Aybikä

I.

"Tor, tor inde, Aybikä
kilen, tor. Bıl ni bötmäs
yoqo.
Yılday töndä lä yoqo
tuymas
ikän.Qızıl
eñerzän
yatıp yoqlayhıñ,
qoyaş
aualağansı yoqo
tuymas
bulırmı. Ana hıyırzarıñ
ızıldaşıp toralar, haua halıp al!" -
tigän tauışqa
Aybikä, küzen
asıp, hikerep torzo.
Unıñ yanında,qulına
qomğan
totop, Ğäyşä tora ine. Ul, Aybikä torop
ayağına itegen keygänse, tuqtamay
ärläne lä, tışqa
sığıp kitep, tağı üzeneñ
tüşägenä inep yatıp, tämle yoqoğa
kitte.

Aybikä äle genä, üzeneñ
alama alasahı östönä
halğan tışhız
qara
käpränle mendärenä başınquyıp,
alama köpöhön östönä
yabınıp yoqlarğa
yatqaynı.
Az
ğına serem itergä lä ölgörmäne, kön dä
irtänsäk işetä torğan är, mıcıu, tirgäü
unıñqolaq
töböndä yañğıray başlanı.

Ul astındağı
alasahın mendäre östönä
qayırıp
qaplanı
la, bit-qulın
yıuıp, başındağı yaulığın yünätep bäyläp,
hıyır hauırğa sığıp kitte.

Tañdıñ ärä-härähe, yünläp
ayaq
yulı la kürenmäy. Yoqo
tuymağan, küzzeñ
qabaqtarı
auırtıp, üzenän-üze
kire yomolalar. Tändä auırlıq,
äyterheñ, beräü isäñgerätä
tuqmap
taşlağan da, şunan yañıqalqıp
torğanhıñ. Kisä lä, unan elekke köndärzä
lä şul uq
tañ, şul uq
tändeñ auırtıp talıuı, şul uq
Ğäyşäneñ mıcıuı, şulay uq
hıyırzar,
bızauzar,
beyälär, oso-qırıyı
yuq
vaq
yort eşe.

Aybikä sığıp biş hıyırzı
bızauzarı
menän eyzerep
hauıp aldı la, ike siläk höttö işek
aldındağı ölkän aq
kelät esenä, siparat yanına ultırtıp,
hıyırzarın
kötöügäqıuırğa
kitte. Unanqaytıp
bızauzarın,
egerme-utız
başlap harıqtı
qıuzı,
unanqaytıuına
siparattan höt ütkärze,
samauırquyzı,
yılqı
kötöüye töşöü menän, beyälärzeñ
qolondarın
ayırzı,
dürt-biş köyäntä hıuğa barzı,
ikmäk bastı,
izändären
heperze,
hötön beşerep oyotto, hauıt-habaların
yıuıp, tağıqazanğa
erketqaynatırğa
haldı, ul arala beyälärzeñ
hauını yıtep, dürt beyäne hauıp aldı.

Şunan huñ ğına Ğäyşä,
yılı tüşägenän torop sığıp:

-Qana,
kilen, säyıñde ölgört. Anauzı
uyatmay ğına esep alayıq,
uğa yañınan samauırquyırhıñ.
Könhılıu menän Işbuldını uyat, - tine.

Aybikä Könhılıu menän
Işbuldı yoqlağan
bülmägä inä. Könhılıuzıñ
arqahınan
tapap:

- Könhılıu, Könhılıu!
Tor, säy ultırttım, - ti.

Könhılıu irenep kenä
küzen
astı la, äylänep yatıp, tağı la yoqlap
kitte. Aybikä, äle Könhılıuzı,
äle Işbuldını uyatıp, torğoza
almağas, Ğäyşä yanına sığıp:

- Yıñgä, Könhılıuzarzıñ
torğoları kilmäy. Uyattım-uyattım, tağı
yoqlay
za
kitälär, - tine.

Ğäyşä,qızıl
sıbar tışlızur
mendärzeñ
östönä
ayaqtarın
bökläp ultırıp, säy yahay başlağaynı.

- Yä, yarar, yoqoları
tuymaha, yathındar, ni ularzı
qayta-qayta
mazahızlayhıñ,
ataları menän bergä eserzär,-
tine. Uğa yañğız
säy eseü küñelhezeräk
buldı, ahrı, ul Aybikägä:

- Kilen, barsäle, Kömöş
eñgäyze
säygä alıp ker, - tine.

Aybikä, Kömöş äbeyze
tiz
genä üze
menän bergä alıp kilep, borolop aş öyönä
sığayım tigäyne, Ğäyşä tağı la:

- Samauırıñ hıuınıp
kitte,qana,
tiz
genä şaulatıp alıp kil, - tine.

Aybikä şunan huñ ğına
tağı üz
eşenä totonop kitte.

Aş öyöndäQotloyar
qarttıñ
torouına ikense samauırzı
quyzı,
ikmäk haldı, erketqutarıp,
unı toqqa
qoyop
harqıtırğa
quyzı.
Säyzären
yıyıp alıp, unıñ artı ikense samauırzı
ultırtıuğa, beyälärzeñ
ikense hauını yıtte, ularzı
hauıuğa, kötöüzän
hıyırzar
bezäkäyläpqayta
başlanı. Ularzı,
bızauzarına
quşılmahın
ösön,qurağa
bikläne, ularzı
ğına urınlaştırıp äylängänse bulmay,
besänselärzeñ
berehe kilep yıtte. Ularğa azıq
äzerläp
birergä käräk. Hatta az
ğına ultırıp häl alırğa la ämäl yuq.
Töşkö säyzän
qalğan
samauırzağı
yılı hıuğa ikmäkquşıp,
tamaq
yalğarğa ğına ultırğaynı, tağı Ğäyşä
tauışı:

- Kilen, bındaqomğanıñda
hıu bötkän, şunı laqarap
quyırğa
yaramayhıñ.Quysı,
quysı,
hiñä äythäñ dä ber, äytmähäñ dä ber. Bıl
tiklem ärpeş bulırhıñ ikän. Tastarıñ
äzäm
küzenä
kürhäterlek tügel, şularzı
tazartıp
quyhañ
ni bula. Irtäräk yoqonan
torhañ, barın da eşläp ölgörör ineñ.
Uyatqandı
kötöp yoqlayhıñ
da yatahıñ bit, ber äytägür. Kiskäqunaqtar
saqırıp
alırğa käräk, öyöñdö arıu itep yıyıştırıp
al!Qazan
buşanımı? Ikeqazanğa
la tultırıp aş halırğa käräk.Qaynağañ
torğas, Asatayğa äytep kilerheñ: kötöüyenä
barıp, berär tuqlı
totopqaythın,
huyıp alırbız...

Aybikä samauır töbönän
hikerep tora.Qomğanğa
hıu hala, usaqtağı
tizäk
quzın
aqtarıp,
qazanğa
taza
hıuqoya,
tastarın tazartırğa
totona. Auızına
qapqan
ikmägen eş arahında säynäp yota, ä unıñ
yartıhı eselmäyqalğan
şäşkehe samauır töböndä hıuınıp kötä.

II

Qotloyar
qart
- auıldıñ yaqşı
kön itkän bayı. Ul elekkeräk zamandarza
yıl urtahına ber nisä hezmätse,
yä bulmaha irle-bisäle yarlı keşene tamaq
haqına
eşlätep tota ine. Ä häzer
batrak totousılarğa dogovor yaharğa,
strahovat itergä, ularğa vaqıtlı
tülärgä, keyım-halım birergä käräk, unıñ
östönä
bayza
bulıp kürenähe... Ul bına şularzıñ
barıhınan daqotolou
ösön "yañısa", "sovetsa" tororğa
bulıp, un biş-egerme hıyırzı
biş-altığa, yıtmeş-hikkän harığın
egerme-utızga,
illeläp yılqını
un altığaqaldırıp,
beyäne lä bişte genä haua. Yäyge,qışqı
yort eşenä üzenä
kilen teyışle bulgan Aybikäne asrarğa
alıp,qır
eşe, haban, aşlıq,
besän keüyek eştärgä vaqıtlı
yallay. Unıñ Dutov vaqıtında
aqtar
menän Sebergäqasıp
kitep yuğalğan Işbulattanqala,
un tuğız
yäştärzäge
qızı
menän un yıtegä sıqqan
kese ulı Işbuldınan başqa
bala-sağahı yuq.
Bılarzan
Könhılıu - "yañğız
qız",
Işbuldı "kinyä bala" bulğanlıqtan,
ikäühe lä irkä, ikäühe lä bikqäzerlelär.

Könhılıu,qala
tehnikumında uqıp,
yaz
köndäre hämqışqı
kanikuldarğa ğına auılğaqayta.

