Latin

Хәмиттең хәйәте яхуд ләйлә вә хәйәтем - 1

Total number of words is 4449
Total number of unique words is 1976
31.2 of words are in the 2000 most common words
45.8 of words are in the 5000 most common words
52.7 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Ун ике йәшемдә инем. Мине икенсе бер ауылға мәҙрәсәгә ебәрер өсөн, атайым-әсәйем бик етди һүрәттә әҙерлектәр күрәләр ине. Ауыл мәктәбендә дүрт-биш йыл тороп, шул замандың ғәҙәтенсә, уҡыла торған ваҡ-төйәк нәмәләрҙе уҡығас, инде мине, ысын бер мулла итеү ниәттәре менән, ситтә уҡытырға теләйҙәр ине. Мин, был йәшемә ҡ¬ҙәре бер ергә лә сығып өйрәнмәгәнгә күрә, ауылдан сығып китеүем өсөн бер ҡыҙара, бер бүртенә инем. Яҡын ҡәрҙәштәребеҙ һәм күршеләребеҙ ҙә мине оҙатырға килгәнгә күрә, бөгөн беҙҙең өйҙә ғәләбәлек, башҡа ваҡытта күренмәгән фәүҡелғадә бер әҙерләнеү бара ине. Һәр береһе миңә ҡарай, мине ҡыҙғанған төҫлө була һәм әйтәләр ине:

— Балам инде ситтә уҡып, мулла булып ҡайтыр. Уҡыған кеше мулла була, бай була, бәхетле, тәүфиҡле була,— тип йыуаталар ине.

Китер ваҡыт еткәс, ғәзиз әсәйем аулаҡ бер бүлмәгә алып керҙе һәм: «Балам, уҡырға бик ижтиһад ит! Унда барғас, тик ятма, бында ҡунаҡҡа ҡайтып китерһең, беҙ һиңә фатиха ҡылып торорбоҙ»,— тип вәғәз иткәндән һуң, үҙенең һаҡлап килгән аҡсаһынан бер аҙ аҡса алып бирҙе. Әсәйемдең был һүҙҙәрен ишетеп, күҙендә йәш тә күренгәс, мин дә илап ебәрҙем. Үҙем бында мәңге ҡайтмаҫ төҫлө, күңелем нескәрҙе. Әсәйем мине дәхи һөйә башлаған ине, шул ваҡыт атайым килеп: «Әйҙә инде, Хәмит балам, аттар егелде»,— тине. Ќур бүлмәгә сығып бөтә халыҡтар менән бергә бик оҙон доға ҡылдыҡ. Улар, ошо доғалары менән үк, мине ысын кеше итеп сығарыр төҫлө булалар ине. Мин улар рәтенә ауыҙымды ҡыймылдатып, уларҙың күҙҙәренә ҡарап, тик ултыра инем. Фатиха ҡылып бөткәс, һәр береһе минең менән күрештеләр. Әсәйем дәхи мине ҡосаҡлап үпте, арҡамдан һөйҙө, «аллаға тапшырҙым инде...» тип артымдан сыҡты.

Тирә-яғымды тамам сырнап, кейемдәр менән урап, мине санаға ултыртып, оҙатып ҡалдылар.

Мине мәҙрәсәгә бер туған ағайым алып бара ине. Ауылды сыҡҡас та, мине әллә ниндәй бер мәжһүл тарафҡа — күктең ситенә табан алып китте. Ауылыбыҙ ниһайәтһеҙ йыраҡ ҡалған кеүек булып, минең был ауылға кире ҡайтыуым мөхәл дәрәжәһендә күренә башланы.

Юлда барғанда ағайым мине ҡыҙғанған кеүек булып, шатландырыр өсөн, төрлө һүҙҙәр һөйләй: «Мин һине һәр ваҡытта килеп алырмын»,— тип вәғәҙәләр бирә ине. Ләкин минең күңелем өйҙә ҡалған әсәйемдә, бынан кире ҡайтыуыма ышанмауҙа ине. Әллә ниндәй, бер ҙә исемен ишетмәгән сит, йәмһеҙ ауылдарҙы үтеп китә, соҡорҙар сыға, урмандарҙы уҙа инек. Шунда ла теге беҙ бара торған ауыл күренмәй ҙә ине. Донъя йөҙөндә ауылдарҙың күплегенә иҫем китеп бара инем. Ләкин был ауылдарҙың кешеләре булһын, ҡаралтылары булһын, бер ҙә беҙҙең ауылға, оҡшамайҙар ине. Барсаһында күңелһеҙлек, ҡараңғылыҡ күҙгә салына. «Был ауыл кешеләре ниңә беҙҙең ауылға барып ҡына, рәхәтләнеп тормайҙар икән?»— тип уларҙың был йәмһеҙ ауылдарҙа көн итеүҙәренә ғәжәпһенә инем. ѓояш байып, ҡараңғы төшөр ваҡытта ғына ағайым ҡулы менән: «Ана, беҙ бара торған ауыл күренә»,— тине. Барып еткәс, был ауыл бигерәк йәмһеҙ күренде. Барса кешеләре мине яратмаҫ, мине ҡыйнар, һуғыр төҫлө күренәләр ине. Кис тышҡа сығып күкте ҡараным. Күк миңә таныш кеүек булһа ла, йондоҙҙары, айы сит күренәләр ине. Иртән торғас, ағайым менән хәҙрәткә күрешергә барҙым. Хәҙрәт минең күҙемә бөтә донъялағы кешеләрҙән ҙур, бөтә нәмәне белгән кеүек күренде. Хәҙрәттең һәр нәмәһендә, һәр һүҙендә бер сер һәм хикмәт бар кеүек ине. Хатта самауыры, сынаяҡтары һәм башҡа сәй әсбаптары серле һәм хикмәтле кеүек күренә ине. Хәҙрәт минең ағайҙан әллә ниҙәр һорай, төрлө һүҙҙәр һөйләй, мин тик ҡарап ултыра инем. .Хәҙрәткә бирә торған саҙаҡаларҙы бирҙек, фатиха алдыҡ, үҙе менән бергә мәҙрәсәгә киттек. Мәҙрәсәгә барып кергәс, тамам ҡаушаным. Ундағы ҙур-ҙур китаптарҙы күтәреп йөрөүселәр берәр ғилем хазинаһы кеүек күренделәр. Уларҙың эре йөрөүҙәрен күреп, мин улар янында сүп булып ҡалдым. Үҙемдең элегерәк тыуып, шулар менән уҡып, улар менән бер тигеҙ булмауыма үкенә башланым.

