Latin

Нәни Принц - 1

Total number of words is 4651
Total number of unique words is 1870
39.8 of words are in the 2000 most common words
55.2 of words are in the 5000 most common words
63.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
.
(тәрҗимә)
Китабымны олы кешегә багышлавым өчен балалардан гафу үтенәм. Акланып шуны әйтә алам: бу кеше — минем иң якын дустым. Дөньядагы бар нәрсәне, хәтта балалар өчен язылган китапларны да аңлый ул. Аннары, ул Франциядә яши, ә анда хәзер тормыш бик авыр: көннәр суык, кешеләр ачлы-туклы. Шуңа күрә җылы сүзгә бик мохтаҗ ул. Әгәр иңде шушы акланулар гына җитми икән, мин бу китапны дустымның бала чагына багышлыйм. Олы кешеләр дә кайчандыр бәләкәй булганнар бит, тик күбесе моны оныткан гына. Шулай итеп, сүзләремне төзәтәм дә болай дип язам:
Леон Вертка, аның бәләкәй чагына багышлыйм.
I
Алты яшьлек чагымда "Булган хәлләр" исемле китапта кеше аягы басмаган карурманнар турында укыган идем. Шунда гаҗәеп бер рәсем дә күрдем. Рәсемдә иләмсез зур буар елан ниндидер ерткыч җәнлекне йотып маташа. Менә шулай ясалган иде ул*:
: Автор рәсемнәре.
Китапта болай дип язылган иде: "Елан үзенең корбанын чәйнәми-нитми бөтен килеш йота. Аннан соң ул, кыймшана да алмыйча, ярты ел буе азыгын сеңдереп ята".
Джунгли маҗаралары турында озак кына уйлап йөргәннән соң, төсле карандаш белән үземнең беренче рәсемемне ясарга булдым. Бу, чыннан да, минем иң беренче рәсемем иде. Менә нәрсә ясадым мин:
Рәсемемне тизрәк олыларга күрсәтеп:
— Куркынычмы? — дип сорадым.
— Эшләпәнең нәрсәсе куркыныч булсын, — диделәр алар. Ул бөтенләй эшләпә түгел, ә фил йоткан елан рәсеме иде.
Шуннан соң мин, зурларга аңлаешлырак булсын өчен, еланның эчке кыяфәтен ясарга булдым. Олыларга барысын да тәфсилләп аңлатырга кирәк бит. Менә минем икенче рәсемем:
Зурлар миңа еланны тышкы ягыннан да, эчке ягыннан да ясап мәшәкатьләнмәскә, күбрәк география, тарих, арифметика һәм матур язу белән шөгыльләнергә куштылар. Шулай итеп, мин алты яшьтә үк рәссам булу хыялыннан ваз кичәргә мәҗбүр булдым. Уңышсыз чыккан бу ике рәсемнән соң, мин үземә ышанмый башладым. Олылар беркайчан бернәрсәне дә үзләре аңламыйлар бит. Ә аларга барысын да туктаусыз аңлатып, төшендереп тору балаларны бик ялыктыра.
Шулай итеп, миңа башка һөнәр сайларга туры килде: мин очучы булдым. Самолетым белән дөньяны аркылыга да, буйга да иңләп чыктым һәм, дөресен әйтергә кирәк, географиянең бик тә файдасы тиде. Мин бер күрүдә үк Кытайны
Аризонадан аера ала идем. Төнлә юлдан язганда бу бик тә кирәк була.
Үз гомеремдә мин төрле кешеләр белән очраштым. Озак вакытлар олылар арасында яшәдем. Алар белән якыннан таныш идем. Ләкин, моңа карап, алар турындагы фикерем һич тә яхшырмады.
Акыллырак күренгән кеше очратсам, мин аңа һәрвакыт үзем белән йөрткән беренче рәсемемне күрсәтә идем. Бу кешенең чыннан да берәр нәрсә аңларга сәләтлеме икәнен бик тә беләсем килә иде. Ләкин алар барысы да: "Бу бит эшләпә", — дип җавап бирәләр иде. Шуннан соң инде мин алар белән еланнар, джунглилар, йолдызлар турында сөйләшми идем. Аларча ук уйлый, фикер йөртә идем. Без бридж1 һәм гольф2 уены, сәясәт һәм галстуклар турында сөйләшә идек... Олылар шундый акыллы кеше белән танышуларына бик тә канәгать булалар иде.
II
Чын күңелдән сөйләшердәй кеше таба алмыйча, шулай ялгыз гына яшәдем, һәм менә моннан алты ел элек мин Сахара чүленә төшеп утырырга мәҗбүр булдым. Самолетның моторында нәрсәдер ватылган иде. Янымда механик та, пассажирлар да юк, шуңа күрә, бик авырга килсә дә, самолетны үзем төзәтеп карарга булдым. Мин йә моторны төзәтергә, яисә чүлдә һәлак булырга тиеш идем. Үзем белән алган су, күп дигәндә, бер атнага җитәр.
Беренче кичне ачык һавада йокларга яттым. Тирә-юньдә— меңәр чакрымга сузылган ком чүле. Диңгездә һәлакәткә очрап, бер бүрәнә кисәгенә тотынып калган кеше дә үзен бу кадәрле ялгыз хис итмидер. Таң атканда кемнеңдер нечкә тавышын ишетеп уянып киткәч, ничек гаҗәпләнүемне күз алдына китерсәгез иде. Ул:
— Зинһар өчен... миңа бәрән рәсеме яса әле! — диде. - Ә?
— Бәрән рәсеме яса әле...
'Бридж — карта уены.
2 Г о л ь ф — инглизләр яратып уйный торган туп уены.
