Latin

Һалдат ҡатыны Хәмиҙә - 1

Total number of words is 4525
Total number of unique words is 1875
36.2 of words are in the 2000 most common words
49.8 of words are in the 5000 most common words
56.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
1

«Ҡалала 1-се разрядтарҙың ...нсе, ...нсе, ...нсе йылғыларға йәбештергәндәр» тигән хәбәрҙе кибетсе Шәйхетдин ҡарт алып ҡайтҡан ине. Эш ваҡыты булып, ауыл кешеләре ҡырҙа булыуға ҡарамайынса, был хәбәр шунда уҡ бөтә ауылға таралып, унан сығып, ҡырҙа эшләүселәр араһына ла таралып өлгөрҙө.

Шәйхетдин ҡарттың хәбәре бөтә ауылды гөж килтерҙе. Был хәбәр бигерәк тә үҙҙәре был нәүбәттә ҡараласаҡ кешеләргә тәьҫир итеп, улар был хәбәрҙең дөрөҫлөгөн тикшереп тә тормай: «Инде беҙгә сирут килеп етте»,— тип эшләй торған эштәрен ташлай башланылар. Тик бәғзе бер кешеләр генә: «Шәйхетдин ҡарт нимә белә ул... Уның һүҙенә ышанһаң, торорһоң донъяла»,— тип был хәбәргә артыҡ әһәмиәт бирмәгән булып күренделәр. Һәр хәлдә был хәбәр ауылда яҡшы уҡ ныҡ тәьҫир итте. Ҡайҙа барһаң да: «Был юлы кемдәр эләгәләр әле?»— тигән һүҙ ишетелә башланы.

Төштән һуң был хәбәр ысынлап та тәсдиҡ ителде, «...нселәр фәләнсә көндә ҡаралырға барырға тейеш»,— тигән һүҙҙе староста үҙе иғлан итте.

Ғарифуллалар бөгөн ҡырҙа тары уралар ине. Ҡайтып йөрөргә йыраҡ булғанға, эш бик тығыҙланып барғанға күрә, эш ҡалдырып, ауылға ҡайтып йөрөмәй, төшкө сәйҙе бында ғына эсмәксе булып, арбаны йөҙтүбән ҡуйып яһаған ҡыуыштарына ҡайттылар. Ғариф арба янына етеү менән урағын арба өҫтөнә һалған көлтәгә ҡуйып, һуҙылып, хәл йыйырға ятты.

Ғарифтың ҡатыны Хәмиҙә, кескенә имсәк балаһын ҡулына алып:

– Балаҡайым, эҫегә көйөп-янып бөткән... Бынау Ғабдулла ағаһы шуны ла ҡарай алмаған,— тип Ғабдуллаға ҡараны ла, артҡа бәйләгән яулығын рәтләп, иҙеүҙәрен ысҡындырып, балаһын имеҙә башланы. Кескенә балаһының йотлоға-йотлоға имгәнен күреп:

– Асығып үлә яҙған, балаҡайым! Бынау Ғәлимәһе, исмаһам, шуға имеҙлек тә ҡаптыра белмәгән,— тип һөйләнә-һөйләнә балаһының арҡаһын асып, нимәлер ҡарай башланы.

Ғабдулла менән Ғәлимә биҙрәгә арҡыры ағас кейҙереп, ер башындағы шишмәгә һыу алырға киттеләр. Ғариф уларҙың арттарынан: «Һыуҙың ағып ятҡан ғына урынынан алығыҙ, болғансыҡ булмаһын!»— тип ҡысҡырып ҡалды. Хәмиҙә, балаһын имеҙеп туйҙырғас, иҫкеһен йәйҙе лә, балаһын шунда ултыртып, ҡулына имеҙлеген тоттороп, иҙеүҙәрен эләктерә-эләктерә ут яғырға кереште. Ғабдулла менән Ғәлимә абына-абына һыу алып ҡайтып, әсәләре янына килтереп ултырттылар.

Сәй ҡайнап сығыр ваҡытта Ғариф, урынынан тороп, ҡулын маңлайына ҡуйып, ҡояшҡа ҡараны ла:

— Йә, тиҙерәк бул, сәйең ҡайнаймы? Тиҙерәк эсеп алырға ла бынау ерҙе бөтөрөп ташларға кәрәк,— тип арба алдына килеп ултырҙы.

Былар сәй эсергә ултырғас, күршеләре Ғәйфулла килеп, сәләм биргәндән һуң:

— Йә, күрше, ни эшләйбеҙ? Беҙгә лә ваҡыт етте, беҙҙең йылғыларға ҡалала йәбештергәндәр. Шәйхетдин ағай күреп ҡайтҡан, хәҙер староста ла волостан хәбәр алып ҡайтты, фәләнсә көнгә барырға,— тине.

Һәр ваҡыт: «Беҙгә лә ваҡыт етер, беҙ ҙә китербеҙ, ахыры»,— тип торғанға күрә был хәбәр, ниңәлер, Ғарифҡа бик насар тәьҫир итмәне. «Шулай икән, хәйерле булһын, ни эшләмәк кәрәк, хоҙайҙың яҙғанын күрербеҙ»ҙән башҡа һүҙ әйтмәне. Тик был хәбәр Хәмиҙәгә бик ауыр тойолдо. Ул эҫеле-һыуыҡлы булып китте. Яңы ғына күршеләрен оҙатҡан ваҡыттағы манзара уның күҙ алдына килде. Әле күптән түгел генә күршеләре Сәйфулланы оҙатҡан ваҡытта уның ҡатыны иҫ киткес ҡыҙғаныс рәүештә илап ҡалған ине. Ул.шуларҙы уйлай башланы.

Һуғыш башланған ваҡытта Ғариф: «Беҙҙе алғансы ҡыҙыл ҡар яуыр, беҙҙе алһалар ҙа, кәбеҫтә ҡарауылларға, бәрәңге әрсергә генә алалар»,— тип һөйләп йөрөй торған ине. Һуғыш оҙаҡҡа һуҙылып, үҙҙәренән элекке йылғы беренселәр алынып һуғышҡа китә башлағас, Ғариф ул һүҙҙәрен һөйләмәй башланы. Ул хәҙер уйын-көлкө һүҙҙәрҙе ташлап: «Беҙгә лә ваҡыт етә, беҙ ҙә китербеҙ, ахыры»,— тип һөйләп йөрөй башланы.

