Буранлы юллар - 1

Быел Фәһимә туган авылына озакка кайтты. Сагынып, туган ягының һавасын тансыклап кайтты. Агыйдел буйларын буйларга, комнарында кызынырга...
Таң атып, ерактагы таулардан яшел үзәнгә кояш үзенең беренче нурларын сибә башлау белән, Фәһимә яланаяк таныш сукмактан Агыйделенә атлады. Учма-учма сакалларын тирбәндереп ярдан томан күтәрелә, кәҗә талы ботакларына кагылып-кагылып, ак кисия шәл кебек яр буйлап шуыша. Тирә-юньдә җан әсәре күренми, Агыйделнең теге ягындагы йөгәнсез тайлар гына әкияти җанварлар булып тоела.
Агыйделкәй элеккечә тонык түгел икән... Яр буенда да гәрәбәдәй сары ком түгел, ниндидер ят кара балчык, сыланчык баткак. Кая соң мондагы киң-киң комлыклар? Фәһимә бала чакта йомшак кайнар комга бата-бата чабулый торган иде. Кая соң монда чи-чи килеп бертуктаусыз әрле-бирле оча торган керәшәләр? Боларның барысы юкка чыккан. Агыйдел дә элекке Агыйдел түгел, ул Фәһимәгә киңрәк тә, шомлырак та булып күренде.
—Нишләдең, Агыйделем? Ник син бик үзгәрдең?
—Син дә үзгәргәнсең. Калынайгансың, чәчләреңә чал төшкән, күзләрең дә начар күрә башлаган—борын өстеңдә күзлек. әйе, заман җилләре елгаларны гына түгел, кешеләрне дә үзгәртә. Күпме еллар үткән бит! Йә, сөйләп җибәр, син соң ничек гомер иттең? Минем яннан киткәч ничек яшәдең? Хисап бир!..
—Ничек яшәвем турында хисап, дисең инде син...
...Фәһимәнең үз гомерендә кайларда, кемнәр алдында ничәмә-ничә мәртәбәләр хисап тотканын бер Ходай үзе генә беләдер инде. әмма туган җире, сөекле Агыйделе алдында хисап тоту, ай-һай, җиңел булыр микән? Ниләр генә баштан узмаган да, нинди генә кешеләр белән очрашылмаган!
Укыган елларында ачлыктан тилмергән көннәрнең, бер кыерчык ипекәй өчен учына акча йомарлап, чиратларда басып торган сәгатьләрнең санын кем исәпкә алган?!
Шәһәр белән туган авылы арасын ничә тапкыр чабата киеп җәяүләп үтүләрне кем санаган?! Ничә китап укылган, ничәсе укылмый калган, ничә инша язылган, шигырь ятланган, җыр җырланган, ничә мәртәбә сөю, мәхәббәт килгән, хат язылган, ничәсе күз яшьләренә манчылган? Аларны кем санап барган соң?!
Болары—яшьлектә...
Ә эш, хезмәт юлы—үзе ярты гасырлык чор гаять сикәлтәле, авыр булып, сырлы-сырлы каршылыклар, уңышлар hәм уңышсызлыклар, үтереп макталулар һәм кара гайбәтләр, биек-биек тауларга авырлыклар белән менүләр һәм мәтәлеп төшүләр, җиңүләр һәм җиңелүләр, агарулар һәм кызарулар, горурлану һәм рәнҗешләр—бер-берсен туктаусыз алыштырып торган.
Анысы—тормыш дип аталган, Ходай язган, беркемнекенә дә охшамаган олы юл.
Аңа тулы хисапны ничек бирергә?
Фәһимә күзләрен йомды. Шунда кемнеңдер бик моңлы итеп җырлаганы ишетелде:
Агыйделкәй алкын,
Суы салкын,
Каз-үрдәкләр каршы йөзалмый...
Агыйдел өстендә дулкыннар шаулаштылар, ярга килеп-килеп бәрелделәр.
—Бу синең әнкәң җыры. Хәтерлим, синең газиз әнкәң дә, газиз әткәң дә миндә, шушы дулкыннарда тибрәлеп үстеләр. Тормыш юллары минем күз алдымда үтте. Язмышлары минем белән бәйле булды. Мин аларны ач үлемнән коткардым, балыгымны бирдем, маллары өчен печәнне мул үстердем. Синең дә балачагың шушы дулкыннар кочагында үтте. Ничә мәртәбә миндә су коендың, әткәң көймәсендә ничә мәртәбә минем дулкыннарны ярып үттең—бары да исемдә. Синең җырлаган җырларыңны да хәтерлим:
Аклы күлмәк бик күп кидем,
Кимәдем айлыларын.
Агыйделгә салыйм микән
Башымның кайгыларын?..
Бу җырны син әнкәң Бибиәсмадан отып алган идең. Ул бик күп мөнәҗәтләр, җырлар белә иде, яратып, моңланып җырлый иде. Шуңа да ул бик озын гомерле булды...
* * *
Күпне күрде Бибиәсма. Уртача гына тормышлы, күп балалы гаиләдә баш бала булып дөньяга килде. Тукмак буе булу белән энеләрен, сеңелләрен карады, бишек тибрәтте. Чиләк биеклеге булу белән, иңенә көянтә салып су ташыды. Унҗидесе тулыр-тулмас, Агыйдел аръягындагы бер авылга, күрмәгән-белмәгән, колга озынлыгы ябык бер егеткә димләп кияүгә бирделәр. Яратмады, ярата алмады Бибиәсма аны.