Хәҙрәт дәресханаға инеп ултырғас та: «Шәрәфетдин!» тип ҡысҡырыу менән, бер аҡ һаҡаллы кеше:

— Бында, тәҡсир!— тип аяғөҫтө ҡалҡты.

Хәҙрәт:

— Бына был яңы шәкертте үҙ яныңа ал! Һинең менән бергә торор...— тип әмер итте.

Шәрәфетдин хәлфә, бик ҙур илтифатҡа наил булған рәүештә, шунда уҡ мине бүлмәһенә алып барҙы. Мин бында яңғыҙ ҡалғас, тирә-яғым тулған, сүмәлә кеүек өйөп ҡуйылған китаптарҙың күплегенә хайран ҡалдым. Үҙем, урынымдан ҡуҙғалырға ҡурҡып, тик күҙемде, әйләидереп ҡаранып ултыра инем. Бүлмә ишеген асып, әллә ниндәй малайҙар мине ҡарап, миңә ваҡ-төйәк нәмәләр күрһәтеп китәләр ине. Бер аҙҙан һуң хәлфә менән ағайым килеп керҙеләр. Сәй эсә башланыҡ. Хәлфәнең һөйләгән һүҙҙәренә мин түгел, ағайым да хайран ҡалып ҡарап ултыра ине.

Ағайым әйберҙәрҙе килтереп, мине тамам урынлаштырып, үҙе ауылға ҡайтып китте. Киткән ваҡытта мине ҡыҙғанып, әйләнеп-әйләнеп ҡарай-ҡарай китте. Мин илап ҡалдым. Бүлмәгә кереп, кискә тиклем бер ҙә ҡуҙғалмай, тик ултырҙым. Ағайым ҡайтҡан көндәрҙе үткәреү, тәбиғи, миңә бик ауыр күренде. Бүлмәлә, миңә һөйләшергә бер кеше лә булмағанға, хәлфә сәй эскәндә лә һаман китап мөтәләғә ҡылып ултырғанға бик күңелһеҙ ине. Бүлмә янынан үтеп-үтеп киткән ваҡ малайҙарҙы күреп кенә, бер аҙ рәхәт таба инем. Ләкин был бүлмә хәлфә бүлмәһе булғанға күрә, бында һис кем жөрьәт ҡылып аяҡ баҫа алмай, бары хәлфәнең үҙе кеүек ҙур иптәштәре генә кереп ултыра алалар ине. Бара торғас, мәҙрәсәнең тәртип низамына, тормошона өйрәнә башланым. Ундағы низамдар: намаҙ ваҡытында тәһәрәт алыу, намаҙҙан ҡалмау, юл өҫтөнә һыу түкмәү һәм башҡаларҙан ғибәрәт ине. Быларҙы бер өйрәнеп алғас, әлбиттә, мәҙрәсәлә тороу бер аҙ еңеләйҙе. Теге ваҡ малайҙар менән дә таныштым. Мин мәҙрәсәлә бер эш ҡылырға ла мәжбүр түгел, хәлфә арҡаһында һәр ауырлыҡтан мәғфү инем.

Минең бар эшем, көнөнә бер рәт хәлфә алдына барып, ярты сәғәт ултырып китеүҙән ғибарәт ине. Был да мәжбүри һәм лазым булған бер эш түгел, бәлки үҙ ихтыярымда ине. Мәҙрәсәгә шул дәрәжә өлфәт пәйда иттем, ғәзиз әсәйем дә бик һирәк иҫемә төшә башланы. Ѓс-дүрт айҙан һуң мине алырға килделәр. Был дүрт ай эсендә уҡыған нәмәләрем «Шәрхе Љабдулла»ның «Зараба язрыбы»һынан ғибарәт ине. Ул ваҡытта уҡыу шулай була торғандыр тип иғтиҡад иткәс, был уҡыуымдан шатлана ғына инем.

Мин өйгә ҡайтып кергәс, атай-әсәй ҡаршы сыҡтылар. Әсәйем ҡаршы сығыу менән мине ҡосаҡлап алды, ике күҙенән йәштәрен түгеп тә ебәрҙе. Мин, бик күп нәмәләр бөтөрөп ҡайтҡан рәүештә, киткән ваҡытымдағынан башҡараҡ булған инем. Бөтә өйҙәге нәмәләр мине һағынған кеүек булғандар, мин дә уларҙы һағынғанмын. Сәй ҙә эсмәй бөтә өй эсендәге нәмәләрҙе ҡарап сыҡтым. Заһира ҡарағанда, бер ҙә үҙгәреш-фәлән күренмәй ине. Мин киткәндән бирле, ниндәй тәбәдләттәр булған, әсәйем барыһын һөйләп бирҙе. Бер-ике сәғәт эсендә киткән ваҡытымдағы кеүек булып өйрәнеп тә киттем.

Асылда — уҡыуҙан, мәктәптә дауам итеүҙән маҡсуд — хәйәт майҙанында үҙеңде аҫҡа ҡалдырмау, истиҡбал өсөн йәш ваҡытта әҙерләнеү булһа ла, атай-әсәй һәм дә остаздарым улай уйлай алмайҙар ине. Шул сәбәпле мин киләсәк өсөн әҙерләнергә мәҙрәсәгә барып, тик ятып ҡайтыуҙан башланым. Был минең бәхетһеҙлегемдең беренсе аҙымы ине. Минең саф күңелемә, таҙа ҡәлбемә гүзәл тәрбиә, ғилем, фән орлоғо сәсәсәк урынға, хилаф тәбиғәт булған орлоҡто һала башланылар. Истиҡбалем бер бад, харап булыуыма сәбәп булған ҡараңғы юлға һалып ебәрҙеләр. Атайым-әсәйем (алла рәхмәт итһен) үҙҙәренсә, миңә хәйре хуаһ булып, ысын ҡәлебтәре менән мине кеше итергә ижтиһад ҡылалар ине. Мине бер хәлфә, бара торғас бер хәҙрәт итеп күрәһеләре килеүҙәре һүҙҙәренән, фиғылдарынан мәғлүм ине.

— Алла ҡушһа, фәлән ерҙә Хәмит хәлфә, фәлән ауылда Хәмит хәҙрәт бар икән тигәнде күреп үлһәк ине,— тип доға ҡылалар икән.

