🕙 28-minuto de lectura
Myk adzias axytxytbjy - 02
El número total de palabras es 3625
El número total de palabras únicas es 2384
0.0 de palabras están entre las 2000 palabras más comunes
0.0 de palabras están entre las 5000 palabras más comunes
0.0 de palabras están entre las 8000 palabras más comunes
tsytsyz Çyta Kybja-ipha Darsalia. Abri asoldat sxy
çra aşykska raaxys dzbaxyla izdyruaz, zybzyrdzy
sahauaz izkny ajakak igalaşarazy isharts staxup
ixy zkitsaz, synta jlary zegy iazgartaz Aiaaira
amş nyha inamadany, nasgy urt auaa, atyla du zxy
axtnyztsaz, bzantsy xaştra şrykym, ryjlar gaka
rgatçy eitsyrdyrua işaanxo iadyrgany.
Aja axy mhaka atsyxa uzhom ha aphsuaa raja
ialoup. Syzzaaiua, Darsaliaa Arasadzyx akyta axanat
iaşagytny inxo ireiuoup, inxatsoup, zylamys, zypatu, zçeidjyka yqou uaaup, ryjlar rtçy hatyr ry
kup, ikiakoup. Inxoit Arasadzyx lbaa, Myk adzias
nyrts-aarts aphşahatçy. Ajla Darsalia anahhaua,
ahaçaha iahgalamşarts, hxatçy imaairts zalşom
abaoxatra ssir zlaz aphsua literatura aklassik Dzadz
Darsalia, 25 şyksa irtagylaz, maşyrla zyphstazaara
ialtsyz, SSSR asport azqaza Vitali (Kagyna-ipha)
Darsalia. Abaoxatra eitsamk zlaz ikraxymdzaxaz
aliteraturattsaaoy, akritik Vladimir Darsalia,
Sankt-Peterburg inxo asaxatyxoy Garg Darsalia uha. Phsabarala iqygaz, zaphsuara harakny iz-
kyz, iaxdzydzaauaz, iaxagy rdunei ryphsaxijtei kyr
ştsuagy Arasadzyxaa zyxdz rgalaşo abyrgtsa bzia
ka ireiuan Hazarat, Phaç, Txyx, Pyça, Nets, Gaga, Tan
del, Kybja, Tam, Rakma Darsaliaa.
Art auaa aşxa kyta phşdza Arasadzyx – ryphsadgyl
xyçy – raphsuara nyqyzgoz, eixazhauaz, nasgy ir
gygyrtany iqaz aky akny iaxaphşuan. Ui afenomen rkyta aşqa irymaz abziabara irytsagyloz rabi
pharax adouhat phsymçxara amany iiaisuan, datça
kala iuhozar, irylaraadzon gyla-phsyla irnyrua aph
symçxara gga atsany.
Sara, abart atsahaka zyoua, Arasadzyx syzleiuou ala, zydzbax shaz abyrgtsa raxt iqan syzxaanyz zaja qyşka sahaxaz, syzzydzyroxaz, rtaşa,
rgylaşa, rxymoaphgaşa zbaxan, izdyruan. Ubart
sşyxyçyz isyrtaz agaxara akxap ryştamtaka
aphsuara iadhalany, iajratsarany sgalaşaratçy
iaxa uajraandzagy inzyrxaz.
Kybja Darsalia ity hhozar, ui dynxon Arasa
dzyx lbaa, abjarat şkol azaaigara, atsyxa dzyx
eiphş itskadza ileiua Myk adzias aphşahatçy. Iaşta,
igara iavsny igaz amoadu zaqaoy anysxadaz, aşxa itsoz dubaryn, işxytsny iaauaz dubaryn, iara us
akyta iataauaz uharu, dara Arasadzyxaa rxatakagy
reitaneiaairatçy ari amoa du xadan. Ianavsuaz iubon abzanxaoy dşaxyz, dşaphşymaz. Ui artsabyrguan
iaphsua kaska, imatsurta, inanyra, urt rtsyxaxşa
igylaz, xaj bytsala işyşyz, adj şaqaka ztsagylaz,
axat qauarla ixybyz, adjykrei zgymxoz atsa, aşta
zyrphşdzoz, eitçyzkaauaz amasaraanda uha. Zaqant
ari aşta phşdza ityoxaz aphşma ibjy: «Hamtak ak
zargy, şymoaxyts, şyphsy aaitaşkyp!» – ha,
igara iavsny itsoz amoasoy imoaxgarazy.
Ari zegy xythaam, iphstazaaratu tsabyrgyxatoup.
Syblala izboz, isahauaz roup zydzbax symou. Arasa
dzyx phşklasskti aşkol sanalga, stsara iatsystsarts
azy lbaati aa-şyksati aşkol ax stsar akyn. Ha
xynxozi ui aşkoli phşbaqa kilometr rybjan,
nasgy axyharakka (Açaphara, Aşşra, Ajymoa)
eioyzşoz akatsaraka urxysyr akyn, zny Tsyoka
tsarala. Stson, datçaznyk – Kaçikatsarala. Soyztsa
rahatyr azy Ajymoakatsarala santsozgy yqan. Urt
rxyx atshatsry zxyxz Myk adzias irtyn. Ui atsha
Kybja Darsalia daxynxoz iaaigaratsqa akyn
iaxxyz. Amştsgaka raan, mamzargy asyrdz anleiuaz
Myk adzias anxytslak atsha xkytsaa ianagozgy yqan.
Harada, usqan ixyşxytsa ileiuaz adzias hzyruamyzt,
aşkol hagxon atsha xyrtsaandza myşky-oymş raqara.
Iaxagy isgalaşoit amştsgaka raan, eiharak
aşxarax aka ggany ianaulak mamzargy asyrdz anleiuaz, adzy anyxaşyz, aarts iqaz atsaotsa hanyks
uaz aamtazy Kybja danhakşaloz iihoz ajaka:
«Dad, sxyçka, ijdyruaz, atsha şanyksua, bzantsy
adzy axtso alada şmyphşlan, izbanzar şyxlaxats
gejyr qaloit, ubri aqnyt esnag aoada (izlaauala) şyphşla!» – ha dhabjon, hgy htçanitson. Atsha
haksaandza haibar, dhakşar, daainy atsha hakigon,
dhatsxraauan.
Iaairphşuaz iaanagoz, izyzhaz zegytsqa akym
zargy, usqangy eilahkaauan hagtsarakra şazkyz, iaph
suara işatyştraz. Ubri aqnyt danaabalak onuts
qala dahzaaigaztuaz gaxarak hauan, adzias iaphnu
aphan idyrueit ha irho ajaphqagy hgalanarşon.
Systatia afyrxatsa xada iani iabi Kybja Darsa
liei Tatiana Uaçariei iryxşeit iraadzeit foyk axşara, adzgabtsa: Tsaka, Tamara, Svetlana, aphatsa: Çyta,
Kalasa, Simon. Aja işalou eiphş, antsa işihara uaa
phsyrala eitsaty, alaphştsga ixy rtsixçart iqan,
nxara-ntsyralagy, faty-jtylagy rxy iaxaşşaauamyzt, ryua-rtaxy, rnei-aai esymşa iqan, iphkymyzt.
Rçeidjyka akzar, ui usgy kabzk eiphş ialkaaz axat
typh aman. Rynxarta typh aty hhozar, lak tartak
iaoyzan. Ryvaratçy alagyrdz eiphş itskadza, aphsydzka
ztaşkyrua itou Myk adzias zny ixytxytua, datça
znyx aşykybj adunei iaharts ataxuşa atyla rybgo,
atskyrphka aşax şkaka rtçaçy iphxeibatso itsoit.
Iaaphşua aphsabara akzar, zyndza issirup. Arasadzyx lbaai oxalei eioyzşo, haşxakoup ha rxy ryphxadzouşa
igylo axyharakka: Aşşra, Açaphara, Abaajaxy,
Ajymoa, aoada aşxa xraka rytçrytsaxalo, itçyrbo
şaphydjaphla italahan iaaphşua ax-duka Qlamba,
Anyxaxyçy, Tqouç, aphstaka Axyrax, Talkak, Kabal,
nas urt ioarxykny igazgazua, atçarhaka reiphş
rtçytha, eidytçyrbalo, inagdza-aagdzany aphsabara iky
phşua aşxaka uha, iaaidkylany ulaphşhaatçy ianaaugalak iumharts zalşom akyta Arasadzyx, iara
axatsky aphsabara, iagarphxadzany iaşaz akoup ha.
Abri aşxa aşapatçy issirxa iştou akyta dşaliaaz, dşaadzaz oaşomyzt Çyta Darsalia. Iphşra,
isaxa, ioura, itbaara, igamçxara, ilaz agymşara
uha zegy ryla dyşxauaoyn. Iteityphş iatsnazgoz,
ixazyrtaauaz agykra ztsaz auaora ilan. Çyta itsa
ratçgy agyrtsqyl bzia iman. Lbaa Arasadzyxti
alagartat şkol danalga, dtaloit Gyphti ixartaam
abjarat şkol. Usqantsqa Arasadzyx (oxalagy, lbaagy) iqaz alagartat şkolka rakyn. Imariamyzt
atsaotsa rzy Arasadzyx lbaant Gyph aşkol ax atsara,
aara, Ajymoakatsara ixytsny esymşa 13-14 kilometr anyqara. Axa atsara ztsarts ztaxyz, ui azy zgy
eitshauaz atsaoy auadaora iqaz dynnakylomyzt. Ubas
iqaz dreiuan Çyta Darsalia. Ui Gyphti ixartaam (ui
aamtazy htyla zegy, bjyklassk rakyn ixartaam
abjarat şkol ha iphxadzaz) abjarat şkol danalga,
1938 şyksazy dtaloit Aqati artsaorat tsaraiurta.
Abri artsaorat tsaraiurta 20-ti aşyşyksa 20-ti,
30-ti aşykska raan atsaratçy aqybao zmaz aphsua
tçar adzyroy aadzeit. Agtaky bzia zmaz, zyphsadgyli
zyjlari rybziabara mtsaxa izytsraz, djara xartarak
halany hqalandaz ha zgy xytxytuaz axybtçar pat
riottsa rygta adzy ha dgylan Çyta Darsalia. Abri
aoyza atagylazaaşa, jaharada, Arasadzyxti arphys
aphsadgyli ajlari rlaxyntsa zaku, ui iatsanakua
ryztsaaratçy igy itsanahoz, eilnarkaauaz ratsan.