Баш очымда күк күкрәгәндәй сикереп тордым. Күзләремне угаладым. Як-ягыма карандым. Шулчак бик җитди итеп миңа карап торучы кечкенә гәүдәле, гаҗәеп кызык бер кеше күрдем... Соңыннан мин аның сурәтен дә ясарга тырышкан идем. Менә монысы — иң яхшысы.
Билгеле, ул үзе мин ясаган сурәткә караганда матуррак иде. Ләкин монда минем гаебем юк. Алты яшьлек чагымда зурлар: "Синнән рәссам чыкмас", — дип ышандырдылар, шуңа күрә мин, тышкы һәм эчке ягыннан ясалган еланны санамаганда, бер нәрсә ясарга да өйрәнә алмадым.
Күземне шар ачып, гадәти булмаган бу хәлне тамаша кыла башладым. Кешеләр яшәгән җирдән меңләгән миль[1] ераклыкта булуымны онытмагыз. Шуның өстенә, бу малай адашканга, арыганга, курыкканга яисә ачлыктан һәм сусаудан тилмергәнгә һич тә охшамый. Аның кыяфәтенә карап, бу бала йорт-җирдән еракта, кеше аяк басмаган чүлдә адашкан дип тә уйларлык түгел. Ниһаять, телем ачылып, мин аннан:
— Син монда нишлисең? — дип сорадым.
Ләкин ул, әкрен һәм җитди итеп, үзенең соравын кабатлады:
— Зинһар өчен... бәрән рәсеме яса...
Бу шулкадәр серле булып тоелды, мин аңа каршы сүз дә әйтә алмадым, һәр адымыңны үлем сагалап торган очсыз-кырыйсыз чүл уртасында рәсем ясап утыру никадәр генә мәгънәсез булып күренсә дә, мин кесәдән бер бит кәгазь белән каләм алырга мәҗбүр булдым. Ләкин аңа күбрәк география, тарих, арифметика, матур язу белән шөгыльләнүемне әйттем (хәтта тавышымны бераз күтәрә төшеп әйттем) һәм рәсем ясый белмәвемне аңлаттым. Ә ул:
[1]Миль — үлчәү берәмлеге. Географик миль = 7420 м.
— Барыбер... Бәрән рәсеме яса, — дип кабатлады. Гомеремдә бер генә мәртәбә дә бәрән рәсеме ясаганым булмавын әйтеп, мин аңа үземнең иске рәсемнәремнең берсен — тышкы яктан ясалган еланны — күрсәттем. Ә ул:
— Юк, юк. Миңа елан эчендәге фил кирәкми! Елан бик куркыныч, ә фил артык зур. Минем өйдә бөтен нәрсә дә бик кечкенә. Миңа бәрән кирәк. Бәрән рәсеме яса, — дигәч, мин гаҗәпләнеп калдым.
Аннан ясадым.
Рәсемгә игътибар белән карап торганнан соң ул:
— Юк, бу бәрән бигрәк хәлсез. Башканы яса, — диде.
Мин тагын ясадым.
Дустым бу юлы елмаеп куйды.
— Үзең күреп торасың, — диде ул, — бу бит бәрән түгел. Бу — зур тәкә. Әнә мөгезләре...
Мин бүтән төрле итеп ясадым. Ләкин ул бу рәсемнән дә баш тартты.
— Монысы бигрәк карт. Миңа озак яши торган, яшь бәрән кирәк.
Шуннан соң, бөтен түземлегемне югалтып — миңа тизрәк моторны сүтәргә кирәк иде — кәгазьгә аннан-моннан бер тартма сызгалап куйдым да:
— Менә сиңа тартма. Аның эчендә синең бәрәнең утыра, — дидем.
Ни гаҗәп, минем таләпчән хакимемнең йөзе яктырып китте:
— Менә бусы шәп! Син ничек уйлыйсың, бу бәрәнгә печән күп кирәк булыр микән?
- Нигә?
— Минем өемдә бар нәрсә дә аз-маз гына...
— Аңа күп кирәкми. Мин сиңа бик кечкенә бәрән бирәм.
— Алай ук кечкенә түгел инде... — диде ул башын бер якка кыйшайтып карый-карый. — Карале, кара! Йокыга китте.
Нәни принц белән мин шулай таныштым.
III
Баштарак мин аның каян килгәнен аңлый алмадым. Нәни принц сорау артыннан сорауны яудырып кына тора, ә мин, берәр нәрсә белергә теләп, сүз катсам, ишетмәмешкә салыша. Ләкин очраклы гына әйтелгән сүзләрдән эшнең нәрсәдә икәнен тора-бара аңлый башладым. Беренче тапкыр самолетка күзе төшкәч (самолетны ясап маташмыйм, чөнки барыбер булдыра алмыйм), ул болай дип сорады:
— Бу ни?
— Бу "ни" түгел, самолет. Минем очкычым. Ул оча ала. Мин горурланып үземнең оча белүем турында сөйләргә тотындым. Шуннан соң ул гаҗәпләнеп:
— Ничек! Син күктән егылып төштеңмени? — дип кычкырып җибәрде.
— Әйе, — дидем мин, тыйнак кына итеп.
— Менә кызык!..
Нәни принц яңгыратып көлеп куйды. Бәлагә тарыган чагымда аның болай көлеп торуы ачуымны чыгарды. Аннан соң:
— Алайса, син дә күктән төшкәнсең? Ә кайсы планетадан? — дип сорады.
Мин эчемнән генә: "Сахарага килеп чыгуымның сере менә нәрсәдә икән!" — дип уйлап куйдым һәм турыдан-туры:
— Димәк, син монда чит планетадан килгәнсең? — дип сорадым.
Ләкин ул җавап бирмәде.
