Latin

Фаҗига - 1

Total number of words is 4346
Total number of unique words is 2351
34.5 of words are in the 2000 most common words
49.4 of words are in the 5000 most common words
57.4 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Тыштан солдат,
Ә эченнән җәллад,
Йөрәгендә агу һәм мәкер;
Ул йөрәкне күрсә, Нерон чиркәнер,
Торквемадо кәфенен бөркәнер.
Юл башы
1
Институтның тулай торагыннан чыкканда таң атып, кояш инде күтәрелә дә башлаган иде. Гадәттә мондый көзге иртәләрдә Казан өстенә Иделне каплаган куе томан сарыла, көн җылынып беткәнче шәһәр шуннан арына алмый – ак чыбылдык астында кала иде.
Бүген ул томан да юк – күк йөзе күм-күк. Көнчыгыштан көлтә-көлтә алтын нурлар сибелә. Көн җылы, матур булыр ахрысы. Иртәнге салкын һәм дымсулык мөгаен кичәге яңгырның сулышы гынадыр. Гаҗәп! Югыйсә инде “әбиләр чуагы” узганга да айдан артык. Бүген октябрьнең егерме бише бит инде. Бәйрәмгә дә ерак калмады – ике атнадан да ким. Быелгы бәйрәм аеруча тантаналы, күңелле булыр – Бөек Октябрьгә егерме яшь тулачак.
Безнең институт колоннасын бәйрәм демонстрациясенә алып чыгуны ректор быел да миңа тапшырды. Ни генә әйтмә – командир кисәге бит мин. Институтка килеп кергәндә шинель петлицаларымда чия кызыл өчпочмаклар яна иде... Әле дә өстән хәрби мундир төшми. Ләкин студентларның әзерлеге ташкүлчим, нибары ике тапкыр җыелдык – саф дигәннең исе дә юк, сыер көтүе кебек, беребез алда, икенчебез артта. Бигрәк тә кызлар шырык-шырык көлеп теңкәгә тия. Кычкыра-кычкыра тамагым карлыгып бетте. Ай-һай, бу хәтле дә йөгәнсез булыр икән хатын-кыз дигән халык!
Дөресен әйткәндә, әле кайсы факультет артыннан кайсы барасы да ачыкланмаган. Беренче җыелуда тарих факультеты алда иде. Икенчесендә, маршировка вакытында, ректор минем планны бозды да ташлады. “Алдан биофак барсын. Анда кызлар күп, чәчәкләр белән чыгарлар”, – дип, бер көтү йөгәнсез кызны колоннаның алдына бастырды. Ачуымнан шартларга җитештем, чак-чак кына ректорны сүгеп ташламадым – тешләремне кысып калдым.
Ә менә кичә төнлә үзен, ректорны әйтәм, кулга алганнар, халык дошманы булган ди. Кем белә, булса булгандыр, революциягә хәтле чит илдә укып кайткан зыялы бит. Болай үзе бик совет яклы булып сөйли иде. Кем әйтмешли, кеше карбыз түгел, эчен ярып карап булмый. Безнекеләр юкка, бер дә тикмәгә кулга алмаслар...
– Борыл, уңга!
Кырыс әмер уйларымны бүлдерде. Мин ялгыз гына түгел, өчәү барабыз икән ләбаса.
Толстой тыкрыгыннан борылып – безнең тулай торак шушында – Карл Маркс урамына чыктык. Монда буп-буш, машиналар да күренми. Әле трамвайлар да шолдыр-гөлдер йөри башламаган. Кала өчен сәер бер тынлык. Асфальт түшәлгән киң урамның ике ягы буйлап тезелгән өчәр, дүртәр катлы ташпулатларның тәрәзәләрендә пәрдәләр. Йоклыйлар. Иртәнге тәмле төшләрен күрә-күрә йоклыйлар булыр бу йортлардагы казанлылар.
– Шарт-шорт!
– Шарт-шорт!
Эңгер-меңгердә йокымсырап торган урам сискәнеп-сискәнеп, безнең өч пар дагалы итекләрнең шакылдавын кабатлый.
– Шарт-шорт!
– Шарт-шорт!
Уң ягымдагы опервәкил (ул үзен шулай таныштырды) буйга миннән аз гына калку, гәүдәгә дә тулырак. Күкрәге киерелеп алга чыккан. Башы югары күтәрелгән – парадта Мавзолей яныннан узамыни. Бик тырышып кырынган булуына да карамастан, сакал-мыеклар күгәреп тора. Борыны бөкре. Кашлары кап-кара – бергә кушылып, эчкә баткан ачулы күзләрен каплап торалар. Зәһәр, усал күренә, сөйләшми. Янындагы яшьрәк егеткә боерыкны кашлары белән генә бирә; аларны бер төшерә, бер күтәрә – янәсе, алып кал, алып кит минем кәгазьләрне (хәзер ул яшүсмер солдат сул ягымнан атлый). Тегесе шуны төшенеп, боерыкны үтәп кенә тора – ишарәләр белән фәрман бирүгә өйрәнеп беткән күрәсең. Бәлки, мондый җаваплы хезмәткәрләр шулай ым белән генә сөйләшергә тиешләрдер. Минем кызым кияү күргәнмени, кодагый, дигәндәй, алар белән кем аралашкан. Тәбәнәк яшүсмер солдат безнең озын-озын итеп атлауга иярә алмый аптырап бетте, гел ялгыша, җәһәт кенә ике-өч адым алга чыгып та карый, тик теге усал кашлар бүселеп күзгә төшкәч, тагын янәшәбезгә баса. Җитмәсә, шинеле дә озын, атлаган саен, ашыккан саен чабуларына урала...
– Тукта!