Tsabyrgup, aphsadgyl abziabarei ui atouryxt la
xyntsei rymç zaku Çyta igyky-tsykua itsa-ijy
ialalaxan amagiat mçy rymany (aşkol anaosangy)
iab ionatatçy iahauaz aphsuaa rfyrxatsarat jabj
ka, alakka irybzourany. Iara ubas aphsua baagara
du iatu Arasadzyx axy harakka rkaltatçy irytsgany
igou abaaxytçtçyraka rymatsaragy zaqa uarhouzei. Urt
htouryx ştsaulou, aşyşyksa eikaraka irgylsny
iaaua şahatra zua, nasgy htouryx ax uxazyrphşua,
bzia iuzyrbo, umilat gadura zyrlaxtçyxua, imajdzo
tçyrphştkoup!
Kalaşyr zxy zkua, atsarauaa rdunei iadyrua,
iaxagy ittsaaratu obiektny iqou aphsua baagara
du adzbax antsyryzga, isgalasyrşarts staxup kyr
zxytsua faktk. Kyrtşala atsara hanaladyrgaz (1945)
aşyksan akyn. Atsara hgy atsyphsny, tçahai-dagei
reiphş hartsaotsei harei hzeilibamkaaua, haitstym
ny haqagyşan. Asaxazşa, raphxati atsara şyk
ska raan matark ahasabala aphsua byzşa (aliteratu-
ragy ubrax inaphşşa) nryjit. Axa Beria axymga
imatsuarka irtsymytsxxazar akxap, lassy iaqyr
xit. Abri zydzbax symou aamtazy aphsua byzşei aliteraturei rtsaoys dhaman Vladimir Nahar-ipha Bganba. Aphsua patriotk, rtsaoyk iahasabala xara ixytsuaz,
zduneixaphşyşa tsaulaz, zaphsuara bzia izboz, haj
lar zykdyrşaz azalymdyrra – hbyzşa htçyxny
kyrtşala atsara haxaladyrgaz tsgala ixaazgoz
dreiuan. Ui iurokka rtçy esymşa aphsua şqyootsa
rydzbax ihon, uimou, usqan zyxdz uhar zyndza iqam
loz, 37-ti aşykska rtagaşoura iryladyrdzyz ha
şqyootsa Samson Çanba, Vladimir Agrba, Leonti
Labaxua, Mty Akaoba uha iara iqynt aup raphxa
urt ryxdz axhahaz, datsymşaka ihon roymtaka
ryxdzgy, iaagap, «Seidyq», «Akolnxara «Phxaqa» aişa», «Amat zybga phtsou…», «Naphha Kaga». Hara usqan
inagdzany goarakak hamazargy, iahzeilkaauamyzt
hartsaoy zydzbax haihaz aşqyootsa iara izyn
zaqa işartaz, abna alymha şamaz, «aqaphşka» adzy
iahar, dlakxaşa dyştsoz. Aştax, kyr aamta antsa
aup ianeilahkaa Vladimir Bganba iigagyz zakyz,
ui aamtazy us aqatsara – ajlar iragatsoup ha zyxdzi
zhamtakei atsy ryxşyz rydzbax ahara darbanzaalak izgy zaqa ixyphtçygaz, dakdzyr şalşoz.
Tçnak hartsaoy Vladimir Bganba iurok danalga aş
tax ekskursiak ahasabala, haigeit Arasadzyx agta ia
gylsny aphstaqa igou amoadu ratsak iatsyxaramka,
Qlamba ax-du aşapatçy Laglaa Abas, Argyn Maxal
rynxartaka irzaaigany aşyşyksa eikaraka az
kyntsany igylou abaaxytçtçarax. Ui, haras iataxu
zei, hara xarant iaabaxan, aky işazhaz aqara hgy
aztson, axa aaigatsqa hneiny ihambatsyzt, atouryx
hazdyruamyzt. Ui iahzeiteiheit abri atouryx baqa du
aphsuaa rxaty hyntkarra anrymaz, Aphsny qaqa dudzdza
ha anyrhoz idyrgylaz xyrggartany işyqaz, adzias
Kylaşyr amşyn iaxalou axy şakua, Egry axyk
aqyndza aura şynadzou, iaşaşalou abaagara du Kavkaz
axi atsyxei djargy işuphymlo, işuarlaşarlou uha
ubas hxyçty xşyo itadzart, hgynkylaratçy inxart
ainteres ztsaz jpaky.
Hekskursia aştax abri abaaxytçtçara datça blak ala
haxaphşuan, haphsadgyli, hajlari, htouryxi işyr
daqakaz agra aageit. Izysymharyzei, uandza aşş
axyşşy, ajtsa axaphany, ixşaşadza akyn hav
sny hantsoz işaaboz, hşaxaphşuaz. Ui aaxys hmilat
rgaduraka işreiuou hnyrueit.
Hartsaoy, phsata şkaka, Vladimir Nahar-ipha aphsad
gyl atouryx abziabara anahirkuaz, akyrtuara amqyl
eiphş ianahxaphaz akyn. Ui aprotsess zyndza haladzoaxar
ha dşany hgatçy, haphsatçy irtçyxon amilat gadura,
ihalaiaadzon hajlari, hbyzşei, haphsadgyli rybziabara. Ari amilat xdyrra aikyrxara iazhan, da
tçakala iuhozar, akyrtua natsisttsa Aphsny iazyrxaz
rpolitika xymga iaxyltsuaz aueia baaphsy adzyblara
hmadag-madaşo halamxarts, haanamxarts, ui hatçagy
lany hakphart adyrrei alşarei hamany haadzara
akyn iaanagoz.
Abri, akyrdza zxytsua aphstazaarat fakt syrtsaoy
igalarşara amatsara akdzam izyzku, itsegy inaph
şy-aaphşny iaxati haphstazaara asferaka irxys
ueit, natsakkyla iugozar, atçar apatriott tsanyrra
ialyxdaamka raadzaratçy irytsanaho, nasgy touryx
tla izyrxytsua yqazar qalap. Şxatçy iaajgei aphsua
şkolka anarkyz, aphsyşala atsajara hgylatsa
xazynaka hanaphxdyrqqaauaz aamtazy, htouryx ba
qaka ats tyoeiphş irylyhhoz, Arasadzyx akyta
ialsua abaagara du ax hnagany axata labtçaba harbara,
ui atouryx hzeitahara iaanagoz.
Ui itsaotsa xyçka hxy iteigalon agadura haurt,
aphsuaa hdats-phaş, milatk ahasabala, aşyşyksaka
rtsalaşy aqnyt işaaua uha ub. its. Ui aamtazy as
aqatsara zylşoz zyphsadgyl bzia izboz, ui gyk-phsy
kala amats zuşa, apatriotizm zlaz, abiphara tça atsa
gylarts ztaxyz, raadzara iazaaphsoz auaoy iakyn. Ubas
iqaz dreiuan hartsao du Vladimir Nahar-ipha Bganba.
Çyta Darsalia daxiz, daxaa
dzaz ikyta gaka bzia ibon, syşxa kyta phşdza ha dazygdun. Ui
Aphsny ahtnykalak Aqa atsara
anitsozgy, djara xara dyqouşa
akyn işygxaaigoz. Myzky ax
znyk-oynt Arasadzyxqa dmaar
igy iauamyzt. Abraqa zegy rei
ha iztynçran, aphsabaragy lymkaala iara ixlaççozşa ibon, ui
mou, ajala zeitahara mariamyz
onutsqala phxarrak ilanatsozşa
inyruan. Aai, araqa zygra umgo
Çyta Darsalia
ha akgy yqadzam, iphsabaratu
akoup. Izbanzar, Aphsadgyl abziabara axy axytsnaxua,
aşqyootsa naxxidza aaxys metaforak eiphş rxy
iadyrxo «aphsadgyl xyçy» ha izyştou dosu daxiz,
daxaadzaz ikyta aup. Çyta ity hhozar, inybjarşaabjarşny aonyqa danaaloz iaştsa, iahştsa rgy
iaxon, izbanzar dygxaargon, lassy-lassy dyrbalar
rtaxyn. Iab Kybja iakzar, ipha ibara şitaxyzgy,
daxikşahatyzgy yqan, itsara iaphyrxagaxar ha da
tsşon. Tsabyrgup, iara itçy us akgy ihomyzt, axa
iphşmaphhys Tatiana lax ixy narxany, zny-zynla
daxlafua: «Bara, bzia zbaşa, hpha, anadzdzei gyphşka
leiphş, hagxaagara imouşa zboit, lassy-lassy hbara
dyzlaaua ala. Ui dyztçu itsara iaphyrxagamxadzoi?», – ha
ztsaarala iaja aaxirkşon ab.
– Sara izysurho, uara iumhoi, uitsyphxaşouma!
– largy ztsaarala iaja atak nyqaltson, axa nas ina
tsyltson, – uara uşaxaphşua syzdyruam, axa dyzlazbo
ala, ataatsa hxala hakdzam igxaaigo, ui ikyta, ijlar
gxaaigoit, aony danaailak aphsabara phşdza igazxara
izbom, zny hkyta axdz zxu adzyx ax dtsoit, uanti ui
ratsak iatsyxaram abaaxytçtçarax dneiueit, nas aphsydz
axtophua atyph ax dylbaaueit, tçytsbarax dykyphş
ueit ikyta phşdza aphsabara abas lyphşma iztsaara atak
qaltson an lpha didgylany.
Iqalap Çyta «iphsadgyl xyçy» Arasadzyx izxa
ra abara, amats aura, azaaphsara şilaxyntsamxoz, dşa
lyxdaaxoz zaa itsa ialaşaxaztgy. Ui akzar abas
datçgyhaaua dqaztsaz? Auaoy iphstazaara zeilkaara
uadaou, inagdzany zdyrra mariam fenomenup. Aurys
şqyooy du F.M.Dostoevski başa iauihax asaxa
rkyrat literatura axykky xadaka iruaku abart
ajaka: «V çeloveke çeloveka naiti».
«Syztou artsaorat tsaraiurta salgar, obaqa şyksa
rtsaoys skytatçy aus zuyr, nas antsa isateişozar,
hainstitut ax stsap, stsara iatsystsap, adyrra eihau da
tça malk yqadzam», – abas dxytsuan Aqati artsaorat
texnikum astudent Çyta Darsalia. Axa, şaşy itar
blyşa, aoystaa ui dixyççozaaryn, igtaky anagdzara
ilaxyntsamxeit, adunei zegy smag aşxa iatsa
syrqatsyr aup ha dphaphaşkny dykgyleit millionla auaa rşaroaş kazyrşyz Gitler.