Ғариф был хәбәрҙе күптән көтә ине. «Китеп-нитеп барырға тура килер, эште белеп булмай, был һуғыштан беребеҙ ҙә ҡалмабыҙ, ҡалһа — шул ҡарт-ҡоролар ғына ҡалыр»,— тип үҙенең эшен китеү ихтималына ҡаратып, артыҡ күренгән малдарын һатып, аҡсаға әйләндерә башлаған ине.

Былар бер аҙ һөйләшмәй торғандан һуң, Ғәйфулла, һүҙ башлап:

— Инде китеү-китеү, ләкин әле бына эштәр бер ҙә йыйылмай ҡала, ҡатын, бала-сағаға ғына ышанып ҡалдырырға тура килә инде,— тине.

Ғариф бик тә оҙаҡ уйланғандан һуң:

— Хәйерле булһын инде!.. Бынау башлаған ерҙе бөтөрөп ҡайтҡанда шәп булыр ине лә, ләкин был хәбәр булғас, ҡул эшкә бармай, бер рәте табылыр әле. һин әйберҙәрҙе йыйыштыр, Хәмиҙә, мин ат егәйем. Ғабдулла, ҡайҙа, йүгәнде алып бир әле бында,— тип ат егергә кереште.

Хәмиҙә, сәйнүктән ҡалған һыуҙы янған ут өҫтөнә түгеп:

— Хәҙер, ҡайтҡас та китергә түгелдер бит?.. Беҙҙең был игендәрҙе кем йыя?— тип төрлө сөәлдәр бирә башланы.

Ғариф, үҙе лә төшөнмәгән һымаҡ:

– Белеп булмай әле, игене — иген, уның башҡа яҡтары ла бар әле...— тип арбаның өҫтөнә ҡуйған көлтәләрҙе алып ҡуя башланы. Ғариф, тауыш-тынһыҙ ғына атын егеп, балаларын арбаға ултыртып, атты юлға табан ҡаратып, үҙе ер буйынан йәйәүләп юлға сыҡты. Арбаға ултырған ваҡытта:

– Утыҙ аҙым ҡалған икән, әллә иртәгә килеп бөтөрөп тә китербеҙ әле,— тип атты ҡыуа башланы.

Былар ауылға ҡайтып кергән ваҡытта бөтә ауыл гөж килеп тора ине. «Ауылдан кемдәр китә, ҡасан китергә?..» һүҙҙәре телдәрҙә туҡтауһыҙ йөрөй ине.

Ғариф туры атын юрттырып урамдан уҙып барғанда. Ғәлләм староста:

– Ғариф энем, һеҙгә ваҡыт етте бит, ишеттеңме әле, ике-өс көндән барырға,— тине. Ғариф, бер ҙә төҫөн боҙмай:

– Хәйерле булһын!.. Бер беҙҙән генә ҡалмаған инде, китәһебеҙ әллә ҡасан мәғлүм ине инде,— тип, башҡа бер һүҙ ҙә әйтмәй, атын һуғып, алға китте.

Староста, үҙендә бик ҙур тәсаррыф барлығына ныҡ ышанған һымаҡ:

— Мин әйткән ваҡыттан бер ҙә кисерергә ярамай, беҙгә әмер шулай килгән. Ҡара һин егетте, хәҙер ниндәй йыуашайып ҡалды. Башҡа ваҡытта ҡаршы тороуҙан да тартынмай торған ине. Хәҙер ҡаршы тороп булмай шул! Батша ҡушҡас, янған утҡа ла керерһең,— тип һөйләнеп ҡалды.

Өйгә ҡайтҡас, ҡатыны Хәмиҙәнең йөҙөнә сыҡҡан ҡайғыһын күреп, уның юҡҡа борсолғанына үҙе лә борсолһа ла, бер ни ҙә булмаған кеүек атын туғарып, өйгә кереү менән балаларын һөйә башланы. Ҡатынына ҡарап:

— Һин ни эшләп балтаһы һыуға төшкән рус кеүек йөрөйһөң?.. Әле бит бөтөнләй китмәгән, ҡаралаһы бар, әллә ҡалдырып та ҡуйырҙар. Алһалар тағы, башҡалар кеүек беҙ ҙә йөрөп ҡайтырбыҙ! Унда барған бер кешегә ҡайтмаҫҡа тимәгән бит!..— тине.

Ләкин Хәмиҙә, уға ҡарап, был хәбәрҙе һалҡын ҡан менән ҡаршы ала алманы. Иренең күңеленә ауыр тойолмаһын тип, үҙенең хәсрәтләнгәнен белдермәҫкә тырышһа ла, һаҡалы еткән иренең һалдаттар араһында йөрөүен, үҙенең балалары менән бында яңғыҙ ҡалыуын уйлап, күңеле нескәрҙе.

— Һине алмайҙармы һуң?.. Зәйни ҡарттың кибеп бөткән улын да алдылар бит,— тип йомшаҡ ҡына иттереп әйтте лә, башҡа һүҙен әйтә алманы.

Ошо рәүешле күңелһеҙ генә тормош өс көн буйынса дауам итте. Дүртенсе көндә ауылдан унлап кеше ҡаралырға тип ҡалаға киттеләр, ҡатын һәм ата-әсәләр доға ҡылып ҡалдылар.

ҒАРИФ АЛЫНҒАН

Өс көн үткәс, Ғабдулла, йүгереп кереп: «Әсәй, атайҙар ҡайтты»,— тип хәбәр бирҙе. Хәмиҙәгә был хәбәр әллә ни төҫлө һалҡын булып ишетелде. Ул, йүгереп сығып ҡапҡа асыу менән, иренең йөҙөнә ҡараны. Ғариф нәҡ әүәлгесә асыҡ йөҙ менән атын туҡтатып, арбаға ултырырға сыҡҡан Ғәлимәне күтәреп алғанын күреп, Ғарифтың ҡалыуы менән хөкөм итте. «Әллә ҡалдырҙылармы?»— тип һорағанын белмәй ҙә ҡалды.

Уның «ҡалдырҙылармы?» тигән сөәленә ҡаршы:

— Беҙҙе лә ҡалдырғас, һуғышҡа кем бара?.. Бына өс көнгә ҡалдырҙылар,— тип Ғарифулла яуап бирҙе.

Ғарифулланың был һүҙе Хәмиҙәгә бик ауыр булып ишетелһә лә, ул һаман ышанып етә алманы. Ғарифҡа ҡарап тәкрар:

– Йәнем, ни булды? Әллә алдылармы?— тине. Ғариф, үҙенә етди төҫ биреп:

– Алдылар ҙа!.. Унда бер барып керһәң, ҡалыуыңды уйларға ла ярамай. Унда алынмай ҡалыуың ғәжәп,— тине.