Мин мәҙрәсәнән ҡайтҡанда яҙ етеп, ҡарҙар ирей башлаған, көндәр йылынған ине. Бала ваҡытта яҙ, йәй ваҡыт¬тары — уйын мүсме рәхәтлек ваҡыттарылыр. Љүмерҙең был ваҡыттары үҙе лә шул яҙ башы, йәй көндәре кеүек, ғаҡибәти мәстүр булған төрлө-төрлө сәскәләр, үләндәр төҫлөлөр. Ул ваҡытта һәр нәмәлә бер ләззәт, бер тәм була. Хәйәттең, тормоштоң ни икәнен күңелгә кертеп тә сығарыу булмағанға, мәңге шулай рәхәт һәм шатлыҡта көндәр уҙыр кеүек була. Шул йәйҙәрем әле һаман иҫемдә тора, ул яҙҙарымды, йәйҙәремде һис онота алмайым. Затән, ул ваҡыттар ғәзиз ғүмеремдең дә яҙы ине. Мин ул ваҡытта яңы үҫеп, сәскә ата башлаған умырзая үләне төҫлө инем. Тирә-яғымдағы һәр нәмә бер иптәш, бер уйынсыҡ була, миңә һәр нәмә дуҫ, һәр әйбер миңә көлөп ҡарай ине. Иртәнге татлы йоҡомдан матур ҡояш нуры уята ине. Тәҙрә арҡыры кергән яҙ, йәй елдәре бөтә вөжүдемә тәьҫир итә, йоҡомдан уянғас, елберләп торған тәҙрә пәрҙәһенә ҡарап, бер аҙ ята инем. Шулай рәхәтләнеп ятҡанда, әсәйем асыҡ йөҙө менән яныма килә, мине һөйә лә иркәләй, йыуынып кейенгәс тә тәмле аштар ашатып, ихтыярыма ҡуя ине. Мин ашап өйҙән сығыу менән ишек алдындағы ҡош-ҡорттар мине көтөп торған рәүештә торалар ине. Ѓйрәк, ҡаҙҙарға теләгәнсә ем һалғанға күрә, улар мине яраталар, мин сығыу менән ҡысҡырыша башлайҙар, артымдан ҡалмай келәт янына саҡлы баралар ине. ѓаҙ бәпкәләренең үҙ араларында һөйләшеүҙәрен, уларҙың татыулыҡтарын күреп, шулар төҫлө булып китәһем килә ине. Улар, аҙ ғына бер эш булһа, тиҙ үк мөсәлләхә ҡылышҡан кеүек, бер-береһенә: «ѓуй инде, етер, ҡуй! Яҡшы торайыҡ!»— тигән төҫлө булалар ине. Уларҙы туйҙырғас, яланға китә торған инем. Ул ваҡытта минән бер ҙә ҡалмай торған һары этем артымдан ҡалмай, ҡойроғон һелкеп килә торған ине. Яланда малайҙар менән көн буйы йәшел сиҙәм өҫтөндә аунай-тәгәрәй, йүгерешә, көрәшә торған инек. Беҙҙең һәр көнөбөҙ лә йетғир булған ҡанун буйынса китеп бара ине. Матур йәй шулай бик тиҙ үтеп китте. Көҙ булғас, мине дәхи шул мәҙрәсәгә алып барып яптылар. Был ҡышта минең ғүмерем шулай уҡ бушҡа үтте. Тәхсил шулай була тип уйлағанға, ғүмеремдең исраф булыуын төшөнмәй, мәҙрәсәлә һис ауырлыҡ, күңелһеҙлек һиҙмәй инем.

Был яҙға ҡаршы, көтмәгән ваҡытымда, мине мәҙрәсәнән алып ҡайттылар. Көтөлмәгән бер ваҡытта килеп алыуҙарының мәғәнәһенә һис төшөнмәй инем. Бары ағайымдың:

— Әсәй ауырып тора, һине күрергә теләй, «бик һағынам» тип (...) әйткән һүҙенән ҡайтыуымдың сәбәбен аҙ ғына аңлай алдым. Ѓйгә ҡайтҡас, ни күҙем менән күрәйем?.. Љәзиз әсәйем түшәк өҫтөндә, хәл эсендә ята, мине күреүе менән тәбәссем ҡылған булып, мине ҡосаҡланы, һалҡын ғына иренен битемә тейҙерҙе. Күҙенән төшкән йәште күргәс, хәйрәттә ҡалдым. Үҙемдә бер шәфҡәт, бер йомшаҡлыҡ һиҙҙем. Ихтыярһыҙ күҙемдән йәштәр тәгәрәп төштө. Әсәйем әкрен генә: — — Иҫән ҡайттыңмы, балам? Мин шулай ауырып киттем инде, инша алла, һине күргәс, терелермен,— тине. Ләкин уның һүҙенән, хәрәкәтенән тамам өмөтһөҙ хәлдә икәнен аңлап була ине. Атайым менән ағайым, башҡа бер кеше мөтәәззи әсәйемдең янында торалар, кис һәм көндөҙ айырылмайҙар, үҙҙәренсә өшкөрөп төкөрәләр, әллә ниндәй бик ғади нәмәләрҙе дауа урынына истиғмал ҡылалар ине. Ләкин уларҙың һис бер файҙаһы күренмәй, әсәйем көндән-көн кибә, бөтә генә бара ине. — Бер көн төн менән бик тәмле йоҡола ятҡан ваҡытымда, ағайым килеп әкрен генә:

— Тор әле, Хәмит, тор!— тип мине уята башланы.