Işbuldı bıyıl başlap
qalağa
barha la, rabfakka inä almay kireqayttı.
Unı yäşe bäläkäy bulğanğa kürä almanılar.
Dokument yağıqurqınıshız
ine. Unıñ "nağız
krästiän"
balahı, "eş stacı"-fäländäre
turahındaQotloyar
qarttıñ
bacahı - selsovet räise Abdulla barıhın
da eşlägäyne.

- Yä, yarar, bıyıl yäş ikän,
kilähe yıl barır. Häzergä
ikense basqıs
mäktäpteñ ikensehendä uqıy.
Kilähe yıl barıber urınlaştıram min
unı.

Qotloyar
qart,
tüñäräkqara
haqalın,
qızıl
biten hıypay-hıypay, ayaq
salıp ultırıp, üzeneñ
qorzaş-tiñdäştäre,
qozaları
menänqımız,
bal eskändä şulay höyläşä.

Unıñ donyahı teüäl:
baylıq
yaqşı,
tamaq
tuq,
ös
bötön, auırlıq
kürmäy. Şunıñ ösön dä ul özlökhöz
şat, ğämhez,
kölgändä lä, aq
teştären bötönläy asıp, eyägeneñ
bıuaqtarın
yağahınaqısıp,
qatlau-qatlau
itep, bıuılıp, ozaq
itep kölä. Unıñ tösö
lä, üzeneñ
yäşe altmış biştärgä tabanlaha la, äle
yäştärsä. Tik säsendä genä biş-altı
börtök aq
bar, - unan zarar yuq;
ul da tik ana Işbulatqayğıhınıñ
ğına şoyqanı.
Läkinqayğırıp
ta fayza
yuq.
Donyalar äle bıl köyö genä tormas,
inşa alla, boronğo zamandar äylänep
kilhä, bınaqaytıp
kiler unıñ ozon
buylı, kiñ yaurınlı,qupşı
käüzäle,
häybät "boronğo" yäşel bustauzan
tekkän gimnasterkahınıñ yaurınına uqalar
taqqan
Işbulatı...

Qotloyarzıñ
tatlı hıyalı, tämle ömötö şulay ine.

Tik unıñ bisähe genä
ölkän ulı turahında küberäkqayğırta,
küberäk "balauız
hığa".

- Älläqayza
yöröyzör,
älläqayza
tilmeräler, aslı-tuqlı
yäşäyzer,
ällä kemdärzeñ
küzenä
qarap
qalğandır,
ällä beräy yırzä
ülepqaldı
mikän... - Unıñ uyında törlö hındar aşa
Işbulattıñ tormoşo käüzälänä.
Ul, balahınıñ haulığına tip, häyırzär
birä, "aq
qorbandar"
sala. Tiñ-töştäre arahında, ostabikä
menän höyläşkändä genä bulha la,
qızıldarzı
qarğay,
ularzıñ
bötöüyen, donyanıñ boronğosa äylänep
kiteüyen teläy.

Şulqayğıların
ber az
buşatqas
uq,
qızı
Könhılıu menän maqtanırğa
totona. Başındağı häybätquyı
säskäle aq
yaulığın tözätä
birep, östöndäge
yäşel bustau
käzäkeyıneñ uqalı
salğıyzarın
hıypaştırğılap, säy esep ultırğan vaqıtı
bulha, aşyaulıqtıñ
siten hıpırğılap, başın kütärä birep,
Könhılıuzı
höyläy:

- Inde bınauqalğan
ike börtögöm genä hau bulhalar ine, bötä
qarap
torğanım - şul ikeqolonsağım.
Maqtanıuım
tügel. Kömöş yıñgä, bına mineñ Könhılıuım
auılda berenseqız
bit. Törlö yausı yıbärep kenä teñkäbezgä
teyälär, yäşe lä yıtmägän tügel, yıtkän,
şunda la atahı, torop torayıq
äle, ti, uqıp,
keşe bulhın äle, ti.Qalala
uqıha
la, bik äzäple.
Anaqayhı
beräüzär
bar,qalanan
uqıp
qayttıq,
tigän bulalarza,
sästärenqırqıp,
irzär
arahına, sovetqa
qatnaşqan
bulıp, sobraniyelar yahağan bulıp mataşalar.
Ana arğı ostoñ Äpäläyqızı
Almaqayzı
äytäm äle:qalanan
uqıp
qaytqas
ta, ällä kem bulıp, şäpkä sığırğa tırışıp,
bisälärgä baqsa
säsergä, kartuf ultırtırğa öyrätkän
bulıp mataşa. Älege üzeneñ
häyırselegenä bara. Ular ni, urıs
keüyek, yır soqomahalar,
qalaytıp
tamaq
tuyzırırzar,
tiheñ ällä... Mineñ Könhılıuımqayza
ul yaqqa.
Ulay itep böksäñläp yöröü tügel, buy
yatqan
süpte arqırı
alıp halmas.
Atahıqarşı
tügel tügellegen: "Ni, ti, eşkä
öyräneüzän
zıyan yuq,
äyzä,
yöröhön, komsomol da bulhın, zamanı
şulay", - tizä
ni, min äytäm: "Quy,
ällä ni azıp
kiter, ana, keyäügä barğas, telähä ni
eşlär", - tiyem. Auır eşte inde unıhın
eşläter hälem yuq.
Tuymağan tamağım yuq
äle. Berzän-ber
qızımdı,
tiyem.Qara
hezmätkä
öyrängänme ni huñ ul. May esendäge böyör
genä keüyek bit äle ul...

Qayhı
saqtarza
unıñ hüzen
yöpläp ultırıusı bulıp:

- Eyı, äytereñ barmı,qız
saq
ike kilmäy bit.Qatın
buldıñ - utın buldıñ inde ul, - tip
quyhalar,
Ğäyşäneñ küñele bötä lä, Aybikägä totona.

- Bına bezzeñ
Aybikä kilende äytäm äle, ber eş nämähe
belmäy bit, bahırqay.
Äytä-äytä, öyrätä-öyrätä yäneñ sığa.
Häyır, ul ni kürep üskän
huñ. Äzäm
rätle donya kötöp, mal üsterep,
aş-hıu tärbiäläp öyränmägän bit inde
ul. Tik älege üzeñdeñ
yamanıñ bulğanğa, yälläp asrayhıñ.
Ire ni, urıs
bulıp kitkän, ti bit inde. Komunğa
yazılğas,
bildäle inde, urıs
bulmay,qayza
barhın, huñ inde. Anau yılı ana,qızıldar
kilep inep, bezzeñ
Işbulattar auıldan sığıp kitkäs ni,
bezzeñ
öyzöñ
astın-öskä
kilterep, Işbulattı ezlätte
bit. Ağahın biklätepquyzı.
"Ulıñdı tap, äfisäreñde tap!" - ti.
Inde urıs
bulmağanıqayza.
Ägärzä
ul ağay-ene haqın
haqlaha,
atahı menän ber tuğan ağahın şulay iter
ineme?Quy
inde, ul vaqıttarzı
uylahañ, tübä sästäreñ ürä tora. Hozay
quşmağan
eş bulamı huñ. Işbulatqayza
yöröyzör,
unıhın kem belä, şunda la, ana şulqähär
huqqan
Yuldıbayqulına
töşmägänenä
qıuanam.
Atıp ültererzä
quyır
ine. Ireneñ şul usallıqtarın
uylap, Aybikäne säynäp taşlarzay
bulam da, tağı la hozaylığıñdı
uylayhıñ...

III

Aybikä arıp-talıp, tön
urtahı auğasqına,
yoqlarğa
yattı. Ällä bik ütä arığanğamı, ällä
borsoulı uyzar
küp bulğanğamı, ul, huñ yatıuınaqaramay,
yoqlap
kitä almanı. Unıñ küz
aldınan ütkän köndärzeñ
kartinaları berehe artınan berehe
üttelär.

...Ana äle un dürt-un biş
yäştärzäge
qız.
Öyzä
qartayğan
äsähe menänqartayğan
atahı ğına. Ularzıñ
barlığı un ber balahı bulğan bulha la,
törlöhö törlö auırıuzan
ülep bötöp, yañğız
Aybikä genäqalğan.
Şunıñ ösön dä unı bik yaratalar. Bulğan
ğına nämälären Aybikägä birergä, unı
yünätergä, häldän kilgän tiklem bötäytergä
tırışalar.

Aybikäneñ küz
aldına üzzäreneñ
bäläkäy genä, solanhız
kirbes öyzäre
kilep bastı.
Unıñqarındıq
küzle
täzräläre,
işekte asqanda
la, yapqanda
la ber eskä, ber tışqa
huğılıp,qırp-qırp
itep yırpıldap toralar. Urındıq
östönä
yäygän alama keyız
östöndä
atahı här vaqıt
itek tegep, itek yamap, bıyma tabanlap
ultıra.Qartlıq
menän küzzäreneñ
küreüye lä nasarlanğan. Şuğa kürä ul, enä
haplarğa bulha, yä enähen töşöröp
yuğaltha, tiz
genä Aybikäne saqıra
la: "Balam, enämde haplap bir äle;
balam, enäm töşöp kitte, tabıp birsäle",-
ti.