Ачлык иде, авыр еллар иде. Ире Герман сугышында юкка чыкты, хаты-хәбәре булмады. Бибиәсма ике баласы белән ятим калды. Яшьлектә алган аз-маз белемен җигеп, ул кышның озын кичләрендә кыз балаларга сабак бирде. Биата-биана белән яшәде, аларга хезмәт итте.
1920 елның җәе иде. Кызу урак өсте. Бик озак арыш урып, ял итәргә утырган җирендә, Бибиәсма көлтәгә башын куеп, йокыга талды. Кызу кояш аның битен иркәләде, күз төбендеге яшен киптерде. Җиткән арыш исе белән талгын җил аның ак яулыгы астыннан маңгаена төшкән чәченә кагылды. Шулчак битендә кемнеңдер җылы бармакларын тоеп, Бибиәсма уянып китте, ләкин күзләрен ачарга ашыкмады. Гомерендә беренче тапкыр үз битендә тойган ул җылы бармакларның рәхәтенә, тын алудан туктап, ыңгырашып куйды, кулларын күзенә китереп, кояшны каплады.
—Кояш бәрмәсен үзеңне, Бибиәсма...
Бу күршесе Сәрбиҗамал тавышы иде.
Бибиәсма, күзләрен ачып, зәп-зәңгәр күк йөзенә карады. Биектә-биектә кабарышкан ап-ак болытлар сибелгән. Бибиәсма бу матурлыкны күреп шаккатты. Я, Хода! Нинди матурлык, нинди биеклек! Ул сүзсез генә урыныннан торды, күлмәк итәген, оегын каккалады.
—Нәрсә бар, күрше?
—Кояш суга күрмәсен, дим.
Сәрбиҗамал тирә-ягына каранып алды. Беркем дә юклыгына ышангач, ул Бибиәсмага якынрак килеп, бик мөһим сүзе булуын сиздереп, күзләренә карады.
—Бибиәсма,—диде хатын пышылдап һәм серле итеп.—Cиңa әйтәсе сүзем бар иде. Якын итеп, сердәш итеп кенә. Ачуланмасаң... Үпкәләмәсәң... Сине яратып... Кызганып...
—Йә, нәрсә, сузма, күрше, әйт сүзеңне.
—Сине кияүгә сораучы бар...
Бу көтелмәгән сүздән Бибиәсманың чигәләре тартышып куйды, тәне чымырдады! Ялгыш ишетмимме, дигәндәй, күршесенә бер сүз дә әйтә алмыйча, туп-туры аңа карады. Өндәме бу, әллә төштәме?
...Сөйләшү, димләү, киңәшләшүләр озакка сузылды. Бибиәсма кисәк кенә кире дә какмады, ашык-пошык ризалыгын да бирмәде. Чигәсен ярырдай булып, башында уйлар чайпалды. Аның авыр язмышында юлдаш булырга теләүче—кем ул? Акылы? Фигыле? Йөзе-кыяфәте? Нәсел-нәсәбе? Олымы-яшьме? Бибиәсма аны ярата, үз итә алырмы? Балалары ни әйтер? Биана-биата бу хәбәрне ничек кабул итәр? Каргамаслармы? Рәнҗемәсләрме? Яңа җирдә Ўҗәбер-золымга дучар булмасмы? Сораулар, сораулар...
Бибиәсманы тормыш юлдашы итәргә теләүче ир алардан ерак булмаган Наратлы авылыннан икән. Yзe солдат хезмәтендә чакта хатыны вафат булып, ике баласы ятим калган, егерме тугыз яшьлек, холкы-фигыле яхшы, күркәм генә кеше икән. Сәрбиҗамал ирне шулай бәян итте. Тик бер генә кимчелеге бар—гражданнар сугышында контузия алып, колагы катыланган.
* * *
Озакламый, кайната-кайнана ризалыгы белән, өч җанга тияр өлешен алып, Бибиәсма туган өенә, ата-анасы куышына кайтып төште. Атасы Каһирның болай да зур гаиләсе тагын ишәйде. Артык кашыклар да, мәшәкатьләр дә артты.
Ятимнәр бик ябык, сөякчел балалар иде. Кәҗә сөте эчереп, мунчада мәтрүшкәле каен себеркесе белән чабып, балаларны бераз аякка бастырдылар.
Ел башында, олы кырлачта, Бибиәсма, ике ятимен ияртеп, Наратлы авылына, Гыймаделисламга кияүгә чыкты. Анда аны, күзләрен ятимлек пәрдәсе каплаган, юаш һәм хәлсез өч-дүрт яшьлек ике ир бала каршылады. Аларның моңсу күзләре, мөлдерәмә яшь аша, булачак әниләренә илереп төбәлгәннәр иде. Ике малай—Мәхиян һәм Барый. Үзенекеләр бер-ике яшькә олырак—Сәлимҗан һәм Хәсанҗан.
Бибиәсма яңа йортка бик тиз ияләште. Көче-куәте җитәрлек, Ходай биргән сәламәтлеге, эре сөякле гәүдәсе, юан беләкләре—ким-хур булырлык түгел. Ул себерде, юды, кырды—Гыймаделисламның дөньясын берничә көндә гөл итеп куйды. Балалар да өстәл тирәли утырып, берсеннән икенчесе көнләшеп, ярыша-ярыша, кысыр умач ашадылар, чамалап кына киселгән арыш ипекәен валчыгын да калдырмый ашап бетерә башладылар. Баш калкыттылар, үсеп, исәеп киткәндәй булдылар.