Был һүҙҙәргә ҡаршы Хәмиҙә бер һүҙ ҙә әйтә алманы. Ғариф өйгә кергәс тә, Хәмиҙә бер һүҙ ҙә әйтмәй ине. Ғарифтың балаларын һөйә башлағанын, кеҫәһенән кәнфиттәр алып балаларына биргәнен күргәс, уның күңеле тулышты. Ғарифҡа сит кешегә ҡараған һымаҡ ҡарап, бер һүҙ әйтергә теләгән кеүек, йоҡа ҡыҙыл ирендәрен тибрәтте. Илап ебәреүҙән ҡурҡып, юҡ эшен бар итеп, тышҡа сығып китте. Ни өсөн кергәнен үҙе лә белмәйенсә, келәт эсенә барып кереү менән илап ебәрҙе. Ул һаман илай ине. Тик Ғабдулланың йүгереп кереп:

– Әсәй, ҡайт! Атай саҡыра,— тигән тауышына ғына башын күтәреп ҡараны. Уның күҙе ҡыҙарған, оҙон керпектәре сыланған, ике бите ағарған ине. Артынан яулығының осон тартып күҙен һөрттө лә өйгә керҙе. Ғариф, Хәмиҙәнең илағанын күреп:

– Әллә илап йөрөй инде?.. Кит, юҡҡа илама!.. Тапҡан илар нәмә, әҙәм үлтереп, Себергә китеү түгел бит ул, хоҙай шундай йөҙ ҡаралығы килтерә торған эштән һаҡлаһын. Йә, һин, ҡояш байып ахшамдан сығыуға аш әҙерлә, мулланы саҡырып, ҡөръән уҡытып сығарырға кәрәк,— тине.

Хәмиҙә был һүҙҙәрҙе ишеткәс, тағы ла илай башланы. Ғарифтың: «Ниңә илайһың?»— тигән һүҙенә ҡаршы:

— Тик, үҙем илайым, илағым килә, һине ҡыҙғанам, бына был балаларҙы ҡыҙғанам,— тине. Ул шунан артыҡ һүҙен әйтә алманы.

Ғариф, Ғабдуллаға ҡарап:

– Бар, балам, Фәхрелислам ағайыңды саҡырып кил, атай саҡыра, тиген, үҙең тиҙ ҡайт! Юлда туҡтап, малайҙар менән уйнап йөрөмә,— тине. Ҡатынына ҡарап:

– Инде илау менән бер эш тә булмаҫ. Унда һинең илауыңа ҡарап ҡалдырмаҫтар. Мин киткәс, кәкре уҫаҡ янындағы борсаҡты көнлөксө алып сығып йолҡорһоң. Фәхрелислам ағайға әйтермен: ул көлтәләрҙе ташып бөтөрөр, ҡара һыйырҙы һатырға кәрәк, ала һыйыр ҡалһа етер.

Хәмиҙә был һүҙҙәрҙең береһенә лә яуап бирмәһә лә, әйткән бер һүҙгә риза булып торғанлығын башын эйеп тороуы менән белдерә ине.

Ғариф, тағы һүҙ башлап:

— Һин бит инде донъяға бөгөн килгән кеше түгел. Бик йомшаҡ булма, мин китһәм дә, игендәрҙе ҡалдырмай эшкә кертергә тырыш. Ҡара һыйыр аҡсаһы шул игендәрҙе йыйыштырырға етер әле. Ағай күҙ-ҡолаҡ булыр.

— Кешегә ышанып булмай инде, үҙем тырышырмын.

— Улай тип әйтмә, ағай-энеләрҙең шундай ваҡыттарҙа ла файҙалары күренмәгәс, ни эшкә ярай?

Фәхрелислам килеп кергәс, быларҙың һүҙҙәре туҡтаны. Ғарифтың китеүенә Фәхрелислам да мөәссәр кеүек күренә ине. Ул кереү менән:

– Нихәл, Ғариф, сәләмәт ҡайттыңмы? Әле һинең дә ҡаралғаныңды юлда Ғәйнетдин малайынан ишетеп иҫем китте. Хәйерлегә булһын инде.

– Китеү-китеү ҙә, әле бына шуны һөйләп ултыра инек: үҙем киткәс, ваҡ-төйәк булһа ла, игендәр шул көйө тороп ҡала. Әле, ағай, һине шул турала кәңәш итергә тип саҡырған инем.

– Ни хәл итәһең инде, был эштәр бер ҙә уйламаған ваҡытта булып китте бит әле, һуң, игендәрҙе ни эшләтәһең, аҡса ла юҡтыр инде?

– Был ваҡытта аҡса ҡайҙан булһын? Эш ҡиммәт, кергән бер аҡса бөтөп тора. ҫҙем киткәс, ҡара һыйырҙы һатмай булмаҫ. Ағай, һин шуны «...» баҙарына алып барып һатырһың инде. Быйыл мал баһаһы яҡшы...

– Минән эш ҡалмаҫ ҡалыуын, килен нимә әйтә һуң? Ул риза буламы?

– Бындай ваҡытта риза булмай ни эшләһен? Ни хәл итергә кәрәк... Башыңа төшкәс, һыйыр түгел, атыңды һатырһың. Баш һау булын. Йөрөп ҡайтһаң, мал табылыр. Аҙ-маҙ игенде ҡырҙа ҡалдырыр хәл юҡ бит.

– Уныһы шулай инде, бындай ваҡытта мал күҙгә күренмәй, иген йыйырға ла байтаҡ аҡса кәрәк шул.

– Бөтә эш бер ҡатын өҫтөнә ҡала бит, өс бала менән ҡалған ҡатындың аҡсаһы ла булмаһа, ул ни эшләй ала? Аҡса булғандың һуңында ла күҙ-ҡолаҡ булырға кеше кәрәк әле.

– Уныһы, күҙ-ҡолаҡ булыуын булырбыҙ, инша алла, игендәр ерҙә ятып ҡалмаҫ, бар нәмә ҡулға керер. Бына әле беҙҙең күрше Зиннәт китә: ҡатыны, дүрт балаһы ҡала, исмаһам, бер көлтә лә игендәре юҡ. Был бисара ҡатын дүрт бала менән ни эшләй инде?.. Өй тулы бала, рәтле туғандары ла юҡ, үҙе лә бик хәстәрһеҙ торҙо инде, яңғыҙ ҡатын ул балаларҙы нисек аҫырарға кәрәк?