Atahınıñ yanında äsähe
lä yä taramış işep, yä taramış humalalap,
qayhı
saqtarza
keşegä yarım-yartı haqqa,
yä buşqa
uq
sitek yolloqlap,
yamap ultıra. Kürşe bisäläre yähät kenä
östärenä
köpölären börkänep inälärzä,
Aybikäneñ atahınan bittären yäşerä-yäşerä,
şıbırlap:

- Bibekäy yıñgä, bına
qatamdıñ
biltergenähe ayırılıp sıqqan,
şunı et teşe tartıpqına
tegep birsäle, - tizär.
Äbey tiz
genä tegep birep yıbärä.

Aybikäneñ berzän-ber
bala, unıñ daqız
bulıuıqayhı
saqtarza
qart
menänqarsıqtıñ
küñelen boyoqtora.
Ular, ikäühe genäqalıp,
şulay eşläp ultırğan saqtarında,
aqrın
ğına, auır ğına hüzzär
menän, ber-berehenäqaramay
ğına, zarlanışıp alalar. "Ey, äbey,
äbey,qartayğanda
kürergäqaldı
hineñ menän miñä. Sıntimer genä hau
bulha la, häzer
uğa un ös yäş bulır ine bit inde. Şul uq
ir balaqartayğan
könömdäqul-qamıtlıq
iter ine. Häzer
ni, yıtmeşkä yıtkäs, böksäñläp, eşeñ ni
zä,
üzeñ
ni. Uraq
urayım tihäñ, bil yaramay, tegenäyım
tihäñ, küz
kürmäy... At bulha la, ällä keşe-mazarğa
quşılıp
eşlär ineñ..." Äbeyqartınıñ
bıl hüzzärenän
Aybikägä tel teyıüzän
qurqa.
Şuğa kürä lä unıñ hüzen
tizeräk
bülergä tırışa: "Nisek itäheñ, alla
yazğanılır
inde. Ullı la ilar, ulhız
za
ilar, tigändär boronğolar.Qız
bulha la, oşo yañğızıbız
hau bula kürhen inde. Äle bına ike yıldan
birle öy esendäge eştequlıma
la teygezmäy
bit. Urını tura kilep, arıu ğına keşe
osraha ine inde, ällä, bälki, yarzamı
bulır ine ..". Hüz
bütängä borola.Qulına
enähenme, bezenme
sänskän babay,qapıl
tertläp:

- Äyımm... hüzeñ
genä bar bulhın, küzeñ
bar bulğırı, - tip asıulanıp ala. - Oşo
kön bolot bulha, ber nämä kürmäyım.
Ismaham,qırq
tartmasıhı la yörömäy bit, berär
küzelderek
alır inem.

- Ana yäy könö yörögändä,
alayıq,
tinem min hiñä.Qıybat,
tigän buldıñ.

-Qırq
tindän töşmäne bit, kafır, unıhı la. Utız
biş tin birzem
bit susqağa,
birmäne.

Qart
menänqarsıqtıñ
bötäqışı
tigändäy şulay ütä. Ularzı,
bütän hälle keşelär keüyek,qunaqqa
yış saqırmayzar.
Halıq
zıq
qubıp
könö-tönö saqırışhalar
za,
bılarzı
bik hiräk kenä ağay-eneläre genä
saqıralar,
sönki saqırışıusılarzıñ
kübehe, ikense auıldan kilgän ağay-enelärenä
qunaq
kürhätep, şular menän öy hayın yöröyzär.
Äqunaq
kürep tä, saqıra
almaslıq
keşelär sittäqalalar.
Bılarzıñ
ulay küp keşe saqırırlıq
häldäre yuq.
Tik bik hiräk kenä, yılına ber, yä ike
tapqır,
uraqtan
qaytqan
saqtarza,
ayat uqırğa,
doğa alırğa tip, mullanı, tağı ber nisä
qarttı
ğına,qurzaq
qurıp,
säygä genä saqırıp
alalar ine.

Tışta buran
qotoronğandan-qotorona.
Täzräne
yartıhınan aşıuqar
basıp
kitkän. Möryä geüläy, täzrä
yarığınan yıl hızğıra,
qar
örä. Öy irtänge ut yaqqandan
birle berzän-ber
hıuına. Bıl vaqıttarza
Aybikä habaqta
bula. Ul mulla bisähe Fatimağa habaqqa
yöröy. Bik satlama hıuıq
köndär bulmağanda, ul atahınıñ beyık
tağalı itep tegep birgänqara
itegen sılğau urap keyä lä, ösönsö yıl
tegelgän, yıñe-salğıyzarı
qısqarıp,
uñıp bötkänqızıl
satin köpöhönöñ tüşenä iman şartın
qıstırıp,
auıl urtahındağı mäset ergähendä torğan
mullanıñ öyönä yügerä. Öşöp, tuñıp,
quldarı
qızarıp
qaytıp
kileügä, äsähe, usaqtağı
tizäk
quzın
köl arahınanqutarıp
sığarıp, ut toqandırırğa
äzerlänä.
Tizäk,
sıtırzarzı
usaqqa
hala la möryä asırğa Aybikäne kötä.

Aybikä, tiz
genä yügerep öy başına menep, möryä
östöndäge
ölkän taştı, unıñ astındağı
ölkän köl toqsayın
alıp, möryä yanınaquya
la, yışılıp bötkän bozlo
basqıstan
şıuıp töşöp, öygä inä. Bıl vaqıtta
inde usaq
dörläp yana başlay, bäläkäs kenä yämşek
ez
samauırğaqazandan
ese
hıuqoyop,
şaulatırğaquz
halıp, samauır soqalağına
quyalar.
Äsähe säy ultırta başlay. Kinder aşyaulıq,
zamaskalarqorşap
bötkän,qayhıhı
totqahız
ös şäşkeneqara
batmusqa
quya.
Şäkär yuq,
qara
ğına itep tartılğan boyzay
ikmäge, höthöz
ülän säy. Äsähe säy yahay, atahı Aybikäneñ
habağın horaşa:

- Bögön ni uqınıñ,
qızım?

- Äbcätkä töştöm inde,
atay.

- Yarağan. Kälimäteñde
böttöñ ihä, bütän yörömäsheñ.
Qız
keşegä şul yıtkän. Äsähe lä yöpläy:

- Eyı şul,qız
balağa ni, şul iman belep, namazlığın
beldenihä, yıtte inde, - ti.

Tik Aybikä ösqış
buyı öşöp-tuñıp habaqqa
yöröhä lä, ostabikäneñ
sıbıq
menän huqtırıuı,
säs tartıu, tırnaqtarğa
huğıuzan
başqa
"älepsen ä, älebasın i, äleptär ä,
älepkikösön än, älipkikasın in, älepkikötör
ön" därese ütep, "käpsen kälämasılıy,
kälimimsemä kälimätikötörörtön
kälimätön"gä genä yıtepqaldı.

Üzzäreneñ
igen säserlek häldäre bulmağanğa kürä,
yäyzeñ-yäy
buyı ösäüläşep uraqqa
yöröp, yallanıp uraq
uralar. Bäläkäyıräk saqta
Aybikä usma ğına hala torğaynı, tuğız-un
yäşkä yıtkäs, üze
lä ura başlanı. Bäläkäy genä, yabıq
qına
qızıl
hıyırzı
kürşeläge Näğimä äbeygäqaldırıp
kitälärzä,
ul, yäy buyı hauıp, hötön esä, bılarğa
egerme-egerme bişqazaqtay
may,qırq-ille
başlap bulha laqorot
yıyıp, äzerläp
quya
ine. Uraqtan
qaytqas,
Aybikä äsähe menän başaqqa
yöröp biş-altı bottay boyzay
äzerläyzär.
Bına ularzıñ
bötäqış
buyına äzerlägän
zapas azıqtarı.
Ular şunıñ menän äl-yöl itepqıştı
sığalar. Şulayza
bıl köndär Aybikäneñ küñelendä ğümereneñ
iñ yaqşı,
tormoştoñ iñ rähät, iñ yılı vaqıttarı
bulıp isendä
qalğandar.

Ä ul köndär, balalığınıñ
ğämhez
mäldäre, küpkä barmay. Uğa yañı un dürt
yäş tulğaynı şikelle, unı horap, kürşe
auıldan yausı kilde. Ozaq
tartışıp tormanılar, "urını yaqşı,
ulı aqıllı,
tip äytälär", - tip, un altı hum mähär,
tuyına berquy
huyıp, unı keyäügä birep tä yıbärzelär.
Mulla nikah uqını.
Aybikäneñ äsähe kürşe-tirälärzän
hauıt-haba yıyzı,
şarşau alıp kilepqorzo.
Färhizä yıñgäneñ ölkän samauırın alıp
kilepquyzı.
Üzzärenä
ağay-ene teyış bulğandarzı
tuyğa saqırzılar.
Aybikäneñ tuyğa kilgänqäynähe,
Aybikä ultırğan öygä "kilen höyörgä"
barıp, unı höyöp, irek-bähet teläne:

Quşağıña
quşılıp,
qıuışlı
bul, kilensäk,

Aq
ebäktäy işelep, uñışlı bul, kilensäk.

