsta
zaaratçy akyrdza ztsazkua atributka jpaky iroura
şany. Urt zegy idjbaraz, axa iiaşaz, nasgy xara
iphşuaz ahyntkarrat leişa (uajy ihatsmaçu) axta
itarphşy işakyrgylan navalartak rymamka. Hara
da, us eiphş iqaz leişa djbarala atçar raadzaratçy (araqa
asovet uaa zegy atsanakuan) alytsşa bzia amany iqan.
Us şakyz labtçaba iahoit asotsialistt uaajlarra
argylarei, Adjyndjtylat eibaşrei (1941-1945şş.)
rtçy asovet tçar iaadyrphşyz afyxatsara, aphsadgyl
azy gykala aqazaara, BAM (uajy zyndza irxaştxou
Baikal-Amurti magistral aixamoa) uha iratsoup
iaaugaşa atçyrphştka.
Uajti atçar (araqa zydzbax symou Asovet Eidgyla
eilaheijtei eitsagylaz, aphstazaarat moa ylyzxxou
roup) datça kategoriakak ryla ixytsueit, marksisttlenint duneilkaaşa amphan axgy iqam, asovet
aamtazti aaidealka akgy ranahom, itatsu airydz,
mamzargy aphhal iaoyzoup, ademokratia aprintsipka
iryknyqoit, urt ryla ixytsueit, ryphstazaara ei
tçyrkaaueit. Ajakala, iuhozar, asovet aamtazti atça
ri iaxa ademokratia ianasakahymtouti atçari,
işyrho eiphş, xyki şxaki rybjoup, iuzeidkylom
duneixaphşyşala, xytsşala, qazşala, tsaoala,
aamteitasra iqanatsaz aitakraka akyrdza inartsaulany
ianyphşit rxaty phstazaarei, rpsixologiei, rybzazarei rtçy. Azeiphş ztsaaraka – ahyntkarrat tsaky
zmou – rtsytşadzaxeit, aşapy iaşamlo amag irza
oyzaxeit. Atçar reintereska axat malrhara aşqa
ixynaatseit, datçakala iuhozar, xyi-phsi ha rax
axytsra tseit itakka, amilat akabz bziaka rxaxy
iaamgadzaka. Abas iqoup, zegytsqa rakymzargy,
ademokratia iaadzaz, amçra znataz atçar ryphsabara.
Ari aoyza eilaxa-eilaphaşu atagylazaaşa axubo
hara aphsuaa haqny matsara akdzam, ui uboit, atyph amoup phasati SSSR adgyltsakyra ikynxo ajlarka
iaxati ryphstazaaratçy. Axa, nasyphny, araqa iqoup
phasa asovet aamtazti abiphara tçei uajtii eidyzkylo, iqazşarbagou, kabzk ahasabala azkyşyksaka
irgylsny iaaua, fenomenk iaoyzou, irzeiphşu, rypsixologia ialagaxou çydarak. Ui douhala eibarku
apatriotizmra aup, itsegy uazaaigany iuhozar, aph
sadgyl abziabara ui azy iarban tagylazaaşazaalak
atçgy axameigdzara, amilat uatsti apheiphş bziazy
agragara lakoakrada amazaara. Abri ixadarou aztsaa
ratçy iaxati haphstazaara uadao işahnarbo eiphş,
dmaluaouma, dçynçuaouma, dxarxuaouma, aintelegen
tsia dreiuouma zegydjara lyphsaa xşaşadzak ia
kymzar (urt royztsa apersonajkagy iaga ixaagargy, iuarlaşarlan akzargy iuphyloit), rpatriotizmra adouş aphsymçxara gga amany iqoup. Us eiphş
abiphara tça ryphsadgyl azy rgy bylua, amtsa rytsrany ryqazaara, haras iataxuzei, zxyphxadzara maçu
amilat rakym, millionla iqogy ryzgy işardadzou,
ahyntkarra zda ixartadzam akoup.
Syzzaaiua, abas aoada ishaz, atouryx ax uxa
zryphşua axşyoztsaraka kyr ugaladyrşoit, iias
xoui iqoui eitçyrphşua touryxtla uryzxytsua aro
man «Aşalqamra» apersonajtsei afyrxatsei ryphs
tazaara iaoyz adaqaka eixyrşşo utçynauxar.