Мин һиҫкәнеп киттем. Мине әсәйем янына алып сыҡты. Был ваҡыт әсәйем, бисара, һуҙылып ятҡан, башҡа кешеләр тирә-яғын әйләндерел алғандар ине. Һәр береһенең күҙендә бер өмөтһөҙлөк, бер мәьюсиәт бар ине. Еҙнәм һис бер туҡтауһыҙ «Ясин шәриф»те уҡый, әсәйемә ҡарап-ҡарап ҡуя ине. Бер аҙ торғас, атайым мине саҡырып, әсәйем янына килтерҙе. Әсәйемдең күкрәгенә яҡын барҙым. Әсәйем һалҡын ғына ҡулын саҡ күтәреп өҫтөмә ҡуя алды. Арҡамдан һөйгән кеүек булды ла: «Зур үҫ, балам, мулла бул, миңә доғасы бул...»— тип ҡалтыраған тауышы менән бер аҙ тәүсиәлә булды. Инде уның күҙендә йәш юҡ, кипкән ирендәренең бер ҙә ҡеүәте, көсө ҡалмаған ине. Бик һалҡын иренен уң битемә тейҙерҙе. Әсәйемдең был үбеүе — иң аҡтыҡ үбеүе ине. Мин бер яҡ ситкә барып ултырҙым. Бынан һуң аңлатыр-аңлатмаҫ бер-ике йөмлә һүҙ әйткән кеүек булды. Үҙалдына үҙе иҙелеп китте. Атайым, быны күргәс, «бәхил бул инде!..» тине лә илай башланы. Ағайым илай башлаған ине, мин уларҙы ҡыҙғанып бүлмәгә сығып киттем. Бер аҙҙан һуң быш-быш һөйләшеп: «Һуҙып һалырға, өҫтөнә аҡ нәмә ябырға кәрәк»,— тигән тауыштарын ишеттем. Мин бүлмә ишегенән ҡарағанда, әсәйем һуҙылып ята ине. Донъяға килгәс, беренсе рәт бик ҙур хәсрәт менән күҙ йәшемде түктем.

1893 йыл, 15 февраль.

...Әсәйем вафат булғас, беҙҙең, хосусан минең тормош бик тиҙ үҙгәрҙе. Ѓйҙә йәм-фәлән ҡалманы. Күп тә тормай, атай икенсе бер ҡатын алды. Инде мин боронғо иркә Хәмит түгел инем. Нисек тура килһә, шулай ашап, көн буйы бер ергә лә сыҡмай эшләп йөрөргә тура килә башланы. Мине инде ҡояш нуры йоҡомдан уятмай, бәлки үгәй әсәйемдең: «Тор инде! Ни эшләп ята тағы, баяр балаһы кеүек!»— тигән йәмһеҙ, асы тауышы уята башланы. Әсәйемдең тәмле аштары — ҡатҡан икмәк менән бер-ике сынаяҡ сәйгә, уйнап йөрөүем — көн буйы эшләүгә алмашынды. Үгәй әсәйем, йылан төҫлө ыжғырып торған наҙан бер нәмә булғанға, үгәй баланы ҡыҫыу, насар тотоуҙы тейешле бер нәмә тип белгәнгә күрә, ул мине теләгәнсә ҡыҫа, ороша, иҙә ине. Уның өҫтөнә атайға эләкләп мине бик ҡаты һуҡтырып та ала торған ине. Көҙ етеп, мәҙрәсәгә китеү йәннәткә кереү менән бер күренә башланы. Сөнки мин унда барһам, бер аҙ ваҡыт тыныс тороуыма ышана инем.

Бер-ике йыл йәй ауылда, ҡыш мәҙрәсәлә тороу менән көндәрем уҙҙы. Инде әсәйемдең ҡыҫыуы, тәбиғи, миңә артыҡ зарар бирә алмай башланы. Шулай булһа ла, өйҙә йәм тапмай инем. Шуның нәтижәһе, тәьҫире сәйәсендә быйыл ҡайтмау ниәте менән йыраҡ бер шәһәргә мәҙрәсәгә киттем.

1895 йыл, 15 сентябрь.

Был мәҙрәсә боронғо уҡыған мәҙрәсәгә ҡарағанда тәртиплерәк, аҙ ғына алдараҡ ине. Шулай булһа ла тәүсиғ мәғлүмәт ҡылырлыҡ, хис бирерлек бер нәмә лә юҡ хөкөмөндә ине. Шул мәҙрәсәлә уҡыла торған фәндәрҙе (тәбиғи, дини) уҡып бөтөрөп, шундағы хәлфәләрҙең береһе кеүек булып ҡалыу — күҙ тотҡан нөктәм ине. Бында һүҙ вә ихлас менән етди һүрәттә уҡырға керештем: тәхсилде дауам итеп, өс сәнә ғәзиз ғүмеремде шунда ятып үткәрҙем. Ләкин бында тороуҙың зарарын белеп, мине уята торған һис бер нәмәгә тәсәдеф итмәнем. Сөнки күңелде ҡуҙғатырлыҡ һис бер нәмә юҡ ине.

1898 сәнәләр ине. Хәҙрәттең тирәһе мәржәғелкөл булғанға күрә, унда һәр ваҡытта биш-ун дана хәҙрәт һәм муллаларҙы тура килтерергә мөмкин ине.

Бер көн хәҙрәт өйөндә күп муллалар йыйылғандар, бер көтаб тураһында һөйләшәләр, уның яҙыусыһын тәкфир тәлғин менән мәшғүл инеләр. Был эш минең диҡҡәтемде йәлеп ҡылды. Был саҡлы йәсәрәт менән китап яҙа торған бәндәләрҙең барлығына тамам иҫем китте. Шул китапты нисек булһа ла эҙләп таптым. Бер ҙә ҡулымдан төшөрмәй, бик ихлас уҡып сыҡтым. Быны яҙған кеше, бер тарафтан ҡарағанда, бик дошманым, икенсе яҡтан ҡарағанда, бик дуҫым булып китте. Был китап уҡыған һайын күңелде ҡуҙғата, әллә ниндәй хистәр бирә ине. «Мине шайтан аҙҙырып, был китапты матур күрһәтәме икән әллә?»— тип үҙемдән-уҙем ҡурҡа башланым. Был китап ҡәлбемә бик ныҡ кереп урынлашты. Быны уҡығас, башҡа шуның кеүек китаптар булмаҫмы икән тип эҙләй башланым. Был ваҡыттарҙа татарҙар араһында ысулы жәдидә, яңы китаптар мәсьәләһе баш күтәрә башлағанға, ҡайҙа барһаң да был турала берәр мөхәкәмә ишетергә мөмкин ине.