Атылып килгән автомашина астына чак кына барып кермәде яшь күршем. Машина безне җиле белән кагып, шофер тормозга баскан күрәсең, чинап сискәндерде.
– Киттек!
Тагын асфальт дөпелди башлады:
– Шарт-шорт!
– Шарт-шорт!
Әй, әйтергә онытканмын бит әле, сул яктагы солдат минем бер кочак китапларны, кулъязмаларны күтәреп бара. Җәймәгә төреп бәйләнгән хәзинәдә Күкчәтауда вакытта ук язылып, калын-калын дәфтәрләргә күчерелгән шигырьләр, поэмалар, хикәяләр дә бар. “Тау гыйшкы” дигән хикәянең тышлыгына Нури Арсланов кыя-ташлар ясаган иде. Алар арасыннан ике ачулы күз карый. Күзләр арасында хәнҗәр... Хәнҗәрдән кан тамчылый... Менә хәзер шул “контр кәгазьләрне” солдат күтәреп бара. Әле бер, әле икенче кулына күчерә – кәгазь авыр була бит ул. Үзем булышыйм дигән идем, опер кашларын җыерды:
– Яр-рамый!
Бигрәк әйбәт, югыйсә мин дә бу солдат сыман, ул “контр” төенне күтәреп килә-килә шабыр тиргә төшкән булыр идем.
...Әй, әкәмәт тә булды инде тентүләре! Нәкъ бер яшерен-хәтәр әйбер эзләгән сыман кыландылар. Юкса, аркылыга-буйга өчәр метрдан артмаган студент бүлмәсендә ни табасың – карават, өстәл, тумбочка, китаплар да кулъязмалар гына инде. Соңгылары – тумбочкада, карават астында, тәрәзә төбендә. Күбесе инде кояшта ята-ята саргаеп беткән. Монда Ленинның утыз томлыгы, Маркс, Энгельс әсәрләре, дәреслекләр һәм әдәби китаплар – Горацийдан башлап М.Горькийга хәтле. “Тиле таш җыяр, син китап җыясың”, ди торган иде өйдә вакытта әни мәрхүмә. Монда, Казанда, чыннан да, гонорар алган саен бер кочак китап күтәреп кайта торган булдым. Хәзер инде менә шуларның астын өскә китерәләр. Опер дигәне һәр китапның бит араларын тикшереп-карап утыра. Көләсем килә: ни эзли? Әллә инде, патша төрмәсендә утырган революционерларныкы төсле, китап юллары арасына сөт белән язылган “контр” сүзләр-өндәмәләр бар дип уйлыймы? Кыяфәте! Шундый җитди, бөтен игътибары әлеге саргаеп беткән китап битләрендә – кашлар җыерылып, асылынып төшкән. Актара да актара. Әйдә, бер рәхәтләнсен, ни табар икән!..
Бервакыт чират гарәп хәрефләре белән язылган караламаларыма килеп җитте.
– Бу ни бу? – Ачуыннанмы, әллә бик җитди бер гаеп таптым дип куануыннанмы, опер сикереп торды. – Бу нинди кыргаяк эзләре?
– Бу бит безнең элекке алфавит.
– Конспирация! – Опер солдатка текәлде. – Кара, бу конспиратив кәгазьләрнең барысын да, бер битен дә калдырмыйча җыеп бәйлә!
Солдат чын-чынлап каушап, ашыгып, кулъязмаларымны җыярга тотынды. Шигырьләр, хикәяләр, әле язылып яткан “Мәхәббәт һәм өмет” романымның караламалары. [Аның беренче бүлекләре “Кызылармеец” газетасында басылган да иде инде]
– Ә менә монда... Нинди хәнҗәр? Нигә кан? Ә?
Мин чыдый алмадым, көлем җибәрдем.
– Бу бит “Тау гыйшкы” дигән хикәямнең тышлыгы.
– Ыржайма! – Опер калын дәфтәргә язылган хикәяне кулымнан тартып алды. Димәк, террорга өндисез! Яле.
Моннан соң опер үзе дә карават астына кереп китте. Бөтен чүп-чарны тартып чыгарып актарырга кереште. Мин тәрәзә төбенә менеп утырдым – әйдә, рәхәтләнеп бер тузанга буялыгыз.
Институтның тулай торагында нигездә биш-алты кешегә исәпләнгән бүлмәләр. Ә менә ике кешелеге берничә генә иде.
Деканат, яхшы укыйлар, иҗат эше белән шөгыльләнәләр дип, аларның берсен, түбән каттагысын, Хатип Госманов белән миңа биргән иде. [Соңыннан ул филология фәннәре докторы, профессор булды.] Хатип белән бик тиз дуслаштык: сер уртак, бер сынык икмәкне бүлеп ашыйбыз. Үткән көнне ул бер атнага Васильевога киткәч, бүлмәдә ялгызым гына калган идем.
Әүвәле иртәгәге лекцияләргә әзерләндем – укыдым, конспектлар яздым. Аннан “Мәхәббәт һәм өмет”кә тотындым.
Язучы иҗатында гаҗәп кызык хәлләр була икән. Менә романның кереш өлеше һәм ахыры язылып беткән. Ә уртасы – юк, тотынылмаган да. Сәбәп? Сәбәп менә нәрсәдә: романның баш герое политрук Гыйльфанов чик буе бәрелешләренең берсендә яраланып японнар кулына әсирлеккә төшә. Билгеле инде, аны төрмәгә ябалар, сорау алулар башлана. Чик буе корылмаларының планын, Кызыл Армиянең техник көчләре турында сөйләүне таләп итәләр. Бу сорауларга җавап бирмәгәч, аны газапларга тотыналар.