«Aşalqamra» zegy raphxadzagy iamou açydara
ka iruakup eilatsalou formala iaxou, ui afyrxa
tsa xadakei apersonajkei işa, iza, irua, irho,
inarygdzo arol aphxao aja damyrşyka eilikaart
iznagarei rxataraka eilamoaşo dosu rxat çyda
raka rymany aphstazaaratçy işyqou eiphş, atipra
rurt rsaxa axtyxu.
Sganala, aoymtatçy ixadarou abart aztsaaraka avtor iaaimourtçxart aqyndza raaryphşra ilşeit. Ubart
rxyxgy aphxao qybça (inykryony igtçygra aleixigarts iaphxo iakym araqa zydzbax symou), imbarts
zalşom aoymta romanztua atributka, asaxarkyrat
maxtaka zaqa ireiçahany, axşyoztsara rytsatsany
iaarphşu. Afyrxatsa rdialog, reizaaigara, rgy
tsxakei rgazyharakei dara-dara ianeibyrho, lab
tçaba iaaphşua anaosangy, iuzynryjueit urt iryd
halany uzyrxytsşa axşyoztsaraka jpaky.
Nasgy iqoup iazgautaşa aroman aphxao itçaphxa
ahatyr ştyzxua datça faktorkgy. Uigy adzbax mha
ka uzavsuam. Vladimir Basaria haamtazti evropati
zyşagaka maçu stilla itçytsu aromanka itsyrtsyz
ryphsabara, rtouryx, us uzazhar auazar, idyrueit, eilkaany imoup, rdyrrei reilkaarei rydagy urt rxa
xgy irtçiaratçy axarxaşagy zamanala dakşoit.
Abraqa hatsymoaşo iahhar halşoit aşqyooy
ibaoxatra anapqazara aanarphşit ha. Nasgy «Aşal
qamra» eiphş eilatsalou, zyşagaa maçu, arax iza
hamharyzei, ztçyghara duu aroman eitarsşa iuhozar,
iştnaxşa aphstazaarat eidara xanta iatso datça phsua
romank hamamzar qalap. Sganala, abrig hliteratu
ratç itçytsu akoup ha iuphxadzart iqoup. Işdyru eiphş,
iaxakzaalak, ianakyzaalak izakyzaalak, atçyts
atsyrtsra alaphşratsa esymşa iakkup itnatsaarts
ataxny.
Aphxao uxatsky, sara araqa aroman afyrxatsei aper
sonajkei irxyrgaz, rxy rtsyxa iryxtynxaaz, izyr
gamtsuaz, phxaqa xykkys irymou, rytçkyntsa izy
ştou uha zegy ryxtsajara, mamzargy reitahara
salagom. Urt zegy aoymtatçy iqoup, iaphxaz iboit
eilyrfaça. Sara aroman matsara iaanarphşua atçar ryph
stazaara aqnyt eiha iaxdakou, nasgy egyrt ryzgy
iqazşarbagakou alyskaaueit, avtor inapqazaragy
avamyjka.
Aurys filosof, ademokrat şqyooy A.I. Gertsen
ioueit: «Lyubov – vysokoe slovo, garmoniya sozdaniya
trebueit ee, bez nas nee jizni i byt ne mojet».
Abas aphstazaara zyda ixartam, zydlaphsa atçiara
alymşo abziabara iazkup vladimir Basaria iroman
«Aşalqamra». Ari aphstazaara axateiphş imajdzo temoup asaxarkyrat literaturazy. Aliteratura işany adunei iklaz aaxys (axytska irtakny iazgahtap
uaandzagy aşqyora qalaandzagy, ui fenomenk aha
sabla aşapy bziany iakxan, irbart, irahart, anyr
ra du amany itsyrtsxan ajlarka rtçaphytst ham
taka rtçgy) abri atema ssir aşqyootsa zaqaoy
azyşahaxouzei, aoymta (ajeinraalaka, ajabj
ka, apovestka, aromanka, adramat phtsamtaka) lyph
şaaxka azyrkxouzei?! Ari naxysgy abziabara azy
şahara auaatyosa adgyl iannatsy, aphşymara rua
iqanatsy asaxarkyrat literatura zegy reiha iataxu,
iaktualtu obiektny iaanxoit.