Бер ваҡытта «Тәржеман» газетаһы ҡулыма төштө. Бығаса мин үҙ әсә телебеҙҙә газета барлығын белмәй ҙә торған инем. Быны аңлар-аңламаҫ көйөнсә тәкрар уҡыным. Бынан һуң уның башҡа номерҙарын эҙләп йөрөй башланым. Ул ваҡытта бөтә шәһәрҙә «Тәржеман» жәриҙәһен бер-ике генә кеше алғанға күрә, уны ҡулға төшөрөүе иң ауыр мәсьәлә ине. Ул кешеләр ғали табәҡанан булып, миңә илтифат итмәгәнгә күрә, «Тәржеман»ды туранан-тура ала алмай, бәлки кешеләр васитаһы менән саҡ-саҡ ҡулға төшөрә ала инем. Унда ла бик ҙур шарттар менән бик аҙ ғына ваҡытҡа бирәләр ине. Бына шул «Тәржеман» газетаһы һәм заманыма күрә һирәк һирәк сығып торған яңы китаптар мине икенсе бер юлға сәүеҡ башланы. Мәҙрәсәлә уҡыған нәмәләрҙең, мәҙрәсәнең биргән рух һәм тәрбиәһенең ысын кеше булыр өсөн етмәй икәнен аңлай башланым. Көндән-көн дәрестән күңелем һыуына бара һәм барған һайын фекерем үҙгәрә ине. Һәр ваҡыт шул үҙгәреш, яңылыҡ тураһында һөйләшә башлағас, шәкерттәр һәм иптәштәрем миңә «жәдид» тип исем биргәндәр ине. Улар был исемде мыҫҡыл итеү, тәһәккем урынында истиғмал ҡылалар, шуның менән мине ғәрләндермәксе булалар ине. Ләкин мин был исем менән ифтихар ғына итә инем.

Минең күңелем үҙем белмәгән әллә нәмәне эҙләй, миңә шуны табырға ҡуша, һис бер ваҡытта тыныслыҡ бирмәй ине. Киләсәктә әллә ниндәй яҡтылыҡтар, бәхеттәр мине ҡаршы алыр өсөн көтөп кенә торған төҫлө була ине. Ләкин шул ваҡытта русса уҡыу, рус мәктәптәренең берәйһенә кереү хәтеремә кереп тә сыҡмай ине. Бына мин был урында бер ҙур хаталыҡ ҡылдым. Уҡыған мәҙрәсәмдә ғлүм диниә мөкәммәл булғанда ла, мин уҡып сыҡҡас ниндәй юл һәм ниндәй эш менән мәғишәтемде тәьмин ҡылыуҙы бер ҙә уйламағанмын. Тыуғандан бирле ҡолағыма һеңеп бөткән — мулла булыу, хәҙрәт булыу фекере күңелемдән сыға алмаған. Миңә хәйре хуаһ булған бер кеше:

— Әфәндем! Инде һеҙгә мәҙрәсәлә ятыу етер, ислам динен һәм уның әхкәмдәрен белгәс, унан артығы бер ҙә кәрәк түгел. Һәр беребеҙ фҡиһ, дини ғалим булып бөткәс, донъя йәһәтен кем ҡарар? Әхирәткә барыр өсөн шул ғилемең менән ғәмәл ҡылһаң кафи. Инде донъяла торор өсөн донъя ғилемен уҡыу, фәндәр белеү, әжнәби телдән, хосусан рус телен өйрәнеү кәрәк, бына был көндән һуң русса уҡый башла! Шунда ғына һин милләткә файҙалы булып сығырһың!..— тип хәйре хуаһ һалә тәүсиәлә булынды. Мин мәҙрәсәлә алған тәрбиәм буйынса:

— Юҡ инде, әфәндем! Мин ғлүм диниәнең серҙәренә ирешәһем, фруғәттәренә ҡәҙәре өйрәнәһем килә. Низамлы бер мәҙрәсәлә уҡып, ғлүм ғәрәбиәгә ваҡыф, ҡөрьән шәрифтең тәфсирен күреп сығаһым килә. Фәндәрҙе иһә кәрәк ҡәҙәре шунда белермен. Асыл маҡсудым, барған юлым дини бер ғалим булып, шул юл менән милләткә хеҙмәт итеүҙер,– тип мөҡәбәлә иттем. Был мөҡәбәләмдең хата икәнен өс йыл һуңында бик асыҡ белдем.

Шул әфәнденән башҡа мине юлға һалып ебәреүсе бер мөршид, бер иптәш тура килмәне. Был ваҡытта Русиә мосолмандары араһында жәдид, ҡәдим низағтары тамам тамыр йәйгән, ҡайҙа булһа ла, был мәсьәлә аҙ-маҙ кергән ине. Мин жәдидлек тарафтары инем. Бөтә тирә-яғымдағы иптәштәрем, үҙҙәренең тәрбиәләре иғтизаһынса яңы нәмәләрең һәр береһенә нәфрәт күҙе менән ҡарап, ул юлдағы кешеләрҙе тәкфир ҡылырға әҙер торалар ине. Шуларҙың сәһү тәьҫире, электән күргән тәрбиәмдең зарары миңә лә тәьҫир итте. Милләтебеҙҙең үҙгәреүен ысын күңелем менән теләһәм дә, русса уҡыуҙың лөзүм белерлек дәрәжәгә етмәгән инем. Уҡыған яңы китаптарҙың тәьҫире менән мин хәҙрәткә һәм хәлфәләргә булған мөнәсәбәтемде тамам өҙҙөм. Улар мине һәләк итә торган кешеләр төҫлө булып күренә башланылар. Сөнки уларҙың тәғлим һәм тәрбиәләре, дин исеменән өйрәткән нәмәләре мине тамам ялҡтырған, был юл менән уҡыуҙан биҙҙергән ине. Бөтмәҫ-төкәнмәҫ ваҡ мәсьәләләр башымды ватҡан, шуларҙың сәһү тәьҫире булараҡ, ваҡ мәсьәләләр менән сыуалған боронғо китаптарға тамам дошман булған инем. Осо-ҡырыйы булмаған фруғәттәре, сите күренмәгән, бер-береһенә тәғәллекле булмаған ваҡ мәсьәләләрҙең баштарына етә алмауыма ышанған инем. Дәрескә ултырып, остаҙ ауыҙынан был мәсьәләләрҙе ишетеү йөрәгемде яра, выжданә мөғәззәп итә, асыуымды килтерә ине. Был нәмәләргә булған нәфрәтем, остаздарҙа булған аңһыҙлыҡ мине тик тормауға мәжбүр итә ине. Беҙҙең унда булған тәхсилебеҙ белеү, мәсьәләләрҙең, ғилемдең хәҡиҡәтенә төшөнөү түгел, бәлки бер ғәҙәт, әһәмиәтһеҙ бер нәмәгә баш ватыу, ниһайәтһеҙ бер ҡарәфәт ҡатыштырмай ғына тәғлим итә торған — Русиәлә бер тинлек булһын сәмәрә һәм файҙаһы күренмәгәс, бында уҡыуҙан ялҡтым.