Әкрен генә башын чайкады да, самолетны күзәтүен дәвам итеп:
— Моның белән әллә ни ерактан очып килә алмассың... — диде.
Ул тагын уйга чумды. Аннары кесәсеннән мин ясаган бәрәнне алды да хыялый төс белән карап тора башлады.
"Башка планеталар" турында читләтеп кенә әйтелгән сүзләрдән соң, күңелемдә нинди кызыксыну уты кабынуын күз алдына китерәсездер. Минем бу турыда тагын да күбрәк беләсем килде:
— Кайдан килдең соң син, бала? Өең кайда? Минем бәрәнне кая алып китмәкче буласың? — дип сорадым.
Ул, сүзсез генә, бераз уйланып торды да:
— Миңа тартма биреп, бик яхшы иттең син, төннәрен бәрән шунда йоклар, — диде.
— Билгеле. Акыллы булсаң, көндезләрен бәйләп куяр өчен бау да, казык та бирермен.
Нәни принцның йөзе караңгыланып китте:
— Бәйләп куярга? Ә ни өчен?
— Бәйләп куймасаң, ул әллә кайларга китеп барыр да адашыр.
Минем дустым тагын яңгыратып көлеп куйды:
— Кая китсен ди ул?
— Кая булмас? Туп-турыга, аягы кая атласа — шунда. Аннары Нәни принц җитди итеп:
— Анысы куркыныч түгел, минем анда бик кысан, — диде. Аннан соң, моңсуланып:
— Гел турыга гына барсаң, ерак китә алмассың... — дип өстәде.
IV
Шулай итеп, мин тагын бер зур ачыш ясадым: ул яшәгән планета бары йорт зурлыгында гына икән.
Хәер, мин моңа артык гаҗәпләнмәдем дә. Чөнки Җир, Юпитер, Марс, Венера кебек зур планеталардан башка тагын йөзләгән бик кечкенә, хәтта телескоп аша да көчкә-көчкә генә күренә торган күк җисемнәре булуын белә идем.
Мондый планетаны ачканнан соң, астроном аңа исем түгел, ә номер гына бирә. Мәсәлән: астероид 3251.
Нәни принц "астероид В-612" планетасыннан очып килгән дип уйларга минем җитди дәлилләрем бар. Бу астероид телескопта бары тик бер тапкыр, 1909 елда гына күренеп китә. Аны төрек астрономы күрә.
Астроном үзенең искитәрлек ачышы турында астрономнарның Халыкара конгрессында чыгыш ясый. Ләкин аның сүзләренә берәү дә ышанмый, чөнки ул конгресска милли киемнән килгән була. Менә шундый халык инде бу зурлар!
В-612 астероидының бәхетенә, төрек солтаны, үлем җәзасы белән куркытып, илдәге бар кешене европача киенеп йөрергә мәҗбүр итә.
1920 елда теге астроном үзенең ачышы турында тагын бер мәртәбә чыгыш ясый. Бу юлы инде ул иң соңгы мода белән киенеп килгән була — һәм барысы да аның ачышын хуплап чыгалар.
В-612 астероиды тарихын тәфсилләп сөйләвем, хәтта номерын да әйтүем, һаман шул зурлар өчен инде. Алар саннарны бик тә яраталар бит. Әгәр дә берәр яңа дустың турында сөйли башласаң, алар иң кирәклесе турында белешмәсләр. Зурлар бервакытта да: "Аның тавышы нинди? Нинди уеннар ярата? Күбәләкләр тотамы ул?" — дип сорамаслар. Ә бәлки: "Аңа ничә яшь? Туганнары ничәү? Авырлыгы ни чама? Әтисенең эш хакы күпме?" — дип төпченерләр. Шуннан соң инде алар бу кеше турында барын да белдек дип уйлыйлар. Әгәр дә зурларга: "Мин бик матур йорт күрдем. Аның кирпечләре алсу төстә, тәрәзәләрендә яран гөл, түбәсендә күгәрченнәр", — дисәң, алар бу йортны һич тә күз алдына китерә алмаслар иде. "Йөз мең франк торырлык йорт күрдем", — дисәң, алар шунда ук: "Менә бу йорт, ичмасам!" — дип сокланырлар иде.
Мәсәлән, зурларга: "Менә сезгә Нәни принцның чыннан да дөньяда булуы турында дәлилләр: бу гаҗәеп малай көлә белә, аның үз планетасында бәрән булдырасы килә. Бәрән табу турында уйлаган кеше, һичшиксез, дөньяда яшәгән булырга тиеш бит инде", — дип әйтсәң, алар бары тик җилкәләрен генә җыерырлар һәм сиңа сәер караш ташларлар иде. Әгәр дә инде: "Ул астероид В-612 дип аталган планетадан килде", — дисәң, алар шунда ук сиңа ышанырлар һәм башка сораулар биреп аптыратмаслар. Зурлар шундый сәер халык инде алар. Тик шулай да зурларга каты бәрелергә ярамый. Балалар аларга карата бик мәрхәмәтле булырга тиеш.
Ләкин без, тормышның нәрсә икәнен аңлый торган кешеләр, саннарга һәм номерларга көлеп кенә карыйбыз. Мин бик теләп бу повестьны тылсымлы әкияткә охшатып язар идем. Менә болай итеп башлар идем мин:
"Борын-борын заманда булган ди бер Нәни принц. Ул үз гәүдәсеннән аз гына зуррак планетада яшәгән, бу принцның кем беләкдер бик тә дуслашасы килгән..." Тормышны аңлаган кешеләр моның чып-чын икәнен шунда ук күрерләр иде.