Aai, abri jra, phsra zkym abziabara aup 85 şyk
sa irtagylou, atçara agy zmou Vladimir Basaria ax
bati iroman zyzku. Ui afyrxatsei apersonajkei
oydja-xoyk ryda axaara ztsou aphstazaara tça atsa
rxykka iqoup, auaajlarratçy xartara zlou iruşa, irhaşa makana raphxa iştoup. Axa rykraka
şmaçugy, ryphstazaaratçy irxyrgoz ratsoup. Urt axaa
nup SSSR ha izyştaz, ahaanyrtsti atyla du
katsqagy izzydzyrouaz, izytsşoz ahyntkarra
ailahara, datçakala iuhozar, asovet epoxa şatankyla
akdzaara, zambitsiaka zxagta iktsa inyqoz akyrtua
milateilyxtsa 1992 şyksa nanha 14 atçny iahzaargaz
aibaşra, ui iaxyltsyz agaqra, arytshara, aphsytbara,
anxamoa arxaşara, nas şala ikabany iaagaz aiaaira, ui aştax itsyrtsyz auadaorakdja uha ubas zaqa!
Axa aphstazaara aantçasşa amadzam, phxaqa itson,
ikphon aamteikşara adzyblara iatçagylany. Jaha
rada, abartka aroman afyrxatsa xadakei aperso
najkei rabiphara iatsanakua zegy reiphş, iadzryjit,
iarggeit, datçakala iuhozar, aphstazaara axata itsyr
nago auadaorakei amyqmabarakei, aqybadzybakei
rtçagylara rylşart eiphş.
Aoada isheit aroman «Aşalqamra» zeg raphxa
dzagy abziabara tska iazyşaho prozat oymtoup
ha. Us iagyqoup iara. Axa uaotsas uxşyo azyştny
uaphxar, uaqa imoaşo iuboit ubri abziabara phşa
inavargylany zsaxa tyxu, iaarphşu iahxaagaz aibaşra tagaşourei ui iatsu aphsytbarei. Amala ratsak
aibaşrat xtyska drylamlaka, matsara ui ialaxyz
afyrxatsa rxatçsaxaka irydhalou, eiha uxatçy iaanxo epizodkak ryla itsyrgoup. Iara ubas aroman
atçy iatsşny iazaatgyloup aga xymga inapatçy iqaz
Aphsny ahtnykalak Aqei egyrt araionka rtçynti
ialtsny Gdoutaqa rtsara aty zho aztsaaragy. Ari,
haras iataxuzei, aamta xatra ianymyphşytsyrts zal
şomyzt. Izbanzar, milatk ahasabala haqazaarei ha
qamzaarei ryztsaaraka aneidyggaloz, aşartara
iantagylaz aamtazy Gdouta araion ialnarşaz daaradza
işardadzoup. Ui, aky iahoit aamta uadaodza aan hmi
lat rtçatsa şeitseioyrşoz, işeidgyloz, aphxnyga
eiphş işeilatsaz. Obagy, aga xymga ihaklaz imç
şhakymxoz, aphsyuak iphsy tanatsy Aphsny rnapatçy
bzantsy qalaşa şamamyz. Xphagy, Nartaa duka rkal
rşa-rdaka işyrtanyqoz.
Abartka, aşqatçy iaairphşueit ioymta afyrxa
tsa xadakei apersonajtsei rxatçsaxaka irylasany, datçakala iuhozar, aibaşra antsozti axtyska
irydhalany, agalaşarat motivka atsyrxyraany.
Abraqa iatstsatup datça xşyoztsarakgy. Ui ubri
aup – aibaşra atema Vladimir Basaria itstymyn.
Iaşoup, abdja ikymyzt. Us eiphş aqatsara dyztagylaz
ikra azin inatomyzt. Axa lassy-lassy haibaştsa
rxyrggartaka rax dtsalon, haibaştsa drytçtsaja
lon, dyrtaauan, akyrttsa iahzaargaz aibaşra attsaara
iazkny Gdouta eitçkaaz attsaarat tsentr dalaxyn.
