Latin

Бәдертдиннең Америкага Сәяхәте - 1

Total number of words is 4378
Total number of unique words is 2343
32.3 of words are in the 2000 most common words
46.5 of words are in the 5000 most common words
54.0 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
(Повесть-монолог)
Минем кайнар канлы икәнемне дә, гайрәт-куәтне дә беләсез. Беркөнне Гыйззебанат җиңгәгез ачуымны китергән иде, бер почмагыннан тотып мунчаны әйләндереп ташладым да бүрәнәләреннән кечерәк булса да сал ясадым. Карчыкка сиздерми генә салга алты капчык сохари, тәпәне белән май төядем. Тутырган ике тавык, бер чиләк салкын су, әчмухасы белән грузин чәе салдым. Кабы белән тоз, өч кап шырпы, кирәге чыганитә калса дип, марганцовка, сәдәфле дарулар һәм шифалы үләннәр алдым. Дөнья хәлен кем белә. Кармакларны урманга утынга барганда да үземнән калдырган юк, анысын әйтмим дә. Кармак булгач, селәүчәнсез ярамый, тирес казып, селәү җыйдым.
Тү-тү, Гыйззебанат! Кадеремне белмәсәң, шулай була ул, җанкисәгем! Менә ирсез яшәп кара әле син! Салны бәйләп куйган бауны балта белән чабып өздем дә, бисмилламны әйтеп, кояш чыкканда Кәрим тугаеннан кузгалып киттем. Ашыкмыйча гына Җәмил буасын үттем, Митрәйгә җиттем. Рәхәт соң!
Пешкән тавыкларның берсен ашауга, Стәрле бетеп, Ыкка килеп чыктым. Әй, андагы агымның гайрәтен белсәгез! Салла түгел, реактив самолетта барам сыман. Ара-тирә ишеп тә җиффәрәм. Сарлы турында атка атланган орчык хәтле генә бер малай минем белән узышырга кереште. Тезген очы белән атын уңлы-суллы куалый-куалый, яр буеннан элдертә генә бу. Атын ак күбеккә батырды. Минем дә калышасым килми, сер биреп өйрәнмәгән — бер кулда колга, икенчесендә ишкәк — сай җирдә колга белән этәм, тирәнрәктә ишкәк белән ишәм. Алай да теге алдыра башлады бит, минсиңайтим. Ни эшләргә? Әле дә ярый баш йомры: барган уңайга колгалык таллар кисеп алдым да, шуларны бүрәнә арасына кыстырып, җилкән урынына өстемдәге күлмәкне тарттырып куйдым. Җил ныграк тулсын «өчен җиң очларын бәйләдем. Пиратларның да андый ш,ш җилкәннәре булмагандыр, чөнки аның өчен минекедәй блш кирәк, ба-аш!
Фәрештәләрнең «амин!» дигән чагына туры килдеме, кинәт көчле җил исә башлады һәм теге җайдак малаем «ә» дигәнче артта калды.
Вакытны бушка уздырасы килми, барган уңайга балык тотам. Тотам дип, салып-алып кына өлгер: бот буе чуртаннар эләгә, минем баш кадәр авызлы җәеннәр каба, сөяксез шамбылар килеп чыга, вагын-төяген әйткән дә юк. Мыжлап тора балык. Пешереп тә ашыйм, киптерергә дә куям, дөнья хәлен кем белә, кирәге чыгар, дим.
Мөслимне узганда караңгы төшә башлады. Тагын өч-дүрт авыл артта калды. Инде йокларга да җыенган идем, җай гына йөзеп барган салым шып туктады. Ишкәк белән ишеп карыйм, файдасы юк, колга белән этмәкче идем — колгам төпкә тими. Мөгаен, салым агач тамырына эләккәндер, дим. Ярар, иртә кичтән хәерле, яттым да йокладым. Таң атканда карасам, күзләремә ышанмыйм — салым кабат Мөслим турында. Әллә саташаммы, мәйтәм. Күзләремне уып-уып карыйм, юк, саташмыйм, чынлап та кирегә үрлибез икән. Шунда кармак төбенә күзем төште: ул соң чиккә җитеп тартылган. Башка берәү, әлбәттә, шыр җибәрер иде, минем андыйлардан түгел икәнне беләсез. Балтаны алдым да суга сикердем. Кармак җебенә тотынып йөзә торгач, барып төртелдем бер карачкыга. Су иясеме әллә дигән идем, коточкыч зур җәен булып чыкты. Үзе мине күрми. Карап-карап тордым да балта түтәсе белән тегенең башына кизәнеп торып берне тондырдым. Авыртуга чыдый алмыйча, җәен койрыгын болгап торып җибәрмәсенме... Кармак җебенә тотынып калмас.ам, кая сылар иде, белгән юк. Җан ачуы белән тагын берне суктым. Бу юлы кәкрәеп төште. Мин үзем су астында унбиш минуттан да артык тора алмыйм, тын алып кабат чумыйм гына дигән идем, ап-ак корсагын күрсәтеп, җәен дә өскә калыкты. Зурлыгын күрсәге-ез, кит кадәр бар иде, билләһи!
Шул акуланың, әй, кит, тфү, җәеннең өстенә менеп атландым да хәл җыеп утырам. Карыйм, без кабат агым уңаена табан йөзеп киттек. Бераз ял иткәч, салга күчтем дә баш ватам: бу җәенне ни эшләтергә? Салга сөйрәп меңгерү турында уйлыйсы да юк — сыймаячак. Сыйган очракта да сал аны күтәрмәячәк. Ташлап калдырсаң, кызганыч, күпме ите әрәм була. Тизрәк океанга җитәсе килсә дә, туктамыйча чара калмады.