– Ундай кешеләр күптер инде, бына әле юлда Ғабдулла ауылының бер кешеһе менән ҡайттыҡ. «Энем һуғышҡа китте,— ти. Уның ике балаһы минең ҡулымда ҡалды,— ти. ҫҙемдең ике улым һуғышта,— ти. ҫҙемдең өйҙә дүрт балам бар,— ти. Уның өҫтөнә, бөгөн таңда үлергә торған ҡарт әсәйем бар,— ти. Шулай итеп, яңғыҙ ҡатыным өҫтөнә ете йән ҡала,— ти. Ул бисара ҡатынға ни эшләргә кәрәк?» Беҙҙең әле, хоҙайға шөкөр, бер йыллыҡ иген бар, хоҙай ғүмер биреп, иҫән ҡайтырға ғына насип итһен.

Иренә моңайып ҡарап ултырған Хәмиҙә, алдындағы балаһының башын һыйпап:

— Инша алла, ошо сабыйҙар хөрмәтенә иҫән-һау ҡайтырһың әле,— тип һүҙ ҡушып ҡуйҙы.

Хәмиҙә тыныс ваҡытында ҡайнағаһынан ҡаса торған ине. Бындай фәүҡылғадә эштәр булып киткәс, йәшеренеп торорға лазым күренмәне, ул уны бөтөнләй онотто.

Фәхрелислам һүҙ башланы:

— Ҡайтыуын ҡайтыр ҙа, һуғыш тигәс тә, унда барған бер кеше үлә тигән һүҙ түгел. Япон һуғышында бөтә тирә-яҡҡа бары Усман ауылынан Самат ҡына үлде, башҡалары һин дә мин иҫән-һау йөрөп ҡайттылар. Тик уның бына хәҙергеһе ҡыйын.

Ғариф, тәҙрәнән ҡояшҡа ҡарап:

— Йә, һинең ашың бешәме? Икенде етә бит, ағай, һик ҡайтма инде, ҡөръән уҡытып сығарайым тип, муллаларҙы саҡырған инем.

Икендегә аҙан әйткән тауышты ишеткәс, былар һүҙҙән туҡталып, тәһәрәт алып, намаҙ уҡырға керештеләр.

Хәмиҙә намаҙҙан һуң иренә доға ҡылды, иҫән-һау ҡайтыуын һорап, күңеле йомшап, тағы ла иланы. Әллә ниндәй нәҙерҙәр әйтте.

Ахшамдан һуң мулла, мәзин, күршеһе Садиҡ ҡарт һәм башҡалар килделәр.

Мулла кереп ултырып, фатиха ҡылғандан һуң, һүҙ Ғарифтың китеүе һәм башҡа һуғыш эштәре хаҡында булды. Мулла бөгөн генә газета уҡыған икән: ул уларҙа бер ҙә ҡурҡыныслы нәмәләр күренмәгәнен һөйләне. Төрлө һүҙҙәр менән мәжлес тиҙ үтте. «Хәҙрәт, әрүәхтәр рухына берәй айәт рәхим итегеҙ»,— тиеү менән, ҡөръән уҡылды. «Фатихала тороғоҙ инде, хәҙрәт»,— тип саҙаҡа бирелде.

Был мәжлес ваҡытында Хәмиҙәнең күңеле тынысланған кеүек булып, үҙендә мәғнәүи бер рәхәтлек һиҙҙе. Ул бөгөн кис рәтле йоҡлай алманы. Йоҡоға китһә лә, әллә ниндәй сыуалсыҡ төштәр күреп уянды. Иртән торғанда, уның күңеле бер аҙ тынысланып торған һымаҡ ине.

ҒАРИФТЫ ОҘАТТЫЛАР

Йома көн булып, һауа бик матур ине. Был көн Хәмиҙә иртә үк тороп, ҡарайһы эштәрен ҡарап, Ғарифтың юлына әйберҙәр әҙерләү менән мәшғүл булды. Иртәнге сәйгә бер аҙ күршеләрҙе лә саҡырҙылар.

Йомала мулла, китеүселәргә хәйерле сәфәр теләп, ҡайҙа булһа ла тоғролоҡ менән хеҙмәт итергә тейешле икәнен белдерҙе.

Ғариф йоманан һуң китәсәк булғанға күрә, уның йоманан ҡайтыуына байтаҡ кеше йыйылып көтөп торалар ине. Ҡатындар яғында бер аҙ ҡатындар булып, улар һәммәһе лә Хәмиҙәне әйләндереп алып, төрлө һүҙҙәр һөйләйҙәр һәм уны төрлөсә йыуатырға тырышалар ине.

Ғариф, китергә әҙерләнеп, доға ҡыла башлағас, Хәмиҙә тағы ла илай башланы.

Ғарифтың күҙе бер аҙ йәшләнһә лә, улай беленерлек түгел ине. Ул, Хәмиҙәгә ҡарап:

— Юҡ менән илап торма инде! Бер һинең генә ирең китмәй бит. Мин киткәс, донъя көтөүеңде ҡара. Мин һуғышҡа китһәм, һин бында илап ултырһаң, эш нисек булып сыға?

Фәхрелислам уның һүҙенә ҡушып:

— Килен бикә, бер аҙ сабырлы булырға кәрәк. Киткән кешенең күңеленә ауыр булмаһын. Беҙ бында нисек тә торорбоҙ. Хоҙай иҫәнлек кенә бирһен. Бына бөгөнгө кеүек ҡайтыр ҙа килер,— тине.

Ғариф Хәмиҙә менән күрешкәндә тағы ла:

— Сабырлы бул, бына был балаларҙы кеше күҙенә тилмертеп ҡалдырырлыҡ булма, һеҙгә, өйҙә ҡалғандарға, бер ни ҙә түгел, бына беҙгә...— тине лә, ултырып доға ҡылып бөткәндән һуң, тағы күрешеп сығып китте. Китә торған кешеләр һәммәһе лә мәсжед янына барҙылар. Бында бик күп оҙатыусылар йыйылғандар ине. Мулла һәммәһенә лә сәләмәт йөрөп ҡайтыуҙы теләп, ҡул күтәреп доға ҡылды.

Айырылышыу ваҡыттары еткәс, китеүселәрҙең дә, оҙатыусыларҙың да күңелдәре тулды. Тәҡбир тауыштары аралаш үкһеп-үкһеп илаусыларҙың йомшаҡ тауыштары, мөхәббәт менән күрешеү ауаздары ишетелә ине.

Китеүселәр тәҡбир тауыштары аҫтында ауылдан сығып киттеләр. Бынан һуң ауыл тәрән бер тынлыҡта ҡалды.