Auız-başıñ
ostañlap, hüzsän
bulma, kilensäk.

Küzeñ-başıñ
yılmañlap, küzsäk
bulma, kilensäk,

Harı itegeñ şartıldap,
auız-başıñ
yalpıldap,

Öyzän
öygäqızırıp,
üpsäk itmä, kilensäk.

Qalağandan
qaptırma,
tibägändän tiptermä;

Basımsaqqa
baqa
ayğır, mañlayıña sirttermä!

Aybikäneñ äsähe,qartın
saqırıp
qına:

- Äy, Aybikägä un biş yäş
tä tulmagan bit äle, nikah yaraymı ikän
huñ? - tigäyne, atahı:

- Ällä, mulla üze
beläler inde, uqını
bit nikahtı, - tine.

Bınan tağı laqarsıqtıñ
ilauzan
qızarıp
bötkän küzzärenä
yäş tuldı. Ul,qunaqtar
aldında belgertmäskä
tırışıp, tiz
genä küzen
hörttö. Üzzäreneñ
öyöndä irzär
zä
saq
hıyıp ultırğanğa, bisälärze
Näğimä äbeyzeñ
öyönä ultırttılar. Aybikäneñ iptäş
qızzarı,
kürşe yıñgäläre, bil bıuıp, tuy atqarıştılar.
Unıñ özlökhöz
ilağan äsähen äbeyzär
yıuattı:

-Quy,
ilama, Bibekäy.Qız
bala - keşe keşehe bit inde ul. Unıqırq
yıl asrahañ
da, üzeñä
bulmay inde.

- Eyı şul,qız
bala -qunaq
qına
şul ul. Ata yortonda mäñge torou yuq
şul uğa. - Läkin üzzäre
lä şul hüzzäre
artınan uq
ilap yıbärälär. Ularzıñ
arahınanqayhı
beräühe, bıl küz
yäştären taratırğa tırışqanday
itep, moñlo tauış menän "Täftiläü"
köyönä yırlap yıbärä:

Qarluğasqay
qara,
muyını ala,

Haualarğa menep täü
yuğala,

Qız
bala tigän ğäziz bala

Üsep
etkäs kenä yuğala...

- Vä-hä-häy... Ütkän, ütkän
ğümerzär!..

- Uy-y,qalaytahıñ,
barıbızzıñ
baştan kiskän şul.

Şulay itep köy kütärälär.
Ikensehe, ösönsöhö yırlay. Oloraqtarı,
aş aşağas, hurpanı, hurpa bötkäs, säyze
şulay yırlap esälär. Yäştär, taqmaq
äyteşep, beyıyzär,
zıq
qubalar
ine.

Şunıñ menän Aybikä un
higez
saqrımlıq
auılğa kilen bulıp kitte. Unı ozatqanda,
bıyıl ösäüheneñ uraq
urıp alğan aqsalarına
alınğanqızıl
satin küldägen, plis käzäkeyın, beyık
tagalıqara
itegen keyzerzelär.
Tüşenä, äsäheneñ Aybikägä tip,qızınıñ
qara
yäşenän birle yıynaştırıp yahağan haqalın
halındırzılar.
Başına säskäleqızıl
keşmir yaulığın bäylättelär. Unıñ artınan
birep yıbärerlek başqa
nämähe bulmağanğa kürä, äsähe ulay
huğıldı, bılay huğıldı la üzeneñ
künäräk yurğanı menän ike yastığınıñ
berehen arbağa sığarıp haldı.

Aybikäneñ iptäşqızzarı,
kürşe yıñgäläre, bala-sağa, äbey-häbeyzär,
atahı menän äsähe, keyäüzeñ
arbahına ultırıp, auıldan sığıp,qaraları
yuğalğansıqarap
qaldılar.

Aybikäneñqolağında
äsäheneñ äytkän hüzzäre
äle lä yañğırağan keüyek:

- Bäheteñ bulmanı bit,
balam. Keşe balaları keüyek, seltär-qaşmau
halıp, yılän yabıp,qızıl
şarşau kütärep, artıñdan maldarqıuıp
ozata
almanım... Bınan huñ bäheteñ asılhın
inde,qolonsağım!..

Unıñ äsähe bıl hüzzärze,
Aybikäne ozatqanda,
arqahınan
tapap, ilay-ilay äytkäyne.

"Bäheteñ asılhın,
bäheteñ asılhın!" - Bıl hüzzär
Aybikäneñ başında bütän hüzzärgä
qarağanda
laqabat-qabat
äyländelärzä,
unıñ artınsa "küräheñ, bähetem
asılmağandır inde" tigän älläqayzağı,
küñeldeñ ber sitendäqalğan,
yöräkkä
auır hüzzär
menänqaplandılar.

* * *

Aybikägä, keyäüzeñ
auılı kürengäs, ällä nişläpqızıq
hımaq
bulıp kitte. Bıl auıl, ularzıqı
keüyek, hıu buylapqına
ultırmağan, öyzär
ällä nisek hıuzıñ
ike yağına la tezelgändär
zä
qıyalap
tauğa taban tartılğandar. Uramdarı la,
ularzıqı
keüyek, töz
genä tügel,qıya-mıya
kitkän. Tik mäsettäre genä Aybikälär
auılınıqına
qarağanda
beyıgeräk, tübähe lä yäşelgä buyalğan.

Aybikägä alıstan
uq
kürengän bıl auıl ällä nindäy yat, yañı
keüyek toyoldo. Undağı keşelärzä
älläqalayzarzır,
Aybikä barğas, unı barıhı la hınarzar,
höylärzär,
kölörzär,
kürergä kilerzär,
tikşererzär
inde. Eşkä yıgärleme; atlağandaqalay
basa;
tiz
yöröymö; ayağın höyräp basmaymı;
hıuğa barğanda köyäntähen ike yaurınlap
kütärmäyme; hıulı siläktärze
erzän
kütärgändä sükäyıp kütäräme, ällä
belägenä alıp kütäräme; yaltanlap
qaramaymı;
irzär
aldınan arqırı
sıqmaymı;
qaynağalarınan
tartına beläme, - bılarzıñ
barıhın da tikşerep torasaqtar.
Häzer
inde,qız
vaqıttağı
yalan baş yöröü urınına yaulığıñdı söyä
tartqan
köyö yañılışqına
işek aldına sıqhañ
da, bötä auılğa taralır. Şunıñ ösön häzer
här azımıñdı
belep basırğa,
här hüzeñde
uylap höylärgä, mömkin tiklemqısqırıp
kölmäskä
tırışırğa käräk. Bıl uyzarzan
unıñ ese boşop kitte. Yanındağı keyäüye
Yuldıbayza
yat, ös-dürt kön esendä genä küreşep
belgän keşe bit äle. Tik ul şulayza
bıl yat auılğa, küz
kürmägän keşelärgäqarağanda
yaqınıraq
ta, höykömlöräk tä, artıq
qırıs
ta tügel. Atınqıua
birep, ber köy köyläpquya,
yä Aybikägä hüz
quşa:

- Bına bezzeñ
auıl oşo bula inde, käläş.

Aybikägä bıl "käläş"
tigän hüzze
lä täü başlap işeteü yat, auır keüyek
buldı. Ul, bını işetkäs,qapıl
başınqalqıtıp,
keyäüyenäqaranı.
Keyäüye:

- Bäy, hin ällä yoqlap
kitkäyneñme? - tip köldö.

- Yuqsı,
yoqlamanım...

Keyäüye, unıñ boyoğop
barğanın kürgäs, tağı äürätergä, märäkä
hüzzär
menän küñelen aularğa tırıştı...

Aybikä, istälektäreneñ
oşo yırenä yıtkäs, ul vaqıttağı
üzeneñ
balalığına yılmayıpquyzı.
Unan huñ auır ğına itep körhöndö lä
ikense yağına äylänep yattı. Ulayza
unıñ küzen
yoqo
almanı. Uyzar
tuqtamanılar.
Tormoştoñ ütkän köndär istälege
berehe artınan ikensehe käüzälänep
ütä torzolar.
Bına ul, kilen bulıp töşöp, ike yıl torzo.
Qaynı
- Malbayqart
qartayğan
inde. Unıñ berehenän-berehe vaq
ällä nisä balahı bulğan bulha la, ularzıñ
kübehe ülep bötkändär. Häzer
ularzıñ
ike ulı, berqızı
qalıp,
iñ ölkäne Yuldıbay ine. Bıların da
üsterergä
baytaq
kös käräk bulğanğa, yäy könö bisähe
menän kötöü kötkändär.Qış
könön aslı-tuqlı
uzzırğandar.