Чөнки мин бу китабымны кызык өчен генә укуларын һич тә теләмим. Нәни дустымны искә төшерүгә, йөрәгем авыртып кысылып куя. Аның турында сөйләү бик авыр миңа. Бәрәнен алып, мине ташлап китүенә менә алты ел узды инде. Мин сезгә аның турында күңелемдә онытылмаслык истәлек калсын өчен сөйлим. Дусларны оныту — бик күңелсез хәл бит. Бар кешенең дә дусты булмый. Саннардан башка берни белән дә кызыксынмый торган кешеләргә охшап калудан куркам мин. Менә шуңа күрә дә бер тартма буяу белән төсле карандашлар алып куйдым. Шушы яшькә җиткәч, бөтен гомере буена еланны эчке һәм тышкы яктан ясаудан башка эш кырмаган кешегә — әле анысы да алты яшьтә бит! — рәсем ясарга тотыну җиңел нәрсә түгел. Билгеле, мин булдыра алган кадәр охшатыбрак ясарга тырышырмын. Ләкин бу эшне ерып чыгуыма ышанмыйм. Рәсемнең берсе яхшы гына килеп чыкса, икенчесе тамчы да охшамый. Буй ягыннан да шулай: мәсәлән, бер рәсемдә — принц артык озын, ә икенчесендә артык бәләкәй булды. Аннан соң киеменең нинди төстә булуы да онытылган. Мин аны тегеләй дә, болай да ясарга тырышып карадым. Ялгышларым күп булыр, билгеле. Гаепкә алмассыз инде. Дустым бит миңа бер нәрсәне дә аңлатып тормый иде. Бәлки, ул мине дә үзе кебек үк, дип уйлагандыр. Тик, кызганыч, тартма эчендәге бәрәнне күрә алмыйм мин. Бәлки, мин бераз олыларга охшаганмындыр. Ахрысы, картаям бугай.
V
һәр көнне мин аның планетасы турында нинди дә булса яңалык ишетә идем. Сүз уңаенда ул ничек итеп планетасыннан китүе, сәяхәт итеп йөрүе турында әйтеп куйгалый иде. Өченче көнне мин баобаблар фаҗигасе турында белдем.
Моңа да бәрән сәбәпче булды. Нәни принц нәрсәгәдер борчыла башлады бугай, ул:
— Әйт әле, бәрәннәр чыннан да куак ашыймы? — дип сорады.
- Әйе.
— Менә монысы әйбәт! Тик мин бәрәннәрнең куак ашавы ни өчен болай әһәмиятле булуын аңламадым. Ләкин Нәни принц:
— Димәк, алар баобабларны да ашыйлар? — дип өстәде.
Мин аңа баобабларның куак түгел, ә чиркәү манарасы биеклегендәге агач булуын, хәтта көтүе белән филләр килсә дә, бер баобабны да ашап бетерә алмауларын әйттем.
Филләр турында ишеткәч, Нәни принц елмаеп куйды:
— Аларны берсе өстенә берсен бастырып куярга туры килер иде...
Ә аннан соң, сүзен дәвам итеп:
— Яңа шытып чыккан баобаблар бик кечкенә була бит, — диде.
— Монысы дөрес. Тик ни өчен синең бәрәнең баобаб ашарга тиеш соң әле?
— Нишләп инде ашамаска! — дип кычкырып җибәрде ул. Әйтерсең сүз гап-гади нәрсә турында бара иде. Эшнең нәрсәдә икәнен белгәнче, миңа байтак баш ватарга туры килде.
Нәни принцның планетасында, нәкъ башка планеталардагы кебек үк, файдалы үләннәр һәм чүп үләннәре үсә. Димәк, анда яхшы, файдалы үләннәрнең яхшы орлыклары һәм зыянлы чүп үләннәренең начар орлыклары бар. Ә орлыклар күзгә күренми бит. Уянып, якты дөньяга чыгарга уйлаганчы, алар тирән җир астында йоклап яталар. Тишелеп чыккач, үренте тураеп кояшка таба сузыла. Башта ул бик зәгыйфь, матур булып күренә. Әгәр дә ул булачак торма, яисә гөләп куагы икән — үсә бирсен. Әгәр дә инде берәр чүп үләне булса — тамыры белән йолкып ташларга кирәк. Нәни принц планетасында коточкыч явыз орлыклар бар... Баобаб орлыклары алар. Планета туфрагы шул орлыклар белән тулган. Әгәр баобаб үрентеләрен вакытында танып йолкымасаң — соңыннан аннан котылырмын димә. Ул бөтен планетаны басып китәчәк. Баобаб тамырлары планетаны үтәли тишеп чыгачак. Әгәр дә планета бик кечкенә, ә баобаблар бик күп булса, алар аны кисәкләргә ватып бетерәчәк.
— Шундый бер кагыйдә бар, — диде миңа соңрак Нәни принц. — Иртән торып юынгач, үзеңне тәртипкә китергәч — шунда ук планетаңны да тәртипкә китер. Баобаб белән гөләп үсентеләре башта бер-берсенә охшап тора. Аларны аерып була башлагач ук, вакытны сузмыйча, баобабларны утарга кирәк. Бик күңелле эш түгел ул түгелен, әмма аның әллә ни авырлыгы юк.
Безнең балалар да яхшырак аңласын өчен, бу рәсемне ул миңа тырышыбрак ясарга киңәш итте.
— Әгәр дә аларга кайчан да булса сәяхәт итәргә туры килсә, моның кирәге чыгачак, — диде ул. — Башка эшләр көтеп тә торыр, зыян юк. Ә менә баобабларга ирек куйсаң, бәхетсезлек киләсен көт тә тор. Мин бер ялкау яшәгән планетаны беләм. Ул өч куакны вакытында утамаган булган...