Менә шушы бүлекләрдә вакыйганы нәкъ япон төрмәләрендәге кебек итеп, бар вәхшилеге белән тасвирларга кирәк бит. Ә ничек? Мин бит үз гомеремдә төрмә, камера, карцер, сорау алу, надзиратель, тикшерүче дигәннәрне күргән кеше түгел. Язучы бары үзе күргәнне-белгәнне генә язарга тиеш. Укучыларның күңелен җәлеп итәргә тели икән, һичбер уйдырмага урын бирмәскә тиеш. Дөресен генә әйткәндә, мин инде эчемнән, Печән базарына барып берәр вак-төяк әйбер урлап тотылырга да төрмәгә эләгергә дип план корып йөри идем.
Язып утыра-утыра күзләрем чепелди башлады – арыдым. Сәгатькә карасам, төнге ике икән инде. Чишенә башладым. Ишекне чиртәләр. Мөгаен Хатип кайткан – ял йорты ошамагандыр, әллә авырып киттеме? Ашыгып ишекне ачсам, менә бу чакырылмаган кунаклар. Башта аптырап киттем.
– Менә ордер, – дип, бер кәгазь суздылар, төшенмәдем, шулай да алдым.
Менә хәзер минем барлык кулъязмаларны, гарәп хәрефе белән басылган китапларымны зур ике төргәк итеп төреп, үзем белән бергә алып киләләр. Кая алып баруларын әйтмиләр – барыбер беләм. Көтмәгәндә ходай үзе төрмә капкаларын ачты бит әле. Тик менә төрмәгә кертмичә кайтарып җибәрмәсәләр генә ярар иде (бар план җимерелә бит), роман бетмичә ярты юлда калачак.
Әй, мәзәк тә булды бит әле чыкканда. Бүлмәне астын өстенә китереп туздырып бетергәч, опер үзе дә арыды ахрысы:
– Җитәр. Киттек, – диде һәм солдатка төргәкләрне күрсәтеп ымлады: – Ал боларны.
Мин шинелемне киеп, тумбочкадан бер пачка папирос эләктердем дә, ишеккә атладым. Ул ачылгач, ни күзем белән күрим – Зәйтүнә. Чәчләре тузгыган, үзе эчке күлмәктән генә.
– Ибраһим!
Ул акырып елап муеныма сарылмакчы иде, опер арабызга кереп басты:
– Яр-рамый!
Башта үзен сугып егасым килеп ачуым ташыган иде, аннан суындым. Чын-чынлап кулга алынгандай булсын инде дип, башымны иеп чыгып киттем. Зәйтүнә бер адым артка чигенде дә, караватыма егылды. Үзе һаман үксеп-үксеп елый...
– Тукта!
Баскычка абынып егыла яздым. Алдыбызда бихисап зур ишек. Аның ике ягында мылтыклы ике сакчы сын төсле катып тора.
– Уз!
Мин бусаганы атлап эчкә үттем.
Ишекләр шыгырдап ябылды.
2
Бер йомшак кына пышылдап, яшерен сер сөйләп, бер ярсып ярларга сугып чәчри бу дулкыннар, сихри, илаһи дулкыннар... Менә алар тагын якынлашалар һәм назлы кочаклап рәхәтлек диңгезендә тирбәтәләр. Нинди гаҗәп могҗиза бу “Амур дулкыннары”.
Гадәттә тикшерүче Бикчәнтәев, өенә җыенганда, тимер рәшәткәләр белән ныгытылган тәрәзәдәге форточканы шап итеп ябып бикләп куя иде, бу юлы ашыгудан ачык калдырган. Мен шушы кечкенә форточкадан аның кабинетына кичке салкын һава белән бергә илаһи бер моң агыла. Черек күл бакчасында тынлы оркестр “Амур дулкыннары”н уйный. Танцы мәйданчыгы хәзер яшьләр белән шыгрым тулыдыр. Яратам шул ерак Амур буйларын җанландыручы, хыял дулкыннарында тирбәтүче вальсны. Зәйтүнә бүген килде микән? Юктыр ла, кем белән килсен, мине алып киткәндә ничек үксеп елап калды ич ул.
Ә өченче көн.. Чыннан да, аны без гаҗәп күңелле уздырдык. Гомергә истә калыр ул көн.
Институт комсомол комитеты мине Казанка елгасы буендагы урамнарның берсенә яңа Сталин конституциясен, аның совет халкына биргән хокукларын танытырга, әңгәмәләр оештырырга билгеләгән. Башта факультет секретаре бу хәбәрне әйтүгә, пыр тузып ачуландым. Стена газетасын мин чыгар. Демонстрациягә колоннаны мин алып бар. Инде йорттан-йортка йөрергә! Юк, булмый! Мин институтның кендеге түгел. Миннән башкалар да бар. Аларны да җигәргә вакыт.
– Җүләр, син анда ялгыз бармыйсың, – секретарь хәйләле елмаеп күз кысты, – биофакның мадоннасы Зәйтүнә белән...
Эредем тә төштем – балавызмыни.
Инде көзнең соңгы көннәре булуга да карамастан, кояш быел җәйге кебек көләч – кыздырып тора. Якты, матур. Һава саф, үтәдән-үтә күренә. Казанка буендагы бакчаларда алма агачлары ут булып яна. Ботаклар алмаларын күтәрә алмый сыгылган. Әчкелтем тәмле алма исе, хуш ис...
Менә шул алма бакчалары буеннан, тар тыкрыклардан Зәйтүнә белән култыклашып, алма ашап барабыз. Юл уңаенда базарга кереп алган антоновкалар. Тәмле дә, ачы да – тешләр камаша. Зәйтүнә бертуктаусыз сөйли, көлә. Бигрәк чая, авызына шайтан төкергән, хәерсезнең. Әлгаязе билләһи, әйтем исә кайттым. Ә менә йортларга кереп халыкның җыйганда Зәйтүнә авызына су алгандай өнсез кала. Монда инде бар авырлык миңа төшә – Конституциянең барлык статьяларын аңлатып чыгарга кирәк!