Хәмиҙә был көн бик күңелһеҙ ине. Күңеле күтәрелеп бер эш тә эшләй алманы. Ул, ҡайҙа сыҡһа ла, Ғарифты юҡһына, нимәгә ҡараһа ла, бер моңлолоҡ күрә, ниндәй эшкә тотонһа ла, бер мәғәнәһеҙлек һиҙә ине.

Ул, эшен ҡайҙан башлап алып китергә белмәй, юлға һалынған матур һәм күңелле тормошон һүтелгән һәм емерелгән һымаҡ күрә, ирһеҙ донъя көтөүҙең мөмкин һәм мәғәнәле булыуына һис бер төшөнөп етә алмай ине. Бер ҡарағанда, үҙенең бер ҙә ҡайғыһы юҡ кеүек булып, еңеләйеп ҡала, икенсе ҡарағанда, үҙен бөтөнләй сыға алмаҫлыҡ ҡайғы эсендә күреп, өҫтөнә ауыр йөк күтәргән кеүек булып, ауырайып китә ине. Ул үҙенең күңеленә килгән уйҙарын, башын ауырттырған фекерҙәрҙе тәртипкә һалып, мәсьәләнең осон табырға тырыша, ләкин булдыра алмай ине. Һәммә нәмә теүәл, бар әйбере лә бынан әүәлге көндә нисек булһа, шулай урынында торғанын күргәс, ул мәғәнәһеҙгә ҡайғырған кеүек булып: «Мин ниңә ҡайғырам һуң?»— тип уйлай ҙа, уның артынан уҡ уның күҙе алдына Ғариф килеп баҫа ла, күҙ алдындағы нәмәләр мәғәнәһеҙ булып күренәләр ине.

Хәмиҙә төрлө уйҙар уйлап ултырғандан һуң, быларҙың осона сыға алмағас, ҡаралтылар араһына сыҡты. Аҙбарға барып кереү менән туры ат, башын әйләндерел, күҙҙәрен тултырып Хәмиҙәгә ҡараны. Туры аттың былай мәғәнәле ҡарауы, уның күҙҙәрендә яҡтыға ҡаршы йәш кеүек бер нәмәнең ялтырауы Хәмиҙәнең йөрәгенә килеп бәрелде. Туры ат, Ғарифтың китеүенә ҡайғырмаһа, былай ҡыҙғаныс һүрәттә моңайып ҡарамаҫ ине кеүек тойолдо. Ул, үҙен егеп йөрөгән хужаның һуғышҡа киткәнен белмәһә, былай тилмереп тормаҫ ине кеүек күренде,

Хәмиҙә туры атҡа бесән һалды. Уның башын һыйпап:

– Ҡайғырма, туры атҡай! Ҡайғырма, һин бит әле бында, аша бынау йәшел бесәнде, аша,— тип аттың ауыҙына төртөп ҡуйҙы. Был эш Ғариф киткәндән һуң Хәмиҙәнең беренсе эше ине. Бынан һуң арт баҡсаға сығып, ундағы бәрәңге, ҡыярҙарҙы ҡарап сыҡты. Унда ул тағы бер юҡлыҡ, тынлыҡ һиҙҙе. Тик был тынлыҡты оҙон кесерткәндәр араһында аҙашып йөрөгән тауыҡ себеше генә боҙа, күңелһеҙләндерә төшә ине.

Хәмиҙәгә был көн бик оҙон тойолдо. Көн дә эшләп осона сыға алмай торған эштәр әллә ҡасан бөттө, һаман кис булманы. Көтөү ҡайтыр ваҡыт етте. Ала һыйыр менән ҡара һыйыр мөңрәп, аҡрын ғына ҡайтып керҙеләр. Хәмиҙә быларҙың мөңрәүҙәренән тағы әллә ниндәй бер мәғәнә сығарҙы. Улар ҙа был көн күңелһеҙ, хужаларын юҡһына кеүек булып күренде. Ҡара һыйырҙы һатыу тигән һүҙ иҫенә килеп төштө. «Мин киткәс, ҡара һыйырҙы һатмай булмаҫ» тигән һүҙ ҡолағы төбөндә сыңлап ките. Һыйырҙарҙың был йортто үҙ йорттары итеп йөрөүҙәре, келәт янында ятҡан шымарып бөткән ҙур киҫәк тоҙҙо ялай башлауҙары, унан һуң ҡапҡа таҡталары араһынан быҙауҙарын еҫкәп мөңрәүҙәре, һәммәһе лә үткән ваҡыттарға ҡарағанда башҡа төҫтә, башҡа мәғәнәлә кеүек булып күренде. Ул бөгөн һыйырҙарын бик иркәләп һауҙы. Уларҙың һауған ваҡытта күрһәткән тынысһыҙлыҡтарын һәммәһен ғәфү итеп: «Сеү, һыйырҡайым, сеү, бына хәҙер бөтә»,— тип йыуатты. Быҙауҙарына ла бөгөн һыйырҙарҙың һөттәрен күберәк ҡалдырҙы. Һыу буйында йыуынып, көн буйынса ситтә йөрөп, ҡысҡырышып ҡайтып кергән ҡаҙҙарға ла бер ҙә асыуланмай ғына көрпә болғап ашарға ҡуйҙы. Ғәлимәнең ҡаҙҙарҙы ҡыуып, пыр туҙҙырып, уларҙың маҙаларын алыуына, Ғабдулланың уйнаған ваҡытта күлдәк еңен йыртып ҡайтыуына ла асыулана алманы. Уларға асыуланһа, етемдәрен рәнйеткән булыр кеүек булды.

Хәмиҙә эштәрен бөтөрөп, аш һалғанда Ғабдулланы Хәсби әбейҙе ҡунырға саҡырырға ебәрҙе.

Хәсби әбей бөтә ауылға яҡшылығы менән танылған. Ул һәммә кеше тарафынан, яҡшы ҡарсыҡ, намаҙ-ныяҙлы, хәйер-доғалы әбей, тип яд ҡылына. Ул үҙенең ғүмерендә бик күп ҡайғы-хәсрәттәрҙе башынан үткәреп, һәммәһенә лә сабыр иткән. Ул беренсе кейәүенә барып бер-ике йыл торғас та, ул кейәүе вафат булған. Унан һуң Хәсән тигән кешегә барып, бик яҡшы тора башлағандар. Ләкин бында ул икенсе яҡтан хәсрәт күрә башлаған: уларҙың балалары береһе артынан икенсеһе үлеп торғанға күрә, бала үҫтереп, уның ҡыҙығын күреүҙән, кеше төҫлө, изгелекле балаларҙың хеҙмәттәренән мәхрүм булғандар.