Үҙемсә, иң яҡшыраҡ бер мәҙрәсәгә барып, нигеҙһеҙ бина ҡылынған тәхсилемде нигеҙ өҫтөнә ҡороп, файҙалы һүрәттә тамам итмәк, ислам диненең хәҡиҡәтенә төшөнмәк ине. Был ҡәҙәре ғүмер исраф иткән, башымды ватҡан ғилемдән берәй файҙа сығырлыҡ булһын инде тип уйлай инем. Юғарыла әйткән рәүешсә, мин шул уҡыуымдан берәй файҙа өмөт итә инем. Ѓс сәнәнән артыҡ торғас, был мәҙрәсәне ташлап, «ѓ» шәһәрендәге иң мәшһүр бер мәҙрәсәгә барҙым. Бер ҡәҙәре унда торғандан һуң, артыҡ файҙа булмаҫын белә башланым. Ислам диненә бер ҙә хөрәфәт ҡатыштырмай ғына тәғлим итә торған — Русиәлә бер мөдәррис һәм бер мәҙрәсә табыуымдан өмөтөмдө өҙҙөм. Был турала булған фекеремдең хата икәнен бик асыҡ аңланым. Фән менән дин бергә булмаһалар, дин исламдың хәҡиҡәтенә төшөнөү мөхәл икәнде белдем. Фнүне жәдидәнән урта дәрәжә генә булһа ла мәғлүмәт булмаһа, дин ғилеме менән генә ысын кеше булып сығыу бик йыраҡ икәненә иман килтерҙем. Ысын рухани, ысын дин ғалимы булыу өсөн татар мәҙрәсәләре кафи түгел, бәлки ундай мәҙрәсәләрҙә тәғлим итерлек кешеләрҙең юҡлығын уйлай башланым. Инде мәҙрәсәнән сығып, руссаның, фәндең әлифбаһынан башларға тура килгәнгә күрә, уны уйлау бик ауыр мәсьәлә ине. Хосусан, ул юлға кереп китергә, берҙән, аҡса юҡлығы, икенсенән, йәшемдең бер аҙ уҙып китеүе маниғ булып күренә ине.

Инде башҡа бер ҙә сара булмағас, төрөк әҙәбиәте, төрөк телендәге фәнни китаптар һәм романдар, боронғо ислам мөхәррирҙәренең мәшһүр әҫәрҙәрен уҡыу менән ғүмеремде үткәрә башланым. Был юлым мине маҡсудыма еткерә алырлыҡ булмаһа ла, был китаптар рухым өсөн аҙыҡ булырға, мине кеше итеү тарафына сәүеҡ итергә, һаташып бөткән фекеремде тура юлға алып барырға ярҙам итә алалар ине. Быларҙы уҡып ҡына истиҡбалем тәьмин ителмәгәнде белһәм дә, башҡа сара булмағанға күрә, һис булмаһа, былар арҡыры донъяла барлығымды, ғаләм исламдың ни юлда икәнен белермен, мәҙрәсәлә ятып боҙолған тәбиғәтемде төҙәтермен, тип өмөт итә инем. Шул йәһәттәрҙән ҡарағанда, мәҡсудыма бер аҙ муафәҡ тә булдым. Мин былар арҡыры: донъяла торор өсөн беҙҙең был көндәге тормош, китеш, тәхсил, тәрбиәнең етмәгәнен дин менән, мөғәмәләи ғәҙәттәр, хөрәфәттәр ҡатышып айырып алғыһыҙ бер хәлгә килгәнде аҙ булһа ла аңлай инем. Шулар арҡыры дини исламдың асылы нәмәләрҙән ғибарәт булғанын, уның садә вә ғалилеген өйрәндем. Дин менән һатыу итеүселәргә ҡаршы төшөп, бер милләтте һәләкәттән ҡотҡарырға ижтиһад итеүселәрҙең береһе, йәғни шуларҙың бер ағзаһы булыуҙы үҙемә бурыс төҫлө күрҙем.

Мәҙрәсәнән алғам нәмәләргә үҙемдең тиреп-сүпләп йыйған барлы-юҡлы мәғлүмәтемде ҡушҡан көйөнсә, мәҙрәсәнән иҫәнләшеп сығып киттем.

1899 йыл, 17 август.