Ui akxeit, Aphsadgyl du xçatxeit. Arasadzyxaa
ryçkyntsa 180-oyk adauaphşka abdjar ştyzxyz
adzy ha dnaryvagylt zxy aarla einyşşyloz, IV
akurs astudent Çyta Darsalia.
Sentiabr antsamtaz akyn. Çyta iaxiphxaz arrax itsara oymş agyn. Itaatsa, iuatsa, itaxtsa, iky
tauaa ibarts, bziala ha reiharts igy xytxytua daait aonyqa. Igazxara izbomyzt, ilaphş adxalon, dar
gytuan ikyta gaka aphsabara ssir, nasgy ui aany
jra onutsqala itsyxantany inyruan, axa ubri aam
tazgy, datsymoaşo eilikaauan, ixdyrratçy ahra auan
uaha phsyxa şyqamyzgy, Aphsadgyl du şyxçatyz,
iaklaz aga xymga dşyktsatyz. Ubasqan akyn daxiz, daxaadzaz, iphsy zytçharaz «iphsadgyl xyçy»
Arasadzyxgy anyxçaxoz.
Çyta ian, iaştsa, iahştsa irtsyxantan ra
şeihab aibaşrax daxtsoz. Ab Kybja iakzar, ipha
afront ax itsara agtynçymra şinatozgy, lakoak
rada idyruan vysşa zmamyz, ixymphadatyz aky
şakyz, Aphsadgyl şyxçatyz. Us şaku şahatra
auan ab ipha dnyha-nyphxan amoa danykitsoz iihaz
ajaka: «Dad, Çyta, iuasho ubri aup, hara uani ua
bi uxyçup ha akyn makana haşuxaphşuaz, axa Aph
sadgyl du aşartara gga iantagyla, aga xymga
haitityrts danhakla, ui axçarazy abdjar ştyzxyz
hajlar, zxatsky stsaşa, rtseitsa urxyphxadzalany udz
bax anyrha, ui dxatsaxeit, uaphsaxeit ha aup iaanago. Antsa du, suaşapkny suhoit, haçkyntsa xmydzgy
şymgarts, phsytçrak, şyphsy şatsşany lakoakrak
şmyxyrts, hazşaz, znapy hanu ilaphş xaa şxyzarts!»
Abas iaja aaxirkşoit ab.
Ui aştaxgy lassy aşta, agara, ataatsa, agy
latsa uha zegy nyjny, afront ax igaz amoa xaara iklarany iqaz ipha ixy inarkny işapy aqyndza
laphşy xaala deimdaua, dxytsua kyr aamta dgylan
tçymtdzo. Usqan ui itçaphşylara iahon iqaqa ixan
tadza eidarak şykyggoz, dşargamtsuaz, axa itçei
tomyzt. Nasgy ab ibon auaoy dphyzşoz, ixatara
aazyrphşuaz aamta uadaodza atyla du ştagylaz, ui
iaşaşalany iatsnazgo axymoaphgarei, açharei, ag
garei şaarphştyz.
Psixologiat faktork ahasabala uaxaphşuazargy,
afront ax itso atçar, ranatsa, rabatsa, raştsa, ra
hştsa, ryua-rtaxy uha rtagylazaaşa mariamyzt,
iryxtynxaauaz ratsan. Izbanzar, amtsa şyra ialagylany eibaşua asoldat iphstazaara esnag axats iakup,
aqazaarei aqamzaarei rhaa drybjagyloup, iştaxqa
deibga-dyzoyda agejra aty hhozar, ilaxyntsa
iaxatsxyzaroup.
Arasadzyxaa rtseitsa adauaphşka adzyroy reiphş,
abdjar ikit Aqati artsaorat tsaraiurta IV akurs
astudent Çyta Kybja-ipha Darsalia. Ui dakşeit
Novorossisk alada mrataşarax iaxadu eibaşuaz arxta p\p № 42636 ialkaau axystsa rbatalion
atçy. Ui aamtazy Novorossiski ui akşa-mykşei
aga xymga itçalarphsdzany ikyn, har iaga aphxasta ir
targy, xatsrak izymdyrdzo djylon iaaiphyxaşo
zegy rxaşo, amtsa koukad karşua. Izbanzar, ari
atyph astrategiat tsaky aman Kavkaz Nxytsi-Aaxy
tsi ampytsaxalarei nasti ui ius eitsaqaqaka ry
nagdzarei rtçy. Iara ubas aibaşrazy imanşalaz
atyphka, aharakyraka, atçyxçartaka aga iaankyla
ny iman. Arrat statistikei, nasgy abri amtsa kou
kad ialagylaz aibaştsei eikxazi izlarho ala,
hsoldattsa adzyroy rxy akyrtseit abri atyph afa
şisttsa rympytsykkaaratçy. Ubart rxyphxadzaratçy
iratsaoyn aphsuaa rtseitsagy. Aga bgytsi aşxa
bgytsi eikşoit ha şyrho eiphş, Çyta Darsa-
lia daxnanagaz arxta aqny abatalion aihaby ixa
typhuaoys dyqan aleitenant eihaby Kapba Nikolai
(Çyçyka) Dzykyr-ipha. Abas aibaşra amtsa axkaşuaz Arasadzyx akyta ialtsyz, ibziany eibadyruaz,
eibataxyz oydja asoldattsa reikşara irnataz aga
xara du aty eilkaaup. «Aibaşratç Çyta danyzba,
Arasadzyxaa zeg zbazşa sqaleit», – ihon Çyçyka
ui axtys igalarşo.
Itsoit aurys sovet poet Lebedev-Kumaç (1898-1949)
isaxarkny işihaz eiphş, ajlar zegy rşapy ik
zyrgylaz «iphşou aibaşra». Ui adzbax anyshax, iaz
gastar staxup ainteres ztsou, artçiaratçy iuarlaşarlou,
axa abaoxatrei aphsadgyl abziabarei irtyştrou
faktk. Gitlert faşizm ir Asovet Eidgyla ianakla
1941 ş. iiun 22 axymş rytçny agazet «Izvestia» (24
iiun (1941) atçny itytsyz anomer atçy) ianyleit apoet iajeinraala «Iphşou aibaşra». Ui usqan gimnk
eiphş adunei iaxytseit, irhoit aşany, ajeinraala
iaphxoit. Ajlar rgy ştnaxuan, aga xymga itçagyla
ny akpharatçy amç tçyts rylaztsoz aky akny iaxaphşuan.
Abri iklassikatu apatriott jeinraala aşa
alixit akompozitor, aprofessor, SSSR jlar rartist,
ahyntkarrat premia (usqan Stalin ixdz zxyz) oynt
(1942-1946) izanaşaxaz A.V. Aleksandrov (1883-1946).
Ajeinraala aphsyşala irtsajeit adunei iadyrua akyr klassikat oymtaka qazaryla aphsşax
eitazgaxou apoet, akademik Muşni Laşria.
Aoada işazgastaxou eiphş, afront mtsabz iala
gylaz asoldattsa rtaatsa esymşa ryblaka traa, rgy
xytxytua agaşax iphşuan, djara jabjk hzyrdyr
şa salam şqyk aphoştamoangaoy iaaigozar ha.
Ataatsa irouz asalam şqka irytsyn agyrgara
eiphş, aşadzydzaragy. Ianu iaphxaandza rgy tynçmyzt,
izbanzar aşadjhara zuaz aşqy eikatsaka «po
xoronka» ha izyştazgy aibaştsa rtaatsa rax iaauan igyrmaçgaxa. Axa iqautsari, aibaşra iatsasxyn,
aphsytbarei abzarei ryşxa eivtsoup.
Haongy abri atagylazaaşa akyn iqaz. Sab iaş
tsa Dzykyr, Dzadz (Şarax) usqan Kavkaz axçaotsa djaph
hanylei fatylei irytsxraauaz abatalion drylan)
rgy tynçymyzt rahştsa Xaphtit, Myçyç irxyltsyz
aibaşra ialagylaz yqan, iaagap, Haphtit lphatsa xoyk:
Suram, Bagrat, Kyçyr, Myçyç lphatsa oydja: Alioşa, Georgi (Djon), raşeihab Dzykyr içkyn Çyçyka
iakzar, aibaşra atagaşoura dalagylan. Hara – raşa Xanei ixyltsyz axyçka (Kykyl, Nusia, Kotik,
sara hty uhozar, iaabon zaqa iryxdzydzaauaz, antsa
du iaşapkuan aibaşra amtsa ialagylou rtseitsa
aiaaira rymany dosu ryonyqaka rax igejyrts.
Uatsti amş iaanagoz uaoy izdyruamyzt, axa auaoy
iphstazaaratçy zegy zymçu, ihaakyztso agygra da
xynhalany ikyzaroup. Ui aphstazaara adialektika
iatsasxup adunei rşaz aaxys.
Ibziany isgalaşoit. Ui auyxa tagalanti atsx
ytsan itaxxa, ana, ara zny-zynla iuahaz laşybj
kak ryda tynçran. Us, zyndza hşymgygdzoz atsx agazy
haony – akaska abartsa adzy dyoxaleit. Abar, afitsar mataka iştsany, dtsyrtsyrua haphxa dgyloup
sab iaşa Dzykyr iphazats, ataatsa zegy gxaazgoz,
şqyla zxabar aaska iahmahatsyz Çyçyka (Nikolai)
Kapba. Xyçgy-dugy zegy hzyn ari gyrgara duun,
deibga-dyzoyda deioahaha haphxa dgyloup aibaşra
mtsa ialtsny iaaz aphsadgyl asoldat. Hara axyçka
aznyk azy zyndza ixy dakitny daaz djşa hgyrgara
haak amamyzt. Aştax us şakmyz, oaphxa afront
ax dyştsaz anaadyr hgalaqara bjnaxit. Axa sara
xymş dyqanats (atsa sanagoz ada) siphyrşany djar
gy stsomyzt, iqnyz atapança adzga kny daxtsalak
sitsyn. Çyçyka dşaaz zahaz auatsa, ataxtsa, agy
latsa axaratka, aaigatka uha ibara iaauan tsy
xaphtsarada. Ui adagy iaauaz rtaatsaraka rqnyt
adzy, oydja, uimou inareihangy (ryçkyntsa, raş
tsa, rxatsa) afront mtsa ialagylany eibaşuan. Izdyruada ubart raxt adzyr rxabar iahazar, ma eikşa
zar ha agygra zmazgy yqan.