Yuldıbay ölkänäygäs kenä,
qarttıñ
qulınan
eş töştö.Qäynähe
Fäğilä äbeyzä,
qart
bulha la, äle nıq,
taza,
qışı-yäyı
berzä
eşhez
tormay. Tire iläp, balalarına tun tegep
keyzerä,
ayaqtarına
itek tegep, yamap keyzerä
Ul arala başqa
keşelärgä lä eşläy. Yazlı-közlö
harıq,
quy,
döyä yöndäreqırqışırğa,
käzä taraşırğa bayzarğa
yöröy. Şularzan
eş haqı
urınına alıpqaytqan
yöndän balalarına şarftar, beyäläyzär
bäyläp birä Aybikä öyzäge
bötä eşte eşläy. Yäy köndäre üzzäreneñ
az-maz
igendären tiz
genä yıyıp alalarza,
öyzä
äbey menän babayzı
qaldırıp,
bötähe lä uraqqa
yallanıp kitälär. Unanqara
közhöz
qaytıp
kilmäyzär.
Yuldıbayqış
köndäre lä keşegä yallanıp eşläy ine.

Şulay itep, köndö köngä
yalğap, ber hıyırzıñ
hötön, ber attıñ kösönquşıp
kön kürep yatkanda, "girman huğışı"
sığıp kitte. Ber-ike naborzan
uq
Yuldıbayğa la sirat yıtte - unı huğışqa
qıuzılar.
Öyzä
eş keşehe bulıp Aybikäneñ un ös yäşlek
qäyneşe
Äpteräkqaldı.
Un altı yäştäge Sibärze
üzzäreneñ
auılına keyäügä birzelär.
Şul yılı uq
Äpteräy, Isänğol
bayğa besän taşışqanda
hıuıq
teyzerep,
auırıpqayttı
la, şul auırıuınan tora almay ber ay
yatqas,
ülep kitte.Qart
menänqarsıq
Aybikägä genäqarap
qaldılar.

Aybikäneñqaynı
menänqäynähe
bar saqtağı
ğümere arıu ğına ütte.Qaynı
tınıs,qäynähe
bigeräk tä yomşaq
küñelle häybät äbey ine. Ul här vaqıt
Aybikägä:

-Qarap
qalğanıbız
hin inde, balam. Bındağıları bında ülep
böttö, inde anau ut esendä yörögän
Yuldıbayza
ni ömöt... Ällä, balki, huğıştar tuqtap
kithä, äylänepqaytıp
ta kiler. Batşanıqın
belmäsheñ,
nişläyım tihä lä, irke bar, alla küñelenä
rähimdären halmasmı,
-ti torğaynı.

Yuldıbayzan
täüzä
hattar yış-yışqına
kilhä lä, huñğaqaray
bik hiräk kilä başlanı.Qayhı
vaqıttarza
biş-altı ay hat kilmäy kitä ine. Bıl
vaqıttarza
Fäğilä äbey volosqa
barıpqaytqan
ber keşene dürt küz
menän kötä, auıldağı uldarı huğışqa
kitkän üz
tiñe äbeyzärgä
barıp horaşıp, ilaşıpqayta.
Qart,
köndöñ-könö buyıqayğığa
kümelep, önhöz-tınhız
äbeyzeñ
höylägändären tıñlayza
tärän körhönöpquya
ine.

1917 yıldıñqar
qatış
yamğır, bozlauıq
yauıp torğan ıraşqılı
yaz
könö ine. Aybikäneñqäynähe:

- Kilen, köndär halqınaytıp
tora, töşkä hıuğa ğına bulha la kücä
töyöp, beşerep almahañ bulmas,
balam, bikqarın
astı, - tine.

Aybikä, solandağı şañdan
ber ölkän tustaq
boyzay
inderep, meyıs artındağı ağas kilene
sığarıp, boyzayın
ebetep halıp, töyöp aldı. Usaqqa
ut toqandırıp,
qazanğa
boyzayzı
halıp,qaynata
başlanı.Qaynı
möyöştä,qıptır
tunın yabınıp, yoqomhorap
yata,qäynähe
nuqta
işergäqıl
şöykäläp ultıra ine. Işekteqapıl
asıp, Irmät babayqızı
Hätirä kilep inde. Äbey hiskänep:

- Ataq,
balam, aqrın,
- tip äytep ölgörmäne,qız
tının alırğa la ölgörmäne, aşığa-aşığa
şatlanıp:

- Fäğilä inäy, höyönsö!
Olatay, höyönsö! höyönsö! - tipqısqırıp
ebärze.

Ösäühe lä urındarınan
hikereşep torzolar.

- Ni bar,qızım,
ni bulğan?

- Höyönsö, Aybikä yıñgä!
Ni biräheñ höyönsöhönä, tiz
bul, - tine Hätirä haman da hüzen
birmäy.

- Yä, ni bar. Ber samauır
säy üzeñä,
ni bar, äyt.

- Yuldıbay ağayımqayttı!
Yuldıbay ağayımqayttı,
äle genä bazarzan
atayıma ultırıpqayttı.
Min täüläräk yügerzem...

- Isınmı, balam. Uy, balam,
ısınmı?!

Ular, şulay itep älän-borhan
bulıp, yügereşep sığırğaqataların
keyıp ölgörmänelär - Yuldıbay menän Irmät
qart
kilep tä indelär.

Yuldıbayzıñ
östöndä
horo şinel, başında iske
beyık bürek, ayağına ölkän botinka östönän
obmotka urağan. Ul, kilep ingäs ük, kölöp
ebärze,
esendä ber koteloktan başqa
ber nämä lä bulmağan toqsayzı
urındıq
sitenä ırğıttı la aşıq-boşoq
barıhı menän dä küreşergä totondo.

Öy ese şatlıq
menän tuldı. Yuldıbayzıñ
äsähe,qıuanısınan
ber ilap, ber kölöp, küzzären
küldäk yıñenä hörtöp:

- Hozayım,
önömmö, töşömmö! Häbärhez-nihez
bit äle, ülgänder ük tigäynem balaqayımdı,
haqal
ğınahı üsep
kitkän, - tip höylänä-höylänä, unıñ
arqahınan
qağıp
yarattı. Atahınıñ daqıuanısınıñ
sige yuq.
Ul ilamay, ä yıyırsıqlanğan
bite, nurhız
küze,
teşhez
auızı
menän ber tuqtamay
yılmaya ine...

Tirä-kürşelär yıyılıp
kittelär. Ällä kemdär ällä kemdären
horaşa. Irzär,
äbeyzär,
Yuldıbayğa yaqın
ğına ultırıp, auızına
inerzäy
bulıp horaşalar. Yäş haldatkalar,
urındıqtıñ
sitenä genä ultırıp, tartınıpqına
qäynäläreneñ
qolağına
şıbırlayzar:

-Qäynäm,
ulımdı kürmäneme ikän, Yuldıbayqaynağanan
hora äle...

Yuldıbayzan
ömöthöz
häbär işetälärzä
baştarın tübän eyälär, tamaq
töbönä töyön kilep tığıla, küzzärenä
yäş erkelä.Qayhı
beräüzär
öndäşmäy ozaq
tekläp ultıra-ultıralarza,
Yuldıbayzımı,
ällä üzeneñ
yıldar buyı häbärhez
yuğalğan yaqın
keşelären iskä
töşöröpmö, bildähez
räüyeştä:

- Baa-hır ğına... - tip
huzıp
quyalar.
Balalarıqaytmağan
äbeyzär
zä:

- Ana, hau bulğas ni, sitkä
säselgän rizıqtarın
yıyzı
laqaytıp
ta kilde. Mineñ keskäyım dä şulay itep
qaytıp
kilerme ikän, ällä beräy yırzä,
küz
genähe tilmerep, ülepqalırmı
ikän? - tizär
zä,
yöräktären özöp
sıqqan
küz
yäştärenä bıuılıp, hüzzän
tuqtayzar.
Qayhıları
yalğap alıp kitä:

- Ällä inde, yul töştäre
küräm, bögön dä töşömdä häybät yılğa
buyında ikänmen, tiyem. Häybät yısle
habın menän küpertep torop bitemde
yıuam, imeş. Kübege töptö bötmäy ikän,
tiyem, şulaytıpqına
kürep yatqanda,
Zölhizä uyatıpquyzı.

- Ey,qalay
häybät yul töşö, hin äle. Yılğahı - yul,
habın küperege at tire bit inde.Qaytır,
alla birhä, ulıñdıñ yulı bulır...

- Üzem
dä şulay tip yurağaynım, ni bulır inde...-
Töş tıñlausılarzıñ
barıhı la ömöt menän yılmayalar.

Ul arala Yuldıbayzan
aldaraq
qaytqan
haldattarza
kilep indelär.

- Yä, Yuldıbay!Qayttım,
tigen, ä? Şulaytıp batşañdı täkmästerep
qaytıp
kildek şul. Hinqayzan,
Hamar aşaqayttıñmı
ni? Ä, ulay bulğas, yulda osraşırğa tura
kilmägän şul. Bez
Bayram menän Harıtau aşa kilep, Yayıq
töşöp, şunan urapqayttıq...