Içkyn zats Adgyr Basaria iakzar, aibaşra ianalaga atçny inarkny iaantsaandza abdjar kny eibaşuaz, zxy-zyphsy iameigdzoz, zyphsagyl zyxçoz htseitsa
dauaphşka adzy ha drylagylan. Ui iaairphşyz
agymşarei afyrxatsarei rzy Aphsny raphxati axada iktsarala iataşan Leon iorden.
Jaharada, abaoxatra anaosangy, abartka zegy
aşqyooy Vladimir Basaria azin irton ui iazkny
asaxarkyrat oymtaka raphtsara.
Aroman aqny zeg raphxadzagy aphxao ilaphştçaph
şy itsaşo zinteres ikua, ztçlymhara zziua ireiuoup Nazirei Şryfi. Urt reizyqazaaşei rybziabara
atsyrtsşei, iryxtynxaazi, auadaorakei irydha
lany iaarphşup aoymtatçy itso egyrt axtyskei axatç
saxakei, asiujeti, aideiat tsaki, asaxarkyrat
napqazarei itibagart eiphş, nasgy aphstazaaratçy
iqalaz aky şaku agragara atsany.
Izzymdyruada, arphyzbei aphhyzbei rtçara iaxylts
ua abziabara, eiharakgy aphyşara ianaxysua aamta
zy ui işatsu, itsyrnago eiueiphşym aqybadzybara
ka, ailibamkaaraka, axybaaraka, aegoizm zlyjjua
aşytsra baaphska. Urt aelementka zegy eilalany aznyk azy eitçgyhaaua abziabara akyrdza idyrblaqar
rylşoit, uimou, iqaloit zyndza iqadzamşa aşapy
ianykyrqougy. Ubas iqoup abziabara atagaşoura.
Axa nasyphny, uaqa iqoup iuaoumşaşa datça gankgy. Ui ubri aup: abziabara iaşa axyqou iaşamka
iaxtynxaaua, izyrblaqo amç eikatsaka, ui aphxa
uzaxympho aqyndza iştalo aphyngylaka iara eihagy
iandyrggo, ianrydzryjua yqoup. Ari abziabara aph
sabara iatu, naxxidza aaxys iatsny iaaua akoup.
Vladimir Basaria ifyrxatsa Nazira Gemuei
Şryf Guluei rty hhozar, rstudent şykska
inadyrkny aşxa dzyxeiphş itskany iryztsyrtsyz
abziabara, atsaşytsra iaxqany akyr aamta izyşa
kymgyleit, xarada-barada iaxtynxaaz ratsaxeit.
Aşqyooy qaimatla ilşeit eitçgyhaauaz abziabara isaxarkny, aphstazaara atsabyrgxata işaxyltsyz
moaşo aarphşra. Zegy zyxqaz Djgyz iihaz aja
ka roup: – «ui sara uaxyk şaandza dsyman!» – ha.
Djgyzgy dara dyroyzan, us imhar akyn, axa iqalaz
ubri aup, ixata Nazira bzia dibon, lara datalbomyzt,
dyqnylşozar akxaryn, dyrphyrxagaxarts azyn amts
iheit. Ubri iaxqany Nazirei Şryfi rybziabara
eilatsany ataatsarat nasyph rzyqamtsaka iaauan
akyraamta. Aştax, loyza Syrma lkagariara ala
Naur Maxaraa ditstsoit, uaqagy deikymşeit, ma
şyrla lxatsa dtaxoit, ui iqnyt apha dlymoup Dah
zaxdzu, Naur itsoanşapy zmyrdzua. Abri aştax
Nazira loyza ilalheit Şryf dzyxirqaz, mtsla
eikyrtçatçaz ant axajak Djgyz iihaz şraku. Aky
raamta eitsyxşaşany işyqazgy, zeg akoup urt
aoydjagy rybziabara aphsy tan, ixeibarştua iqa
myzt. Ubri iabzourany oaphxa anasyph laşa rzygageit. Us şaku agra unargoit avtor iroman antsam
tagy. Iaagap iargy: «Apark dantala eihagy daalasyn, dizaaigaxeit. Şryf iştşytsra igytsakny
dnalphyxxyleit. Daxyneitçaphşyz ixy-itçy gybzyg
ala ildyrt, «haitsajap» zzihaz zegy ui iahazşa
gy lbeit.