Haony auyxa uaha adzgy dyştamladzeit. Zegy amtsa
ialtsny iaaz Çyçyka haitsryphssa hitsyn, hgazxara
dhazbomyzt. Abyrjgy sybla dyxgyloup agykra
ztsaz, aphşdzara znubaaloz, maxa-şaxala iggaz, nadzaa
dzak, dkaladza, duatsajaandzagy ilaktaka irhon aqy
garei, agymşarei, auaoy igybylrei zmaz adzy
şiakyz. Zegy igazxara izbomyzt, izgakaz, axy
harakka irykşkyrua iaauaz ahaua zoyda dar
laxtçyxuan, ilartson douhat mçyk.
Atsx ykha itson. Çyçykei Dzadzi hkaska aştax
ti auataxatç inyonaleit madzajak eibyrharts şyr
taxyz moaşo. Sara usgy Çyçyka siphyrşany qa
lozma, daxtsalak sitsyn. Çyçyka Dzadz ieiheit Kybja
Darsalia ipha Çyta adauaphş ajylaraka ruak aan
fyrxatsaryla dyştaxaz, inapala anyş dşameidaz,
ihatgyn typhgy gynkylany işimou.
Dzadz iahaz aşadj daaradza deitsanarggeit, ham
tak tçymtdzaka ilagyrdz xaqqala dtan, nas lounyt
daakyphsyçhan: zkakra zgaşa haçkyntsa agym
şaka rakgyşoup, aa, – ihan, ua daangylt iaja
tçaxtsany deikpata.
Iaxagy, iatsy isahazşa, slymha itaoueit Çyçy
ka ubasqan iihaz, igatsant iaauaz iajaka: «Dzadz,
iqastsari, iashari Çyta aglymtsax iab Kybja, sşa-
az iahany uatsy danaailak, nasgy ui aonyqa iaauaz
isalam şqka rtçy ianitson sara szeihabu arxtatçy
dşyqou, hşeitsu. Axatsa eibga iakyn, maxa-şaxala
izhaxan, daaradza deilqan. Ioyztsa rdzaratç rmaqa inapy ntarsny iaaştiphaauan. Ubasqan dyggan. Omaşa
ikgyguan…
Dzadz iouz aztsaarazy ieihara, eigu, eitsou itsy
uadaony hamtak dxytsua daanxeit, axa nas ixytsra
xanta daaltsyn – iqoutsara udyruou, dad, Çyçyka, –
abas iaja inatsitseit, – iqalaz arytshara dzaşa zmam
şakugy, uajazy, igygra umşyn, axykalaa igy
dumtsan, drytshaup, xahyrtsia itsoz ajylaraka ruak
atçy haiqnageit, adzyroy rxabar makana ihazdyrdzom,
axa agygra hamoup atçyxçara rylşeit ha iahagyşa.
– Abasşa, inykyrphşşa, igşa-mşa kny, ia
xyndzauala iha. Egirax iqalatsqaz zhaşa, aphsdzy
aazgaşa qalap.
– Aa, zkakra zgaşa haçkyntsa adouaphşka, –
lounyt daakyphsyçhan uaha mhaka iaja aatçaxi
tseit Dzadz, idzamoa iaxykkoz ilagyrdzka içabrala
irytskaua.
Çyçyka amtsa inarkuan, deilnaşaauan ab aiaşa
axiziamhaz, nasgy asoldat fyrxatsarala iphsadgyl
ixy şakitsaz aty zhoz – aşadjhara zuaz aşqy
uajraandzagy itaatsa iaxyrmoutsgy agynamdzara
inaton.
Sara sdzygdza Dzadzi Çyçykei syrzydzyroua saxtaz,
sxyç xşyo ala, apha itaxara ab iarhar staxymyzt,
sgy drytshanaşon, izbanzar ui xatala dyzdyruan, haony dtaxan, dgylaxan, sab iaştsei iarei
aibabara bzia ryman. Çyta ixatagy idzbax bziany
Çyçykei Xyxyti haony irho akyrynt isahaxan
Aqa atsara itsoit, dyçkyna qybçoup ha.
Adyroatçny şyjymtandza amra Aşşra axy
harak ioavtsny aşaxaka haşta iaataççon eiphş,
hgaş açaraha iaartny aşta daataleit Kybja.
Umaşa iubaşa, us alamala aşta utalar zymuaz hlaka
aobagy qyt ryxlamşo, rytçmyrtsysdzo igylan ixaph
şuan, hauphyrxagam, bziala uaabeit rhozşa.
Sara axaan isxaştuam ubasqanti Kybjei Çyçy
kei reiphylara. Ab ipha idzbax zyndzaskgy dazymtsaa
dzeit, dyşphaqou, deibgouma ha. Sara stala, ianeiphyla
raphxadza dzaztsaauaz içkyn ixabar akyz djysşon.
Us aztsaara axiimtaz sara usqan iszeilkaauamyzt iza
kyz, izyxqoz. Aştax sanyoeidas, akyr antsy aup
syxşyo anaztsa, ab içkyn ixabar dzazymtsaaz, aphxa
izimyrgylaz. Iara usgy eilkaaup, ui aztsaara zaqa
onutsqala deibarxxa dakyz, dbyluaz, axa zegy akoup
aphyjara aiton aphsuara iatsanakuaz atsaoa bziaka,
aphsuala ignaalany imphxadzeit içkyn ixabar ailkaa
ra aphxa argylara. Sara usqan isahaz, iaxagy isxaşt
uam abart ajaka: «Dad, Çyçyka, uzykgylou adgylgy uargy sşykyxşoup, sşyzdzatueit, ueibga-uz
oyda uab iaştatçy uszyrbaz Antsa du imtoup!» Nas
daaigydihhalt, ahsa reiphş dikşarts dalageit, axa
Çyçyka imuit, iaga itçişazargy, dikimyrşeit,
daanikyleit. Ab agyrgara ztsaz ilagyrdzka aaxaddyleit. Iikyz inapka auiştuamyzt, akyr aamta iblaka
iziqymgo ditçaphşuan. Nas zegy eimany akaskax
ioxaleit. Hamtak atçymtra ahra auan. Iubon Çyçyka
daaradza ixantaz ajaka iharts şitaxyz, axa alagara itsyuadaoyn, izygaguamyzt, nasgy izdyruada ab djara aky ihozar, daztsaauazar ha dizyphşyn.
Atsyxtan Çyçyka iiulak igagny itçy iairheit
ajylaraka ruak atçy isoltadtsa, Çyta dnazlaz,
bjaoyk şeiqnagaz, iargy dşyrxyz. Makana rxabar
şyqam, axa agygra şrymou eibgany iaap ha.
– Isahait, dad, Çyçyka, iuhaz, aibaşratçy at
qatsagy qaloit, aphsytbaragy qaloit. Us aibaşra
iatsasxup, izzymdyruada, – xytsra xantakak dşyr
gylarxalaz moaşo hamtak daatgylt akgy mhadzo,
nas oaphxa iaja inatsitseit, – Haphsadgyli hajlari
zyxço, amtsa şyra ialagylou haçkyntsa, hazşaz,
znapy hanu Antsa du suhoit ilaphş xaa şxyzarts,
ilyphxa-igyphxa şymazarts, aiaaira şymany, şei
bga-şyzoyda şyonyqaka, zyblaka traa, zgy xyt
xytua işzyphşu ştaatsa rax şgejyrt eiphş
şlaxyntsa ialazarts!
– Egi isho ubri aup. Sara syçkyn ixala auiakxu
afront atçy iqou. Natsakkyla iugozar, Arasadzyxaa
haçkyntsa, zxatsky stsaşa, 180-oyk inareihany ab
djar kny amtsa koukad ialagylany eibaşueit, zxy
akyztsaxougy aumaçxu, iqagyşou Antsa du ixçaait, ryonyqa iaazgo amoa kaşdamxaait! Çytagy
ubart ioyztsa, iaştsa rygta drylyzbaaueit! – abas
iaja aatçaxitseit ab gtynçymrak onutsqala dşam
tçxanakyz udyryrt ixy-itçy ianubalo.
Kybja atçny şybjyştaxyndzagy haony dy
qan, Çyçyka afront iazkyz iajabjka ztçlymha
rala dyrzydzyrouan, igy tyrgon aphsadgyl axakitraz
itsoz aibaşratçy asovet jlar rtseitsa xeigdzara qam
tsaka iaadyrphşuaz afyrxatsaraka. Jaharada, uaqa
irylibaauan, ipha dnazlaz, ikyta gaka Arasadzyx
atseitsa gymşakagy. Nasgy, ui lakoakrada agra
igon htyla iaklaz aga xymga itsyxa şphyrtsoz,
dphyxxaasa dşykyrtsoz, iaga iryztargy, hajlar şaiaaiuaz, atynç nxara şyqaloz. Axa ubri aamtazgy, lou
nyt ilyjjua igy ixuxuua itsalon, zyphsadgyl azy
ikpho asoldattsa adzyroy ryonyqaka rax agejra
şyrlaxyntsamxoz anigalaşalak, itsa-ijy dyt
nardzydzaauan. Içkyn iphsy tany iqazaara atgy inag
dzany iaxizymdyrua mtsany itsroup, ixaaigoit, axa
aky, datsymoaşo igy abaaueit, us uzazhar auazar,
ixaa xnatçueit aphsadgyl azy daxeibaşua iaphsou
tseiny daxyqou. Ui ab izy akyr ahoit.
Kybja ionyqa dantsozgy, Tsyokatsara axytsyrta
aqyndza Çyçyka dnaskeigeit. Sargy srytsyn. Ui atyph
aqynt iaatua akyta apanorama ssir inagdza-aagdzany
ualaphşueit, iuboit inarxa-aarxany, akyta agta
eioşany, aşşy axga ineiua Myk adzias.
Isgalaşoit urt aneiphyrtsuaz asaxagy, datçakala
iuhozar, ab Kybja iajaka:
– Dad, Çyçyka, uxatsky, iuashari, amtsa şyra ialagylou auaoy, phşdzala, iaairala, Antsa du hazşaz
ilyphxa şymany, şyonyqa şxynhaait abdjar kny
eibaşua htseitsa. Ui hara anatsei, abatsei, ataatsei
hzy anasyphka zegy ireihaup. Hhyntkarrazgy amçxara zyrggo, zdaphsa ixartam akoup, – ihan, daai
gydirggalan ixy dnagdzit. Nas deikpata iaja
inatstsaua – Dad, Çyçyka, uxatsky, sara shara utaxdzam,
izdyrueit, utyphatçy uanneilak, izdyruada, zeiphş
qamlo egyqam, ixabark uahauazar, adyrra hat, ian lpha
isalam şqka raara eiphxbaz aaxys lyblaka traa
dyphşuan ixabark sahauazar ha, drytshasşoit, – uaha
akgy mhaka itçaanikyleit.