Ә бүген? Бүген безнең участокка кем барыр икән? Зәйтүнә үзе генә теләмәс. Ни генә әйтмә, каланың чите. Анда әле көндез икәүләп йөргәндә дә куркыныч – атлаган саен исерекләр. Ә кичен! Юк, Зәйтүнә бармас.
Оркестр бераз тынып торган иде, хәзер тагын уйный башлады. Моң! Гаҗәп гүзәл моң. Тукта, бу бит Салих ага Сәйдәшевнең “Шәрык биюе”! Кеше күңелен тирән дулкынландыра торган гали һәм гүзәл моң бит ул. Әйтерсең лә Ямән чүлләреннән көмеш кыңгырауларын чыңлатып кәрван килә – комнарга бата-бата дөяләр атлый.
Күңел дулкынлана, тулып ташый. Ә музыка, моң көчәйгәннән-көчәя барып, үзенең тылсымлы канатлары белән мине күтәрә. Мин очам...
– Күтәр башыңны, контра!
Ачулы җикеренү. Кемгә? Чү, мин калгып барам түгелме? Мин кайда? Ниндидер бер кул җилкәмнән кысып, умырып алып артка тартты. Гимнастеркам чытырдап китте, мөгаен ертылды. Аннан теге кул кинәт алга таба этеп куйды. Башым шак итеп таш диварга бәрелде. Күзләремнән утлар чәчелде. Чайкалып барып стенага ябыштым, әмма тотына алмадым. Тез буыннарым чатнап, бар гәүдәм белән идәнгә авып төштем.
– Ах, хәшәрәт, инде алдаша да башладыңмы? – Авыр дагалы солдат итеге аркамны изә, әллә инде умырткаларым чатный, сыным катты, тыным кысылды.
– Мә сиңа! Мә сиңа, халык дошманы! – Тагын типкәләү... – Тор, үләксә! Менә следователь килгәч тагын өстәмә “паек” алырсың, бас аягыңа!
Инде икенче тәүлек мине шулай стенага каратып үрә катырып тоталар. Борылырга да, утырырга да бирмиләр. Җиде-сигез сәгать тикшерүче теңкәгә тия, аннары чиратлашып сакчылар җәзалый. Мин һаман басып торырга тиеш. Балтырларым итек кунычларына сыя алмый, шартларга җитешеп шешкән. Кургаш булып катканнар. Вакыт-вакыт чатнап, пычак белән чәнчегәндәй авыртып, бөтен тәнне калтыраталар.
Сакчы солдатлар тагын күтәреп бастырдылар.
Мин диварга сөялеп көчкә торам. Алдымда известь белән акшарланган стена. Ниндидер таплар. Кан таплары. Очкыннар.
Стена кинәт чайкалды, әле бер, әле икенче якка авышты. Тагын очкыннар чәчрәде һәм стена әйләнергә тотынды. Баш чатный. Косасы килә. Томан. Тагын стена калкып чыкты да, зырылдап әйләнә башлады.
Шул диварга ябышып мин дә әйләнәм. Һәм каядыр упкынга авам.
Ниндидер моң. Оркестр уйный. Утлы ком өемнәре арасыннан кызыл кәрваннар килә...
3
– Сез быел май аенда Ялтада булдыгызмы?
– Булдым.
– Нишләдегез?
– Дәваландым. Сеченов исемендәге санаторийда.
– Нинди авырудан?
– Неврастениядән.
– Сезгә әле егерме алты яшь кенә бугай, шул арада неврастенияме? Димәк, күп эшлисез. Институтта укыйсыз. Шигырьләр язасыз. Молодец. Сез талантлы егет. Иртәрәк авыргансыз. Үзегезне сакларга, самый главный, минемчә, нервларны туздырмаска иде. Бит сезнең алда зур перспектива. Сез галим, өстәвенә атаклы язучы булачаксыз. Татардан мондый талантлы яшьләр күтәрелүгә мин бик сөенәм.
Бикчәнтәев өстәл өстендәге “Пушка” тартмасыннан бер папирос алып кабызды, тәмләп суырды. Ул үзе буйга миннән тәбәнәгрәк күренә. Әмма гәүдәгә тулы. Йөзе түгәрәк, мөлаем. Куе кара кашлар, тузгып, бөдрәләнеп торган кара чәч. Мөгаен, әле яңа гына парикмахерда булган, бик пөхтә итеп кырынган, хушбуй исе аңкый. Аның өстендә гәүдәсенә сыланып торган, хаки төсендәге бик килешле өр-яңа китель.
Ул хәзер аеруча җыйнак, пөхтә, хәтта нәзакәтле елмаеп кына сөйли һәм “сез” дип кенә эндәшә. Ә кичә әнә килеп керүгә нинди кабахәт сүзләр белән сүгенде, җикеренде, хәтта сугарга омтылды – кулын тотып калдым.
– Рәхим итегез, – Бикчәнтәев өстәл аша үрелеп миңа папирос сузды, – тартыгыз.
Мин, “юк, тартмыйм” дип башымны чайкадым.
– Менә бик шәп. Сез сәламәтлегегезне саклыйсыз. Умно. Ә безгә менә тартырга туры килә. Гомерне кыскартырга. Берни эшләп булмый, язмышыбыз шундый әшәке. – Бикчәнтәев тагын озак итеп суырды. Һәм кинәт нәрсәнедер хәтерләгәндәй, тәмәке тартуын өзеп, бик җитди кыяфәт белән миңа карады. – Гафу итәсез, мөгаен, сезнең ашыйсыгыз киләдер? Мин үзем тук булгач, онытып та киткәнмен.