– Sagxar ha sşon! – lheit daatgylan, iiharyzei
ha ddzyroua.
Iara iştşytsra nalydgalo, reitsajara idyrgany ldzamoa dnagdzit. Aştka anaaimylx inapy nar
gdzany lxaxy eilarşa inaleikit.
– Sah! Lheit lara, aştka zkymyz lnapy ixaxy
Djyphx inalşua.
Gyla eizaaigaz aoydjagy rkyşka eizaai
gaxon. Raaiga igylaz atslaka rybgy iatsara ialph
xany aşalqamra rdzamoaka irxysuan. Atslaka rqy
nti hyhi tsysi raşahabjka aoydjagy iryz
kyzşa rgy iabon» 1.
Ari aiphylara agra hnargoit zyphsy eilaz art aoy
djagy rynasyph şeilartso. Ui, jaharada, aphxao
gy dargyrgoit, izbanzar, gyk-phsykala eibataxyz
eitçgyhaauaz, axa, akyr aamta eitsydzny iqaz anasyph
axrouz.
Aroman egi afyrxatsa Djgyz Kardua iakzar, zyn
dzagy dtsauram hazhom, iaşoup, dankyphşyz, abziabara amç iiaainy onasyphk eitsazqoz amts iamxaheit,
axa iphsadgyl aşarta iantagyla, aga xymga danakla
abdjar ikit, deibaşit, Aphsny axakitra ixy aki
tseit. Ubri azoup avtor Djgyz iqaitsaz azy ifyrxatsa
ratsak dzinymdzbo, igxa-phxakei iphsytçrakei rty
1
Ajurnal «Alaşara» №4 (2019). Ad. 110.
akyk-obak ihazargy, atçara iaxyltsyz abziabara
iaxqeit ha daxaphşueit. Lara iphşmaphhys Nazira
lyda Syrma Lakanua lxatsa dyltaxyn, nasgy tsgara
duk ilan dylbomyzt, duaoyrazny dylphxadzon. Haras
iataxuzei, dşyçkynaz dtaxar, itymtax dneiua dalagar Rimti afilosof Epiktet «Zavist – vrag sçastlivyx» ha zzihozgy agra daiaaiuan axa…
Naur Maxaraa ity hhozar, ui abdjar kny aga ixymtsa iatçagylaz abiphazatska dreiuan. Aroman afyr
xatsa Naur Maxaraa ixatçsaxa iugalanarşoit aphs
tazaara atçara axaatsa rxykka Aphsny zxy akyztsaz
htseitsa adauaphşka: Beslan Amarşan, Abzag Gyr
gylia, Adgyr Inal-ipha, Batal Argyn, Beslan Kas
landzia, Almas Kapba, Mavrik Naçqebia, aiştsa Alxas, Laşa Kogoniaa, Vladimir Antsupov…
Abri afakt amatsaragy iahoit aşqyooy ifyr
xatsa ixatçsaxa aphstazaara atsabyrgxata zaqa ialarsu,
iagyloaau.
Sara araqa matsara rydzbax shoit xatala izdyruaz, zxyçragy zyxbydjragy sgalaşo, szeigyrgoz
haşqyootsei htsarauaai ryçkyntsa glymtsaax
ka. Egirax, ryphsy sakyxşoup, us zaqaoy htseitsa
dauaphşka rxy akyrtsazei ran-ryphsadgyl axa
kitrazy. Urt iaadyrphşyz agymşarei, afyrxatsa
rei, axameigdzarei an-aphsadgyl ha rhonatsy axaanaz
bipharatsyphxadza rzy itçyrphşygany iaanxoit.