Нәни принц барысын да җентекләп сөйләде, ә мин ул планетаның сурәтен ясадым. Кешеләргә акыл өйрәтергә бер дә яратмыйм мин. Ләкин бик күпләр баобабның никадәр зыян китерүен белеп бетерми. Чөнки астероидка барып эләккән һәр кешегә бик зур куркыныч яный. Шуңа күрә бу юлы миңа гадәти тыйнаклыкны онытып торырга туры килә. "Балалар, баобаблардан сакланыгыз!" — дим мин. Дусларымны инде күптәннән сагалаган куркынычтан аралап каласым килә. Кайчандыр мин үзем шикләнмәгән кебек, алар да бу хәвеф турында белмиләр, шикләнмиләр бит. Менә ни өчен әлеге рәсемне бик тырышып ясадым. Әмма моңа киткән вакытымны һич тә кызганмыйм. Бәлки, сез: "Ә ни өчен бу китапта тагын шушындый әйбәт рәсемнәр юк?" — дип сорарсыз. Җавап бик гади: мин бик нык тырыштым, ләкин, барыбер, берни барып чыкмады. Ә баобаблар рәсемен ясаганда, бу эшнең кичектергесез һәм бик кирәкле икәнлеген тою миңа илһам бирде.
VI
Нәни принц! Мин әкренләп синең тормышыңның ни дәрәҗәдә сагышлы һәм бертөрле булганын аңладым. Синең бердәнбер юанычың кояш баеганын карау булган. Бу турыда мин дүртенче көнне иртән белдем. Син:
— Мин кояш батканын карарга яратам. Әйдә, кояш батканны карап торабыз, — дидең.
— Аны көтәргә кирәк бит.
— Нәрсәне көтәргә?
— Кояш батканын.
Башта син бик гаҗәпләндең, аннары көлеп куйдың:
— Мин әле үземне һаман өемдә дип хис итәм бит. Чыннан да, Америкада төш вакыты булганда, Франциядә кояш баеганын барысы да белә. Әгәр дә бер минут эчендә Франциягә күчеп булса, без шәфәкъне күрә алыр идек. Кызганычка каршы, Франция моннан бик-бик ерак шул. Ә үз планетаңда сиңа урындыкны берничә адымга күчереп кую да җиткән. Кайчан теләсәң, шунда шәфәкъне күрә алгансың..
— Берсендә мин кояш батканын кырык өч тапкыр күрдем...
Бераз торгач, син тагын өстәп куйдың:
— Беләсеңме... бик моңсу булган чакларда кояш баешына карау шундый рәхәт...
— Димәк, шәфәкъне кырык өч тапкыр күргән көнне сиңа бик ямансу булган?
Ләкин Нәни принц җавап бирмәде.
VII
Бишенче көнне, һаман да шул бәрән аркасында, Нәни принцның тагын бер серен ачтым. Озак вакыт уйланып йөреп, бер катгый фикергә килгән кешедәй, ул кинәт кенә сорап куйды:
— Куак ашагач, ул бәрән чәчәкләрне дә ашый торгандыр инде?
— Нәрсә эләксә, шуны ашый ул.
— Чәнечкеле чәчәкләрне дәме?
— Әйе, аларны да.
— Алай булгач, чәнечкеләр нигә кирәк соң?
Бу турыда мин белми идем. Вакытым да бик тар — моторны тизрәк төзәтергә кирәк. Хәлем авырлашканнан-авырлаша бара, су да бетеп килә. Мин инде үземнең язмышым өчен борчыла башлаган идем.
— Чәнечкеләр нигә кирәк?
Нәни принц нинди дә булса сорау бирсә, җавап алмый торып тынычланмый иде. Мотор эчендәге киребеткән бер болт чыгырымнан чыгарды, шунлыктан, уйлап-нитеп тормыйча:
— Чәнечкеләрнең бернигә дә кирәге юк, чәчәкләр аларны ачулары килгәнгә генә үстерәләр, — дидем.
— Менә ничек!
Бераз тын торганнан соң, ул ярыйсы ук ачулы тавыш белән болай диде:
— Ышанмыйм мин сиңа! Чәчәкләр алар көчсез һәм саф күңелле. Ләкин аларның батыр булып күренәселәре килә. Чәнечке белән барысын да куркытабыз дип уйлыйлар алар...
Мин дәшмәдем. "Әгәр бу болт хәзер дә бирешмәсә, мин аны чүкеч белән бәреп сындырачакмын", — дип уйладым. Нәни принц уйларымны тагын бүлде:
— Ә син чәчәкләр турында...
— Юк ла! Берни дә уйламыйм мин! Телемә ни килсә, шуны әйттем. Күрәсең бит, минем аннан җитдирәк эшем бар. Ул гаҗәпләнеп миңа карады.
— Җитди эш?!
Ул, күзен алмыйча, миңа карап торуында булды. Кулына чүкеч тоткан, өс-башы майга баткан кешенең әллә нинди иләмсез болтлар белән маташуына шаккаткандай:
— Син зурлар кебек сөйлисең! — диде.
Мин уңайсызланып киттем. Ә ул сүзен дәвам итте:
— Бар нәрсәне бутыйсың син... берни дә аңламыйсың!
Әйе, аның бик нык ачуы чыккан иде. Принц башын чөеп җибәрде, алтынсу чәчләре җилгә таралып китте.
— Мин шундый планета беләм. Анда кызыл йөзле бер кеше яши. Ул гомере буена бер тапкыр да чәчәк иснәмәгән.-Бер тапкыр да йолдызга карамаган. Бервакытта да, беркемне дә яратмаган.
Беркайчан берни дә эшләмәгән. Аның бердәнбер шөгыле — саннар кушу. Иртәдән кичкә кадәр ул нәкъ синең шикелле һаман бер үк сүзне кабатлый: "Мин җитди кеше! Мин җитди кеше!" Горурланудан шардай кабара. Ә чынында исә, кеше түгел, гөмбә ул! - Нәрсә?