Уңайлырак урын табып, ярга сөйрәп чыгардым тегене.. Башын гына да алты сәгать кистем. Корсагын ярып җибәргән идем, эченнән бер сыерның сыңар аягы, ике ишкәге белән кечерәк кенә көймә килеп чыкты. Җәен эчендәге ваграк балыкларның исәбе-хисабы юк, кайберләре хәтта исән дә иде. Кызганып, исәннәрен суга җибәрдем. Шул яшемә җитеп, балыкларның сөйләшкәнен ишеткәнем юк. иде. Болар тавыш-тынсыз гына бер сафка тезелделәр дә:
— Яшәсен Бәдертдин Биктимиров! Зур рәхмәт! — дип кычкырдылар, һәм юкка чыктылар.
Күңелем тулып, күздән яшь ага башлады. Күзне суган5 белән ышкып кына туктаттым.
- Табылдык көймәне салга бәйләп куйдым: кирәге чыкмый калмас. Җәеннең итен менә ни эшләтергә? Ташлап китәр идем/ризыкны әрәм-шәрәм итеп өйрәнмәгән. Ык буендагы авылларда балыкның кадере юк, сатып күпме генә майтарырсың, очсыз китәчәк. Уйлап-уйлап тордым да, елгадан дүрт-биш чакрым ераклыкта урнашкан бер авылга капчыкларга тутырып алып киттем. Авыл башына кереп:
— Балык сатам, балык! — дип сөрән салырга өлгермәдем, җыелды халык, җыелды халык — чиратта гына да биш йөз кеше булгандыр. Әйтерсең, талонсыз шикәр сатам. Акчага минем ис китмәгәнне беләсез. Кыйммәт сорамыйм — килосы бер тәңкә. Ярты сәгатьтә сатып бетердем. Кайткач санап караган идем, дүрт йөз туксан тәңкә акча чыкты.
Бисмилламны әйтеп янә кузгалдым. Ә үземә теге акча тынгы бирми. Ник кирәге бар аның миңа? Юлда пират-мират ишеләр очратып талавы да бар. Әллә соң, мәйтәм,, берәр матур, ягъни дбигател сатып алырга да салга көйләп куяргамы?
Минзәлә базарыннан таптым бит дбигател. Кыйммәт тә түгел, ике йөзләр чамасы гына. Калган акчаны, почтага кереп, Гыйззебанатка салдым. Рәхәтләнсен әйдә, миннән күрсен изгелек. Кадеремне арурак белмәсме...
Дбигателне көйләгәч, җилкәннең кирәге калмады. Күлмәкләрне тарттырган колгаларны болгап бәрдем.
Ыктан Камага, Камадан Иделгә чыктым. Балыклар минем селәүчәннең үзенә түгел, исенә һуштан язардай кыланалар, салып-алып кына өлгер. Идел буйлап ашыкмый гына барганда, көтмәгәндә-уйламаганда, тагын гаять зур балык капты. Ыктаты җәеннән дә зуррак. Кармак җебе биш кат унлы кәтүк җебеннән иде, шуңа күрә генә өзелмәгәндер.
Балык сатып йөреп, теге вакытта да көнемне әрәм иттем, ә үземнең ашарга җитәрлек. Авызга керәм дип торган малны җибәрсәң дә кызганыч. Ни эшләргә?
Кирәге чыга калса, дип алган бау бар иде, шуның белән балыкны башыннан, саңакларына кертеп, ычкынмаслык итеп чорнадым да юлымны дәвам иттем. Иллә дә мәгәр гайрәтле икән ул кырпы дигәнең. Шундый кызу барабыз, каршыга килгән корабларның күренүе була, артта калып күздән дә югалалар. Иделдә йөзгән корабларны ә дигәнче куып җитәбез дә выжт итеп узып китәбез. Минем Әсәйски Бәдертдин икәнемне чак танып өлгерәләр.
Тик ул каһәр суккан су бүресенең акылы бармыни! Агым уңаена йөзәсе урында, әле уңга таба алып китә, әле сулга тарта, йә гел кирегә өстери.
Аның белән шулай көрәшә торгач, ягулык да бетеп китте. Минзәләдә салган көе бит. Бер грамм да запас алмаганмын. Корабларны туктатып сорап карыйм, капитаннары:
— Синең кебек атаклы кешегә, танылган сәяхәтчегә жәл түгел, бик бирер идек тә бит, безнең дбигателләр сәләргә эшли шул. Гафу ит инде, Бәдертдин Биктимирович,— диләр. Уңайсызланалар.— Әллә соң тиз генә Саратовтан алып килеп бирикме?
— Юк,— мәйтәм,— мәшәкатьләнмәгез. Минем бензинсыз эшли торган матур да бар.— Кырпыга күрсәтәм.
Моның кадәр зур балык күргәч, тегеләрнең ис-акыллары китте, икесе телсез калды, берсе, һушын югалтып, корабыннан суга барып төште.
— Ничек тоттың? — дип сорыйлар авыз ачып сүз әйтә алганнары.
— һи,— мәйтәм,— аның нәрсәсе бар! Безнең өчен чүп тә түгел ул,— дим. Үземнең тирә-юньдә иң атаклы балыкчы, беренче оста икәнемне әйтмим. Нишлим соң, мактануны җенем сөймәгәч. Тегеләрне кызганып, шулай да бер уч тирес селәве бирдем үзләренә. Миннән булсын изгелек, рәхәтләнсеннәр әйдә!