Çyçyka iakzargy, iiho tska dakymşo, uaan
dza iihaxaz – izmyrdzaz aiaşa dtçahany, igy bjy
xny daman, ixaany itsryxon. Ab Kybja ipha itsanakua
çra aşykska raaxys dzbaxyla izdyruaz, zybzyrdzy
sahauaz izkny ajakak igalaşarazy isharts staxup
ixy zkitsaz, synta jlary zegy iazgartaz Aiaaira
amş nyha inamadany, nasgy urt auaa, atyla du zxy
axtnyztsaz, bzantsy xaştra şrykym, ryjlar gaka
rgatçy eitsyrdyrua işaanxo iadyrgany.
Aja axy mhaka atsyxa uzhom ha aphsuaa raja
ialoup. Syzzaaiua, Darsaliaa Arasadzyx akyta axanat
iaşagytny inxo ireiuoup, inxatsoup, zylamys, zypatu, zçeidjyka yqou uaaup, ryjlar rtçy hatyr ry
kup, ikiakoup. Inxoit Arasadzyx lbaa, Myk adzias
nyrts-aarts aphşahatçy. Ajla Darsalia anahhaua,
ahaçaha iahgalamşarts, hxatçy imaairts zalşom
abaoxatra ssir zlaz aphsua literatura aklassik Dzadz
Darsalia, 25 şyksa irtagylaz, maşyrla zyphstazaara
ialtsyz, SSSR asport azqaza Vitali (Kagyna-ipha)
Darsalia. Abaoxatra eitsamk zlaz ikraxymdzaxaz
aliteraturattsaaoy, akritik Vladimir Darsalia,
Sankt-Peterburg inxo asaxatyxoy Garg Darsalia uha. Phsabarala iqygaz, zaphsuara harakny iz-
kyz, iaxdzydzaauaz, iaxagy rdunei ryphsaxijtei kyr
ştsuagy Arasadzyxaa zyxdz rgalaşo abyrgtsa bzia
ka ireiuan Hazarat, Phaç, Txyx, Pyça, Nets, Gaga, Tan
del, Kybja, Tam, Rakma Darsaliaa.
Art auaa aşxa kyta phşdza Arasadzyx – ryphsadgyl
xyçy – raphsuara nyqyzgoz, eixazhauaz, nasgy ir
gygyrtany iqaz aky akny iaxaphşuan. Ui afenomen rkyta aşqa irymaz abziabara irytsagyloz rabi
pharax adouhat phsymçxara amany iiaisuan, datça
kala iuhozar, irylaraadzon gyla-phsyla irnyrua aph
symçxara gga atsany.
Sara, abart atsahaka zyoua, Arasadzyx syzleiuou ala, zydzbax shaz abyrgtsa raxt iqan syzxaanyz zaja qyşka sahaxaz, syzzydzyroxaz, rtaşa,
rgylaşa, rxymoaphgaşa zbaxan, izdyruan. Ubart
sşyxyçyz isyrtaz agaxara akxap ryştamtaka
aphsuara iadhalany, iajratsarany sgalaşaratçy
iaxa uajraandzagy inzyrxaz.
Kybja Darsalia ity hhozar, ui dynxon Arasa
dzyx lbaa, abjarat şkol azaaigara, atsyxa dzyx
eiphş itskadza ileiua Myk adzias aphşahatçy. Iaşta,
igara iavsny igaz amoadu zaqaoy anysxadaz, aşxa itsoz dubaryn, işxytsny iaauaz dubaryn, iara us
akyta iataauaz uharu, dara Arasadzyxaa rxatakagy
reitaneiaairatçy ari amoa du xadan. Ianavsuaz iubon abzanxaoy dşaxyz, dşaphşymaz. Ui artsabyrguan
iaphsua kaska, imatsurta, inanyra, urt rtsyxaxşa
igylaz, xaj bytsala işyşyz, adj şaqaka ztsagylaz,
axat qauarla ixybyz, adjykrei zgymxoz atsa, aşta
zyrphşdzoz, eitçyzkaauaz amasaraanda uha. Zaqant
ari aşta phşdza ityoxaz aphşma ibjy: «Hamtak ak
zargy, şymoaxyts, şyphsy aaitaşkyp!» – ha,
igara iavsny itsoz amoasoy imoaxgarazy.
Ari zegy xythaam, iphstazaaratu tsabyrgyxatoup.
Syblala izboz, isahauaz roup zydzbax symou. Arasa
dzyx phşklasskti aşkol sanalga, stsara iatsystsarts
azy lbaati aa-şyksati aşkol ax stsar akyn. Ha
xynxozi ui aşkoli phşbaqa kilometr rybjan,
nasgy axyharakka (Açaphara, Aşşra, Ajymoa)
eioyzşoz akatsaraka urxysyr akyn, zny Tsyoka
tsarala. Stson, datçaznyk – Kaçikatsarala. Soyztsa
rahatyr azy Ajymoakatsarala santsozgy yqan. Urt
rxyx atshatsry zxyxz Myk adzias irtyn. Ui atsha
Kybja Darsalia daxynxoz iaaigaratsqa akyn
iaxxyz. Amştsgaka raan, mamzargy asyrdz anleiuaz
Myk adzias anxytslak atsha xkytsaa ianagozgy yqan.
Harada, usqan ixyşxytsa ileiuaz adzias hzyruamyzt,
aşkol hagxon atsha xyrtsaandza myşky-oymş raqara.
Iaxagy isgalaşoit amştsgaka raan, eiharak
aşxarax aka ggany ianaulak mamzargy asyrdz anleiuaz, adzy anyxaşyz, aarts iqaz atsaotsa hanyks
uaz aamtazy Kybja danhakşaloz iihoz ajaka:
«Dad, sxyçka, ijdyruaz, atsha şanyksua, bzantsy
adzy axtso alada şmyphşlan, izbanzar şyxlaxats
gejyr qaloit, ubri aqnyt esnag aoada (izlaauala) şyphşla!» – ha dhabjon, hgy htçanitson. Atsha
haksaandza haibar, dhakşar, daainy atsha hakigon,
dhatsxraauan.
Iaairphşuaz iaanagoz, izyzhaz zegytsqa akym
zargy, usqangy eilahkaauan hagtsarakra şazkyz, iaph
suara işatyştraz. Ubri aqnyt danaabalak onuts
qala dahzaaigaztuaz gaxarak hauan, adzias iaphnu
aphan idyrueit ha irho ajaphqagy hgalanarşon.
Systatia afyrxatsa xada iani iabi Kybja Darsa
liei Tatiana Uaçariei iryxşeit iraadzeit foyk axşara, adzgabtsa: Tsaka, Tamara, Svetlana, aphatsa: Çyta,
Kalasa, Simon. Aja işalou eiphş, antsa işihara uaa
phsyrala eitsaty, alaphştsga ixy rtsixçart iqan,
nxara-ntsyralagy, faty-jtylagy rxy iaxaşşaauamyzt, ryua-rtaxy, rnei-aai esymşa iqan, iphkymyzt.
Rçeidjyka akzar, ui usgy kabzk eiphş ialkaaz axat
typh aman. Rynxarta typh aty hhozar, lak tartak
iaoyzan. Ryvaratçy alagyrdz eiphş itskadza, aphsydzka
ztaşkyrua itou Myk adzias zny ixytxytua, datça
znyx aşykybj adunei iaharts ataxuşa atyla rybgo,
atskyrphka aşax şkaka rtçaçy iphxeibatso itsoit.
Iaaphşua aphsabara akzar, zyndza issirup. Arasadzyx lbaai oxalei eioyzşo, haşxakoup ha rxy ryphxadzouşa
igylo axyharakka: Aşşra, Açaphara, Abaajaxy,
Ajymoa, aoada aşxa xraka rytçrytsaxalo, itçyrbo
şaphydjaphla italahan iaaphşua ax-duka Qlamba,
Anyxaxyçy, Tqouç, aphstaka Axyrax, Talkak, Kabal,
nas urt ioarxykny igazgazua, atçarhaka reiphş
rtçytha, eidytçyrbalo, inagdza-aagdzany aphsabara iky
phşua aşxaka uha, iaaidkylany ulaphşhaatçy ianaaugalak iumharts zalşom akyta Arasadzyx, iara
axatsky aphsabara, iagarphxadzany iaşaz akoup ha.
Abri aşxa aşapatçy issirxa iştou akyta dşaliaaz, dşaadzaz oaşomyzt Çyta Darsalia. Iphşra,
isaxa, ioura, itbaara, igamçxara, ilaz agymşara
uha zegy ryla dyşxauaoyn. Iteityphş iatsnazgoz,
ixazyrtaauaz agykra ztsaz auaora ilan. Çyta itsa
ratçgy agyrtsqyl bzia iman. Lbaa Arasadzyxti
alagartat şkol danalga, dtaloit Gyphti ixartaam
abjarat şkol. Usqantsqa Arasadzyx (oxalagy, lbaagy) iqaz alagartat şkolka rakyn. Imariamyzt
atsaotsa rzy Arasadzyx lbaant Gyph aşkol ax atsara,
aara, Ajymoakatsara ixytsny esymşa 13-14 kilometr anyqara. Axa atsara ztsarts ztaxyz, ui azy zgy
eitshauaz atsaoy auadaora iqaz dynnakylomyzt. Ubas
iqaz dreiuan Çyta Darsalia. Ui Gyphti ixartaam (ui
aamtazy htyla zegy, bjyklassk rakyn ixartaam
abjarat şkol ha iphxadzaz) abjarat şkol danalga,
1938 şyksazy dtaloit Aqati artsaorat tsaraiurta.
Abri artsaorat tsaraiurta 20-ti aşyşyksa 20-ti,
30-ti aşykska raan atsaratçy aqybao zmaz aphsua
tçar adzyroy aadzeit. Agtaky bzia zmaz, zyphsadgyli
zyjlari rybziabara mtsaxa izytsraz, djara xartarak
halany hqalandaz ha zgy xytxytuaz axybtçar pat
riottsa rygta adzy ha dgylan Çyta Darsalia. Abri
aoyza atagylazaaşa, jaharada, Arasadzyxti arphys
aphsadgyli ajlari rlaxyntsa zaku, ui iatsanakua
ryztsaaratçy igy itsanahoz, eilnarkaauaz ratsan.