— Гөмбә!
Нәни принц ачуыннан агарынып китте.
— Инде миллион еллар буе чәчәкләрнең чәнечкесе үсә һәм, шуңа да карамыйча, миллион еллар буе бәрәннәр аларны ашап килә. Ә чәчәкләр бернинди файдасы булмаган бу чәнечкеләрне тырыша-тырыша үстерүләрен дәвам итә. Моны аңлау — җитди нәрсә түгелмени? Бәрәннәр белән чәчәкләрнең сугышып яшәве шулай кечкенә нәрсәмени? Теге капкорсак әфәнденең арифметикасыннан җитдирәк һәм әһәмиятлерәк эш түгелмени бу? Әгәр дә мин үз планетамда үсүче бердәнбер чәчәктән башканы белмәсәм, ә кечкенә бәрән беркөнне, нәрсә эшләгәнен дә аңламастан, бу чәчәкне ашаса? Синеңчә, бу мөһим түгелме?
Аның йөзе кызарып чыкты. Аннары ул тагын сүзен дәвам итте:
— Әгәр миллионлаган йолдызларның берсендә генә үскән бердәнбер чәчәкне яратсаң, бәхетле булу өчен шул җитә. Күккә караган саен: "Кайдадыр шунда минем чәчәгем яши..." — дип юанасың. Әгәр дә аны бәрән ашый калса, бу
— бөтен йолдызлар берьюлы сүнгән кебек бит! Синеңчә, бу нәрсә мөһим түгелме!
Нәни принц башка сүз әйтмәде. Аннары ул кинәт үксеп еларга тотынды. Караңгы төште. Мин эшемне ташладым. Каһәр суккан болт белән чүкеч, сусау һәм үлем инде миңа көлке булып тоела башлады. Йолдызда, дөресрәге, планетада
— Җир дип аталган минем планетамда — Нәни принц елый. Аны юатырга кирәк. Мин принцны кулыма алдым да көйли-көйли тирбәтергә тотындым:
— Яраткан чәчәгеңә берни дә булмас... Мин синең бәрәнеңә борынчык ясармын... Синең чәчәгеңә каплавыч ясармын... Мин...
Мин үземнең нәрсә сөйләгәнемне үзем дә аңламый идем. Миңа коточкыч уңайсыз булып китте.
Ничек итеп аны юатырга, ничек итеп җанына якын сүзләр табарга да белмәдем...
Бик тә серле бит ул күз яше иле.

VIII
Озакламый мин бу чәчәк турында күбрәк белдем. Нәни принц планетасында һәрвакыт бик гади, әллә ни күзгә бәрелеп тормаган чәчәкләр үскән. Таҗ яфраклары да аз икән. Шуңа күрә алар, күп урын алмыйча һәм беркемгә дә комачауламыйча, тыныч кына үсеп утыралар, ди. Бу чәчәкләр иртәләрен ачылалар, ә кич
җитүгә сулалар икән. Ә монысы кайдандыр, ничектер килеп эләккән орлыктан тишелеп чыккан. Башка бер үсентегә дә охшамаган бу шытымнан Нәни принц көннәр буе күзен ала алмый икән. Бәлки, ул баобабның яңа төредер? Ләкин күп тә узмый, шытым, үсүдән туктап, чәчәккә бөреләнә. Нәни принцның әле беркайчан да бу кадәр зур бөре күргәне булмый. Ул, могҗиза көткәндәй, тынып кала. Ә билгесез кунак, үзенең яшел өенә яшеренгән килеш, һаман ыспайлана, бизәнә. Ул башта тырышып-тырышып буяулар сайлый. Аннары ашыкмый гына бер-бер артлы таҗ яфракчыкларын иңенә салып карый. Чәче-башы тузган ниндидер бер мәк чәчәгенә охшарга теләми ул. Бик тә, бик тә чибәр булып күренәсе килә аның. Әйе, әйе, гаҗәеп кыланчык була ул! Көн артыннан көн үтә, чәчәк һаман бизәнә бирә. Ә беркөнне, кояш чыгып килгән вакытта, чәчәк таҗлары ачыла.
Бу мизгелне көтеп күпме көч түккән чибәркәй, иснәп куйганнан соң, болай ди:
— Уф, көчкә уяндым... Гафу итегез... Үземне тәртипкә китерергә дә өлгермәдем...
Нәни принцның шатлыгы эченә сыймый:
— Сез нинди гүзәл! — ди ул.
— Чыннан дамы? — дигән җавап ишетә Нәни принц. —
Шуны да онытмагыз, мин бит кояш белән бергә тудым.
Нәни принц бу гаҗәеп кунакның бигүк тыйнак түгеллеген аңлый, билгеле. Ләкин холкы нинди генә булса да, ул искиткеч матур!
Бераздан чәчәк тагын телгә килә:
— Тамак ялгарга вакыт бугай инде. Сез миңа ярдәм итмәссезме икән?..
Нәни принц уңайсызланып китә, аннары чишмә суы алып килеп чәчәккә сибә.
Бу сылукай горур һәм үпкәчел булып чыга. Нәни принцны тилмертеп бетерә ул. Аның дүрт энәсе була.
— Әйдә, юлбарыслар килә бирсен. Мин аларның тырнакларыннан курыкмыйм, — дип әйтеп куя ул бервакыт.
— Минем планетамда юлбарыслар яшәми, — дип каршы төшә Нәни принц. — Аннары, юлбарыслар үлән ашамый.
— Мин үлән түгел, — ди чәчәк, үпкәләп.
— Гафу итегез...