Түбән таба сал болай да ага. Тик хәзер инде мин андый тизлеккә генә риза түгел. Баш йомры бит минем. Уйлана торгач, тәки чарасын таптым. Баудан йөгән сыман нәрсә әмәлләдем, йөз иллеле кадактан авызлык та ясадым. Шуны теге саботажникның башына кигердем. Үзем сыртына менеп атландым. Кырпым чыгымчылауның ни икәнен дә онытты, майлаган кебек бара. Тезген минем кулда, кая теләсәм, шунда борам. Сабантуйда ат чабышына чыкканмыни! Акрыная башласа, сыртына берне шалт!
Кырпы сыртында йөзү кызыгын кызык та, тиз ардыра икән. И, мин башсыз! Соң бит тезген урынына дилбегә ярамыймыни? Балык белән салдан торып та идарә итәргә мөмкин бит. Элегрәк ничек башка килмәгән. Черегән ми дип сүгәм үземне.
Балык өстенә атланып йөзүнең уңайсыз яклары да күп аның. Беренчедән, ашар өчен салга күчеп торасы бар, вакыт әрәм китә. Икенчедән, аякларың һәрвакыт суда, ыр-матиз эләктерүең бар. Аннан соң мин бит Чапай кавалеристы түгел, авылда атка атланып карамаганга бнш былтыр, җитмәсә, ияр дә юк.
Ничәнче көн йөзгәнбездер, таң ата да кич була, тан, ата да кич була. Саратовны да уздым, Камышин да артта калды. Мөслим тирәсендә бераз черем итеп алуны исәпләмәгәндә, өйдән чыгып киткәннән бирле керфек каккан юк. Үтереп йокы килә башлады. Күзләр үзләреннән үзләре йомылалар. Йоклап китмәс өчен күз кабаклары арасына бармак юанлыгы чыбык та кыстырып куеп карадым. Юк кына бит, минсиңайтим, чыдамый гына терәтеп куйган чыбык, шартлап сына.
Болай ярамас, мәйтәм, черем итеп алырга кирәк. Башта салны якорьгә куярга уйлаган идем, аннан соң, чуртым булсынмыни балыкка дип, яттым да йокладым. Әйдә, мәйтәм, бара торсын.
Уянып, күземне ачып җибәрсәм, исем-акылым китте; кырпыга, канал аша Донга күчәрсең, дип әйтеп куярга онытканмын. Ә ул Әчтерханга җиткән дә, ни эшләргә белми туктап калган. Елга балыгы бит, диңгез суы ярамый. Мине уятырга кыенсынган. Кире борылмыйча чара калмады.
Агымга каршы сал тартып бару минем су айгырына да җиңел түгел икән. Тырыша-тырмаша торгач, тирләп, ап-ак күбеккә батты.
Канал аша чыгуларны сөйләсәң, үзе бер тамаша. Уртадан без барабыз, яр буйлары камышлар, суүсемнәр белән тулган. Камыш тамырын балыклар шытыр-шытыр кимерә. Тавышларыннан колакларым тонып бетте. Ахырда, түзәлми, колакка мамык тутырырга туры килде.
Хәвеф-хәтәрсез Цимлән диңгезен -утеп, Ростов-Донга килеп җиттем. Аннан соң Азов диңгезе башланганын беләсез. Менә шунда аптырашка калдым: кырпыны ни эшләтергә? Ничә көннәр турылыклы хезмәт күрсәткәч җигеп йөргән атың кебек кадерле бит ул. Ашарга да кызганыч. Сәяхәтне бергә дәвам итәр идек, аңа диңгез суы ярамый. Җибәрдем тегене ахырда. Күзләрен мөлдерәтеп карап калулары әле булса хәтердә. Сөйләшергә теле генә юк иде мескеннең! Кайгысыннан суга батты факыр.
Ростовта ягулык юнәттем. Бакны да тутырдым, оч чиләк чамасы болай да алдым. Диңгез-океан сиңа шутке түгел, ишкәккә генә ышансаң, көймәң комга терәлер.
Кара диңгезгә килеп кергәч, уйга калдым: кай тарафка юл тотарга? Сугыш елларында бөтен Яурупаны аркылыга-буйга атлап чыктым. Испаниягә барырга, үгез сугышы күрергә генә туры килмәде. Әллә соң шунда таба юл тотаргамы?
Кара диңгездән соң Мәрмәр диңгезенә кердем. Мине-күргәч, диңгезнең ике ярыннан да башларына чалма ураган, кызыл фәс кигән төрекләр кул болгый:
— Әйдә, Бәдертдин туган, безнең янда тукталып кит. Чәй, кәһва эчертербез,— диләр. Исемемне кайдан белгәннәрдер.
И-и, дип уйлыйм эчемнән генә. Сез чакырган саен туктый башласаң, Урта диңгезгә дә җитә алмассың.
Шулай да бер тапкыр туктарга туры килде. Өйдән алып чыккан чишмә суы беткән иде. Чыктым төрекләр янына.. Бардак (төрекчә стакан шулай атала икән) белән чәй эчеп, гәпләшеп утырдык. Мине шулкадәр яраттылар, арадан иң хөрмәтлесе хәтта кече кызын бирмәкче иде.
— Юк,— мәйтәм,— өйдә никахлы хәләл җефетем бару Ярамый,— дим.
— Бер генә хатын булу чүп тә түгел ул, мөселманга дүрткә кадәр фарыз,— дип кыстыйлар. Кызларының ул чибәрлеген, ул инсафлылыгын, ул белемлелеген кат-кат сөйлиләр. Теге хөрмәтле төрек хәтта бер тапкыр «Бәдертдин кияү» дип тә ычкындырды. Минем кебек мөхтәрәм кешегә алдау килешмәсә дә, калым белән яңадан килермен дип, көч-хәл белән тайдым тегеләрдән. Мәхәлләләре белән-озата килделәр, бозлы су, пәһләвә, капчык-капчык йөзем,, әлвән-мәлвән җимешләр төяп җибәрделәр.