Tsabyrgup, aphsadgyl abziabarei ui atouryxt la
xyntsei rymç zaku Çyta igyky-tsykua itsa-ijy
ialalaxan amagiat mçy rymany (aşkol anaosangy)
iab ionatatçy iahauaz aphsuaa rfyrxatsarat jabj
ka, alakka irybzourany. Iara ubas aphsua baagara
du iatu Arasadzyx axy harakka rkaltatçy irytsgany
igou abaaxytçtçyraka rymatsaragy zaqa uarhouzei. Urt
htouryx ştsaulou, aşyşyksa eikaraka irgylsny
iaaua şahatra zua, nasgy htouryx ax uxazyrphşua,
bzia iuzyrbo, umilat gadura zyrlaxtçyxua, imajdzo
tçyrphştkoup!
Kalaşyr zxy zkua, atsarauaa rdunei iadyrua,
iaxagy ittsaaratu obiektny iqou aphsua baagara
du adzbax antsyryzga, isgalasyrşarts staxup kyr
zxytsua faktk. Kyrtşala atsara hanaladyrgaz (1945)
aşyksan akyn. Atsara hgy atsyphsny, tçahai-dagei
reiphş hartsaotsei harei hzeilibamkaaua, haitstym
ny haqagyşan. Asaxazşa, raphxati atsara şyk
ska raan matark ahasabala aphsua byzşa (aliteratu-
ragy ubrax inaphşşa) nryjit. Axa Beria axymga
imatsuarka irtsymytsxxazar akxap, lassy iaqyr
xit. Abri zydzbax symou aamtazy aphsua byzşei aliteraturei rtsaoys dhaman Vladimir Nahar-ipha Bganba. Aphsua patriotk, rtsaoyk iahasabala xara ixytsuaz,
zduneixaphşyşa tsaulaz, zaphsuara bzia izboz, haj
lar zykdyrşaz azalymdyrra – hbyzşa htçyxny
kyrtşala atsara haxaladyrgaz tsgala ixaazgoz
dreiuan. Ui iurokka rtçy esymşa aphsua şqyootsa
rydzbax ihon, uimou, usqan zyxdz uhar zyndza iqam
loz, 37-ti aşykska rtagaşoura iryladyrdzyz ha
şqyootsa Samson Çanba, Vladimir Agrba, Leonti
Labaxua, Mty Akaoba uha iara iqynt aup raphxa
urt ryxdz axhahaz, datsymşaka ihon roymtaka
ryxdzgy, iaagap, «Seidyq», «Akolnxara «Phxaqa» aişa», «Amat zybga phtsou…», «Naphha Kaga». Hara usqan
inagdzany goarakak hamazargy, iahzeilkaauamyzt
hartsaoy zydzbax haihaz aşqyootsa iara izyn
zaqa işartaz, abna alymha şamaz, «aqaphşka» adzy
iahar, dlakxaşa dyştsoz. Aştax, kyr aamta antsa
aup ianeilahkaa Vladimir Bganba iigagyz zakyz,
ui aamtazy us aqatsara – ajlar iragatsoup ha zyxdzi
zhamtakei atsy ryxşyz rydzbax ahara darbanzaalak izgy zaqa ixyphtçygaz, dakdzyr şalşoz.
Tçnak hartsaoy Vladimir Bganba iurok danalga aş
tax ekskursiak ahasabala, haigeit Arasadzyx agta ia
gylsny aphstaqa igou amoadu ratsak iatsyxaramka,
Qlamba ax-du aşapatçy Laglaa Abas, Argyn Maxal
rynxartaka irzaaigany aşyşyksa eikaraka az
kyntsany igylou abaaxytçtçarax. Ui, haras iataxu
zei, hara xarant iaabaxan, aky işazhaz aqara hgy
aztson, axa aaigatsqa hneiny ihambatsyzt, atouryx
hazdyruamyzt. Ui iahzeiteiheit abri atouryx baqa du
aphsuaa rxaty hyntkarra anrymaz, Aphsny qaqa dudzdza
ha anyrhoz idyrgylaz xyrggartany işyqaz, adzias
Kylaşyr amşyn iaxalou axy şakua, Egry axyk
aqyndza aura şynadzou, iaşaşalou abaagara du Kavkaz
axi atsyxei djargy işuphymlo, işuarlaşarlou uha
ubas hxyçty xşyo itadzart, hgynkylaratçy inxart
ainteres ztsaz jpaky.
Hekskursia aştax abri abaaxytçtçara datça blak ala
haxaphşuan, haphsadgyli, hajlari, htouryxi işyr
daqakaz agra aageit. Izysymharyzei, uandza aşş
axyşşy, ajtsa axaphany, ixşaşadza akyn hav
sny hantsoz işaaboz, hşaxaphşuaz. Ui aaxys hmilat
rgaduraka işreiuou hnyrueit.
Hartsaoy, phsata şkaka, Vladimir Nahar-ipha aphsad
gyl atouryx abziabara anahirkuaz, akyrtuara amqyl
eiphş ianahxaphaz akyn. Ui aprotsess zyndza haladzoaxar
ha dşany hgatçy, haphsatçy irtçyxon amilat gadura,
ihalaiaadzon hajlari, hbyzşei, haphsadgyli rybziabara. Ari amilat xdyrra aikyrxara iazhan, da
tçakala iuhozar, akyrtua natsisttsa Aphsny iazyrxaz
rpolitika xymga iaxyltsuaz aueia baaphsy adzyblara
hmadag-madaşo halamxarts, haanamxarts, ui hatçagy
lany hakphart adyrrei alşarei hamany haadzara
akyn iaanagoz.
Abri, akyrdza zxytsua aphstazaarat fakt syrtsaoy
igalarşara amatsara akdzam izyzku, itsegy inaph
şy-aaphşny iaxati haphstazaara asferaka irxys
ueit, natsakkyla iugozar, atçar apatriott tsanyrra
ialyxdaamka raadzaratçy irytsanaho, nasgy touryx
tla izyrxytsua yqazar qalap. Şxatçy iaajgei aphsua
şkolka anarkyz, aphsyşala atsajara hgylatsa
xazynaka hanaphxdyrqqaauaz aamtazy, htouryx ba
qaka ats tyoeiphş irylyhhoz, Arasadzyx akyta
ialsua abaagara du ax hnagany axata labtçaba harbara,
ui atouryx hzeitahara iaanagoz.
Ui itsaotsa xyçka hxy iteigalon agadura haurt,
aphsuaa hdats-phaş, milatk ahasabala, aşyşyksaka
rtsalaşy aqnyt işaaua uha ub. its. Ui aamtazy as
aqatsara zylşoz zyphsadgyl bzia izboz, ui gyk-phsy
kala amats zuşa, apatriotizm zlaz, abiphara tça atsa
gylarts ztaxyz, raadzara iazaaphsoz auaoy iakyn. Ubas
iqaz dreiuan hartsao du Vladimir Nahar-ipha Bganba.
Çyta Darsalia daxiz, daxaa
dzaz ikyta gaka bzia ibon, syşxa kyta phşdza ha dazygdun. Ui
Aphsny ahtnykalak Aqa atsara
anitsozgy, djara xara dyqouşa
akyn işygxaaigoz. Myzky ax
znyk-oynt Arasadzyxqa dmaar
igy iauamyzt. Abraqa zegy rei
ha iztynçran, aphsabaragy lymkaala iara ixlaççozşa ibon, ui
mou, ajala zeitahara mariamyz
onutsqala phxarrak ilanatsozşa
inyruan. Aai, araqa zygra umgo
Çyta Darsalia
ha akgy yqadzam, iphsabaratu
akoup. Izbanzar, Aphsadgyl abziabara axy axytsnaxua,
aşqyootsa naxxidza aaxys metaforak eiphş rxy
iadyrxo «aphsadgyl xyçy» ha izyştou dosu daxiz,
daxaadzaz ikyta aup. Çyta ity hhozar, inybjarşaabjarşny aonyqa danaaloz iaştsa, iahştsa rgy
iaxon, izbanzar dygxaargon, lassy-lassy dyrbalar
rtaxyn. Iab Kybja iakzar, ipha ibara şitaxyzgy,
daxikşahatyzgy yqan, itsara iaphyrxagaxar ha da
tsşon. Tsabyrgup, iara itçy us akgy ihomyzt, axa
iphşmaphhys Tatiana lax ixy narxany, zny-zynla
daxlafua: «Bara, bzia zbaşa, hpha, anadzdzei gyphşka
leiphş, hagxaagara imouşa zboit, lassy-lassy hbara
dyzlaaua ala. Ui dyztçu itsara iaphyrxagamxadzoi?», – ha
ztsaarala iaja aaxirkşon ab.
– Sara izysurho, uara iumhoi, uitsyphxaşouma!
– largy ztsaarala iaja atak nyqaltson, axa nas ina
tsyltson, – uara uşaxaphşua syzdyruam, axa dyzlazbo
ala, ataatsa hxala hakdzam igxaaigo, ui ikyta, ijlar
gxaaigoit, aony danaailak aphsabara phşdza igazxara
izbom, zny hkyta axdz zxu adzyx ax dtsoit, uanti ui
ratsak iatsyxaram abaaxytçtçarax dneiueit, nas aphsydz
axtophua atyph ax dylbaaueit, tçytsbarax dykyphş
ueit ikyta phşdza aphsabara abas lyphşma iztsaara atak
qaltson an lpha didgylany.
Iqalap Çyta «iphsadgyl xyçy» Arasadzyx izxa
ra abara, amats aura, azaaphsara şilaxyntsamxoz, dşa
lyxdaaxoz zaa itsa ialaşaxaztgy. Ui akzar abas
datçgyhaaua dqaztsaz? Auaoy iphstazaara zeilkaara
uadaou, inagdzany zdyrra mariam fenomenup. Aurys
şqyooy du F.M.Dostoevski başa iauihax asaxa
rkyrat literatura axykky xadaka iruaku abart
ajaka: «V çeloveke çeloveka naiti».
«Syztou artsaorat tsaraiurta salgar, obaqa şyksa
rtsaoys skytatçy aus zuyr, nas antsa isateişozar,
hainstitut ax stsap, stsara iatsystsap, adyrra eihau da
tça malk yqadzam», – abas dxytsuan Aqati artsaorat
texnikum astudent Çyta Darsalia. Axa, şaşy itar
blyşa, aoystaa ui dixyççozaaryn, igtaky anagdzara
ilaxyntsamxeit, adunei zegy smag aşxa iatsa
syrqatsyr aup ha dphaphaşkny dykgyleit millionla auaa rşaroaş kazyrşyz Gitler.
Ui akxeit, Aphsadgyl du xçatxeit. Arasadzyxaa
ryçkyntsa 180-oyk adauaphşka abdjar ştyzxyz
adzy ha dnaryvagylt zxy aarla einyşşyloz, IV
akurs astudent Çyta Darsalia.