Егерме бернең язы бик иртә башланды, гаять кызу көннәр торды. Кояш бертуктаусыз кыздырганлыктан, кар бик тиз эреп бетте. Апрель урталарында ук агачлар яфрак ярды, җир өсте яшеллеккә күмелде. Моңарчы күрелмәгән, бик иртә килгән яз гаять аянычлы булды. Ачлык килде. Амбарда чәчүлек орлыктан башка берни калмады. Юа, кузгалак, ат кузгалагы сабыйларның эченә ярамады. Эч китүен туктату өчен Бибиәсма нинди генә әмәлләр күрсә дә, тәмам хәлсезләнеп, сөяккә калып, малайлар берсе артыннан берсе дөнья куйдылар.
Бер-берсенә ияләшеп тә өлгермәгән ир белән хатын арасы бераз суына төште. Бибиәсма үзен бик бәхетсез тойды, балаларның болай булуына үзен гаепле санады: карый алмады, саклый алмады, балаларны кара гүргә тыкты. Гыймаделислам да үзенә урын тапмады, ишек алдына чыкса, кулы эшкә ятмады. Җитмәсә, ничә айлар инде бер тамчы яңгыр төшми. Чәчкән икмәге борын төртү белән кипте, көйде. Ажгырып ачлык килүен сизде ирнең күңеле.
Ул еш кына үзенең беренче хатыны Мәдинәне искә алды, аны исенә төшереп торучы hәpбep әйберне тотып-тотып карый торган булды, тузаннарын сөрткәләп яхшырак урынга куйды. Менә лапас почмагына кадап куелган урак. Ул Мәдинәнең йөгерек кулларында бик җитез иде. Менә читәнгә сөялгән кул тырмасы, Мәдинәнең утырып сүс эрли торган кабасы. Каба төбе икегә ярылган, почмакта аунап ята. Гыймаделислам ярылган каба төбен кулына алды. Бер-берсенә якын китереп карады. Ярылган агачны ялгап булмый шул. Ул үзенең язмышын шушы икегә ярылган агач кисәгенә охшатты. Ачу белән аларны атып бәрде.
Татар өе кабасыз булмас, Бибиәсманың кулы эшкә ятышып тора, эрләсен, бәйләсен, киндер суксын, бәлки күңеле ачылып китәр, җиңеллек алыр, дип уйлады Гыймаделислам. Яңа каба төбе ясарга кирәк, дип, агачлар арасыннан элмә агачы табып, кулына үткен балтасын алды. Утын түмәре янына җай гына чүгәләп, агачны юнырга, тасларга тотынды. Эч пошуның дәвасы—эш. Ул, бу эше белән мавыгып, бераз тынычлана төште. Тәрәш таягы тыгу өчен борау алып, тишеген тиште, тагын бераз матурлады, шомартты. Аннан кулында әйләндергәләп, эшеннән канәгать калып, иске кабаның тәрәш тарагын яңа каба төбенә сыйдыру өчен бер суккан иде, яңа каба төбе кинәт ярылып китте. Ярылган каба төбенә карап озак кына утырганнан соң, Гыймаделислам аны өйгә алып кереп китте. Хатынының күңелен күтәрерлек сүз әйтә алмады, шулай да елмаеп эндәште:
—Менә, хатын, сиңа каба төбе ясадым,—дип шаяртты һәм каба төбен Бибиәсмага сузды.
Бибиәсманың үзен-үзе кая куярга белми, күңеле бәргәләнгән, балаларын искә төшереп, елап та алган, бик авыр хисләр белән өй эшләрен караштырып йөргән чагы иде.
Ярык каба төбен күреп, ул шашына язды:
—Һәй, чукрак! Мыскыл итеп торган буласың! Көлмә, яме! Энеләремә әйтеп, эчеңне издерермен,—дип кычкырды.
—Нәрсә дидең? Издерермен, дидеңме?
Гыймаделислам, ярык каба төбе белән нык кына кизәнеп, Бибиәсманың җилкәсенә тондырды һәм кызулап өйдән чыгып китте. Утынлык янына барды, җирдә аунап яткан балтасын алып ачу белән утын түмәренә чапты. Арлы-бирле йөреп, күңелен тынычландырырга тырышты. Анда сугылды, монда сугылды.
Юк, кулы кычытмаган иде Гыймаделисламның. Талашу, хатынына кул күтәрү, ара бозу түгел иде аның уенда. Балалар вафатыннан соң ике арада хасыйл булган салкынлыктан котылып булмасмы, дип шаяртып алмакчы булган иде. Мәдинәсе булса, шаяруын аңлар иде, кочаклап көлгән булыр иде, күзенә карап: синкәем, шаяртма! дип, оялчан гына кызарыр иде. Юк шул, мөлаемлыгын да, йомшак табигатен дә үзе белән кара җир астына алып китте аның сөйгән хатыны. Бусы көйсезрәк тә, теллерәк тә булыр, ахры, дип уйлады Гыймаделислам. Бу утлы кисәүне беренче кабынуында ук сүндерүенә үзе дә куанып куйды, югыйсә, йөз кызыллыгы булуы бар, дип уйлады.
Каты агач төшкән җилкәнең авыртуыннанмы, булып алган көтелмәгән җәнҗалдан айный алмыйчамы, Бибиәсма кайнар күз яшьләренә төелеп, бик озак елады. Тәрәзәдән урамга карап та, сәке йөзлегенә утырып та, үзен-үзе кая куярга белми авыр язмышына ачынып елады ул, йөрәге калтырады. Бераз тынычлана төшкәч, үзенең кызулык белән иренә әйткән сүзләрен кабат-кабат исенә төшерде һәм бу гаугага үзенең төп гаепле кеше икәнен аңлады. И Ходаем, нигә бу минутта минем сабырлыгымны алдың? дип ачыргаланды. Орыш-талаш өчен килдемени ул бу йортка? Хәсрәтен уртаклашыр кеше булыр дип, тату гаилә кору өчен, тыйнак, сабыр кеше булганга ризалашты бит ул.