Тагын бер диңгезгә чыктым. Исеме Игәй идеме, Игәү идеме шунда. Ул диңгездәге утрауларның күплеге! Кара-мыйчарак барсаң, хәзер килеп бәреләсең. Синең каршыңа юри чыгарып утырткан кебек. Бервакыт әллә йокымсырап бара идем, әллә Гыйззебанатны уйлап онытылып кителгән, ниндидер көчнең мине алып ыргытканын сизми дә калганмын. Барып төшкәч карыйм: салым җирне шактый гына җертып кергән. Кермәс иде, матуры бик гайрәтле шул. Җәен саткан акчага алган теге дбигателне әйтәм.
Кире сөйрәп чыгардым салны. Шул арада сал төртелгән урында култык барлыкка килеп өлгергән. Кузгалып та киткән идем, күңелгә "шик төште: туктале, мәйтәм, әзергә-бәзер торучылар күп, исемсез калдырырга ярамас бу култыкны. Кире борылып килдем дә бер кәгазь кисәгенә бөтен шартын китереп «Биктимиров Бәдертдин Әсәйский култыгы» дип язып элдем. Картага төшергәндә исем эзләп интекмәсеннәр.
Туктаган бер урында озаклап ятарга вакыт юк. Авыл да сагындыра башлады, җиңгәгез Гыйззебанат та искә -ешрак төшә. Киттем тагын кузгалып. Игәй диңгезенең читенә җиткән идем, салның каршысына чыгып, чик сакчылары туктаттылар. Сорыйлар:
— Дәкүмитләрең кая?
Ни күрсәтергә микән боларга дип баш ватам. Ул чакларда авыл халкына пашпорт бирмиләр иде, ә хәрби билетны алырга уйламадым да. Әби мәрхүмәнең сугышка кадәр үк язып биргән ниндидер догалыгы кесәдә йөри иде, шул искә төште. Аятелкерси дигән идеме икән. Эчке ыштан кесәсеннән алып бирдем тегене. Догалыкны кулына тотуы булды, чик сакчыларының өлкәне аягыма егылды:
— Зинһар, гафу ит, беземез сезләрнең дә мөэмин-мөселман икәнен белмәдек! —ди. Күз яшьләре белән елый бу. Аңа карап башкалары да уларга кереште. Көчкә тынычландырдым үзләрен.
Кыйбла тарафка карап бергәләп дога кылдык та киттем Урта диңгезгә чыгып, һи-и, ул Урта диңгез дигәннәрен күрсәгез икән, безнең Җәмил буасыннан да өч-дүрт тапкыр зуррак. Уртасында көтү-көтү каз-үрдәк йөзгеп йөри. Кешедән дә курыкмыйлар, каһәрләр. Салны чукыйлар. Кармакның тәлтәвеченә кызыгып теңкәмә тиделәр. Киләләр дә кабалар, киләләр дә кабалар, бал яккан диярсең. Ахырда кармакны җыеп куярга туры килде.
Барам шулай Урта диңгездән. Бер якта үзебезнең Яурупа, сулда Әфрикә. Ул Әфрикә тулы негрмы шунда, ком гарәбеме,— кешеләре кара мунча ташыннан да карарак. Нефтькә чумырып чыгарганнар диярсең. Өсләренә озын-озын күлмәкләр кигәннәр, үзләре яланаяк.
Алар миңа кул болгый, үзләренчә нидер кычкыралар. Сугышта чакта нимеччәне су урынына эчсәм дә, негрчаны ишеткән кеше түгел мин. Бер кәлимә сүзләрен дә аңламыйм. Шулай да сер бирү килешми. Көймә белән каршыма килә башлаганына кычкырып әйттем:
— Татармын, ботыңнан тотып атармын!
Моны ник әйткәнемә үкендем. Куркудан теге дер калтырый башлады. Тотрыклылыгын югалтып, көймәсе капланды. Суда мыжлап торган акулаларның берсе шунда ук кабып йотты теге негрны. Тик, әллә ошатмады, о.лло тамагыннан үтмәде — төкереп кире чыгарды.
Бусы исән-сау котылгач, башкалары янына кабат килеп борчып тормадылар.
Йөзә торгач, Испания ярларына җиттем. Үтеп кенә китәсе иде дә бит, андагы үгез сугыштырганнары исемә төшеп, шул бар тынычлыгымны алды. Сугышта чакта безнең рота командиры Тазов Микулай Чтапанович сөйләгән иде. И, күп белә иде дә соң Микулай Чтапанович! Менә шул гомердән бирле үгез сугышын күрәсе килә иде.
Баруын да барырсың, каравын да карарсың. Тик менә салны кая куярга? Уйлый торгач, анысының да җаен таптым. Тал арасына сөйрәп керттем дә өстеннән сырма белән каплап куйдым. Киттем менеп шәһәргә.
Кызык икән бу испан дигән халык. Барысы да ки-иң читле эшләпә кигән. Ирләре кап-кара мыеклы. Мыеклары салидур белән майлагандай ялтырап тора. Авызларына төрепкә капканнар да паравыз сыман төтенлиләр.
Карап-карап йөрдем дә, үгез сугыштыра торган абзарларын очратмагач, берсеннән сорадым:
— Синьор-миньор,— мәйтәм,— кайда монда сезнең мистер-твистер үгезләрне сугыштыра торган җир? — дим.
Дөньяда бер аңгыра икән, тәки аңламады нәрсә сораганны.
— Нәрсә ул үгез? — ди.