Хәсби әбей башҡа балаларынан да бигерәк: «Инде кеше булды, эшкә ярай башланы»,— тип торған ваҡытта үлгән Ғабдрахманын онота алмай. Башынан үткән ваҡиғаларҙы һөйләй башлаһа, һүҙҙе иң элек Ғабдрахмандан башлай. Уның һыуға китер алдынан эсе бошоп йөрөгәнен, һыуға батыр көндө: «Бөгөн бер нәмәгә лә күңелем бармай, ниңәлер, эсем боша!»— тип, күңелһеҙләнеп, башына килер эште алдан һиҙенеп торған... Иптәштәре менән Иҙел буйына сығып киткәндә: «Әсәй, мин тиҙ ҡайтмаһам, асыуланма»,— тип әйткәнен, «Ғабдрахман һыуға китеп үлде» тигән хәбәрҙе ишеткәс, иҫенән яҙа һәм башҡа шундай һүҙҙәрҙең һәммәһен дә рәттән теҙеп алып китә.

Ғабдрахмандың үлгәненә егерме йыл булһа ла, уны кисә генә үлгән кеүек иттереп тасуир итә. Шундай ҙур хәсрәт ваҡыттарында ғәҙәттә була торған әхүәлде бөтөнләй күҙ алдына килтерә: «Донъяла торор өсөн тыумаған ине ул, үлере әллә ҡайҙан билгеле ине уның»,— тип һүҙен бөтөрә лә, ең осо менән күҙендәге йәштәрен һөртөп, һүҙҙән бер аҙ туҡтап тора. Бер аҙ торғандан һуң ғына: «Тәҡдир шул, балакайҙарым, тәҡдир, эш беҙ тигәнсә түгел»,— тип икенсе һүҙен башлап алып китә.

Ул бала хәсрәтен күп күргән. Уның менән генә ҡалмай, бик рәхәт торған ваҡытта ҡарты үлеп киткән. Ҡартының вафат булыуы Хәсби әбейҙең эсен бер аҙ бошорһа ла. уның үҙенең ҡулында тәрбиәләнеп, күҙ алдында түшәктә ятып, ашарын ашап, күрәһен күреп үлгәнгә күрә, уның өсөн башҡа төрлө ҡайғыра: «Ул, бисара, ваҡыты етеп, ғибәҙәтен ҡылып, намаҙлығы өҫтөндә үлде тип әйтерлек, һаман изгелек ҡылып үлде. Уға алла баҡый иман бирһен инде. Бисараның үлер ваҡытына ҡәҙәр иҫе дөрөҫ булып, үлер алдынан да һөйләшеп, үҙенең васыятын әйтеп: намаҙға кейеп йөрөй торған туны менән күк ҡола алашаны муллаға фидиә итеп бирергә, бер һарыҡты мәзингә гүр саҙаҡаһына бирергә ҡушып, аҡтыҡ һулышына саҡлы шуларҙы һөйләп, бәхилләшеп вафат булды»,— ти. Шулай булһа ла, һәр ваҡытта үҙенең ҡарты менән үткәргән ваҡыттарын һағынып һөйләй.

Хәсән ҡарт бик яҡшы кеше булған, үҙенең ғүмерендә кешенең энәһенә лә теймәгән. Ҡулында булғанға ҡәнәғәт итеп шөкранә итә торған булған. Уның яҡшылығын ауыл ҡарттары һаман һағынып һөйләйҙәр. Хәсән ҡарт Хәсби әбейгә лә бер ҙә хәтер ҡалдырырлыҡ һүҙ әйтмәгән. Асыуланған ваҡытта әйтә торған һүҙе: «Ай, алланың рәхмәте төшкөрө, иман менән киткере» кеүек матур һүҙҙәр булған. Хәсән ҡарт хаҡында әбейҙең күңелендә бик күп яҡшы хәтирәләр ҡалған. Хәсби әбей, уның кеүек яҡшы кеше булыуына ышанмағанға күрә, ҡарты үлгәндән һуң һоратыусылар булһа ла, кейәүгә бармаған. Унан ҡалып, кейәүгә барыуҙы уның рухын рәнйетеү, уға хыянат итеү булыр тип уйлаған.

Хәсби әбей, шундай ҡайғы-хәсрәттәрҙе күргән һайын, яҡшылана ғына барған. Уның шундай яҡшы сифаттары булғанға күрә ил эсендә хөрмәте ҙур, ҡайҙа барһа ла, уның килеүен тарһынған кеше булмай. Ул һәр кем тарафынан һөйөлә, ауылдың иң уҫал кешеләре лә Хәсби әбейгә ғаид әйбергә зарар итеүҙән һаҡланалар. Хатта, урыны килгәндә, ярҙам итергә әҙер торалар.

Ул хәсрәтле кешеләргә яҡшы иптәш тә була ала. ҫҙенең йылы, яғымлы һүҙҙәре менән кешенең күңеленә керә.

Хәсби әбей килеп, түргә менеп ултырыу менән Хәмиҙәнең күңеленә рәхәт булып китте. Әбейҙең бик оҙон мәкдүмәләр менән үҙенең башынан үткән хәлдәрҙе һөйләүе, уларҙы Хәмиҙәнең бөгөнгө хәсрәттәренә ҡыяс ҡылып, уны тәслиә итергә тырышыуы Хәмиҙәнең тыңлаған һайын тыңлағыһын килтерә ине.

Хәсби әбей үҙенең ҡыҙ ваҡытынан башлап башынан кискән хәлдәрен һөйләгәндән һуң, Хәмиҙәнең хәҙерге хәленә күсеп:

– Балам, бер ҙә генә ҡайғырма, тәҡдирҙә ни яҙған булһа, шул була ул... уның өсөн бер ҙә ҡайғырып файҙа булмай. Ҡайғы-хәсрәт бер беҙҙең генә баштан үтмәгән, уны пәйғәмбәрҙәр ҙә күргән. Алла һаҡлаһа, бер ни ҙә булмаҫ, бына тып итеп ҡайтып килер. Батша хеҙмәтенә бер ул ғына китмәгән, боронғо ваҡытта егерме биш йыл хеҙмәттә йөрөй торғандар ине. Әжәл етһә, кеше түшәгендә ятҡан көйөнсә лә үлә. Бына минең Ғабдрахманым бында торғанда һап-һау көйөнсә һыуға китеп үлде.

– Шулайын шулай ҙа бит, әбей!.. Шунда ла бик эсем боша, иҫән-һау ғына ҡайтһа ярар ине. Тәҡдиргә ҡарышып булмай, шунда ла ҡайғырмай ғына тороп булмай шул...