Бибиәсма түр сәкенең йөзлегенә утырып, башын түбән иде. Башка бервакытта да иренең чукраклыгын телгә алмаска, дип күңеленә киртләп куйды. Гомер буе тату яшәгән ата-анасын күз алдына китерде. Ир хакы—тәңре хакы, дия иде бит әнисе Гайникамал, ирне түбәнсетмәскә, аның ирлек дәрәҗәсен саклый белергә, олыларга, дия иде. әгәр Гыймаделислам аның бу дуамаллыгын гафу итсә, башка беркайчан да тавыш чыгармаска үз-үзенә ант итте, нәзер әйтте.
Өйлә җитеп килә иде. Комганга җылы су салып, тәһарәтләнеп керде, ап-ак намазлыгын җәеп, өйлә намазын ниятләде.
Ул арада Гыймәделислам арт бакчадан әйләнеп килде, аңа-моңа кагылып йөри торгач, бераз тынычлана төште. Шулай да Мәдинәсен һич кенә күңеленнән җибәрә алмады. Сигез ел бергә гомер иттеләр бит, яратышып яшәделәр. Тик тормыш дигән иске бизмән генә Гыймаделислам белән Мәдинәне ике тәлинкәсенә салып селкетте, гомерлеккә аерды. Гыймаделислам сөйгәненең соңгы минутларын күз алдына китерергә тырышты. Менә аның Мәдинәсе череп таркалган үпкәләренә тын ала алмый газап чигә. Аның шомырт кара күзләреннән үлем ачысы белән соңгы күз яшьләре тәгәрәгәндер, ул аларны хәлсез куллары белән сөртеп алгандыр. Шунда да ул Гыймаделисламның исемен кабатлагандыр. Бәхил бул, җаным, балаларымның газиз әткәсе. Соңгы сулышымда сине күрә алмый китәм. Балаларымны ятим итмә, сакла, дигәндер. Өйләнерсең, үзеңә тиңне табарга тырыш, дигәндер. Теле белән әйтә алмаса, күңеле белән әйткәндер. Саклый алмады шул ул сөйгән хатыныннан туган балаларын, саклый алмады.
Гыймаделислам өйгә таба атлады. Ул өй ишеген ачып кергәндә, Бибиәсма сәке уртасында, намазлыгын җәеп, оеп дисбе тартып утыра иде. Бибиәсма озак кына дога укыды һәм, намазын тәмамлап, намазлыгын җыеп алды.
—Чәй кайнаткан идем, син, чәй эчәбезме?—диде Бибиәсма иренә карап, гүя алар арасында берни булмаган, гүя аңа ире ярык каба төбе белән сукмаган.
Ул җитез генә йон оекларын киеп алды, өстәл өстенә самавырны китереп куйды, агач җамаяк белән бәрәңге, телем-телем кисеп ипекәй куйды.
Гыймаделислам өстәлгә якынлашып, күңеленнән: "Өстәлдәге ризык караңгы көнне дә яктырта",—дип уйлады һәм хатынына карап елмайды.
Гыймaдeлиcлaмның өе, Бибиәсма килгәч, көлеп тора торган җәннәткә әверелде. Өй эче чип-чиста, җыйнак, өй бүрәнәләре кырылып юылган, гәрәбәдәй сап-сары, озын сәкегә кулдан сугылган җәймә җәелгән, түр почмакта биек итеп түшәк-ястык, мендәрләр өеп куелган. Авыл өенең бар байлыгы, матурлыгы—шул. Тәрәзә кашагаларына Бибиәсма алып килгән киҗеле сөлгеләр эленгән. Өстәл өстендә җиз самавыр.
Гыймаделислам сүзне авырдан башлады.
—Булган эш булган, үткән эшкә салават, син миңа рәнҗемә инде, телеңне озайтмасаң, мин беркайчан да кул күтәрмәм,—диде.
Бибиәсма дәшмәде.
Икенче көнне Гыймаделислам башка көндәгедән иртәрәк уянды. Бибиәсма күз камаштырырлык итеп чистартылган җиз комганга җылы су салып, ирен юындырды. Сүз күп булмады.
—Ни генә дисәң дә, хатын, тату яшәүгә берни дә җитми, ачуланышмыйк, авыр сүз әйтешмик. Дөньялар җиңел түгел, яңгырлар юк, басуда ком бураны уйный, уҗымнар корып бара. Ниләр күрәсе бардыр? Сүзле өйдә җил уйнар, диләр бит,—диде Гыймаделислам.
Бибиәсма тагын дәшмәде. Оятыннан бит очлары уттай януын тойды һәм әткәсенең: "Тавышлы йорттан фәрештәләр качар",—дигән сүзләрен исенә төшерде. Ире хаклы, һичшиксез, хаклы иде.
* * *
...әйе, бу җәйдә Агыйдел дә—кайчан гына мул сулы елга иде—бик саекты, азык җитмәгәннән ябыккан ятим бала кебек, нәүмизләнеп, мескенләнеп калгандай булды. Печәнлек болыннар саргайды, җир өсте яргаланып бетте, кошлар сайрамас булды. Авыллар үлек чыккан өйне хәтерләтте, урам буйлап хәсрәт җиле йөрде. Халык мунча ягарга курыкты. Шырпы сызмасаң да кабынырга торган җимерек каралты-кура, мал-туар—барысы да һавага карап яңгыр өмет итте, Ходайның мәрхәмәтеннән ташламавын сорады. Черек баганалы кое сиртмәләре тынып калды, коеларда су бетте. Йа, Хода! Яңгыр бир! Бир! Бир! Бир!