Күзләрен тасрайтып, Ташбай кебек карап катты. Тәфсилләбрәк аңлатырга туры килде:
— Үгез, үгез сугыштыра торган җирегез кайда дим? Үгезне белмисеңме әллә, сыерның ире, му-у! — Ике кулны маңгаема мөгез сыман итеп куйдым да касыгына берне төрткән идем, шунда гына барып җитте тегенең ипи шүрлегенә. Аңлагач:
— О, коррида! — дип үземне кочаклап алды. Аннан соң йөземә текәлеп карап-карап торды да,— син — Биктимиров. Бәдертдин Әсәйский бит, әйеме? — дип сорады.
— Каян белдең? — Гаҗәпләнүдән күзләрем маңгайга менде. Гомереңдә беренче тапкыр аяк баскан Испания мәмләкәтендә һич күрмәгән кешеләр исемең белән эндәшсеннәр әле!
— О, синьор! — Бу да минем кебек культурный кеше икән.— Синең хакта без барысын да беләбез. Шәһәребез туфрагына аяк басуыңа чиксез шатбыз. Биктимиров Бәдертдин Әсәйский дөньядагы иң танылган сәяхәтче. Гәҗитләр синең хакта менә нәрсә язалар! — Кесәсеннән чыгарып, миңа гәҗит суза. Карасам, үз күземә үзем ышанмыйм: - сал өстенә бастырып, мчпс төшереп куйганнар. Икенче сурәттә минем кырны балыгы өстенә атланып йөзгән чак. Кайчан, кем төшереп алган, ничек гәҗитләргә таратканнар — һич акылга сыймый.
Мин сурәтләрне карап торган арада, янымда торган испан төрепкәсен ташка болгап бәрде дә бар көченә акырырга кереште:
— Урра! Безнең шәһәргә атаклы сәяхәтче Биктимиров Бәдертдин Әсәйский килде! Урра! Виват!
Шуны гына көтеп торганнар диярсең, и җыелды халык, и җыелды халык. Безнең сабан туйдагыдан һич ким түгел. Миңа инде хәзер үгез сугышы да кирәкми, тизрәк таю ягын карыйм. Кая ул, ычкындыралармы соң! Кулларына күтәреп алдылар да һавага чөя башладылар. Егерме сигез тапкыр чөйделәр. Валлаһи! Аннан соң алып киттеләр урам буйлап. Үзләре адым саен диярлек:
— Яшәсен синьор-миньор Бәдертдин әфәнде!— дип кычкыралар.
Аягында басып тора алган һәммәсе урамга чыккан. Урын өстендә яткан карт-коры белән бишектәге сабый балалар гына өйдә калган, диделәр.
Халыкның дулкынлануын сөйләп аңлата гына торган түгел. Берсеннән-берсе уздырырга тырышып:
— Син дөньяга безнең бәхеттән тугансың, монда кал! — дип кычкыралар.— Шәһәребезнең патшасы бул! — дип ялваралар, капчык-капчык алтын-көмеш вәгъдә итәләр.
Әүвәл бик каты торган идем, шулкадәр гозерләнгәч, күңел йомшый төште. Түгәрәк башымда бер исәп туды:
— Минем арттан бишәрләп тезелегез! — дип әмер бирдем. Тезелделәр тегеләр. Чебен очкан тавыш та юк, минем сүзне көтәләр. Киң күкрәгемне тутырып, ике-өч чиләк һава алдым да Левитанныкы сыман тавышым белән шәһәр урамын яңгыраттым:
— Айт-два, майт-два, бер-ике! Гайниҗамал карчыкның кәҗәсе кырык ике! Тавыклары егерме, әтәч кая йөгерде?
Колак ярыларым шартлый дип торам, барабан кагып җибәрделәр. Киттек тегеләрнең Кышкы сарайларын алырга. Буржуйларның коты ботына җиткән, куркуларыннан тимер капкаларын эчтән имән бүрәнә белән терәтеп куйганнар. Килеп җиткән уңайга капканы этеп карадым. Зеңгелдәп куйды. Юк, бирешми. Ныгытып берне типтем, селкенми. Аһ, әле син шулаймы?! Ачу килде. Йөгереп килеп кушаяклап сылаган идем, безнең кибет ишеге тикле капка гөрселдәп барып төште. Күгәненнән каерылып чыккан: икән.
— Пирут! — мәйтәм. Ягъни алга дигән сүз.
Буржуй дигәч тә, алар да ахмак түгел, эшне кан коюга ук җиткермәделәр. Каршы торуның файдасыз икәнен аңлагач, капитуләтсия ясарга патша да, аның баш министры да, гаскәр башлыгы да безнең янга өчәүләп йөгереп чыктылар. Чыккан уңайга аягыма егылдылар да галу-шымны үбәр өчен тарткалаша башладылар. Патшасы:
— Бәдертдин туган, харап итмә, патшалыкны да, кызымны да сиңа бирәм! Тик тимә генә,— дип күз яшьләре: белән ялвара бу.
— Тор! — Тегене якасыннан тартып торгыздым.— һәм, исеңдә тот: беренчедән, мин сәвит калхузнигы, синең кебек, канечкеч буржуйга туган түгел. Икенчедән, синең кызыңны алырга минем өйдә зифа буйлы, чәчәк кебек гүзәл закунный хәләл җефетем Гыйззебанат бар! Иңе-буе метр да егерме,— мәйтәм,— яше дә иллене узган, кырыкка җитмәгән.
Төрек баеның кызыннан да баш тартканымны әйтеп; тормадым, ул черек ми барыбер аңламас. Шулай да кызгандым тегеләрне.
— Сез, буржуй калдыклары, контрлар, канечкечлар, №ше канын бүтән эчмәссезме? — дим.
— Юк-юк,— диләр бертавыштан.— Кеше канын эчү түгел, авызга да алмыйбыз. Бүгеннән, менә шушы минуттан фәбриккә эшкә керәбез, прлитәр булабыз.