Yuldıbay yauap birä, üze
lä horaşa, bereheneñ hüzen
ikensehe bülep, küreş-horaş, şatlıqtar
menän öy ese geü itä. Öy ese,qazandan
sıqqan
bıu, tämäke tötönö, keşe tını menän esep,
tınsıp kitte.

Qaytıusılarzıñ
kübehe zäğif.Qayhıhınıñ
berqulı
yuq,
qayhıhınıñ
ayağı aqhaq,
qay
beräüzäreneñ
barmağı tupıs,qayhıları
yütkerä, hälhez,
läkin yözzärendä
özlökhöz
şatlıq,
yılmayıuzar...

Törlö vaqıttar,
törlö vaqiğalar,
huğışqa
ineüzär,
yaralanıuzar,
bolnitsala yatıuzar,
plenğa töşöüzärze
höyläp kilälärzä
barıhınan da yañı, barıhınan daqızıq
bulğan batşanı töşöröü, huğış tuqtau,
qaytırğa,
tigände işetkän saqtağı
şatlıqtarğa
tuqtayzar.

Petrogradtanqaytqan
Hösäyın üzeneñ
qızıqtarın
höyläy:- Şunan, malay, Lenin zagranitsanan
qayta,
tigände işetkäs tä, vokzalğa unıqarşı
alırğa kittek.Qara
qorom
keüyek, eşselär, haldattar yıyılıp
kitkänbez,
matrostarza
bar. Lenin bronabikka basıp
torop höyläp yıbärze,
äy. Prämä indeqıuanısıñdan
yat ta ül. "Zavod - eşselärgä, yır
krästiändärgä
bulhın. Batşa töştö, irek alındı, yäşähen
sotsialistik revolyutsiya!" - ti. Bez,
malay, käpästärze
hauağa ırğıtıp, "ura"qısqırabız.
Undağı şatlıqtarzı,
quyhañsı
inde. Hatta Leninğa barıp ällä nizär
höyläge kilä.

- Hin Lenindı üzeñ
kürgänheñ ikän, ulay bulğas.

- Äy, küreüze
äytäheñ, yanına ğına, yaqın
ğına barıpqarap
torzom,
küp bulha, bına minän alıp ana Malbay
olatayım tiklem genä bulır arabız.

Barıhı laqızığıp
yabırılalar.

- Yä, yä, nindäyıräk keşe,
mıqtı
käüzäleler
inde ul.

- Voyınnıyzır
inde ul hiñä, Lenin bulhın da.

- Yuq,
tügel, voyınnıyza
tügel, artıq
mıqtı
la tügel. Urta käüzäle,
yası
mañlaylı, ölkän başlı ber
keşe. Östöndä
lä paltä genä, başındağı kipkähen alıp,
qulına
qıstı
la höyläyzä
başlanı. Äytäm bit,qäzemge
ber keşe.

-Quysı,
ısınmı?

Ularzıñ
yözzärendä
şatlıq
qatış
aptıraş tıuzı.
Qayhıları
estän genä: "Ni ısın bulhın, Hösäyın
kürgände höyläy, tiheñme şul", - tip
uylanı.

Bisälär üz-ara
höyläşälär.

- Unıhı kem huñ ul,
höylägändäre? Küpte belä torğan Häbbi
qarsıq
yauap birä:

- Bına oşo huğıştı samay
tuqtatıusı
keşe, ti, ul. Batşağaqarşı
sığıp, unı töşörtöüse lä şul bulğan, ti
bit. Haldattarğa huğışmağız
za-nitmägez
zä,
qaytığız
za
kitegez,
hezgä
ber nämä lä bulmas,
tip äytkän, ti.

Barıhı la aptıraşta
qaldı.
Qayhıları
aqrın
ğına:

- Beräy izge bändäler
ul. Batşa tiklem batşağaqarşı
tel äytä alırlıq
bulgas, buş keşe bulmas
inde ul,- tip hözömtäläp
quyalar.

Ikhez-sikhez
yañı häbärzär...

Aybikäneñ şul köndäge
esenä hıymağan şatlığı isenä
kilep töştö. Yuldıbayqaytıp
töşöü menän, äyterheñ, ös-dürt yıl kürgän
nuca,qayğı-häsrättäre
ber yulı alıp taşlandı. Tağı la şatlıklı
köndär başlandı

Yuldıbay, ike tapqır
yaralanıp, bolnitsağa ingän, şulayza
zäğiflänepqalmağan.
Tik ütä yabıqqan
da hälhezlängäyne.
Ul auılğa sovettar haylarğa, bayzarzıñ
erzären,
maldarın yarlılarğa alırğa, tağı ällä
nizär,
ällä nizär
eşlärgä tip, ber tuqtamay
totonop kitte. Ulqayhı
saqtarza
aşap-esergä läqaytmay
torğaynı.

Aybikä unıñ höylägändäreneñ
qayhıhın
añlay,qayhıhın
añlamay. "Inde huğış bötkäs, tik kenä
yatha ni bula ikän", - tip uylay ine. Ul
şul uyın ber nisä tapqır
Yuldıbayğa äytepqaraha
la, ul, kölä birep:

- Äy, bisä, bisä, ul ulay
ğına bulmay şul. Häzer
bına hörriät, donya üzebezgä
qaldı,
şuğa kürä bezgä
eşlärgä, donyanı üzebezsä
qororğa
käräk. Ozaqlamay
bına yarlılarzıñ
bötähenä lä yırze
tigezläp
bülep birergä itälär, şunıñ ösön eş
başında bayzar
ultırmahın, yarlılar üzzäre
ultırhın, - tip ällä ni tiklem höyläy
ine. Aybikä yırzär,
yarlılar, bayzar
tigändärenä töşönhä lä, Yuldıbayzıñ
"eşselär, zavodtar, Lenin, Kerenskiy,
bolşevik, menşevik" tigändären
añlap bötä almay ine. Ğümerzä
kürmägän, işetmägän nämälär bulğanğa,
töştä kürgän keüyek kenä bulıp, küz
aldına kilep ölgörmäs
boron taralıpqalalar
ine.

Läkin bıl tınıs vaqıttar
ozaqqa
huzılmanı.
Yuldıbayqaytıp
ber yıldayza
tormanı,Qızıl
gvardiyağa yazılıp,
tağı la huğışqa
kitte.

Atahı menän äsäheneñ:

-Quy,
balam, yörömä inde.Qart
könöbözzä
bezze
taşlap,qayza
barahıñ? Huğıştan tuymanıñmı,qaytıp
saq
küzebezgä
kürendeñ dä, tağı kitäheñ! Bına kilen
dä nisä yıl köttö. Ul bahırğa la rähmät
inde.Qartayğan
könöbözzä
bezze
taşlamay, hamanqarap
torzo.
Yörömä inde!- tipqabat-qabat
inälepqarahalar
za,
Yuldıbay ularğaqaramanı,
yañınan kitte.

- Äy, äsäy, yuqqa
ilaşmağız
inde. Ozaqqa
kitmäyım bit min. Küp bulha, ike ay, uza
barha, ös ay yörörmön dä, bına küregez
zä
toroğoz,
tiz
ükqaytıp
kilermen. Häzer
huğışmay bulmay şul. Bına bit işetep
torahığız,
yarlılarğa yır biräbez,
fälän, tip aldanılarza,
ber nämä lä birmäy, eş başında bayzar
ultıra birälär. Batşahın töşörgäs,
bıları ni nämä ul, - tip öyzägelärze
äürätte.

Unı tağı ilaşıp ozattılar.
Aybikä ul vaqıtta
"Tiz
qayt,
yäme"nän başqa
hüz
äytä almanı. Unıñ küz
yäştäre äyter hüzzären
äytergä irek birmänelär.

- Ul kitkäs, öy, ülek
sıqqan
keüyek, buşap,qarañğı
bulıpqaldı.
Äbey, haman höylänep, ilauzan
tuqtamanı.

- Irekle başın irekhez
itep, äzäm
üz
ihtıyarı menän ut esenä ıntılır ikän...
Bıl nitkän bala buldı bıl, hozayım...

Yuldıbayzı
tiz
qaytır
tip, dürt küz
menän köthälärzä,
ul tiz
genäqayta
almanı. Tik un tuğızınsı
yıldıñ azaqtarında
ul üzeneñ
otryadı menän bikqabalan
ğına üzzäreneñ
auılına teyıp kitte. Ul vaqıtta
ularqasıp
barğan aqtarzı,
şular esendäQotloyar
qarttıñ
balahı - Işbulat ofitserzı
basmalatıp
qıuıp
baralar ine. Ular irtä menän kildelär
zä,
kön buyıqasqan-bosqandarzı
ezläp,
Qotloyarzıñ
öyzären,
haray, kelättären tentep, mulla balahı
Allabirzene
qulğa
alıp, kiskäqaray
auıldan sığıp ta kittelär. Aybikägä bıl
kön şatlıqlı
töş kenä keüyek bulıpqalğaynı.
Ul köndö Yuldıbayzıñ
üzzärendä
ultırıp ike şäşke säy esergä lä vaqıtı
bulmanı.