Işaabo eiphş, Naur aphxao ztçlymhara zziua Aphsny
aga imtsa koukad ialagylany eibaşuaz, zxy-zyphsy
iameigdzoz tsein. Dyzzykphoz aiaaira ibla iabeit,
daxaanxeit. Axa, uaoy ixaaigaşa akoup maşyrla
ataxara ilaxyntsa iaxalaz. Nasyphny, itsoan şapy yqoup ipha Dahar ila. Vladimir Basaria ari personaj iroman atçy maşyrşak iaualeitsax. Haphsadgyl
aphstçyxyotsa, şarei xatsrei zzymdyrdzoz hdauaph
şka ihaklaz aga xymga itsa dtaqaqany dany
kyrtsa aştaxgy, eikxaz raxt eiueiphşym ama
şyrkei, ailibamkaarei iryxqany zaqaogy ryts
haryla ryphstazaara tçaxtsazei, ataatsara ialamlatsgy ubrax inalatsany. Ubas zlaxyntsaxaz aibaştsa
ugaladyrşoit, ixaaugo aqyndza iunyrueit avtor
agybylra atsany itixyz Naur ixatçsaxa. Ui dantaxa
aştax iani iabi ryphstazaara akyrdza eitasit, irzy
xantaxeit aqazaara. Axa Kadyr duao nagan, aphsua xa
tsan, izaaz agyroa xanta itçeitomyzt. Abar ui itagy
lazaaşa aşqyooy işaairyphşua: «Naur iab Kadyr
deixlagany dyzkyz, aibaşra xlymdzaax anaosangy,
içkyn zatsy iphsra akyn». Aibaşra iaairala ianeilga iouz agahara itsydzny, iab dyşny ixda
dykryjyzşa, xoaxa imadzamkany aibaşra qa
laandzati iusurax dnyqon. Us şakyzgy, igy kai
myjuaşa itçydirbon zynxartaka qaqa-çaqany
agatsa anyktsuaz inryjyz irygxaz-iryphxaz anyr
zyqatsoz. Imaz argylao izaanat ixy iarxany Aqaa da
nrytsxraalak, urt rqynt iouaz adjşaraka igy dyr
tynçuan. Onatalagy itatsei imata xyçi axiboz igy
qanatson, iara itçryggany iphşmaphhys lygşa
mşa ho, lyçkyn izy lgyroa xytsraka dryligon1.
Kadyr aphstazaara şardadza iphnaşaxaz, atsgei
abziei zakyz zdyruaz, onutsqalagy iznyruaz zyph
sadgyl iapatriotyz aphsua xatsan aup aroman atçy
dşaarphşu. Agyroa xantaka deikphax dyşrymougy,
ixy rymtaka, itçrytsamyrdzka izanaat ala aus iueit,
ityla phşdza iamou axraka rgaua. Kadyr ixatçsaxa
atipra zlou aky akny iqatsoup aroman atçy. Kadyrraa
royztsa ratsaoyn aoymta iaanarphşua aphstazaaratçy.
1
Iara ua, ad. 103-104.
Ubri azoup ui ixatçsaxa aphxao çydala izigaphxaz,
izidikyloz, dyzrytshaişo. Aphxao dyzrytshaişo
ha zysho ipha zats Naur daxtaxaz amatsarazy akdzam.
Araqa iqoup datçakgy. «Aony uska rzyn htatsa dyb
myrgaqlatsalan, axy iaoyzou axyçy (imata Dah
ioup dyztçu) dahzylaadzoit»…
«Syony ajtsys onaphyrny iqamzi» ha dyzxytç
xoz itatsa lanxei labxei aanyjny lxatsatsaragy,
jaharada, agyroa inaton. Iaşoup, ryçkyn zats
dtaxagyşeit, arax aky lara dtçoup, obagy, raphxati
lybziabara atçartçytsyn (eiharak Syrma ilybzourany)
iaaltçagylt aphstazaara ataxny.
Abri aztsaara Nazira phhak leiphş dyzboz labxei
lanxei aanyjny lxatsatsara – adzbara avtor izgy
imariamyz aky akyn. Izban akzar, eilagaxou aphsua
phstazaara zleibarku akabzka uxatçy iaaumgar auam,
zxatsa dtaxaz, dyphsyz aphhys labxaara nyjny oaphxa
xatsatsara lzymariamyzt, daanyzkyloz ratsan: aky,
raphxadza, akny anasyph laşazy (bziabarala) lşapy axeixylgaz hatyr du lzakyn, uaqa nadzadza aqa
zaara ualphşany ilyphxadzon. Obagy, raphxadza ltsa
iadyltsaz lyphşma datçadzy ila iphsaxra gnahak eiphş
daxaphşuan, ilzygyguamyzt. Ixphaxaz, lyxşara (dyzmamyz ui lty datçakup) rab idjyndj, ixyştaara
rytsmyrdzra iazhan.