Дәшмәдем. Инде икенче тәүлек авызга бер валчык ризык төшмәгән. Эчем борып-борып ала.
Өстәл астында кнопка бар ахрысы. Бикчәнтәев бармагы белән басып торды. Озакламый кырыйдагы ишек ачылды, аннан ак алъяпкыч бәйләгән сары чәчле бер кыз күренде.
– Галя, бу бүлмәгә кичке аш алып килегез.
Галя “ярый” дип акрын гына ишекне япты.
– Яхшы, ашны әзерли торсыннар, без өзелгән әңгәмәне ялгыйк әле. – Папиросы сүнгән икән, Бикчәнтәев бик пөхтәлек, тәкәллеф белән шырпы кабызып папиросын төтәтте, гадәтенчә ашыкмыйча суырды. – Тәк, тәк... Сез Ялтада дәваланып кайттым, дисез. Бик әйбәт булган. Ярый. Ә менә Ялтада кемнәр белән очраштыгыз?
– Ялтада халык җитәрлек.
– Анысын мин үзем дә беләм. Мин язучылар турында фикер йөртәм.
– Ә-ә-ә, Галимҗан ага Ибраһимовның хәлен белергә бардым.
– Менә бу – мин көткән җавап. Путевканы кайдан алдыгыз?
– Кайдан булсын, Язучылар союзыннан. Кави ага бирде.
Бикчәнтәев тагын елмайды. Әле генә Галя ябып чыккан ишеккә дикъкать белән карап торды. “Кичке ашны нигә тоткарлыйлар инде?” мәгънәсендә. Мин дә ихтыярсыз шул ишектән күзләремне ала алмыйм. Өзелеп ашыйсым килә. Кайчан гына китерерләр икән? Кара, бу тикшерүче начар кеше түгел икән, әнә ничек ипле сөйләшә. Ашарга бирергә җыена. Мөгаен, гаебем юклыгын төшенеп, инде кайтарып җибәрергә ниятлидер. Аз-маз тукмадылар-тукмавын – ярар, җимерелгән төш юк. Итек кунычларын Бикчәнтәев үзе телеп җибәрде, утырырга урындык бирде. Аякның шешләре бераз кайта да башлады, сызлау кимеде.
– Тәк, тәк, – Бикчәнтәев урыныннан торып, өстәл артыннан кабинет уртасына чыкты, ишекле-түрле атлый башлады. Яңа хром итекләр шыгыр-шыгыр килә. Борынга тәмәке, хушбуй исе кагыла. Ә мин аш исен эзлим, кайчан гына ул ишек ачылып, ашарга китерүче күренер икән? Ни алып килерләр? Икмәк белән су булса да бик әйбәт булыр иде.
– Менә сез, Ялтага барыр өчен путевканы Кави Нәҗми бирде, дидегез, әйеме?
– Әйе.
– Яхшы. Аннан инде сез шул путевка белән Ялтага барып, Галимҗан Ибраһимов белән очраштыгыз, әйеме?
– Әйе.
– Яхшы. Хәзер сез менә мондый логик нәтиҗә ясагыз. Сезгә путевка бирүче Кави Нәҗми –халык дошманы. Хәзер ул төрмәдә утыра. Ә сез барып күргән Галимҗан Ибраһимов та халык дошманы, хәзер Пләтән төрмәсендә ята.
– Булмас! – Мин җан тавышым белән кычкырып җибәреп, аягүрә басарга омтылган идем, тора алмадым – аякларым кузгалмады. Ул арада ишек ачылып, Галя дигәннәре поднос күтәреп керде – тәмле аш исе борынны ярып китте. Авызымнан сулар килде.
– Менә монда язучы егет алдына куегыз, – диде Бикчәнтәев йомшак кына елмаеп. – Җитмәсә, мин тагын кнопкага басармын.
Галя өстәлгә зур таш тәлинкә белән итле токмач шулпасы, кечкенә тәлинкә белән түбәсеннән тулы дөге боткасы, симез иттән гуляш һәм бер стакан ахак булып янып торган кайнар чәй куйды да, тиз генә чыгып китте.
– Тәк, – Бикчәнтәев киредән өстәл артына, урындыгына килеп утырды. – Тәк, нинди нәтиҗә: бер халык дошманы сезгә путевка бирә, икенче халык дошманы сезне каршы ала, нигә?
– Юк, мин ышанмыйм. Алар икесе дә большевиклар. Галимҗан ага әле 1905 елдан ук революцион хәрәкәттә катнашып, Киев төрмәсендә утырган, Колчак тылында йөргән разведчик ул.
– Ха-ха-ха! Ха-ха-ха! – Бикчәнтев буылып-буылып, эчен тотып көлә башлады. Кысла сыман кызарды. Күзләреннән яшьләр атылып чыкты. Һаман туктала алмый. – Ха-ха-ха! Ха-ха-ха!
“Әллә инде акылдан шаша”, – дип куркып киттем. Әмма мин гаҗәпләнеп өлгерә алмадым, следователь сикереп торды, йөзе агарып-күгәреп китте. Кашлары салынды, күзләр акайдылар. Әйтерсең лә күз алдында күз буып битлек киде. Танымаслык вәхши бер җанга әверелде.

– Син бит, хәшәрәт, алар арасында связной булгансың. Ну-ка, әйт әле, Кави белән Галимҗан сиңа нинди контрреволюцион йомышлар куштылар? Яле! Карталарыңны ач! Кави белән Галимҗан әллә кайчан инде җинаятьләрен өсләренә алдылар, и синең элемтәче булуыңны расладылар. Признавайся!
Аптырап калдым, нәрсәне танырга? Ул арада Бикчәнтев йөгерә-атлап минем янга чыкты.