– Уныһы шулай, ундай эш башта бик ауыр тойола, ләкин бәләгә риза булмай, гонаһлы булыр хәл юҡ. Мин утыҙ йыл бергә ғүмер иткән Хәсән бабаңдан айырылып ҡалдым, башта бик ҡыйын булып, көн-төн иланым. Гонаһлы булмаһам ярар ине, карттың йәне рәнйей торғандыр инде, тип ҡурҡып бөтә торған инем. Сабыр иттем, тәҡдирҙә яҙылғас, бер ни ҙә эшләп булмай шул...

– Ундай-бындай хәл булмаһын инде, әбей, улай-былай булып ҡалһа, нисек сыҙарға кәрәк?.. Бик ҡыйын бит, бигерәк тә уның үҙен ҡыҙғанам. Киткән ваҡытында балаларҙы һөйөп: «Доға ҡылып тороғоҙ, балаларым, иҫән-һау ҡайтһам, һеҙгә бүләктәр алып ҡайтырмын»,— тип әйтте лә, күҙе йәш менән тулды. ҫҙе күрһәтмәҫкә тырышҡан була, беҙгә ауыр булмаһын ти инде ул. Әле ҡайтыр тип күңелде йыуатып тораһың, улай-былай була ҡалһа, онотоп буламы һуң?..

– Фәрештә «амин» тимәһен, балам!.. Алла үҙе һаҡлар. Ундай хәл була ҡалһа, онотмайһың уны, ғүмергә онотоп булмай!.. Тик әле гел илап тормайһың. Унан һуң ул, бер өйрәнгәс, уның өсөн илау ҙа рәхәт була башлай.

Был эш бит әле һинең башыңа ғына төшмәгән. Бына баяғынаҡ Әхмәдулла ҡатыны янына кереп сыҡтым. Ире киткәнгә илап ултыра. Мин әйтәм: «Сабыр ит, балам, илап үҙ-үҙеңде бөтөрмә, юҡҡа ғына үҙ-үҙеңде бөтөрәһең»,— тим.

«Эй, әбей!..— ти,— нисек иламайһың?.. ҫҙе китте, бында мин дүрт бала менән ҡалдым, улар бит икмәк ҡапсыҡтары ғына, уларҙы ашатырға кәрәк бит!»— ти.

Ысынлап та, бисара бигерәк тә ҡыҙғаныс. Бер нәмәһеҙ тороп ҡалыуы ҡыйын да инде. Ни хәл итәһең, балам, михнәт ағас башынан йөрөмәй, әҙәм башынан йөрөй шул.

Бер генә кеше башына килмәгән инде, әле бына Динислам ҡыҙының да ире киткән. «Әбей, бигерәк бәхетһеҙ икәнмен, исмаһам, бер-ике йыл рәтләп торһам да үкенмәҫ инем»,— ти.

Шулай инде, балам, был һуғыш күп күҙҙәрҙән йәш түгелеүгә сәбәп булды. Бына Нәфиҡ ҡарттың күҙ тотоп торған берҙән-бер улы китте. ҫҙе, меҫкен: «Ҡарт көнөмдә бигерәк ҡыйын булды. ҫлгән улым һалдатҡа киткән ваҡытта уф та тимәгән инем. ҫҙе лә, бисара, бик ҡайғырып китте. Башына ауырлыҡ килерен һиҙмәгән булһа ярар ине, мәсжед ҡарты булып йөрөр ваҡытымда, кире донъяға керешергә тура килә инде, юғиһә уның был балаларын сығарып ташлар хәл юҡ бит...»— ти.

– Шулай инде, әбей, кем итәгенә ут төшһә, шул яна. Туғандарын, ҡатын, бала-сағаһын ташлап китеү бер кешегә лә еңел. түгелдер инде.

– Шулай, балам, шулай!.. Әле һин уны әйтәһең, бына үрге ос Баһау байҙың Хафизы китте. Киткән ваҡытта барған инем: «Әбей, килеүеңә рәхмәт, фатиха ҡылып тор инде»,— ти. ҫҙе йәш балаһын ҡулына алған да: «Ошо сабыйҙар хөрмәтенә хоҙай һаҡлар әле»,— ти. Ҡатыны быш-быш илап йөрөй. Гөлсирә абыстай илай... Әйтеп бөтөрөрлөк түгел. «Бына өсөнсө көн генә төшөмә кергән ине,— ти.— Төшөмдә бик ҙур бер һыуҙың янында торабыҙ, имеш, тим, янында әллә атаһы инде, шунда Хафизым килде лә һыуға һикерҙе лә төштө. Ҡурҡыуымдан ҡысҡырып ебәреүемә уянып киттем. Шунда уҡ, беҙҙең Хафиз китә инде, тинем. Төштөң был саҡлы ла тура килгәне юҡ инде, тәҡдир шул, әбей, тәҡдир»,— тип бына ошо яулыҡты бирҙе. Бай кешегә бигерәк ҡыйын инде.

– Эй, әбей! Барыбыҙға ла ҡыйын инде. Ярлы кешегә бигерәк тә ҡыйын. Бына ул Әхмәдулла ҡатыны нисек тора инде?.. Ҡатын кеше бит ул, ирҙәрҙән башҡа бер нәмә лә зшләй алмай. Уның ҡулынан нимә килә?..

– Шулайын шулай инде, ләкин шул саҡлы йорт-ерҙәрҙе ташлап китеүе бигерәк тә ҡыйындыр, тип әйтәм. Йәстүгә аҙан әйтәме әллә?

– Аҙан әйтә, Хәсби әбей.

– Аҙан әйткәндә аҡҡан һыу ҙа туҡтар, ти. Ғабдулла, балаҡайым, Ғәлимәне ҡысҡыртма.

– Сеү, Ғабдулла, сеү, тимен!.. Аҙан әйтә бит.

– Йәстү уҡып алырға кәрәк.

Йәстү уҡып бөткәс, сәй эскән ваҡытта ла Хәсби әбейҙең һүҙе бөтмәне.

Ул бынан ун биш йыл элек үлгән ҡарт мулланы, уның абыстайын бик яҡшы белә. Боронғо хәҙрәттәрҙең яҡшылыҡтарын һөйләп бөтөрә алмай. Ҡарт хәҙрәткә Хәсби әбей йәш ваҡытынан башлап хеҙмәт күрһәткән. Уларҙың нескәрәк эштәрен һәр ваҡытта үҙе эшләгән. Ҡарт хәҙрәт башҡа ҡатындар теккән күлдәкте һис тә яратмай торған булған. Хәсби әбей тултырған тауыҡты яратып, ожмах ниғмәттәренә оҡшатып ашаған. Хәҙрәткә аҡ түбәтәйҙәр тегеп биргән. Шулай итеп, ҡарт хәҙрәткә бик күп хеҙмәте тейгән. Шуның өсөн ҡарт хәҙрәт үлгәнсе фатиха ҡылып йөрөгән.