Яшь-җилкенчәк көн саен авыл читендәге буадан чиләк белән су алып кайтып, урамнан үткән hәp кешегә су сипте, борынгыдан калган халык йоласын үтәп, яңгырга өмет баглады. Ул да ярдәм итмәде. Корылыктан гаҗиз булган халыкның тынычлыгы китте.
Бер көнне авыл картлары мәчет янына җыелды, яңгыр сорап намаз укырга кирәк, дип киңәш иттеләр. Икенче көнне иртә таңнан тәһарәтләнеп, картлар авыл белән буа арасындагы яланга җыелдылар. Аларга бала-чага иярде.
Хәзрәт озак кына вәгазь укыды.
—Агайлар! Шушында истиска намазы укырбыз. Һәркайсыгыз уңайлы урын сайлап урнашыгыз, сабыйларны үз яныгызга алыгыз,—дип башлады ул сүзен.
—Аллаһы тәгалә үзенең иң яраткан вә өстен күргән колларына гына бәла җибәрә, диелгән Коръән кәримдә, бу бәладән чыгу юллары күрсәтелгән. Аллаһы тәгаләгә сыенырга, ялварырга, теләкләр теләргә тиешбез. Без һәркаюсыбыз беләбез: дөньялыкта бирелгән авырлыклар Ахирәттәгедән җиңелрәктер. Гөнаһларыбыз күп, җәмәгать, илдә никадәр кан коелды, бәндә бәндәгә дошман булды. Шул гөнаһларыбыздан арыну өчен бирелгән җәзадыр бу. Шунлыктан, адәм баласы, бәла килсә, аны сабырлык белән каршы алырга, Аллаһы тәгаләдән ярдәм көтәргә, өмет өзмәскә тиеш. "Хәсәбелләһу вә нигъмәл—вәкил" дияргә тиеш. Гөнаһларыбыздан тәүбә вә истигъфар кылыйк. Дошманлашкан бәндәләр, менә шушында мөнәсәбәтләрегезне ачыклагыз, бер-берегез белән бәхилләшегез, татуланышыгыз!
Ул арада картлар арасында бераз гүләшеп алу булды. Кайсылары урыннарыннан кубып, низаглы күршесе яки ачуланышкан туганы янына килеп, туры карашып, гафу сорадылар, куллар бирештелер.
—Җәмәгать!—диде хәзрәт,—башлыйбыз. Изге, чиста күңелегезне намазга багышлап, Кыйбла тарафка карап басыгыз! Ике рәкәгать истиска намазы укырбыз.
Намаз уку озак булмады. Агайлар җирдән күтәрелеп бастылар һәм хәзрәтнең сүзен көттеләр.
—Менә, Ходай кушып, барыбыз бердәм намаз укыдык. Ходай, иншалла, рәхмәтеннән ташламас. Инде дога!
Хәзрәт матур моңлы мәкаме белән гадәттәгедән бераз кычкырыбрак:
"Аллаһумә әски гыйбәдәкә..." дип дога укый башлады.
Картлар һәм балалар кулларын күкрәкләренә кушырып, башларын түбән иеп, хәзрәтнең сүзен тыңладылар.
—Йә Рабби, колларыңны сугаргыл, хайваннарга рәхмәт кыйлгыл. Йә Рабби, безгә дога кыйлмак илә боердың вә һәм кабул итмәкне вәгъдә кыйлдың. Инде без Сиңа Үзең боерганча дога кылабыз. Бәс, имди, Син, вәгъдәң буенча, безнең догаларыбызны кабул кыйлгыл. Йә Рабби, әгәр дә гөнаһларыбыз күплеге сәбәпле үземезгә рәхмәт кыйлмасаң, гөнаһсыз сабыйларымызга вә хайваннарыңа рәхмәт кыйлгыл...
әмма яңгыр яумады.
Кояш рәхимсез кыздырды.
Икенче һәм өченче көнне авыл картлары истиска намазын чәчү җиренә, кырга чыгып укыдылар.
Өченче көнне, барысын гаҗәп-хәйран итеп, зәп-зәңгәр болытсыз күк йөзеннән кечкенә генә болыт хасыйл булып, берничә тамчы яңгыр сибәләде.
Картлар башларыннан кәләпүшләрен салып яңгыр тамчыларын кабул иттеләр. Ходайга рәхмәт сүзләре әйтеп, тәкбир әйтеп авылга таба атладылар. Булдымы ул өч-дүрт тамчы яңгыр, әллә юкмы. Картлар хыялында ул бар иде... әмма җирне туендырырлык яңгыр ул язда да, җәйдә дә бер генә мәртәбә дә яумады.
* * *
Утызынчы еллар иде.
Колхозлашу башлангач, Гыймаделислам каршылык күрсәтми генә, бердәнбер кола биясен һәм камыт-ыңгырчагы белән арбасын тапшырып, колхозга керде, яңа тәртипләрдә яңача, баш иеп, кая кушсалар шунда эшли башлады. Язын сабан сөрде, муенына тубал асып, сөргән җиргә ашлык чәчте, печән өстендә печән чапты, кибән куйды, урак өстендә ашлык сукты, эскерт өйде, кышын балык тоту бригадасында катып-калчаеп боз тиште, җылым тартты.
Бибиәсма да эшне батырып эшли торганнардан иде.
Колхоз оешуның икенче елында каерылып арыш уңды. Авылның яше-карты таңнан кичке шәфәкъка чаклы басуда булды. Яшь баласы булса, баланы кабык арбага салып, тәпи киткәннәрен тәпиләтеп, үзләре белән алып, хатыннар кырда урак урдылар.