— Юлбарыслар куркыныч түгел, ләкин мин бик тә җилдән куркам. Чаршавыгыз юкмы сезнең?
"Үзе үсемлек, ә үзе җилдән курка... бик сәер... — дип уйлый Нәни принц. — Нинди авыр холыклы бу чәчәк"...
— Кич җиткәч, мине берәр нәрсә белән капларсыз. Сезнең монда бик суык. Планетагыз бигрәк шыксыз. Менә мин яшәгән җирдә...
Чәчәк сүзен әйтеп бетерми. Монда килгәндә орлык кына иде бит әле ул. Башка дөньялар турында каян белсен ди инде... Нигә дип шулай алдашырга! Сылукайның үзенә дә уңайсыз булып китә, ахрысы. Ул, Нәни принцны оялтырга уйлап, бер-ике тапкыр йөткергәләп куя да:
— Чаршау кайда соң? — дип сорый.
— Мин... алып килергә уйлаган идем дә... сезнең сүзне тыңлап бетермичә китә алмадым.
Шулчак чәчәк, әйдә бераз кызгансын, тилмерсен әле дип, ныграк йөткерә башлый.
Бу гүзәл чәчәкнең һәр сүзен тыңларга әзер торса да, озакламый Нәни принцның күңелендә икеләнү тойгылары уяна. Юк кына сүзләр дә аның җанын рәнҗетә. Тиздән ул үзен бик бәхетсез итеп сизә башлый.
— Аның сүзләрен юкка тыңлаганмын мин, — диде ул миңа бервакыт. — Беркайчан да чәчәкләр сөйләгән сүзгә игътибар итәргә ярамый икән. Чәчәкләргә карап сокланырга, аларның хуш исләрен иснәргә генә кирәк икән. Минем чәчәгем бөтен планетага хуш ис таратты, ә мин шуңа шатлана да белмәдем. Ә ул юлбарыс тырнаклары турында сөйләшүләр... Алар минем күңелне йомшартырга тиеш иделәр, ә минем, киресенчә, ачуым чыкты...
Аннары ул тагын болай диде:
— Ул чакта мин берни дә аңламаганмын! Сүзгә түгел, эшкә карап фикер йөртергә кирәк булган. Ул миңа үзенең хуш исен бүләк итте, тормышымны бизәде. Качарга кирәкми иде миңа! Аның гөнаһсыз хәйләләре бары назлану икәнен аңламаганмын. Чәчәкләргә эзлеклелек җитми шул! Бик яшь идем әле мин, яратуның нәрсә икәнен белми идем.
IX
Минем аңлавымча, Нәни принц киек казлар белән бергә сәяхәт итәргә җыенган булса кирәк. Соңгы көнне ул үз планетасын тагын да тырышыбрак җыештырган. Янар вулканнарны җентекләп чистарткан. Аның ике янар вулканы булган. Иртәләрен анда аш җылыту бик тә уңайлы, ди. Шуның өстенә, планетада тагын бер сүнгән вулкан бар икән. Дөньяда нинди хәлләр булмас дип, Нәни принц сүнгән вулканны да чистарткан. Яхшылап чистарткач, вулканнар әкрен һәм тыныч кына яна башлыйлар икән. Вулкан ату — мич торбасындагы корымга ут кабып, янгын чыгу белән бер ул. Без — Җир кешеләре — бик кечкенәләр шул, вулканнарны чистарта алмыйбыз. Шуңа күрә алар безгә бәла-каза китерәләр дә.
Аннары Нәни принц, моңсуланып, соңгы баобаб шытымнарын йолкып ташлый. Бөтенләй әйләнеп кайтмаска уйлый ул. Ләкин бу иртәдә гадәти эш тә аңа зур ләззәт бирә. Ә инде гаҗәеп чәчәккә су сибеп, өстенә каплавыч ябарга җыенганда, аның хәтта елыйсы килеп китә.
— Хушыгыз, — ди ул. Сылу чәчәк җавап бирми.
— Хушыгыз, — дип кабатлый Нәни принц.
Чәчәк йөткереп куя. Тик суык тигәннән түгел, билгеле.
— Мин юләр булганмын, — ди чәчәк, ниһаять. — Зинһар, гафу ит һәм бәхетле булырга тырыш.
Ник бер ачулы сүз әйтсен. Нәни принцка бу бик тә гаҗәп тоела. Кулына пыяла каплавыч тоткан килеш, ул беразга каушап, югалып кала. Каян килгән аңа мондый нәфислек?
— Әйе, әйе, яратам мин сине, — дигән сүзләр ишетә Нәни принц. — Синең моны белмәвеңә мин үзем гаепле. Ә хәзер әллә ни кирәге дә юк инде. Ләкин син дә, нәкъ минем шикелле, беркатлы идең. Бәхетле булырга тырыш... Каплавыч монда калсын, аның миңа башка кирәге чыкмас.
— Ә җил...
— Миңа ул кадәр үк суык тимәгән лә... Төнге салкынча һаваның файдасы гына булыр. Мин чәчәк бит.
— Ә җәнлекләр, бөҗәкләр...
— Күбәләкләр белән танышасың килсә, берничә күбәләк кортына гына түзәргә туры килер инде. Күбәләкләр бик тә сөйкемледер... Алардан башка минем янга тагын кем килеп йөрер? Син бик ерак булырсың бит. Ә зур җәнлекләрдән курыкмыйм мин. Тырнаклар миндә дә бар...
Ул, бик самими генә итеп, дүрт энәсен күрсәтә. Аннары өстәп куя:
— Ярый, озынга сузма, түзәр хәлем калмады! Китәргә булгансың икән — китә бир.
Күз яшьләрен Нәни принцка күрсәтәсе килми аның. Бик тә горур чәчәк була ул...