– Я, признаваться итәсеңме, юкмы? – ул сугарга дип кулын күтәргәндә, күзем өстәлдәге мәрмәр пресс-папьега төште, ничек шуңар сузылганымны белмичә дә калдым, Бикчәнтәев сукканчы, мәрмәр пресс-папьены эләктереп алып, аның яңагына бәрдем...
4
Бу елның уникенче мартында Галимҗан Ибраһимовка илле яшь тулды. Без, яшь язучылар, шул уңай белән Казанда, әдәбият дөньясында зур тантана булыр дип өметләнгән идек. Гаҗәпкә, бу көннәр бик “тыныч” үтте. Хәтта газета-журнал битләрендә дә гадәттәге тәбрикләүләр, сәламләүләр күренмәде.
Аптырадык. Бу ни хәл? Галимҗан ага татар әдәбиятенә зур хезмәт күрсәткән, тирән хис, фикер тулы әсәрләр белән меңләгән, йөз меңләгән укучыларның күңелләрен җәлеп иткән – сөендергән, көендергән әдип, галим, унҗиденче елга хәтле үк революцион хәрәкәттә катнашкан, шуның өчен төрмәләрдә утырган, әмма бу юлыннан тайпылмаган кыю большевик, җәмәгать эшлеклесе бит. Ул татар әдәбияте, культурасы, фән үсеше өчен бар көчен, гомерен һибә [бүләк] иткән талант иясе. Ничек инде шундый олы, фидакарь затның хезмәте, табыш-җимешләре игътибарсыз, ихтирамсыз кала?
Бу хәл мине аеруча борчый иде. Чөнки матур әдәбиятнең беренче онытылмас ләззәтен мин аңы әсәрләре аша татыдым, сихерләндем. Һәм шул тылсымлы дөньяга атларга, кулыма каләм алырга җөрьәт иттем. Канатландым. Акыл көче белән ныгытылмаган алсу өметләр генә иде әле бу. Әмма ничек кенә булмасын, ул изге өмет-омтылышны Галимҗан аганың гүзәл музыкаль әсәрләре уятты һәм әдәбият мәйданына чыгарга өндәде.
Күкчәтау җидееллык мәктәбен тәмамлау белән тизрәк Казанга китәргә ашкынуымда да, һичшиксез, олы әдипнең тәэсире бар иде. Имеш, Казанга бару белән Галимҗан аганы күреп сөйләшәм, үземнең әсәрләремне – инде ике калын дәфтәргә күчерелгән шигырьләр, хикәяләремне күрсәтәм һәм... Аннан соң ни буласын, билгеле инде, күз алдына китерә алмыйм. Шулай да минем алда Олимп биеклегенә алып баручы салават күпере ачыла сыман иде. Һай, ул бала чаклар, гүзәл, самими һәм артык беркатлы уйланыла торган гамьсез чаклар!
Казанга килдем. Педагогия техникумына укырга урнаштым. Әмма... Әмма, кызганыч ки, Галимҗан аганы күрү сөенеченә ирешә алмадым. Ул, үпкә чире белән җәфаланып, Ялтага дәваланырга киткән иде.
Минем канатлар шиңде.
Җитмәсә, менә аның 50 еллыгын да игътибарсыз калдырдылар.
Билгеле инде, бу хәл мине генә түгел, башкаларны да, бигрәк тә яшь язучыларны бик пошындырды. Нәкъ шушы вакытта мин неврастения авыруына тарып, йокысызлыктан җәфалана башладым. Докторлар санаторийга барып дәваланырга киңәш иттеләр . Ә монда язгы имтиханнар башланды. Баш чатный, күз алларым караңгылана. Дәреслек өстендә калгып китәм... Ләм-мим башка кунмый. Нишләргә? Башны кран астына куеп салкын суда тотам да, имтиханга китәм.
Менә шулай җәфаланып йөргән көннәрнең берсендә Язучылар союзы идарәсенә чакырдылар. “Бик кирәкле кишер яфрагы инде мин”, – дип сукрана-сукрана барсам, сөенеч, бер түгел – ике!
– Ибраһим, сине неврастения белән авырый дип ишеттек. Менә Ялтадагы Сеченов исемендәге санаторийга путевка. Идарә бу путевканы сиңа бирергә карар чыгарды, – диде председатель Кави ага Нәҗми, мине бик хөрмәтле каршы алып. Өнме? Төшме? Путевка! Ялтага! Ул арада Кави ага мине икенче хәбәре белән җиде кат күккә күтәрде. – Үзең беләсең, быел Октябрьгә егерме яшь тула. Шул уңай белән Татарстан Язучылар союзы һәм Татиздат бәйрәмне бүләк белән каршыларга булдылар.
– Ул нинди бүләк, Кави ага? – дидем кызыксынып.
– Хәзер, хәзер, – диде Кави ага, гадәтенчә ашыкмыйча, хәрбиләрчә ачык-көр тавыш белән. Ул инде күптән союзда тыныч-гади эштә булуына карамастан, һаман әле хаки төсендәге гимнастеркадан, зәңгәр галифедан. Биле киң каеш белән буылган. Гимнастерканың чия кызыл петлицаларында икешәр “шпал” яна иде. – Дүрт альманах чыгарырга җыенабыз. Егерме ел эчендә татар прозасы, шигърияте, драматургиясе һәм балалар әдәбияте. Һичшиксез, бу альманахка иң яхшы әсәрләр тупланырга тиеш. Проза альманахын без олы әдибебез Галимҗан ага Ибраһимов әсәре белән ачып җибәрергә уйлыйбыз. Ялтага бару белән аның янына кер – хәлен бел, безнең сәламне тапшыр һәм менә хәзер мин әйткән фикерне җиткер. Яңа әсәре өлгерсә бигрәк әйбәт булыр иде, әгәр инде юк икән, Галимҗан ага үзе карап, басылганнардан берсен тәкъдим итсен. Кара, – Кави ага бусын тавышын күтәреп, кисәтеп әйтте. – Кара, Ялтадагы кызларга гашыйк булып онытып җибәрмә, – Кави ага шук карап көлемсерәде. Мин кызардым. – Бу бик мөһим һәм ашыгыч эш. Галимҗан агага сәламебезне тапшыр һәм бик нык ихтирам итүебезне белгерт. Без аның тиз арада савыгып, яңадан сафка басуын көтәбез. Ярый, син әдәби фондка кереп, путевканы ала тор. Китәр алдыннан тагын бер кереп чыгарсың.