Бибиәсма ул елны буйга узган иде. Кишәрлекләп бүленгән арыш җирендә хатыннар, берсен-берсе күрә-күрә, ашыкмый-кабаланмый гына урак уралар, көлтә бәйләп сослан куялар.
—Авыл яна түгелме соң?—дип кычкырып җибәрде кинәт бер хатын.
Бибиәсма сызлаган биленә кулын куеп, авыртынып кына турайды да авыл ягына борылды.
—И Ходаем, өйләр яна бит!—дип кычкырды һәм урагын җиргә ташлап, аны-моны карамый, йөгерә-атлый олы юлга чыкты.
Уракчылар камыл ерып, кайсы каян авылга таба ыргылдылар. Бибиәсма йөгерә алмады, алтынчы аен тутырып килгән көмәнле хатын ике-өч адым атлап карады да туктап калды, тыны кысылды, корсагы касыгына килеп тыгылды. Бик авырлык белән булса да, кабына язып, атлады, ашкынды, үзе бертуктаусыз кабатлады:
—И Ходаем, и Ходаем! Өебез яна бит! Харап кына булабыз бит!
Күк йөзен коточкыч куе кара төтен каплап алган, кызыл ут ялкыннары күккә үрмәли. Бибиәсма авылга якынлашты. Коры бүрәнәләрнең шарт та шорт яну тавышы аерым-ачык ишетелде.
Янгын сүндерүчеләр күптәннән эшсез ятып үшәнләнеп беткән атларын урыннарыннан кузгата алмый, кузгаткач тәртә арасына кертә алмый азапландылар, каушаудан һәм ашыгудан тузанлы камыт-дилбегәләрнең рәтенә чыга алмый әвәрә килгән арада, ялкын инде җиде-сигез өйне ялмап алган иде.
Бибиәсма тыкрык аша урамга төште. Урамның алар өенә каршы ягында берничә өй ут эчендә, кече урам аша тыкрыктагы Солтангәрәйләрнең салам түбәсенә ут капкан. Ялкын сикерә-сикерә, күз ачып йомганчы тагын берничә лапас, мунча һәм йорт түбәсенә күчте.
Янгынны күреп, күрше авыллардан янгын мичкәләре белән атлар килеп җиткән. Ут-ялкынга чыдый алмыйча атлар чыгымчылый, бер урында таптана, күзләрен акайтып кешнәп җибәрә. Су мичкәләре ныгытылган арбалар өстендә ирләр су насосын эшләтәләр, кычкырышу, чыр-чу, күзләр шашынган, беркем-беркемне аңламый.
Кoe сиртмәләре, ашыгып су алган кешеләр кулында, урыныннан йолкынып чыгардай булып шыгырдый, чыелдый, сиртмә баганалары чайкала, коедан күтәрелгән чиләкнең яртысы чәчрәп җиргә түгелә. Ялкынга сибелгән су төкерек кебек чыжлап юкка чыга. Ут шашынганнан-шашына бара. Калган өйләргә ут капмасын өчен ашыга-кабалана аларга да су сиптерәләр. Шулай да бу көнне авылның унбер өе каралты-курасы белән утырып янды, кара күмергә әйләнде.
* * *
Көз җитте. Алмалар өлгерде. Бакчалар тулы алма. Алмагач ботаклары алма күплектән сыгылып-сыгылып тора. Ботаклары сына күрмәсен дип, Гыймаделислам терәүләр куеп йөри.
Бибиәсма вакыт җиткәнен сизеп, сигез яшьлек кызы Зәйнәпне авылда танылган кендекче Камилә карчыкка йөгертте.
—Әни тиз генә килеп җитәргә кушты, диген, әбекәең үзе аңлар. Аңа бирерсең,—дип ярты такта чәй тоттырды.
Бибиәсма кыз тапты.
—Бисмиллаһир-рахманир-рахим!—дип Камилә әби баланы кулына алды. Баланың беренче авазын ишетеп иреннәрен очлайтып, "әт-тә-нә-нә-не!" дип, җыерчыклы иреннәрен бөреп, гөргелдәп алды.
—Сөбханалла! Җәннәт исләре белән туды сабыең, дөньяңа яңа нур өстәсен, аталы-аналы, алтын канатлы, бай, шәфкатьле, иманлы бала булсын!
Кулындагы ак чүпрәккә салган баланы җылы су белән юындырды, аннан сак кына йөзтүбән әйләндереп, чүпрәк белән бик әйбәтләп сөртте һәм:
—Суы сарыксын, үзе калыксын! Бәхетле, тәүфыйклы булсын!—дип, ак биләүгә биләде һәм Бибиәсманың уң ягына, кечкенә мендәргә салды.
Аннары тәрәзәгә килеп:
—Гыймаделислам!—дип кычкырды.
Колагы каты булганлыктан, ир карчыкның тавышын ишетмәде.
Ул инде күптән хатынының баладан котылуын көтеп йөри иде. Күңеле сизенеп, ишеккә таба якынлашты. Карчык исә тәрәзәдән кул изәде:
—Гыймаделислам! Кызың бар! Сөенче!
Ата дулкынланып, ашыга-ашыга өйгә керде. Хатынының хәлсезләнгән гәүдәсен, каны качкан ябык йөзен күреп, каушый төште. Аның йөзенә якын ук килеп:
—Ходай рәхмәте белән бушануың өчен мин бик шат, тәбрик итәм!—дип пышылдады.
Бибиәсма аңа карап елмайды һәм тәбрикләвенә ымлап кына рәхмәтен белдерде.