Хәсби әбей хәҙерге көндә ауыл ҡарттарының аталарына саҡлы белә. Ул ваҡытта бөтә ауылды ҡулдарында тотоп торған Садиҡ, Исмәғил, Ғәлим тигән яҡшы ҡарттар булған. Былар бар ваҡытта йәш-елкенсәктәр, был көндәге кеүек, төн буйынса урам буйлап гармун уйнап, урыҫ кеүек олоп йөрөй алмағандар. Ураҙа ҡалдырыу тигән нәмәнең исеме лә ишетелмәгән. Эсеү тигән нәмәне йүнләп белмәгәндәр ҙә, тик Шакир исемле бер боҙоҡ кеше рус ауылына барып, эсеп ҡайта торған булған. Уны ла әллә нисә рәт тотоп ватҡандар. Ахырҙа ул да, был эшенән тәүбә ҡылып, мәсжед ҡарттарынан ғәфү үтенгән.

Ул саҡтарҙы һөйләгәндә Хәсби әбей бигерәк дәртләнеп китә.

Ул ваҡытта ауыл да кескенә булған. Хәҙерге баҙар урындары баҫыу булған. Ауылдың янында уҡ әҙәм керергә ҡурҡырлыҡ урман булып, яҙ етеү менән ҡош-ҡорт һайрауынан ҡолаҡ тоноп бөтә икән. Хәсби әбей был урмандарҙың бөтөүҙәренә даир әллә ни саҡлы тәфсилләттәр бирә. Шулар бөткәндән һуң, ауылда бәрәкәт тә бөттө, ти.

— Их, ул саҡтар ҡайҙа инде? Ҡайҙа ул ваҡытта былай бөтә ауылдың һалдатҡа китеүе?.. Ул ваҡытта бөтә ауылдан яңғыҙ Вәли һалдат булған. Ул да булһа, урыҫ һымаҡ булған, үҙ ауылынан биҙгән кеше булған. Һәр ваҡыт ситтә йөрөгән. Тик үлер ваҡытында ғына ауылға ҡайтып, мыйыҡтарын ҡырҡтырып, әҙәм рәүешенә кергән. Ҡайҙа ул инде боронғо тыныслыҡтар?— ти беҙҙең Хәсби әбей.

ҒАРИФ — ҺАЛДАТ
ҺУҢҒЫ ЙӘШ ТЫУҒАН ЕРГӘ ТАМДЫ

Ғариф һуғышҡа алыныуына артыҡ ҡайғырмаған ине. Ләкин оҙатып ҡалған кешеләрҙең әрнеп әйткән һүҙҙәре Ғарифҡа бик ныҡ тәьҫир итте. Уның беренсе күҙ йәше ауылды сығып киткән ваҡытта үҙенең тыуған, бала ваҡытынан бирле йөрөгән иленең тупрағына тамды. Ни өсөндөр, был ерҙәр Ғарифҡа моңло, башҡа ваҡыттағыға ҡарағанда мәғәнәле булып күренде. Башҡа ваҡытта ул ауылдан сығып киткәндә, артына ла әйләнеп ҡарамай торған ине. Был юлы ауылдан сығып киткәс тә артына әйләнеп ҡараны. Ауыл күҙҙән юғалғансы, мәсжед манаралары йәшеренгәнсе, ул һаман артына ҡарап барҙы.

Шул ваҡытта уларҙың иптәштәренән береһе оҙон көйгә бик моңло иттереп йырлап ебәрҙе. Былар һәммәһе лә, баштарын түбән һалып, моңло көйҙө тыңлағанда, үҙҙәрен-үҙҙәре онотҡан кеүек булып киттеләр. Фәҡәт шаян Әхмәдулла ғына:

– Ахыры, Фәхретдин, бер аҙ ҡағып сыҡҡанһыңдыр,— тип көлдө. Уға ҡаршы берәү:

– Хәҙер бал эсмәй иҫерә торған ваҡыт, тыуған илдән айырылыу шулай иҫертә ул,— тип яуап ҡайтарҙы.

Йырлаусы беренсе, икенсе йырҙарҙы теҙеп алып китте. Ғариф бик баҫынҡы булһа ла, был йырға ул да тәьҫирләнде:

— Йырла әле, Фәхретдин, йырла!..— тип ҡуйҙы. Быларҙың көйҙәре байтаҡҡа һуҙылды. Тик икенсе ауылдың баҫыу ҡапҡаһы төбөнә еткәс кенә йырлауҙан туҡтанылар.

Был ауылдан үткәс, быларҙың күңелдәре бер аҙ баҫылған ине. Бынан һуң уларҙың сығырҙары ғади бер сығыр һымаҡ булып китте. Башҡа ваҡытта ҡалаға нисек барһалар, шул рәүешсә бара башланылар.

Ғариф ҡалаға килгәс тә, иптәштәре менән үҙҙәренә тәғәйен ҡылынған ергә урынлаштылар.

Быларға билгеләнгән урын шәһәрҙең уртаһында ҙур бер магазиндың өҫтөндә ине.

Унда рәттән аҫлы-өҫлө, йыш итеп таҡтанан теҙелгән, һике һымаҡ урындар, ундағы тығыҙлыҡтан хасил булған әллә ниндәй эҫе һауа Ғарифҡа башта бик күңелһеҙ булып күренде. Ундағы эштәрҙең рәтенә төшөнә, ни рәүешле мөғәмәлә итеү, нисек итеп үҙеңде-үҙең йөрөтөү — һәммәһе сыуалсыҡ һәм баш етмәҫ эштәр кеүек булып күренәләр ине.

Ләкин ул, быларҙың һәр береһенә бик һалҡын ҡан менән ҡарап, ундағы эштәрҙең һәр береһен белергә тейешле дәрәжәһендәге эштәр кеүек итеп уйлап, һәммәһендә лә бер мәғәнә һәм һәр бер хәрәкәттә бер сер бар тип уйлаған һымаҡ йөрөй ине.

You have read 1 text from Bashkir literature.
Next - Һалдат ҡатыны Хәмиҙә - 2
  • Parts
  • Һалдат ҡатыны Хәмиҙә - 1
    Total number of words is 4525
    Total number of unique words is 1875
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Һалдат ҡатыны Хәмиҙә - 2
    Total number of words is 3477
    Total number of unique words is 1567
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    57.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.