Aphsuaa abri aztsaarazy iryman aphstazaarala iphy
şaz rxat milat xdyrra apraktika. Zaqaoy işak
şako igylaz aphsua ahsaka işkyphşkaz ianei
batsaxalak – uaha datçadjara imtsaka rxy drajuan,
raphxati rynasyph laşei rybziabarei akan eiphş
iharakny ikny iatsatçyrbon. Afaktka raagarazy atou
ryx atsax hzylbaaryzei, uajti haibaşra (1992–
1993) iahnto atçyrphştka rymatsara zaqa rhouzei.
Ajakala, as anyqara, axymoaphgara aphsuaran, ab
xaaraa hatyr ryktsara iazhan. Us qaztsoz – zxy zraj
uaz atatsagy – lahatyr ştnaxuan dyzlagylaz auaa rtçy.
Iaşoup, şyşyksala eilagany iaaua ari akabz
iamoup ademografia – amilat xyphxadzarala ryr
tçiaratçy – iphyrxagou, itsouram agankagy. Jaha
rada, as naxxidza aaxys traditsiak eiphş iaaua amilat
aqazşa aphhys eiba ltçrajra xyphxadzarala hmaçra
egyrt eiueiphşym afatorka inaryvargylany iany
phşit uhar, igxamzar qalap.
Araqa zydzbax symou, haras iataxuzei, iztsaara
duup, amala, ui aetnograftsei ademografia ttsaaotsei
roup izusu, sara uaha salalom, matsara aroman afyrxa
tsa iaxyndzarxysua saxaphşny, sgaanagarakak
inymoatşa isheit aqara aup:
Phxaoyk iahasabala, sara symoaşo agra zgoit
Vladimir Basaria abart aoada ishaz axşyoztsaraka
içygdza eilikaauan azoup Nazira lxatsatsara iaaxtny
akymka, uştan iqalaşa aamtax iryphşny, nasgy ratsak imyrhauhauka asaxa ztixyz, izairbaz.
Jaharada, urt Nazirei Şryfi rynasyph şeilartso
agra hgart iqatsoup. Axa zekgy akoup, ui iaartu apafos atsatsan iqaimtseit, iaxyndzailşoz ala «ixoany»
igagadza ulaphş itsaşo iqaimtseit.
Us anakxa, avtor aphxao eiphş anxei abxei igy
irytshanaşoit, işatoit zphazats dtaxaz, zyblaka
tyrxaxa izxaphşuaz, rpha itsa zxyrkaauaz rtatsa oaphxa
dara kajny lxatsatsara imyrhauhauit, lapidart formala isaxarkny, itsabyrgyxatany iqalaşa afakt
aairyphşit, iahirbeit. Abraqa iugalamşarts zalşom
aphsuaa irho, forizmk iaoyzou xşyoztsarak abnax
mtçyphqara itsogy, aixa atçy atsarra itsaxueit aky
atçarşny ha.
«Aşalqamra» ialoup ialkaany azaatgylara iaph
sou afyrxatsei apersonajkei, iahhap, Syrma La
kanua, Djat, Şaşka, axyçka Tyg, Dah, uha its.
Art auaa aroman ajanr işatsaoou eiphş, dosu rolkrolk rymoup, eiha iraphsyşany iuhozar, ui iş
tnaxyz aphstazaarat problemaka igyltaany, ina
dzaadzany iaarphşxarts azyhan napyntsak-napyntsak na
rygdzoit. Zegy harqatsyp aphşka Dahar agyroa eidaraxa iatsou iabdu izyn gyroa-xaa xtçygoup. Us şaku
dyrtsabyrgueit abdu Kadyr igatsant iaaua abart
ajakagy: «… uajy ikaçaleiua stçaphxa ikaşo Dah
xyçy sgy qaitsoit».
Nazira laşa xyçy Tag iakzar, iahşa oyzara
Has leído el texto 1 de Abjasia-Abaza literatura.