Фекерем сыуалған, үткән ғәзиз ғүмергә үкенгән бер ваҡытта тыуған илгә ҡайтырға тура килде. Мөтәәззи биш йыл ситтә йөрөп, буйым, кейемдәрем, иғтиҡад һәм әхлағым тамам үҙгәргән ине. Мин киткән ваҡыттағы Хәмит түгел икәнемде үҙем дә бик асыҡ белә инем. Тимер юл станцияһынан үҙебеҙҙең ауылға ат менән барасаҡ инем. Мәғарифтың тәжәссем вә тәмәссел иткән ғәләмәтенән береһе булған тимер юлдан айырылып, ат йөрөшө менән барыу күңелемә бик ныҡ тәьҫир итте. Мин инде мәғарифһыҙ йәһәләт менән ҡапланған бер ауылға бара инем. Унда минең фекерем, әхлағым нәфрәт менән тәлҡин ителәсәгенә төшөнә инем. Көн буйы барғас, кискә ҡаршы ауылыма яҡынлаштыҡ. Ситтән ҡарағанда, ауылдың үҙгәргән ере бер ҙә күренмәй, фәҡәт бер мәсжед кенә артҡаны беленә ине. Яландар, баҫыуҙар, ауылдың тирә-яғындағы ағаслыҡ һәм әрәмәләр бик мәхзүн вә хәсрәтле һүрәттә күренделәр.. Улар ялҡау бер халыҡтың ҡулында ҡалғанлыҡтары өсөн үкенгән төҫлө, мине күргәс, илаған бер рәүештә ҡаршы алдылар. Кескенә ваҡытта йөрөгән ерҙәрем мине һағынғандар, мин дә уларҙы һағынған инем. Мин был ерҙәрҙә аунаған, уйнаған, саф һауаларҙы еҫкәгән инем. Боронғо ваҡыттар береһе артынан береһе килеп, бөгөнгө кеүек күңелемдән кисеп, күҙ алдыма киләләр ине. Ауылға керер саҡта, беҙҙең ауылдың зыяраты бар ине. Љәзиз әсәйемдең ҡәбере шунда булғанға күрә, мин унда төшөп, ҡөрьән уҡып китәсәк булдым, ул мине ҡәберенән ҡарап ятҡан, мине күргеһе, үпкеһе килгән төҫлө күренде. Ул рухани ғаләмдә булғанға күрә, фекерем, иғтиҡадым үҙгәреүенә, кейемдәремдең башҡаланыуына иҫе китмәҫ кеүек була ине. Әсәйемдән айырылған ваҡытта хәйәтемдең ун бишенсе яҙы ине. Яҙ көнөндә матур һауала яңы сәскә атҡан бер үлән кеүек матур балҡып тора инем. Бөгөн иһә хәйәтемдең егерме өсөнсө көҙөлөр. Миндәге үҙгәреш яҙ менән көҙ араһындағы айырма кеүектер. Бөгөн әсәйем мине күрһә, белмәйем, таныр инеме икән? Мәҡбәрә янынан уҙғанда ҡәберен зыярат итеп йөҙөмдө тупрағына һөртмәк, күҙемдән ике-өс бөртөк тамсы ғына йәшемде ҡәбер өҫтөндәге үләндәргә тамыҙмаҡ ғайәи әмәлем ине. Мәҡбәрә янында аттарҙы туҡтатып, сөкүт, ваҡар, әҙәп менән үлектәр араһына кереп киттем. Аҫтарына берәр кешене алып, ҡалҡып ятҡан һарғылт тупраҡтар, ҡәберҙәр өҫтөндәге ҙур-ҙур таштар: хәйәт һуңында үлем тырнағы менән һәләк булып, ер аҫтына кергән бисараларҙы иҫкә төшөрә ине. ѓәберҙәр араһынан аҡрын ғына йөрөп, әсәйемдең ҡәбере янына барып еттем. Был көндә ер ҡосағында ята торған әсәйемдең ҡосағында ҡыҫылып тәрбиәләнгән, «был балам бер мулла булыр әле» тип тәфаил менән мине һөйгән ваҡыттары күҙ алдыма килде. Әсәйемдең ҡәбере бер хәрәбә хәленә әйләнгән, ер менән тигеҙләнеү дәрәжәһенә еткән, ҡәбер өҫтөндә үҫкән үләндәр ҡороп һарғая башлаған, көндәрсә дауам иткән ямғырҙар менән ҡәбер өҫтө шаҙраланған ине. Үҙемде ҡәбер әһелдәренән хис иткәнем хәлдә әсәйемдең ҡәбере янына барып ултырҙым. Хәлһеҙләндем, тыным бөттө, ҡалтырай башланым, күҙем йәшләнде. Ѓс-дүрт минут ҡәҙәре тупраҡ өҫтөнә ҡарап, хисһеҙ бер хәлдә, тик ултырҙым, ҡалтыраған бер тауыш менән, аяттарҙы өҙә-өҙә сүрәи «тәбәрәк»те уҡып, әсәйем рухына бағышланым. Нисә йыл ситтә йөрөп ҡайтҡас, ғәзиз әсәйемә алып ҡайтҡан һәдиә вә бүләгем шул мөбәрәк сүрә булды. Ѓҫтөмә лазым булған бер бурысты үтәгән, әсәйемә бер хеҙмәт күрһәтеп, әсәйемдең рәхмәтен ишеткән кеүек булдым. Бөтә мөҡбәрә өҫтөндә тынлыҡ. Фәҡәт бер буҙ турғай моңланып һайрай, бөтә ҡәбер әһелдәре исеменән илһам менән миңә яуап бирә һәм минең хәсрәтемә, күҙ йәшемә иштираҡ иткән төҫлө була ине. ѓәбер янынан ҡуҙғалаһым килмәй ине. Сөнки әсәйем: «ѓайҙа китәһең, балам? Минең ҡәберем янында ансыҡ шул ҡәҙәре генә тораһыңмы?.. Бер аҙ ултыр, күргән кеүек булайым. Ѓйгә ҡайтһаң да, унда инде боронғо төҫлө йәм юҡ, һине унда асыҡ йөҙ менән ҡаршы алыусы булмаҫ»,— тигән кеүек була ине.

Аһ, ғәзиз әсәм! Минең хәсрәтем, өйгә ҡайтып кергәс, һинең юҡлығың буласаҡ. Әгәр һин булһаң ине... Мин былай хәсрәтле һәм мозаттарат һүрәттә өйгә ҡайтып кермәҫ, бәлки шатлыҡ менән ҡайтып керәсәк инем...

Әсә мөхәббәте ни саҡлы көслө ул!.. Хәлбуки, төҫөн, һүрәтте буйлә онота яҙғанмын. Әсәйем вафат булған ваҡытта, мин бер бала инем. Күҙ ҡараштарын, йөҙөн, төҫөн, сәстәрен шул хәйәтендәге кеүек күңелемдә ҡалдыра алмағанмын. Әсәйемдең һүрәт һәм кәүҙәһе томан арҡыры күренгән бер хыял һәм шәүлә төҫлө генә хәтеремдә тора. Бер аҙ пәфәккер һәм уйланғандан һуң ғына һүрәтен хәтерләй аламын. Йыраҡ бер ерҙә, бейек тауҙар араһында, онотолмош, мәтрүк бер ауылда ауырыған, үлем тырнағы уны ошо ерҙә. осратҡан һәм һәләк иткән...

Аһ, әсәйем!.. Тәсәдеф вә «ҡәҙер» һине бер таштан да мәхрүм иткән, мөтәрәддид булғаным хәлдә, ҡәбереңде саҡ эҙләп таптым. Хыялым был ваҡытта зыяраттар араһында йөрөй, осоуҙан ҡанаттары талған бер ҡош йәки, ут тирәһендә йөрөй торғас, утҡа төшкән бер күбәләк төҫлө ғәзиз булып ҡәбереңә төшә... Ике күҙем, ҡара бәхетем кеүек, был ҡара тупраҡтарға текәлгән, даимән йәш түгеү менән мәшғүл. Кем белә? Инде һине һәр кем онотҡандыр. Ихтимал, ҡәбереңде килеп күреүсе, бер ҡәтрә йәш түгеүсе лә юҡтыр.

Үҙемде-үҙем онотоп, мин һаман ҡәбер янында ултырасаҡ инем, фәҡәт күсерҙең:

— Әйҙә инде, шәкерт, тиҙерәк!— тигән тауышына уянып киттем. Түбәнлек менән әсәйемдең ҡәберенә иҫәнләшеп, әкрен генә тороп киттем. Күсер аттарҙы бик шәп ҡыуалап, ҡыңғырауҙарҙы шаңғыратып, ауылға кереп китте.