Fäğilä äbey menän Aybikä
tiz
genä azıq-mazar
yünläp, bauırhaq
beşerep, toqsayğa
tultırıp, Yuldıbayğa birzelär.
Ul:

- Yuqqa
mäşäqätlänähegez,
- tine. Unı la almanı. Äsähe, uğaqaramay,
toqsayzı
yäşel brezent toğona halıp yıbärze.

Yuldıbayzıñ
şul köndän bik küp ütkäs kenä ber hatı
kilde. "Bötä polkıbız
menän Petrogradqa
kittek" tip yazğaynı.
Şunan birle hatı la, häbäre lä yuq.
Ällä üle, ällä tere. "Üze
bulha, ällä bılaytıp yörömäs
tä inem..." Aybikäneñ küzzärenän
ere-ere yäş börsöktäre tägäräp töştölär.
Aslıq
yılda ülepqalgan
qaynı
menänqäynähe
küz
aldına kilde. Turı at menänqızıl
hıyırzı
la huyıp aşanılar. Läkin kelättä ber
täpän zapas yıyıp haqlarlıq
baylıq
bulmağas,qara
közzän
ük asığıp,qış
urtahına yaqın
ülepqaldılar.

Aybikä lä asığıp, küzzäre
şeşende. Ul et tä, besäyzä,
tabılğanda alabuta la aşanı, yäş keşe,
şulayza
tüzze.
Ul arala inde Sovet stolovoy asıp, şunıñ
menän tamaq
yalğanıp kitte. Stolovoyzı
Qotloyarzıñ
öyöndä astılar. Ul vaqıtta
auıl Sovetı predsedatele - arğı ostoñ
Hösäyıne,Qotloyarzıñ
yaqın
keşehe ine. Ularzıñ
quldarınan
hıqqandarı
ğına tama. Üzzäre,
ber öyköm genä ağay-ene, bergäläp eş
kürälär. Botlap-botlap aq
on, kakao, dögölärze
büleşep alıp aşayzar.
Bisäläre bıl azıqtarzı
az-azlap
keyım-halım, kömöş täñkälärgä almaştırıp
keyınälär. Ularzıñ
här berehendä ber-ikeqazaq
onğa yäki berqazaq
itkä almaşıp alınğan törlözurlıqtağı
samauırzar,
ölkän-ölkän yastıqtar
menän kelättäre tulıp yata. Bını beräy
keşe hizep,
ularğa hüz
äytä ikän, stolovoyza
aşatmau menänqurqıtalar
ine.

Ana şul vaqıtta,
yortqa
öyrä, ikmäk beşertergä keşe käräk bulğas,
Qotloyar
bayzıñ
bisähe Ğäyşä, Aybikäne üzenä
saqırıp
alıp:

- Aybikä kilen, bılaytıp
asığıp yörömä. Stolovoyzan
alıp aşağan menän... Öyöñä yağırğa utınıñ
yuq,
hıuıq
öyzä
yañğız
ultırğansı, bezgä
kil. Miñä arlı-birle eşläşerheñ. Häzer
kemgä äythäm, şul kilä. Tik hine üzebezzeke
tip kenä äytäm, - tine.

Şul vaqıttan
birle AybikäQotloyar
bayza
tora. Şunan birle könö-tönö eştän buşamay,
şul köndän birle yünläp yoqoho
tuyğanı, rähätlänep yal itkäne yuq.
Şunan birle ärlänä-tirgälä ine.

Aybikä uyzarınıñ
şul yırenä yıtkändä, töpkö öyzöñ
işege asılğan tauış işetelde. Ul urınınan
hikerep torzo.
Işektän Ğäyşä kürende:

- Ästäğfirulla. Yañı torop
kiläheñme? Hay-hay, yoqlayhıñ
da inde.Qızıl
eñerzän
yatıp,qoyaş
sıqqansı...-
tip höylänä-höylänä,qulına
qomğan
totop, tışqa
sığıp kitte.

Tik äleqoyaş
sığıu tügel, tañ yağı yañı allana başlağaynı.

IV

Kön buyınsa nurı, yılıhı
menän tängä yılılıq,
rähätlek birgänqoyaş,
inde bayırğa yaqınlaşıp,
tau bitendäge urman artına yäşerende.
Unıñ nurınıñqızıl
uttarı, urmandıñ tigezhez
ağastarı arahına tezep
quyğan
höñgölär hımaq,
uzalı-qazalı
yış-yış bulıp tezelep
toralar.

Aybikä tiz
genä beyälären ağıttı la, huñğaqalıuzan
qurqıp,
qabalan-qabalan
tübänge osqa
hıyır kötöüyenäqarşı
kitte.

Ul şulay aşığıpqına
barğanda, yulda uğa uqıtıusı
Häzisä
menän Almaqay
osranılar.

- Aybikä yıñgä! Tuqta
äle, tuqta!
Bez
hiñä kitep bara inek äle, yaray, üzeñ
tap buldıñ. Aybikä tuqtağıhı
kilmäy genä:

- Yä, ni? - tine.

Häzisä,
uğa yaqınıraq
kilep:

- Ay, aşığırzay
bulğanhıñ ikän dä baha! Tuqta,
höyläşäyık äle. - Şulay tigäs, Aybikä
bötönläy tuqtanı.
Ul äle harı säsle, kük küzle,
östönä
aq
kofta menänqara
yubka keygän, başınaqızıl
yaulıqtı
artqa
qayırıp
bäylägän, ayağına başaltay menän sandal
keygän asıq
yözlö
Häzisägä,
äleqırqqan
qara
säsle, yanıp torğanqara
küzle,
yazğı
elgä tutlap ölgörgänqara-tura
Almaqayğa
almaşlapqaray-qaray,
yılmayıp:

- Yä, ni bar? Tiz
genä höylägez
zä,
ana hıyırzarım
etep kilä, - tine.

Qızzar,
bereheneñ hüzen
ikensehe bülep, aşığa-aşığa:

- Yıñgä, hin bögön klubqa
bar. Unda sobraniye, şunan huñ uyın bula.
Bikqızıq
bula, barırhıñ, yäme, - tinelär.

Aybikä, bını işetkäs,
hiskänep
kitte:

- Ataq,
quyığız,
hılıuzarım,
klubqa
barırğaqayza
ul... Unda barıu tügel, hezze
kürep höyläşkände işethälärzä
ärlärzär
äle. Eşem dä bik küp, hatta borolorğa la
vaqıtım
yuq.
Ğäyşä yıñgäm işetepqalha...
- tip urınınanquzğala
başlanı.

Läkin Häzisä
menän Almaqay
unıñ ay-vayınaquymanılar.
Unıqulınan
totop tuqtattılar.

- Yuqtı
läpeldäp torma! Ni Ğäyşänänqotoñ
osa huñ? Hıyırzarı
käräk bulha, üze
barıp alır.

- Eşem küp, tigän bula,
klubqa
barıu eş tügelder şul! Ğäyşäneñ hindä
ni eşe bar? Ärlähälär, tot ta bezgä
kil, - tinelär.

Aybikä, uylanıp:

- Şulayza...
- tine.

- Berzä
unıñ şulayza-mulay
zahı
yuq.
Barahıñ tigäs barahıñ. Anau köndö lä ni
ezlänek,
barmağan buldıñ, inde barmahañ, üpkäläybez.
"Eñgä" tip tä äytmäyım, - tine
Almaqay.
Häzisähe
elep alıp kitte.

- Bikqızıq
oşo yıñgäm. Keyık keüyek hırt birep,qasa
la yöröy. Unda ällä ber hinme? Bötä
bisälärzä
bara.

Aybikä ber az
ıñğaylandı,qızzarğa
qarap,
yomşaq
qına
köldö:

- Älläse... Tegelärzeñ
kiske tamaqtarına
la aşatmağanmın, eşemde bötörä alham,
uylapqararmın.

- Bötörörhöñ, eşeñde lä
bötörörhöñ. Äle sobraniye higezzä
genä başlana.

Aybikä kölömhöräp yulına
kitte. Almaqay,
unıñ arqahına
eñel genä şayartıp huğıp:

-Qara,
eñgä, hüzebezze
yıqma,
- tipqaldı.

Qızzar
höyläşä-höyläşä klub ıñğayına boroldolar.