Sentiabr antsamtaz akyn. Çyta iaxiphxaz arrax itsara oymş agyn. Itaatsa, iuatsa, itaxtsa, iky
tauaa ibarts, bziala ha reiharts igy xytxytua daait aonyqa. Igazxara izbomyzt, ilaphş adxalon, dar
gytuan ikyta gaka aphsabara ssir, nasgy ui aany
jra onutsqala itsyxantany inyruan, axa ubri aam
tazgy, datsymoaşo eilikaauan, ixdyrratçy ahra auan
uaha phsyxa şyqamyzgy, Aphsadgyl du şyxçatyz,
iaklaz aga xymga dşyktsatyz. Ubasqan akyn daxiz, daxaadzaz, iphsy zytçharaz «iphsadgyl xyçy»
Arasadzyxgy anyxçaxoz.
Çyta ian, iaştsa, iahştsa irtsyxantan ra
şeihab aibaşrax daxtsoz. Ab Kybja iakzar, ipha
afront ax itsara agtynçymra şinatozgy, lakoak
rada idyruan vysşa zmamyz, ixymphadatyz aky
şakyz, Aphsadgyl şyxçatyz. Us şaku şahatra
auan ab ipha dnyha-nyphxan amoa danykitsoz iihaz
ajaka: «Dad, Çyta, iuasho ubri aup, hara uani ua
bi uxyçup ha akyn makana haşuxaphşuaz, axa Aph
sadgyl du aşartara gga iantagyla, aga xymga
haitityrts danhakla, ui axçarazy abdjar ştyzxyz
hajlar, zxatsky stsaşa, rtseitsa urxyphxadzalany udz
bax anyrha, ui dxatsaxeit, uaphsaxeit ha aup iaanago. Antsa du, suaşapkny suhoit, haçkyntsa xmydzgy
şymgarts, phsytçrak, şyphsy şatsşany lakoakrak
şmyxyrts, hazşaz, znapy hanu ilaphş xaa şxyzarts!»
Abas iaja aaxirkşoit ab.
Ui aştaxgy lassy aşta, agara, ataatsa, agy
latsa uha zegy nyjny, afront ax igaz amoa xaara iklarany iqaz ipha ixy inarkny işapy aqyndza
laphşy xaala deimdaua, dxytsua kyr aamta dgylan
tçymtdzo. Usqan ui itçaphşylara iahon iqaqa ixan
tadza eidarak şykyggoz, dşargamtsuaz, axa itçei
tomyzt. Nasgy ab ibon auaoy dphyzşoz, ixatara
aazyrphşuaz aamta uadaodza atyla du ştagylaz, ui
iaşaşalany iatsnazgo axymoaphgarei, açharei, ag
garei şaarphştyz.
Psixologiat faktork ahasabala uaxaphşuazargy,
afront ax itso atçar, ranatsa, rabatsa, raştsa, ra
hştsa, ryua-rtaxy uha rtagylazaaşa mariamyzt,
iryxtynxaauaz ratsan. Izbanzar, amtsa şyra ialagylany eibaşua asoldat iphstazaara esnag axats iakup,
aqazaarei aqamzaarei rhaa drybjagyloup, iştaxqa
deibga-dyzoyda agejra aty hhozar, ilaxyntsa
iaxatsxyzaroup.
Arasadzyxaa rtseitsa adauaphşka adzyroy reiphş,
abdjar ikit Aqati artsaorat tsaraiurta IV akurs
astudent Çyta Kybja-ipha Darsalia. Ui dakşeit
Novorossisk alada mrataşarax iaxadu eibaşuaz arxta p\p № 42636 ialkaau axystsa rbatalion
atçy. Ui aamtazy Novorossiski ui akşa-mykşei
aga xymga itçalarphsdzany ikyn, har iaga aphxasta ir
targy, xatsrak izymdyrdzo djylon iaaiphyxaşo
zegy rxaşo, amtsa koukad karşua. Izbanzar, ari
atyph astrategiat tsaky aman Kavkaz Nxytsi-Aaxy
tsi ampytsaxalarei nasti ui ius eitsaqaqaka ry
nagdzarei rtçy. Iara ubas aibaşrazy imanşalaz
atyphka, aharakyraka, atçyxçartaka aga iaankyla
ny iman. Arrat statistikei, nasgy abri amtsa kou
kad ialagylaz aibaştsei eikxazi izlarho ala,
hsoldattsa adzyroy rxy akyrtseit abri atyph afa
şisttsa rympytsykkaaratçy. Ubart rxyphxadzaratçy
iratsaoyn aphsuaa rtseitsagy. Aga bgytsi aşxa
bgytsi eikşoit ha şyrho eiphş, Çyta Darsa-
lia daxnanagaz arxta aqny abatalion aihaby ixa
typhuaoys dyqan aleitenant eihaby Kapba Nikolai
(Çyçyka) Dzykyr-ipha. Abas aibaşra amtsa axkaşuaz Arasadzyx akyta ialtsyz, ibziany eibadyruaz,
eibataxyz oydja asoldattsa reikşara irnataz aga
xara du aty eilkaaup. «Aibaşratç Çyta danyzba,
Arasadzyxaa zeg zbazşa sqaleit», – ihon Çyçyka
ui axtys igalarşo.
Itsoit aurys sovet poet Lebedev-Kumaç (1898-1949)
isaxarkny işihaz eiphş, ajlar zegy rşapy ik
zyrgylaz «iphşou aibaşra». Ui adzbax anyshax, iaz
gastar staxup ainteres ztsou, artçiaratçy iuarlaşarlou,
axa abaoxatrei aphsadgyl abziabarei irtyştrou
faktk. Gitlert faşizm ir Asovet Eidgyla ianakla
1941 ş. iiun 22 axymş rytçny agazet «Izvestia» (24
iiun (1941) atçny itytsyz anomer atçy) ianyleit apoet iajeinraala «Iphşou aibaşra». Ui usqan gimnk
eiphş adunei iaxytseit, irhoit aşany, ajeinraala
iaphxoit. Ajlar rgy ştnaxuan, aga xymga itçagyla
ny akpharatçy amç tçyts rylaztsoz aky akny iaxaphşuan.
Abri iklassikatu apatriott jeinraala aşa
alixit akompozitor, aprofessor, SSSR jlar rartist,
ahyntkarrat premia (usqan Stalin ixdz zxyz) oynt
(1942-1946) izanaşaxaz A.V. Aleksandrov (1883-1946).
Ajeinraala aphsyşala irtsajeit adunei iadyrua akyr klassikat oymtaka qazaryla aphsşax
eitazgaxou apoet, akademik Muşni Laşria.
Aoada işazgastaxou eiphş, afront mtsabz iala
gylaz asoldattsa rtaatsa esymşa ryblaka traa, rgy
xytxytua agaşax iphşuan, djara jabjk hzyrdyr
şa salam şqyk aphoştamoangaoy iaaigozar ha.
Ataatsa irouz asalam şqka irytsyn agyrgara
eiphş, aşadzydzaragy. Ianu iaphxaandza rgy tynçmyzt,
izbanzar aşadjhara zuaz aşqy eikatsaka «po
xoronka» ha izyştazgy aibaştsa rtaatsa rax iaauan igyrmaçgaxa. Axa iqautsari, aibaşra iatsasxyn,
aphsytbarei abzarei ryşxa eivtsoup.
Haongy abri atagylazaaşa akyn iqaz. Sab iaş
tsa Dzykyr, Dzadz (Şarax) usqan Kavkaz axçaotsa djaph
hanylei fatylei irytsxraauaz abatalion drylan)
rgy tynçymyzt rahştsa Xaphtit, Myçyç irxyltsyz
aibaşra ialagylaz yqan, iaagap, Haphtit lphatsa xoyk:
Suram, Bagrat, Kyçyr, Myçyç lphatsa oydja: Alioşa, Georgi (Djon), raşeihab Dzykyr içkyn Çyçyka
iakzar, aibaşra atagaşoura dalagylan. Hara – raşa Xanei ixyltsyz axyçka (Kykyl, Nusia, Kotik,
sara hty uhozar, iaabon zaqa iryxdzydzaauaz, antsa
du iaşapkuan aibaşra amtsa ialagylou rtseitsa
aiaaira rymany dosu ryonyqaka rax igejyrts.
Uatsti amş iaanagoz uaoy izdyruamyzt, axa auaoy
iphstazaaratçy zegy zymçu, ihaakyztso agygra da
xynhalany ikyzaroup. Ui aphstazaara adialektika
iatsasxup adunei rşaz aaxys.
Ibziany isgalaşoit. Ui auyxa tagalanti atsx
ytsan itaxxa, ana, ara zny-zynla iuahaz laşybj
kak ryda tynçran. Us, zyndza hşymgygdzoz atsx agazy
haony – akaska abartsa adzy dyoxaleit. Abar, afitsar mataka iştsany, dtsyrtsyrua haphxa dgyloup
sab iaşa Dzykyr iphazats, ataatsa zegy gxaazgoz,
şqyla zxabar aaska iahmahatsyz Çyçyka (Nikolai)
Kapba. Xyçgy-dugy zegy hzyn ari gyrgara duun,
deibga-dyzoyda deioahaha haphxa dgyloup aibaşra
mtsa ialtsny iaaz aphsadgyl asoldat. Hara axyçka
aznyk azy zyndza ixy dakitny daaz djşa hgyrgara
haak amamyzt. Aştax us şakmyz, oaphxa afront
ax dyştsaz anaadyr hgalaqara bjnaxit. Axa sara
xymş dyqanats (atsa sanagoz ada) siphyrşany djar
gy stsomyzt, iqnyz atapança adzga kny daxtsalak
sitsyn. Çyçyka dşaaz zahaz auatsa, ataxtsa, agy
latsa axaratka, aaigatka uha ibara iaauan tsy
xaphtsarada. Ui adagy iaauaz rtaatsaraka rqnyt
adzy, oydja, uimou inareihangy (ryçkyntsa, raş
tsa, rxatsa) afront mtsa ialagylany eibaşuan. Izdyruada ubart raxt adzyr rxabar iahazar, ma eikşa
zar ha agygra zmazgy yqan.
Haony auyxa uaha adzgy dyştamladzeit. Zegy amtsa
ialtsny iaaz Çyçyka haitsryphssa hitsyn, hgazxara
dhazbomyzt. Abyrjgy sybla dyxgyloup agykra
ztsaz, aphşdzara znubaaloz, maxa-şaxala iggaz, nadzaa
dzak, dkaladza, duatsajaandzagy ilaktaka irhon aqy
garei, agymşarei, auaoy igybylrei zmaz adzy
şiakyz. Zegy igazxara izbomyzt, izgakaz, axy
harakka irykşkyrua iaauaz ahaua zoyda dar
laxtçyxuan, ilartson douhat mçyk.