— Ярар,— мәйтәм,— бер юлга гафу итәм. Ә хәзер,— мәйтәм,— мин сезгә яңа патша билгелим.
Халык кызыксынуыннан ни эшләргә белми:
— Кемне? — дип кычкыралар.
Гәҗиттәге рәсемнән мине танып алган адәмне алга чыгардым:
— Менә бу иптәш-тәвәриш прлитарны күрәсезме?
— Күрәбез, күрәбез!
— Ул бүгеннән сезнең патшагыз булыр. Бик акыллы, бик гадел кешегә охшаган.
— Акыллы, акыллы,— дип кычкыралар төркемнән.—-Җитәр-җитмәслеге дә күп түгел. Гаделлеген әйткән до юк,. ун бармагы да үзенә кәкре. Патша өчен аңардан да кулайрак кеше юк...
— Тынычланыгыз,— дип көчкә туктаттым тегеләрне.—-Мин сезгә дөньяда бер әйбәт патша табып бирдем. Хәзер тизрәк үгез сугышы күрсәтегез. Югыйсә, шушы яшькә җитеп, үгезләрнең сөзешкәнен генә күргән бар. Әйдә, иптәш патша, оештыр! Пардуп,— мәйтәм,— вакыт тар, ашыгам.
— Чичас, чичас, хозер, хәзер! — диләр, әйт дигәнгә тәй-т дип кенә торалар. Кулларына күтәреп алып киттеләр мәйданга.
Мәйдандагы халыкның күплеген әйт син! Их, мәйтәм, бу эшсезләрне алып кайтып чөгендер басуына җибәрергә! Ятсыннар иде билчән утап, эт зчәгесе белән тартышып, чөгендер сирәкләп.
Яныма үгез сугышының башлыгы килде:
— Синьор Бәдертдин Биктимиров әфәнде,— ди,— сезнең фикерегезне беләсебез килә. Сугышка сездән алып кайткан халмагур үгезен чыгарыйкмы, әллә һиндстаннан
кайтарганынмы?
Авыр сорау. Шулай да озак уйлап тормадым. Баш шәп
эшли ич, беләсез.
— һиндстанныкын чыгар,— мәйтәм,— халмагурныкын-:нан үзебездә дә гарык инде. Йә булмаса, икесен берьюлы чыгар, урын иркен, күңел киң.
— Алай ярамый,— ди үгезләр башлыгы.
— Нәрсә ярамый?
— Икесен берьюлы чыгарырга ярамый.
— Ярамагач ярамый. Чыгар берсен генә.
Мәйдан уртасына фил кадәр үгез чыгып баскач, җир тетрәгәндәй тоелды. Күзләрен кан баскан, урыныңда биеп кенә тора, җирне тырный, мөгезе белән дөньясын айкап
чыгарырга әзер.
Үгез каршына ярымшәрә испан килде. Бер кулында кылыч тегенең, икенчесендә яулык кадәр генә кызыл чүпрәк. Үгез баштарак әллә күрмәде, әллә күреп тә аңышмыйча-рак торды, каршысында теге ир маймыл кебек сикеренеп үрти башлаган иде, борын тишекләрен киереп, үкереп торып җибәрде. Җир ярылдымы дип торам. Куркудан бар халык егылды, бер мин генә селкенмәдем дә. Шулай да күзле йомганмын. Ачсам күрәм, үгез теге фәкыйрьне бастырып алып киткән.
Испан адәмен әйтәм, җен белән бер икән. Үгез очлы мөгезенә элдем генә дигәндә, читкә тайпыла, кызыл чүпрәген бер якка селтәп җибәрә дә тагын котылып кала. Испаннар тыела алмыйча кычкыралар, урыннарында утырып тора алмыйлар, хатын-кызлары пирчәткәләрен, колакларындагы алкаларын йолкып ыргыталар. Мәйданга чәчәк, акча ява.
Ярты сәгатьләп тартышкач, үгез котыртучының хәле «ими башлады бит, бер-ике мәртәбә сөрлегеп тә алды.
Ә үгезнең әле һаман да гайрәте ташып тора, аруның ни икәнен дә белми. Бетерә, мәйтәм, бу егетне.
Үгез менә-менә аны мөгезенә эләктерәм дигәндә, халык «аһ» итеп кычкырып җибәрде. Ә мин түзәлмичә сикереп тордым да мәйданга атылдым. Бәдертдин башым белән ничек кеше үтергәнне карап торыйм?
һинд үгезенең каршысына чыгып бастым. Кинәт кенә-мине күрүдән ул дивана башта аптырап калды, соңыннан тояклары белән җирне тырнап җибәрде дә үкереп өстемә ташланды. Бетерә инде дигәндә, башы аркылы сикердем дә һиндстан үгезенең сыртына менеп атландым. Үгез минем кая киткәнемне белмичә, эзләп, урынында бөтерелергә кереште. Бигрәк таза, зур иде, авырлыгымны сизмәде дә.
Үземдә этлек тә, җитезлек тә җитәрлек икән. Сыртында тик утыру туйдыра башласа, сикереп төшәм дә үгезне тагын үртәп алам. Аннан кабат сыртына менеп кунаклыйм. Тора-бара бу кәмитнең дә кызыгы бетте. Үгезне юри котыртып арттан чаптырдым-чаптырдым да кинәт кенә мөгезләреннән эләктереп борып салдым. Гөрселдәп барып төште. Ким дигәндә ике тонналап булгандыр. Аның янында мин кырмыска кадәр генә икән.