Мин Галимҗан ага Ибраһимов янына барам! Мин Ялтага китәм! Бу көтелмәгән тау хәтле сөенечне кемгә булса да әйтергә, шатлыкны бүлешергә кирәк. Тизрәк! Тизрәк! Кабинеттан чыгуга, Матбугат йортының өченче катындагы “Кызыл яшьләр” редакциясенә йөгердем. Баскычта таеп егыла яздым, кемдер тотып калды. Ул рәхимле бәндәне күрмәдем дә, рәхмәт тә әйтмәдем – йөгердем. Сөенче! Сөенче!
Беренче очраткан кешем яшь шагыйрь, ахирәт дус Галимҗан Мөхәммәтшин булды. Ул газетаның оттискын укып-тикшереп утыра иде. Мин ишекне ачар-ачмас, кабалана-кабалана сөенечемне тезеп киттем.
– Менә шәп булган! Менә сөенеч! Әйдә, – Мөхәммәтшин сөйләп бетерүемне дә көтмичә, җиңемнән өстерәп әдәби бүлек бүлмәсенә алып кереп китте һәм анда миннән дә көчлерәк ярсып-ташып сөйли башлады. – Ура! Ибраһим Ялтага бара. Әйдәгез, Галимҗан агага тәбрикләү хаты язабыз! Әйдәгез!
Мөхәммәтшин шундук ишек янындагы озын өстәл янына утырып, алдына кәгазь салып, хатны яза да башлады. Бүлмәдә Ләбиб Гыйльми, Касыйм Шәйхетдинов, Сөббух Рафиков һәм тагын берничә яшь язучы – “Кызыл яшьләр” газетасы хезмәткәрләре бар иде. Алар да бу тәкъдимне хуплап каршыладылар. Мөхәммәтшин гомумән бик җиңел, хәрәкәтчән кеше иде. Утырып торырга яратмый – шигырьләрен дә аяк өсте йөреп, тавышланып яза иде. Хатны сырлап бетерүгә сикереп торды да, бүлмә буенча арлы-бирле йөреп, кулларын бутап, рухланып укып чыкты.
Машинкада басарга әзерләнгән бу бер бит кәгазьгә язылган сәлам хатта Галимҗан аганың әсәрләрен яшьләрнең бик яратып укулары, өйрәнүләре, әдипне илле еллыгы белән тәбрикләүләре һәм аңа сәламәтлек, озын гомер теләүләре, яңадан-яңа әсәрләрен көтеп калулары, ихтирамнары әйтелгән иде. Бүлмәдәге иптәшләр хатны тулаем хуп күрсәләр дә, һәрбер җөмләсен кат-кат укып, җентекләп тикшерделәр – үзгәрттеләр, нидер алып ташладылар, нидер куштылар. Шундый олы әдипкә чиле-пешле хат язарга буламы!
– Октябрьнең егерме еллык тантанасына Галимҗан аганы кунакка чакырыйк, – диде иң ахырда Сөббух, сүзне очлап.
– Чакырабыз, чакырабыз! – дидек барыбыз да, бу тәкъдимне хуплап.
– Инде килегез, кул куегыз! – диде Мөхәммәтшин, хатны күчереп язып өстәлгә куйгач, – Галимҗан аганы бер сөендерик.
Бүлмәдәгеләр барысы да куана-куана кул куйдылар.
Мин Ялтага килеп төшкән көнне үк, хәтта юл буе сокланып килгән Кара диңгезгә дә бармыйча, Галимҗан Ибраһимов торган йортны эзләп киттем.
1927 елда Г.Ибраһимовның кырык еллыгы уңае белән Күкчәтауда зур тантана оештырылган иде. Без мәктәп сәхнәсендә “Яңа кешеләр” драмасыннан күренешләр куйдык, башка әсәрләреннән өзекләр укыдык. Шул тантаналы җыелышта, Күкчәтау халкының теләге белән, җидееллык татар мәктәбенә Галимҗан Ибраһимов исеме бирелде. Менә шушы тантана алдыннан Казаннан бик күп яңа китаплар, җөмләдән Г.Ибраһимовның барлык әсәрләре һәм әдипнең зур портреты да алдырылган иде. Портрет мәктәп залының нәкъ түренә куелды. Мин, уку бетеп, балалар таралгач, берүзем залга кереп, портрет каршына туктыйм да, аңа бик озак сакланып карап тора торган идем. Сокланмаслык та түгел – иңнәренә хәтле төшеп, кабарып торган чәч. Киң маңгай, бер-берсенә кушыла язган калын кара кашлар астында зур, уйчан күзләр. Борын астында гына калдырылган төймә мыек. Иреннәр каты кысылган. Баш аз гына, беленер-беленмәс кенә иелгән, уйга талган. Ниндидер бер зур вакыйганы исенә төшерә – хәтереннән кичерә кебек. Күкрәк калку, иңнәр киң. Мөгаен, мәһабәт сынлы.
Ялтада мин менә шушы мәһабәт кешене, атаклы әдипне эзләп киттем.