Atsx ykha itson. Çyçykei Dzadzi hkaska aştax
ti auataxatç inyonaleit madzajak eibyrharts şyr
taxyz moaşo. Sara usgy Çyçyka siphyrşany qa
lozma, daxtsalak sitsyn. Çyçyka Dzadz ieiheit Kybja
Darsalia ipha Çyta adauaphş ajylaraka ruak aan
fyrxatsaryla dyştaxaz, inapala anyş dşameidaz,
ihatgyn typhgy gynkylany işimou.
Dzadz iahaz aşadj daaradza deitsanarggeit, ham
tak tçymtdzaka ilagyrdz xaqqala dtan, nas lounyt
daakyphsyçhan: zkakra zgaşa haçkyntsa agym
şaka rakgyşoup, aa, – ihan, ua daangylt iaja
tçaxtsany deikpata.
Iaxagy, iatsy isahazşa, slymha itaoueit Çyçy
ka ubasqan iihaz, igatsant iaauaz iajaka: «Dzadz,
iqastsari, iashari Çyta aglymtsax iab Kybja, sşa-
az iahany uatsy danaailak, nasgy ui aonyqa iaauaz
isalam şqka rtçy ianitson sara szeihabu arxtatçy
dşyqou, hşeitsu. Axatsa eibga iakyn, maxa-şaxala
izhaxan, daaradza deilqan. Ioyztsa rdzaratç rmaqa inapy ntarsny iaaştiphaauan. Ubasqan dyggan. Omaşa
ikgyguan…
Dzadz iouz aztsaarazy ieihara, eigu, eitsou itsy
uadaony hamtak dxytsua daanxeit, axa nas ixytsra
xanta daaltsyn – iqoutsara udyruou, dad, Çyçyka, –
abas iaja inatsitseit, – iqalaz arytshara dzaşa zmam
şakugy, uajazy, igygra umşyn, axykalaa igy
dumtsan, drytshaup, xahyrtsia itsoz ajylaraka ruak
atçy haiqnageit, adzyroy rxabar makana ihazdyrdzom,
axa agygra hamoup atçyxçara rylşeit ha iahagyşa.
– Abasşa, inykyrphşşa, igşa-mşa kny, ia
xyndzauala iha. Egirax iqalatsqaz zhaşa, aphsdzy
aazgaşa qalap.
– Aa, zkakra zgaşa haçkyntsa adouaphşka, –
lounyt daakyphsyçhan uaha mhaka iaja aatçaxi
tseit Dzadz, idzamoa iaxykkoz ilagyrdzka içabrala
irytskaua.
Çyçyka amtsa inarkuan, deilnaşaauan ab aiaşa
axiziamhaz, nasgy asoldat fyrxatsarala iphsadgyl
ixy şakitsaz aty zhoz – aşadjhara zuaz aşqy
uajraandzagy itaatsa iaxyrmoutsgy agynamdzara
inaton.
Sara sdzygdza Dzadzi Çyçykei syrzydzyroua saxtaz,
sxyç xşyo ala, apha itaxara ab iarhar staxymyzt,
sgy drytshanaşon, izbanzar ui xatala dyzdyruan, haony dtaxan, dgylaxan, sab iaştsei iarei
aibabara bzia ryman. Çyta ixatagy idzbax bziany
Çyçykei Xyxyti haony irho akyrynt isahaxan
Aqa atsara itsoit, dyçkyna qybçoup ha.
Adyroatçny şyjymtandza amra Aşşra axy
harak ioavtsny aşaxaka haşta iaataççon eiphş,
hgaş açaraha iaartny aşta daataleit Kybja.
Umaşa iubaşa, us alamala aşta utalar zymuaz hlaka
aobagy qyt ryxlamşo, rytçmyrtsysdzo igylan ixaph
şuan, hauphyrxagam, bziala uaabeit rhozşa.
Sara axaan isxaştuam ubasqanti Kybjei Çyçy
kei reiphylara. Ab ipha idzbax zyndzaskgy dazymtsaa
dzeit, dyşphaqou, deibgouma ha. Sara stala, ianeiphyla
raphxadza dzaztsaauaz içkyn ixabar akyz djysşon.
Us aztsaara axiimtaz sara usqan iszeilkaauamyzt iza
kyz, izyxqoz. Aştax sanyoeidas, akyr antsy aup
syxşyo anaztsa, ab içkyn ixabar dzazymtsaaz, aphxa
izimyrgylaz. Iara usgy eilkaaup, ui aztsaara zaqa
onutsqala deibarxxa dakyz, dbyluaz, axa zegy akoup
aphyjara aiton aphsuara iatsanakuaz atsaoa bziaka,
aphsuala ignaalany imphxadzeit içkyn ixabar ailkaa
ra aphxa argylara. Sara usqan isahaz, iaxagy isxaşt
uam abart ajaka: «Dad, Çyçyka, uzykgylou adgylgy uargy sşykyxşoup, sşyzdzatueit, ueibga-uz
oyda uab iaştatçy uszyrbaz Antsa du imtoup!» Nas
daaigydihhalt, ahsa reiphş dikşarts dalageit, axa
Çyçyka imuit, iaga itçişazargy, dikimyrşeit,
daanikyleit. Ab agyrgara ztsaz ilagyrdzka aaxaddyleit. Iikyz inapka auiştuamyzt, akyr aamta iblaka
iziqymgo ditçaphşuan. Nas zegy eimany akaskax
ioxaleit. Hamtak atçymtra ahra auan. Iubon Çyçyka
daaradza ixantaz ajaka iharts şitaxyz, axa alagara itsyuadaoyn, izygaguamyzt, nasgy izdyruada ab djara aky ihozar, daztsaauazar ha dizyphşyn.
Atsyxtan Çyçyka iiulak igagny itçy iairheit
ajylaraka ruak atçy isoltadtsa, Çyta dnazlaz,
bjaoyk şeiqnagaz, iargy dşyrxyz. Makana rxabar
şyqam, axa agygra şrymou eibgany iaap ha.
– Isahait, dad, Çyçyka, iuhaz, aibaşratçy at
qatsagy qaloit, aphsytbaragy qaloit. Us aibaşra
iatsasxup, izzymdyruada, – xytsra xantakak dşyr
gylarxalaz moaşo hamtak daatgylt akgy mhadzo,
nas oaphxa iaja inatsitseit, – Haphsadgyli hajlari
zyxço, amtsa şyra ialagylou haçkyntsa, hazşaz,
znapy hanu Antsa du suhoit ilaphş xaa şxyzarts,
ilyphxa-igyphxa şymazarts, aiaaira şymany, şei
bga-şyzoyda şyonyqaka, zyblaka traa, zgy xyt
xytua işzyphşu ştaatsa rax şgejyrt eiphş
şlaxyntsa ialazarts!
– Egi isho ubri aup. Sara syçkyn ixala auiakxu
afront atçy iqou. Natsakkyla iugozar, Arasadzyxaa
haçkyntsa, zxatsky stsaşa, 180-oyk inareihany ab
djar kny amtsa koukad ialagylany eibaşueit, zxy
akyztsaxougy aumaçxu, iqagyşou Antsa du ixçaait, ryonyqa iaazgo amoa kaşdamxaait! Çytagy
ubart ioyztsa, iaştsa rygta drylyzbaaueit! – abas
iaja aatçaxitseit ab gtynçymrak onutsqala dşam
tçxanakyz udyryrt ixy-itçy ianubalo.
Kybja atçny şybjyştaxyndzagy haony dy
qan, Çyçyka afront iazkyz iajabjka ztçlymha
rala dyrzydzyrouan, igy tyrgon aphsadgyl axakitraz
itsoz aibaşratçy asovet jlar rtseitsa xeigdzara qam
tsaka iaadyrphşuaz afyrxatsaraka. Jaharada, uaqa
irylibaauan, ipha dnazlaz, ikyta gaka Arasadzyx
atseitsa gymşakagy. Nasgy, ui lakoakrada agra
igon htyla iaklaz aga xymga itsyxa şphyrtsoz,
dphyxxaasa dşykyrtsoz, iaga iryztargy, hajlar şaiaaiuaz, atynç nxara şyqaloz. Axa ubri aamtazgy, lou
nyt ilyjjua igy ixuxuua itsalon, zyphsadgyl azy
ikpho asoldattsa adzyroy ryonyqaka rax agejra
şyrlaxyntsamxoz anigalaşalak, itsa-ijy dyt
nardzydzaauan. Içkyn iphsy tany iqazaara atgy inag
dzany iaxizymdyrua mtsany itsroup, ixaaigoit, axa
aky, datsymoaşo igy abaaueit, us uzazhar auazar,
ixaa xnatçueit aphsadgyl azy daxeibaşua iaphsou
tseiny daxyqou. Ui ab izy akyr ahoit.
Kybja ionyqa dantsozgy, Tsyokatsara axytsyrta
aqyndza Çyçyka dnaskeigeit. Sargy srytsyn. Ui atyph
aqynt iaatua akyta apanorama ssir inagdza-aagdzany
ualaphşueit, iuboit inarxa-aarxany, akyta agta
eioşany, aşşy axga ineiua Myk adzias.
Isgalaşoit urt aneiphyrtsuaz asaxagy, datçakala
iuhozar, ab Kybja iajaka:
– Dad, Çyçyka, uxatsky, iuashari, amtsa şyra ialagylou auaoy, phşdzala, iaairala, Antsa du hazşaz
ilyphxa şymany, şyonyqa şxynhaait abdjar kny
eibaşua htseitsa. Ui hara anatsei, abatsei, ataatsei
hzy anasyphka zegy ireihaup. Hhyntkarrazgy amçxara zyrggo, zdaphsa ixartam akoup, – ihan, daai
gydirggalan ixy dnagdzit. Nas deikpata iaja
inatstsaua – Dad, Çyçyka, uxatsky, sara shara utaxdzam,
izdyrueit, utyphatçy uanneilak, izdyruada, zeiphş
qamlo egyqam, ixabark uahauazar, adyrra hat, ian lpha
isalam şqka raara eiphxbaz aaxys lyblaka traa
dyphşuan ixabark sahauazar ha, drytshasşoit, – uaha
akgy mhaka itçaanikyleit.
Çyçyka iakzargy, iiho tska dakymşo, uaan
dza iihaxaz – izmyrdzaz aiaşa dtçahany, igy bjy
xny daman, ixaany itsryxon. Ab Kybja ipha itsanakua
Has leído el texto 1 de Abjasia-Abaza literatura.