Халык «ура» кычкыра, минем исемне язып, байраклар чыгарып элделәр. Аңыма килергә өлгермәдем, чөяргә керештеләр һәм, кулларына күтәреп, салга илтеп куйдылар. Саубуллашкан чакта яңа патша әйтте:
— Синьор-миньор Бәдертдин әфәнде, синнән аерылу безнең өчен кояш тотылудан да авыррак. Зинаһарлап дип үтенеп сорыйм, кире кайтканда безгә кагыл, нурлы йөзләреңне күрү бәхетенә ирештер,— ди. Елап та җибәрде бу. Патшалары елагач, озата төшкән халык та тыелып кала алмады. Шулкадәр еладылар, аларның күз яшеннән диңгез суы күтәрелеп, шәһәрне чак су басмый калды. Көчкә китеп котылдым.
Кузгалган чакта патшаларына әйттем:
— Мәтри аны, ишетсен колагың,— мәйтәм,— халыкка җәбер-золым күрсәтмә, югыйсә кайтып колагыңны борырмын!
Җил аркан, дбигәтел сәгать төсле тын гына үкереп эшли. Кош кебек очып барам. Хәвеф-хәтәрсез генә Гыйбрәт ал дигән култыкларын уздым..
Өйдән алып чыккан тавык беткән иде инде, төрекләрнең күчтәнәч йөземен кабам да испаннарның сый-хөрмәтеннән авыз итәм. Бер акылга утыргач, хәзер кармакны да кирәктә генә салам: теге җәен белән кырпыдан да зуррак балык эләгеп, әллә кая сөйрәп китсә, ни эшләрсең. Аннан соң алдагы көннәрне дә белгән юк, селәүченне саклап тотарга кирәк.
Океаны океан инде, диңгез белән генә чагыштырырлык түгел. Кая карасаң да — су. Борын белән чамалап барам
шунда.
Сезнең акула дигән ерткыч турында ишеткәнегез бармы? Берзаман менә шулар сырып алды. Сал читенә башларын куялар да тешләрен шыкырдаталар. Башка берәү булса, куркуыннан шыр җибәрер иде. Мин ипләп кенә сөйләшәм тегеләр 6елән, китегез, комачаулыйсыз бит, дип әйтеп карыйм. Юк, китәргә уйламыйлар да. Бик ачуны китерә башлагач, түзмәдем, берсенең башына йодрык белән; сыладым. Ы-ык кына итте дә сразы чалкан барып төште. Икенчесенә типтем, анысы да корсагын күрсәтте. Өченчесенә ишкәк белән сыладым. Башкалары шуларны иснәш-тергән арада, ул тирәдән тизрәк тайдым.
Океанда оҗмах рәхәте икән. Ни абзар чистартасы юк; ни тавыкларга җим бирәсе юк; ни кайтмый калган сарыкларны уҗымнан эзләп интегәсе юк; кырыйда хатын да мыгырдап, ачу китереп йөрми — сам хәҗәен, сам хуҗа. Теләсәң ятып йокла, теләсәң «Суда, суда, суда йөзәләсең-ме?» дип җырла. Бер тыючы юк.
Яшьтән үк йокы белән дус булмадым. Хәзер, олыгая* төшкәч тә, тәүлегенә егерме дүрт сәгатьтән артык төш күргән юк. Берьялгызым дип кенә көне-төне йокы симертергә димәгән. Эч поша башласа, тотам да җырлыйм. Әле «Рамай»ны сузам, әле «Баламишкин» белән «Алмагач-лары»н җиффәрәм. Чит ил кораблары күренсә, Гимн белән «Интернационал»ны башлыйм. Белсеннәр безнең кайдан икәнне! Аннан соң океанның һавасы да икенче, тозлы су белән тамагыңны да чайкап җиффәрсәң, тавышлар ачылып китә, бер дә Илһам Шакировныкыннан ким түгел. Бәлки артыграктыр да әле.
Шулай да вакытлы-вакытсыз җырлап, башсыз калуың да бар икән.
Океанда йөзгән төннәрнең берсенә тулган айга карап «Зөләйха»ны суза идем, сал янына ниндидер корабның, килгәнен ишетми дә калганмын. Нидер сизенеп күтәрелеп караганда, соң иде инде. Өстемә дип әйтерлек җиде-сигез кеше сикереп төште дә, мин торып өлгергәнче, авызыма чүпрәк тутырып, кулларымны артка каерып бәйләп тә куйдылар. Бәхетләре, кулларны бәйләп өлгерделәр, югыйсә, үзегез беләсез, җиде-сигез кешене «эһ» тә итмим мин.
Инде суга томыралар, инде әҗәлем җиткән икән дисәм, җилтерәтеп үз корабларына сөйрәп менгерделәр. Берсе салны корабларына тагып калды, тагын икесе минем ой-берләрие актарырга тотынды. Ул ахмаклар, мөгаен, алтын-көмеш бардыр дип уйлаганнардыр.
Корабларына аяк баскач кына мин боларның пиратлар икәнен аңладым, йа раббем, мәйтәм, бетүләрем тушы икән.
Эткәләп-төрткәлоп, мине атаман каютасына алып керделәр. Атаман дигәннәре кап-кара сакаллы, сыңар колаклы, бронижилит кигән, бил каешына өч пистолет, дүрт граната кыстырган, бер кулына әхтәмәт, икенчесенә озын кәкре пычак тоткан, пеләш башлы, әзмәвер кадәр гәүдәле коточкыч бәндә иде.