Ауыл минең күҙемә икенсе бер ҡәберлек төҫлө күренде. Хәйәт әҫәре, мәҙәниәт ғәләмәте, күңелгә шатлыҡ бирә торған һис бер нәмә юҡ ине. Мин киткән ваҡытта яңы тыуған балалар йүгерешеп уйнап йөрөйҙәр ине. Мине күргәс: «Ана бер рус килә»,— тип ҡатҡан балсыҡ менән аттарға ырғытып ҡалдылар. Урам буйында теҙелешеп, ләстит һатышып ултырған һаҡаллы ағайҙар мине танымайҙар, ҡыңғырау тауышын ишеткәс, «ләғнәте аллаһы ғәләлҡәүми әлкафирин», тип уҡыналар ине. Урам тулған эттәр пыр туҙҙырып өрөп ҡаршы алдылар. Гүйә, минең ауылға ҡайтып кереүем бөтә ауылды ҡуҙғатты, көтөлмәгән бер ваҡиғаны сығарған кеүек булды.

Ѓйгә ҡайтып кергәндә, атайым өйҙә юҡ ине. Үгәй әсәйем мине күргәс тә ағарып китте. Үҙемде сит бер кешенең өйөндә, ваҡытлыса төшкән мосафирҙарса хис иттем. Тәҙрә янына, шунда уҡ, кешеләр килеп йыйылғандар. Үҙ араларында «Љарифтың малайы ҡайтҡан икән, ситтә күп аҙып-туҙып йөрөнө инде, етер»,— тип минең хаҡымда төрлө мөхәкәмәләрҙә булалар.

Бөтә өй эсендәге нәмәләр, мин киткәндәгегә ҡарағанда, алышынған, тәртипһеҙләнгән ине. Күңелемә иң элек әсәйемдең булмауы килеп төштө. Ул инде мин ҡайтҡас, ни ҡәҙәре шатланып йөрөр, өлтөрәп ни эшләргә белмәҫ ине. Уйланым, уфланым. Күҙемә дәхи йәштәр килеп тулды. Бер ары-бире йөрөгән булдым. Бер тәҙрәнән барып ҡараған булдым. Аптырағас, бер китап алып уҡый башлаған булдым. Китапты уҡыйым, ләкин бер ҙә төшөнмәй инем. Бер аҙ ваҡыт үткәндән һуң, атайым ҡайтып керҙе. Урынымдан тороп, ҡаршы барып, тәғзим менән күрештем.

Иҫәнлек-һаулыҡ һорашып бөтөр-бөтмәҫтән минең ситтә йөрөүемдән ғәҙәм мәмнүниәтен, донъя көтөүҙәренең ауырлығын белдерә торған һүҙҙәр әйтә башланы. Сәй әҙерләнгәс, сәй тирәһенә ултырҙыҡ. Мин, нимә әйтергә лә белмәй, хайран булып ултыра инем. Үгәй әсәйем: «Ситтә тик йөрөп, бында әҙер донъяға ҡайтып кергән»,— тигән төҫлө йөрөй ине. Быларҙың хәрәкәтенән, һүҙҙәренән бында бер һәфтәнән артыҡ тора алмаҫымды һиҙә башланым. Сәйҙән һуң ҡәрҙәштәр, күршеләр күрешергә килә башланылар. Улар, ауылда торғас та, әллә нәмәләр бөтөрөп торған кешеләр рәүешендә, үҙҙәрендә бер артыҡлыҡ барлығын һиҙҙерәләр. Мин ситтә, имеш, тик йөрөгәнмен?.. Шуны уйлаған кеүек булалар ине. Үҙҙәренә күрә түгел, барсаһы кешелекте дәғүә ҡылалар ине.

Был төн нисек тә уҙып китте. Иртән тороуыма тирә-яғыма ҡарттар, аҡһаҡалдар килделәр. Былар минең алдымда гелән үҙҙәренә тәғәллекле ваҡ нәмәләрҙе һөйләп, минең эсемде бошоралар ине. Мин, үҙемдең шул көндәге фекерем буйынса, берәй мөнәсәбәт менән донъяларҙың үҙгәреүенән, ғилем-һөнәрҙең кәрәклегенән һүҙ башлаһам, улар: «Бына бында ҡайтып, донъя көтөп ҡара әле, шунда күрербеҙ. Улай ситтә йөрөгәндә, бик еңел төҫлө булһа ла, бында ҡайтып, донъя көтә башлаһаң, улай уйлағанса булмай ул, энем!»— тигән булалар ине.

...Ауыл халҡы минең ғилемемде тәҡдир итер урында: «Љарифтың малайы ситтә йөрөп, рус төҫлө булып ҡайтҡан»,— тип кенә ҡуялар ине.

Ауылда муллалар мәжлесендә булырға тура килһә, ул мәжлес үлемдән ауыр була торған ине. Уларҙың араһынан бер хиффәтлерәге, күкрәген киреп, тамағын ҡырып:

— Љәжәп, был ибне Љәбидин дә ғалим кеше булған,— тип, уның бер йөзьи, сатхи риүәйәтен уҡыған булып, уртаға бер мәсьәлә һалып, башҡаларҙы ҡуҙғатып ҡуя. Икенселәре шуны төрлө яҡҡа борғолап, уның һүҙҙәренә тәьүилдәр шәрехтәр итә башлайҙар, ахырҙа ғилем мәжлесе геүләп торған бер баҙарға әйләнә ине. Аранан береһе, гүйә, минең ғилемемде һынамаҡсы булып: «Йә, мулла Хәмит, был мәсьәләгә һин ни әйтәһең?»— тип һүҙҙе миңә бороп, был әһәмиәтһеҙ мәсьәләгә мине лә ҡатыштырмаҡсы булалар ине. Мин, тәбиғи, буйлә йөзьи ваҡ нәмәгә әһәмиәт бирәһем килмәгәнгә, уның һүҙен илтифатҡа алмай, тәбәссем менән генә яуап бирә инем. Улар, минең был сөкүт менән мөҡәбәлә итеүемде наҙанлыҡҡа хәмел ҡылалар ине.

You have read 1 text from Bashkir literature.
Next - Хәмиттең хәйәте яхуд ләйлә вә хәйәтем - 2