Гыймаделислам сабые янына килеп, уң колагына сак кына пышылдап азан әйтте, сул колагына "Кад-камәт-ис-салават!"—диде. Сәке йөзлегенә утырып, "Аллаһумә әҗгалһү бәрран..." дип дога укыды.
Ир белән хатын, балалары вафатыннан соң дөньяга килгән hәp баланы халыкның борынгы йолаларыннан берсе булган "сатып алу" йоласын үтәргә сүз куешканнар иде.
Алдан сөйләшү буенча, Камилә әби баланы биләү өстеннән шакмаклы кәшмир шәлгә төрде дә, ишек алдына чыгып китте. Өйнең ян тәрәзәсен ачып:
—Бала сатам! Кыз бала сатам! Алучылар юкмы?—дип дәште.
Аның тавышы яшьләрчә шаян, җыерчыклар тулы йөзе, яшәреп, алсуланып киткән иде.
Гыймаделислам тәрәзәгә таба сузылып:
—Миңа нәни кыз кирәк! Күпмегә сатасың, әбекәем? Сатып алам!—диде шаян тавыш белән.
—Биргәнеңне аз диген, алганыңны зур диген. Күпме бирсәң, шуңа риза!
Карчык тәрәзәдән төенне Гыймаделисламга сузды. Ата кеше сабыен сак кына уң кулына алды да, Бибиәсманың ал кәшмир күлмәген карчыкның беләгенә салды.
—Алыш-биреш тәмам, биргәнеңне алам, котлы булсын балаң, тәрәзәне ябам,—дип такмаклый-такмаклый, карчык тәрәзәне ябып куйды һәм, йөгерә-атлый өйгә кереп, кечкенә калакка бал һәм май элеп, "әгузе-бисмилла"сын әйтеп, сак кына баланың иреннәренә тигезде.
—Балдай ширбәтле булсын,
Сүзе хикмәтле булсын,
Дусларына чордаш булсын,
Хозер-Ильяс юлдаш булсын.
Тагын изге догалар укылды, теләкләр теләнде. Шулчак сабый аваз салды, әкрен генә кыз балаларга хас нәзек тавыш белән елап җибәрде.
—Сөбханалла!—дип шатланды кендек әби.—Сабый Аллаһы тәгаләне иске төшерде, ишетәсеңме, Гыймаделислам, "Лә илаһа илаллаһи!"—диде, тәһлил әйтте, гомере озын булыр, Аллаһы боерса, сабыең Хак тәгаләне мактап аваз салды.
Баланың җиденче көне алдыннан Гыймаделислам, дин кушканча җиренә җиткереп, корбан чалдырды. Ике яктан ике күршесен һәм туганнарын мәҗлескә җыйды. Коръән укытты, сөенеч сәдакалары өләште. Җиденче көнне сабыйның чәчен кайчы белән сак кына кыркып, утка якты.
Исем сайлау, исем кушу да озакка сузылмады. Кызына ата исемне үзе тапты.
—Улым булса, Мөхәммәт дип атармын дигән идем, кызыма фәһәмле, аңлы-белемле булуын теләп, Фәһимә дип куярбыз,—диде.
Бибиәсма да моңа бик куанды.
Гыймаделислам, ашъяулыкка төреп куелган китаплар арасыннан берсен алды да, каләм алып, "193... нчы елның өченче сентябрендә Фәһимә исемле кызым дөньяга килде. Бәхете белән үссен"—дип язып куйды.
* * *
Фәһимә бик иртә тәпи китте, теле иртә ачылды. Теле ачылыр-ачылмастан, әнисенә кушылып көйләр көйләде, җырлагандай кыланды.
—Төпчегебез җырчы булмагае,—диде Бибиәсма иренә.
—Бирсен Ходай, бирсен Ходай. Җыр да бик кирәк, кешегә гел эш белән черү генә димәгән.
—Мөнәҗәтләрне бик ярата, миңа кушылып җырлый.
Кечкенә Фәһимәнең күңеле бик нечкә. әнисенең китап укыганын тын да алмый тыңлап утыра.
—Муллаҗиңги, китап укымассың микән?—дип кич утырырга кайчак күршеләре дә керә.
Бар эшне ташлап, Бибиәсма китап укырга әзерләнә. Иң элек сабынлап кулларын юа, бисмилласын әйтеп, бик кадерле әйбер кебек, киштә өстеннән ак киндергә төрелгән китапларны ала.
—Яхшылап утырыгыз. Бисмилла-һир-рәхманир-рахим,—дип бик җайлап изге китапны кулына ала.
Күзлеген киеп, матур мәкам белән укый башлый. Кызлары Зәйнәп белән уллары Габделхәй бу китапны инде ничәнче тапкыр тыңласалар да, һаман алар өчен ул шундый кызык. Чөнки әниләре көйләп укый, аның тавышында табигатьнең бөтен бизәкләре чагыла.
Кечкенә Фәһимәнең күңеле тула. Ул әнисенең әкрен генә кыймылдаган иреннәренә яшьле күзләрен төбәгән, күңеле белән бик ерак җирләргә киткән. Менә ул Йосыф исемле бәләкәй малайны күз алдына китерә. Аны әтисе тезләренә утыртып сөя, аның төшен тыңлый, аны үбә-үбә, бик зур кеше булырсың, дип әйтә. ә абыйлары бик усаллар, явызлар икән. Алар аны каядыр алып китеп, коега салалар,
Биленә бер бау тагып китерделәр,
Йосыфны шул тар коега төшерделәр,
Шәфкать итми, йөзен читке чөерделәр,—
Урак белән берсе бауны кисәр имди.