— Синең тавышың кебек матур тавышны безнең гомердә ишеткәнебез юк иде,— диде ул, мине баштан алып аякка кадәр күздән кичергәч.— Пиратларның Революцион Советы карары нигезендә без сине үзебезнең корабның Баш җырчысы итеп билгеләргә карар кылдык. Ашарыңа-эчәреңә биргәләрбез, ә син, җырлап, безнең күңелләрне күтәрерсең, пиратлар арасында җыр-бию буенча социалистик ярыш оештырырсың. Башка эш кушмабыз. Ара-тирә кеше үтергәләрсең дә банк баскаларсың, кыйммәтле асылташлар, алтын-көмеш таларсың. Айлык планың ун мең алтын, хезмәт хакың көнгә бер алтын булыр. Мин сине безнең данлы, бердәм коллективыбызда менэ дигән юлбасар итеп тәрбияләячәкмен. Бу синең өчен зур мәртәбә, дәрәҗә. Аңлыйсыңмы? Мин сине ирексезләмим, әмма, киреләнсәң, океанга башың гәүдәңнән алдарак очачак. Акулалар сиңа күптән теш кайрыйлардыр. Рәхәтләнсеннәр!
Әһә, мәйтәм, Бәдертдин иптәш, якты дөнья белән бәхилләшер минутларың җиттеме? Ни дип тә җавап бирә алмыйм, авызга чөнки чүпрәк тыгылган.
— Аның авызыннан чүпрәген алырга кирәк, хөрмәтле Фрелино-Хрелино Чох,— диде, минем бәхеткә каршы, пиратларның берсе.
Атаманнары рөхсәт дигәнне аңлаткан ишарә ясады.
Миңа ничек тә югалып калмаска, вакытны отарга кирәк иде. Тик, үч иткән шикелле, кирәк чакта гына башка ник берәр юньле фикер килсен. Суга батканда саламга ябышсам гына инде. Тукта:
— О,— дидем мин,-— мең мәртәбә хөрмәтле вә кодрәт-.ле, сөннәтле вә һиммәтле Фрелино-Хрелино Чох җәнаплә-
ре! Сезне күрүемә һәм танышуыма бик шатмын. Сезне күрү минем иң зур хыялым иде. Хәзер үлсәм дә үкенмәячәкмен. Мин күрергә туры килгән президентлар һәм премьерлар, генераллар һәм адмираллар, юлбасарлар һәм бандитлар арасында сез иң зур, иң баш пират, иң танылган атаман. Әгәр дә кулларымны чишсәләр һәм күрешергә рөхсәт тә итсәләр, шатлыгымнан дөньяда иң бәхетле кешегә әверелер идем.
— Рөхсәт,— диде атаман, һәм гаҗәпләнүдән зур ачыл- ган күзләрен челт-челт йома-йома сорады.— Ә минем исемне кайдан беләсең? Син йолкыш белән күрешкән юк ич минем!
Менә кайда кирәк ул баш, туганкайларым. Исән каласың килсә, шарикларыңны эшләтәсең икән аны.
— О, кодрәтле Фрелино-Хрелино Чох! Сезне дөньяда-белмәгән, хөрмәт итмәгән берәр җан иясе бармы икән? Сез бит моңа кадәр яшәгән һәм яшәячәк барлык пиратлар арасында иң атаклысы,-— дим тегеңә. Сандугачлар булып сайрыйм.-—-Безнең өйнең түрендә синең ат башы зурлы--тындагы сурәтең эленеп тора. Кояш чыкканда һәм батканда,— мәйтәм,— барыбыз да сиңа озын гомер, байлык теләп, дога кылабыз. Синең истәлеккә,— мәйтәм,— өч улымның өчесенә дә Фрелино-Хрелино Чох дип исем куштырдым.
Күрәм, минем сайравым атаманның күңеленә май булып ятты.
— Минем исемемне биреп ялгышмагансың. Акыллы кеше икәнең бер күрүдә билгеле иде,— ди бу.— Тик әйт әле, әчесе дә бер исемдә булгач, аларны ничек бутамыйсыз?
— һи,— мәйтәм,— аның ни кыенлыгы бар? Авылдашлар да, әйдә дә өлкәнен Чох Бер, калганнарын Чох Ике,,. Чох Өч дип йөртәбез.
Атаманның күзенә яшь килде. Мине кочаклап алды да:.:
— Синең яхшы җырчы гына түгел, әйбәт кеше дә икәнеңә ышандык,— ди.— Тик үзеңне кем дип белик?
Эчемә, ниһаять, җылы керә башлады. Йа хода, мәйтәм, әле шушы минутта ук җан тәслим кыйлмыйм икән,, дим.
— Биктимиров Бәдертдин Әсәйский. Бәлки, ишеткәнсеңдер? — Хәзер тегеңә «син» дип кенә дәшәм.
Атаман урыныннан сикереп торды:
— Кит әле! Чынлапмы? Их, сез күзле бүкәннәр! —<-Гайрәт белән селтәнеп, кырыйда торган пиратны сугыш екты.— Танымадыгызмыни салда кем утырганын? Бар, кызыл почмактан теге гәҗитне алып кил әле!
Пиратларның берсе, күз ачып йомганчы, атаман сораганны китереп җиткерде.
— Тәк, тәк, тәк,— диде атаман бер миңа, бер гәҗиттаге сурәткә карап.— Тәк, дөрес бит, әй! Син чыпллп та Бәдертдин Әсәйский икәнсең бит.
You have read 1 text from Tatar literature.
Next - Бәдертдиннең Америкага Сәяхәте - 2
  • Parts
  • Бәдертдиннең Америкага Сәяхәте - 1
    Total number of words is 4378
    Total number of unique words is 2343
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Бәдертдиннең Америкага Сәяхәте - 2
    Total number of words is 4430
    Total number of unique words is 2391
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.2 of words are in the 5000 most common words
    55.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Бәдертдиннең Америкага Сәяхәте - 3
    Total number of words is 2277
    Total number of unique words is 1392
    39.9 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    60.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.