Кара диңгез кояшның алтын нурларында чагылып, чайкалып, җәйрәп әллә кайда аста ята. Ә мин аулак тыкрыктагы баскыч-баскыч ташларга басып тауга, Виноград урамына күтәреләм. Урамның ике ягында төп-төз баскан биек, кырыс, тирән уйга талган кипарислар. Алар артында зөбәрҗәт йөземлекләр һәм күзнең явын алырдай гаҗәеп гүзәл-нәфис талгөлләр, алтын чәчәкләр.
Ниһаять, менә ул мин эзләгән йорт. Урамнан эчтә, бакча уртасында ике катлы агач бина. Якынлашам. Йорт инде кипарислар арасыннан ачыла төшә. Икенче катка урам яктан биек баскыч күтәрелә икән. Ул веранда ишеге төбендә туктый. Мин менә шушы баскычтан күтәрелергә тиеш.
Баскычтан җитез генә менсәм дә, веранда ишеге төбенә җиткәч кинәт кенә каушый калдым. Эсселе-суыклы булып киттем.
“Нигә бу хәтле иртә авыру кешене борчып йөрим? Ул әле ял итә торгандыр. Мине генә күрәсе килеп торамы аның? Юк, китәргә кирәк. Тагын бер килермен”.
– Иптәш, сез кемне эзлисез?
Сискәнеп киттем. Веранданың ишеге ачылып, бусагада җиңел чуар халаттан урта яшьләрдәге бер ханым күренде.
– Гафу итегез, – нигәдер, күтәрелү урынына бер баскыч түбән төштем. – Мин язучы Ибраһимовны эзләп килгән идем.
– Рәхим итәсез, – хатын елмайды, аз гына артка чигенеп юл бирде. – Югары үтегез. Без кунакларны яратабыз.
Мин чәчәкләр белән тулы ачык верандага кердем. Туфлиләремне салдым, ашыгып чак кына егылып китмәдем, роза гөле утыртылган зур мичкәгә таянып калдым. Ярый әле, анысы авып китмәде.
– Галимҗан, сөенче, сиңа кунак, – мине каршылаган затын яңгыравык тавыш белән кычкырды һәм түр бүлмәнең ишеген ачты. – Узыгыз, менә агагыз торып та килә.
Мин бүлмәгә уздым. Тәрәзә каршына куелган зур язу өстәле янындагы камыш урындык-креслодан Галимҗан ага күтәрелде.
– Хуш килдегез.
Мин аптырап калдым. Тагын каушый башладым. Ул арада Галимҗан ага миңа якынлашып, үзенең озын, кан тамырлары күгәреп калкып чыккан ябык кулларын сузды. – Исән-сау килдегезме? Узыгыз. Утырыгыз.
Менә шунда гына исемә килеп, тирләп-пешеп Галимҗан аганың сөякчел, салкын кулларын кыстым. “Җүләр, мин үзем алдан сәлам биреп күрешергә тиеш идем бит.”
– Исәнмесез, Галимҗан ага! Хәлегез ничек?
– Әйдүк, әйдүк, энем. Менә бу урындыкка утыр. – Ул миңа да бер камыш кресло тартып куйды. – Хәл? Хәл зарланырлык түгел. Менә бүген сез килүгә ахры, җиңеләеп өстән янына утырган идем. – Галимҗан ага минем кулымны каты гына кысты да, акрын атлап, урындыгын аз гына миңа табанрак тарта төште. Утырды.
– Рәхмәт, онытмыйча зыяфәт итүегезгә. Үзегезне кем дип таныйм? Кайсы яктан?
Әллә нәрсәгә телем бәйләнде. Югыйсә, әле поездда килгәндә үк нәрсәләр әйтәсен, нинди сораулар бирәсен күңелдән ятлап килгән идем бит. Әйтерсең лә абынып егылып кулымдагы тәңкәләрне чәчтем.
Аның өстендә аксыл-сары иркен күлмәк һәм шул ук материалдан тегелгән чалбар. Аякларында да ак йоннан басылган йомшак каталар. Өстендәге киемнәре нигәдер гәүдәгә ятышмый, сәлберәп торалар. Йөзе озынча, яңак сөякләре калкып, битен тагын да суза төшәләр. Монда да кан тамырлары бүртеп, күгәреп, йөзен суытып-куыртып торалар. Чәчләр дә кабарып иңнәргә төшмәгән, сыланып ятканнар. Ара-тирә чал кылчыклар да күренә.
Тукта, кайда соң ул теге, мин Күкчәтау җидееллык мәктәбе залында сокланып карага, портрет кысасына сыймый тулып, ташып торган мәһабәт ир? Каршымдагы камыш креслога чумып утырган кеше бик кечкенә, бик ябык бит, билләһи!
– Хәдичә, син самавырыңны шаулат. Кунакның авызы кипкәндер. – Менә шушы ягымлы, сабыр тавыш мине тәшвишләнүдән уятты һәм мин Галимҗан аганың сорауларын хәтерләдем.
Ул башта миңа нигәдер түбәннән йокымсырап карады. Мөгаен, хәбәрләрем аны кызыксындырмыйдыр. Уйларым, фикерләрем чуала башлады. Ул моны сизде ахрысы, башын күтәрде.
You have read 1 text from Tatar literature.
Next - Фаҗига - 2
  • Parts
  • Фаҗига - 1
    Total number of words is 4346
    Total number of unique words is 2351
    34.5 of words are in the 2000 most common words
    49.4 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Фаҗига - 2
    Total number of words is 4249
    Total number of unique words is 2200
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.7 of words are in the 5000 most common words
    57.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Фаҗига - 3
    Total number of words is 4244
    Total number of unique words is 2134
    34.5 of words are in the 2000 most common words
    48.4 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Фаҗига - 4
    Total number of words is 1313
    Total number of unique words is 899
    41.8 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.