X
Нәни принц планетасына иң якыны 325, 326, 327, 328, 329 һәм 330 нчы астероидлар була. Башлап ул шуларга барырга ниятли. Үзеңә бер эш табарга һәм нигә дә булса өйрәнергә кирәк бит инде.
Беренче астероидта король яши икән. Ул башыннан аягына кадәр җете кызыл киемгә һәм мехларга төренеп, гади, ләкин бик мәһабәт тәхеттә утыра ди.
— Менә минем буйсынучым! — дип кычкыра король Нәни принцны күрүгә.
"Ничек таныды икән? — дип уйлый Нәни принц. — Ул бит мине беренче мәртәбә күрә!"
Корольләрнең дөньяга бик өстән караганын, алар өчен бар кешеләрнең дә бары тик буйсынучылар икәнен белми шул ул.
— Якынрак кил, минем сине күрәсем килә, —ди король, үзенең кем өчендер король була алуы белән горурланып.
Нәни принц, утырырга урын эзләп, як-ягына карана, ләкин мех белән бизәлгән зиннәтле япанча бөтен планетаны каплаган була. Бик арыган булсаң да, басып тормый хәлең юк... Шулчак ул ирексездән иснәп куя.
— Монарх каршында авыз ачып иснәү безнең итагать кагыйдәләре тарафыннан тыела, — ди король. — Мин сиңа иснәмәскә әмер бирәм.
— Мин ялгыш кына, — дип җавап бирә Нәни принц, оялып. — Мин бик озак юлда булдым, бөтенләй йокламадым...
— Алай булгач, мин сиңа иснәргә әмер бирәм, — ди король. — Күп еллар буе беркемнең дә иснәгәнен күргәнем юк. Миңа хәтта кызык та. Әйдә, иснә! Боерыгым шул.
Нәни принцның йөзенә кызыллык йөгерә. Ул көч-хәл белән:
— Мин, мин... каушыйм... мин башка булдыра алмыйм... — ди.
— һе, һе... Алай булгач... алай булгач, мин сиңа иснәргә дә, иснәмәскә дә...
Король буталып бетә, хәтта аның бераз ачуы да чыга бугай. Король өчен иң мөһим нәрсә — бөтен кешенең дә аңа берсүзсез буйсынуы бит. Тыңлаусыз кешеләрне яратмый ул. Бу — хокукы чикләнмәгән монарх икән. Ләкин ул бик мәрхәмәтле була, шунлыктан, бары тик акыллы әмерләр генә бирә икән.
"Әгәр дә мин генералыма диңгез акчарлагына әверелергә кушсам, — дип сөйли торган була ул, — һәм генерал әмерне үти алмаса, бу аның гаебе белән түгел, ә минем гаебем аркасында булачак".
Нәни принц, оялып кына:
— Утырырга мөмкинме? — дип сорый.
— Утырырга әмер бирәм! — дип җавап кайтара король һәм, матур ишарә белән, зиннәтле япанчасының бер итәген җыеп куя.
Нәни принц аптырашка кала. Шундый кечкенә планета... Король нәрсә белән генә идарә итә икән соң?
— Король галиҗәнапләре, — дип башлый ул, — сорарга рөхсәт итегез...
— Сорарга боерам! — ди король, ашыгып.
— Король галиҗәнапләре... сез нәрсә белән идарә итәсез?
— Бөтен нәрсә белән, — дип, гади генә җавап бирә король.
— Бөтен нәрсә белән?
Король, тыйнак кына итеп, үз планетасына, аннан башка планеталарга һәм йолдызларга күрсәтә.
— Сез шуларның барысы белән дә идарә итәсезме? — дип кабатлап сорый Нәни принц.
— Әйе, — ди король.
Чөнки ул чыннан да бернинди чикләүләрне белми иде.
— Йолдызлар да сезгә буйсынамы? — дип сорый Нәни принц.
— Билгеле, — ди король. — Йолдызлар миңа берсүзсез буйсыналар. Сүземне тыңламаучыларны яратмыйм мин.
Нәни принц таң кала. Аңа булсын иде шундый көч-куәт! Ул чакта кояш батканын көнгә кырык дүрт тапкыр гына түгел, ә җитмеш ике, йөз, ике йөз тапкыр күрә алыр иде, хәтта урындыкны күчереп торасы да булмас иде. Аннары ул, үзенең планетасын искә төшереп, тагын моңсулана һәм, бар батырлыгын җыеп:
— Минем кояш баешын күрәсем килә... Зинһар өчен, миңа яхшылык эшләгез, кояшка баерга әмер бирегез... — дип корольдән сорый.
— Әгәр дә мин берәр генералга күбәләк булып чәчәктән чәчәккә очып йөрергә, яисә трагедия иҗат итәргә, йә булмаса диңгез акчарлагына әверелергә кушсам, ә генерал әмерне үтәмәсә, ул чакта кем гаепле булыр — улмы, әллә минме?
— Сез, король галиҗәнапләре, — дип җавап бирә Нәни принц бер дә икеләнмичә.
You have read 1 text from Tatar literature.
Next - Нәни Принц - 2
  • Parts
  • Нәни Принц - 1
    Total number of words is 4651
    Total number of unique words is 1870
    39.8 of words are in the 2000 most common words
    55.2 of words are in the 5000 most common words
    63.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Нәни Принц - 2
    Total number of words is 4685
    Total number of unique words is 1606
    40.2 of words are in the 2000 most common words
    55.9 of words are in the 5000 most common words
    63.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Нәни Принц - 3
    Total number of words is 2828
    Total number of unique words is 1247
    46.5 of words are in the 2000 most common words
    61.4 of words are in the 5000 most common words
    68.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.