Өстәл өстендә җиделе лампа тонык кына яктылык сибә. Гыймаделислам, җЎайлап утырып, тавышсыз-тынсыз гына җәтмә үрә. ә Фәһимә Йосыф белән бергә кагыла, сугыла, алҗып хәлдән тая, абыйларына ялвара, елый, коега төшеп китә...
Изге китаплар ак киңдергә төрелеп кабат киштегә куела—кояштан саргаймасын, тузан кунмасын.
—Китап—изге нәрсә ул,—ди Фәһимәнең әнисе.
* * *
Җиде яше тулар-тулмас Фәһимә беренче сыйныфка укырга керде. Ул күптән укырга һәм язарга, санарга өйрәнде. Еш кына аңа дәрестә күңелсез булып китә иде. Язуын тиз генә язып, эшен бетерә дә, тирә-ягына каранып тик утыра бирә.
Беркөнне, ничектер, дәрестә аңа бик күңелсез булып китте, тик утыру ялкытты, җырлыйсы килә башлады. Сөйләшер иде—ярамый, укытучы ачулана. Ул әкрен генә шуышып парта астына төшеп китте, идәнгә утырып, дусты Сәгыйрәнең чабатасына күз төшерде. Кызык берни дә тапмагач, җырлап җибәрде:
—Иман белмәгән кеше,
Хараптыр барча эше,
Кабул булмас һич эше,
Аллаһ!—дигел Бәдәвам.
Укытучы Җиһан апа урыныннан торып басты.
—Кем җырлый?
Балалар кычкырып көлеп җибәрделәр.
—Фәһимә ул! әнә, парта астында!
Фәһимә әкрен генә парта астыннан чыкты, урынына утырып, башын түбән иде.
Җиһан апа аның янына килеп басты.
—Нәрсә дип җырладың, Фәһимә? Тагын җырлап күрсәт әле.
—Юк, апа, бүтән җырламыйм.
—Җырла инде, Фәһимә.
—Җыр түгел лә ул—мөнәҗәт.
—Кемнән өйрәндең?
—Өйрәнмәдем, әни җырлый бит аны.
—Тагын берне генә җырла инде.
—Иман белмәгән—үләр,
Шөйлә имансыз китәр,
Тәмугта урынын күрер,
Аллаһ!—дигел Бәдәвам.
—Бу мөнәҗәтеңне башка беркем алдында да җырлама, яме,—дип, укытучы Фәһимәнең башыннан сыйпады.
* * *
Икенче сыйныфка күчеп, укый башлаган көннәр иде.
—Фәһимә! Нәрсә булды, ник елыйсың?
Укытучы апа Фәһимә янына килеп, аптырап калды. Баланың күлмәгенә, түшеннән итәгенә кадәр, хәтта аякларына да шәмәхә кара чәчрәп беткән иде.
—Нәрсә булды, үскәнем? Ничек болай карага манчылдың?
Баланың сул кулы да карага буялган, ватылган пыяла кара савыты идәндә аунап ята иде.
—Фәвәсим этеп җибәрде дә, кулымдагы кара савытым менә монда бәрелеп ватылды-ы-ы.
Бала "монда" дип өстәл почмагын күрсәтте. Yзe тагы да катырак итеп, сулкылдап елап җибәрде.
—Нәрсә белән язармын инде мин? Апам апкайткан иде бит аны. Бүтән калмады. Мин нәрсә белән язармын инде? Кара савыты каян алырмын?—дип такмаклады, бер-бер артлы сабый башына төшкән кайгысын тезде.—әнигә ни дип җавап бирермен? Нәрсә киярмен? Күлмәгем да әрәм булды. Бүтән күлмәгем юк бит минем.
Кызлар, Фәһимәне кызганып, әле укытучы апага, әле Фәһимәнең кызганыч кыяфәтенә карап, үзләре дә менә-менә елап җибәрердәй булып, бер сүзсез басып тордылар. Дус кызы Сәгыйрә Фәһимәгә якын ук килеп, аның кара түгелгән күлмәгенә кагылырга куркып, дустына балаларча беркатлылык белән:
—Елама инде, әниең юар әле, карасы да бетәр,—дип юатырга тырышты.
Баланың күлмәген Бибиәсма каен селтесе белән казанда да кайнатып карады, әмма аксыл зәңгәр күлмәкнең үз төсе тагы да сыегайды, ә шәмәхә кара киҗе-мамыкка шулкадәр сеңгән иде, юылып төшү түгел, аның җете шәмәхә төсе үзгәреп тә карамады.
Сугышның икенче елы иде. Кибетләрдә сатып алырга әйбер юк, хәерчелекнең чиге чамасыз. Бибиәсма кызын юатты:
—Кайгырма, балам, бераз шушы бизәкле күлмәгеңне киеп йөрергә туры килер, эшләр бераз җиңеләйсен, сүс эрләрбез, киңдер сугып, үзеңә өр-яңа җылы күлмәк тегеп бирермен.
Бераз эшләр саеккач, көн саен кичләрен Бибиәсма аркау җеплек эрләде. Фәһимә орчыктан җепне йомгакларга урады.
—Селте белән кайнатып агартырбыз, бик яхшылап буада чайкарбыз,—дип кызын куандыра торды.
Гыймаделислам базардан киңдер туку өчен буйлык җеп сатып алып кайтты.
—Менә нинди нәзек, ап-ак җеп алдым. Төпчегебезгә бик матур күлмәк булыр,—диде, кайтып җепләрне сәкегә салгач, сакалын сыпырып. Киләпле буйлык җепләрне тагын йомгакка чорнадылар.
—Син миңа йомгак ясарга ярдәм итәрсең,—дип, Бибиәсма киләпне Фәһимәнең кулларына кидерде,—менә шулай ике куллап, тартыбрак тот.