Aqqondoz
yılğahı aryağındağı tiphänlek buylap,
qara
bolot hımaq
küsep, hıyır, harıq
kötöüye töşöp kilä ine. Aybikä küper
töbönä kilep yıtkändä, kötöügäqarşı
sıqqan
qızzar,
qatındar,
äbeyzär,
malayzar,
erkeleşep, kötöüzeñ
kilep yıtkänen kötöp toralar ine. Ularzıñ
qayhıhı
üz-ara
höyläşä,qayhıları
kölöşä; bala-sağa, berehen berehe etep
yığıp, yılkälärenä törtöp şayarışalar;
qızzar,
sästären hıypap, küldäktären tözätep,
yılmayışıp, kölöşöp,qupşılanıp,
quldarındağı
sıbıqtarın
uynata-uynata, üz-ara
äñgämäläşälär.

Kötöü bıuağa kilep
tığıldı. Ularzıñ
qayhıhı
hıu esä, hıyırzar,
harıqtar
aralaşıp, butalıp, bärästär tezeldäşep
baqırışalar,
hıyırzar
möñräşälär,
bärästären
yuğaltıp, harıqtar
baqırışalar
za,
tabıp alğas, yıskäp,
mıqırlayzar.
Şul aralaqayhı
beräüzärzeñ
bäylänep ölgörmägän bızauzarı
kötöügäqarşı
sabıp kilälärzä,
inälären tabıp alıp,qabalana-qabalana
imergä yäbeşälär.Qatındar
arahında sır-sıu, tauış kütärelä.

-Qarluğas
eñgä! Ana, tiz
bul, hıyırıña bızauıñ
quşıldı,
hırtaq
hıyırıñdıñ bızauı,
yüger, ana, äle genäquşıldı,
tiz
bul! - tipqısqıralar.

Bını kürepqalğan
Qarluğas,
qabalanıp,
ahıldap yügerep barıp, bızauınıñ
tomşoğon inäheneñ yılenenän helkä tartıp
ala la, itägenä yäbeşep, eşkä oronsoqlağan
ike-ös yäşlek balahın da, bızauın
da, hıyırın da ärläy başlay:

- Uy, allanıñqähäre
huqqırı,
törtöngän bızau,
häş! Aramğa atqırı
hıyır, häykä! Uy,qoroğoro,
hötömdö genä äräm itte lä baha. Bına ber
balahı la borolorğa irek birmäy bit,
rähmät töşkörö nämä. Äyzä,
atla,qıu
bızauzı.
Ana, sıbıqtı
alıpqıu.

Bala äsäheneñ hüzen
tıñlay. Yul buyında yatqan
sıbıqtı
alıp, tanauın mış-mış tarta-tarta, hulaqay
qulı
menän töşöp barğanqısqa
balaqlı
ıştanınıñ börmähenän kütärä-kütärä,
bızauzı
qıua.
Bını tıñlamaha, bıl sıbıqtıñ
üzenä
elägeren hizä,
şüğa kürä bara torğas hörönöp yığılıp
kithä lä, tauışın sığarmay ğına ilay.
Ul arala äsähe tağıqısqıra:

- Şäberäk atla, suqınğan.
Kilmä, tinem min hiñä; ni nämägä ilayhıñ
tağı, küzeñ
şämärep. Tım häzer,
küzeñ
sıqqırı!

Qayhı
ber äbeyzär,
üze
keüyek ük umşırayğanqart
hıyırzıñ
arqahınan
tapap höyä-höyä höylänep, tatıu ğına
bergäqaytalar.
Malayzarğa
etäqala:
ular hıyırzarzıñ
qoyroğona
yäbeşälärzä,
sıbıq
menän ber-ikene hızıra
tartıp, tuyğan hıyırzı
bıhıldatıp, höt menän tulğan yılendären
sayqatıp,
berehen berehe uzarmandan
saptırıp, öyzärenä
alıpqaytalar.
Bını kürgän äsäläre yarhıpqarşı
baralar:

- Ay, yın botağı! Nisä
tapqır
äyttem min hiñä, tuyğan hıyırzı
şäpqıumay
ğına alıpqayt,
tip?Qabalanıp,
atañ başına barahıñmı, kafır, - tip
qızıp-tuzıp,
unan-bınan heltäpqalalar.
Malayzar
bınıqolağına
la elmäyzär,
äsäläre huğırğa ğına tip ıntılğanda,
qultıq
astarınan
sığıpqasalar.

Ul arala bıuanıñ tübän
yağındağı taş kiseüzän
yılqı
kötöüye hıu aryağına, yalanğa, sığa başlay.
Ularzıñ
daqolondarı
sırqıray,
beyäläre keşnäy, ayğırzar
tibeşä, sır-sıu, sañ-toman kütärelä.

Aybikä, şul sır-sıu tauış,
qısqırıştar
arahındaQotloyarzıñ
harıqtarın,
hıyırzarın,
käzälären ayırıp alıp, uram buylapqıuıp
qaytıp
kitte.

Yulda säkän uynap yörögän
malayzarzıñ
uyındarın bozop,
haqı
uynağandarınıñ aşıq,
tupayzarın
tägärätep, kötöü auılğa taraldı.

* * *

Aybikä, hucaların
tamaqlandırıp,
eşen bötörzö
lä ularğa belgertmäy genä klubqa
barırga sıqtı.

Yulda keşe kürmähä yarar
ine, keşe osraha, ällä ni tip uylar. Unda
barğas,qalaytıp
ultırırmın ikän.Qaynağa
teyış keşelärzä
barzır
inde, tip şiklänä-şiklänä barzı.

Ul barıp ingändä, yıyılış
başlanğaynı. Ul tağı laqauşañqırap
tuphanan ütergäme, ällä borolop kitergäme,
tip ikelänep torğanda, aldağı rätteñ
birge başında ultırğan Almaqay,
unı kürepqalıp,
urınınan torop, ayaq
oslapqına
qarşı
kilde. Aybikänequlınan
etäkläp alıp barıp, üz
yanına ultırttı la unıñqolağına:

- Bına, yıñgä tihäk, bulası.
Äytkän hüzeñdä
torzoñ,
- tip şıbırlanı. Dokladtıqış
könöQotloyarzıñ
bacahı Abdullanı töşöröp taşlağandan
huñ unıñ urınına haylanğan batrak Siray
höyläy ine.

- ...Inde, iptäştär, bıl
mäsäläne sobraniye hayınquyıp,
qayta-qayta
qoro
hüz
genä höyläp tora torğanı yuq.
Bına äleqalanan
kilgän şef iptäştärzä
bezgä
bıl eştä yarzam
itergä hüz
birälär. Igenqoramaldarın
narkomzemdan ozaq
srokka kötörgä alıp bula.

Kooperatsiyağa kilhäk,
bında laqış
urtahınan birle yaqşı
ğına üzgäreştär
bar. Şulay bulğas, mineñsä, bında berzä
kötöp tora torğanı yuq,
totabız
za,
yañı auılğa küsep ultırıp, artel bulıp
eşläy başlaybız.
Şunan kolhozğa küsergä lä uñaylı bula.
Mineñ äytä torğan hüzem
şul, iptäştär, - tine.

Qarşı
sığıp höyläüselär küp buldı, här kem,
üzensä
sığıp, törlöhö törlö uyzarın
äytte.Qarağolaqtar
töbägendäge Hösäyın dä torzo:

- Hin,qustım
Siray, ulay yıñel genä höyläyheñ dä bit,
eş unıñ menän genä barıp sığır mikän.
Bına hineñ yaqşı,
ber nämäñ dä yuq.
"Ber at ta berqamsı"
tigändäy, tuqalaq
öyöñ dä bisäñ, kütärendeñ dä kitteñ. Ä
bına bezzeñ,
az
bulha la, donya, kärtä-qura,
bala-sağa bar. Unda küsep, bilemde
böksäñlätep yörögänse, min bılayza
ike at, ös hıyırım menän üz
ğailämde bik häybät tuyzırıp
tora alam, donyam da tuzmas.
Unda küskäs, öyzö
bozorğa,
yañınan halırğa, kärtä-quralarzı
küserergä käräk, ä bığa bezzeñ
bötä malıbız
za
etmäs.

Fazlıyzar
ultırğan töpköldäge tüñäräktän:

- Eyı, Hösäyın ağay dörösön
äytä, dörösön,
- tip şaulaşa başlanılar.

Läkin bıl ozaqqa
barmanı, törlö yaqtan
hüz
alıusılar ularğaqarşı
töştölär.

-Quy
äle, Hösäyın ağay. Yuqtı
bısıldayhıñ. Bez
bıl turala ütkän sobraniyela uq
yaqşılap
käñäştek inde. Hin ul sobraniyeğa kilmäneñ,
şuğa kürä yañğırayhıñ.

Unan huñ Ğäbizä
eñgäqalqtı:

- Hin, Hösäyınqäyneş,
bındaQotloyar
hüzen
höyläp torma äle. Ütkän sobraniyeğa ni
eşläp kilmäneñ? Hin ul köndöQotloyarza
bal esep, hıylanıp yattıñ, bez
belmäy tiheñme ällä? Şuğa kürä unıñ
yırın yırlap ultırahıñ. Küsmähäñ ni
ällä, atamdan arı! Beräüze
lä kösläp küsergän keşe yuq,
teläy ikänheñ, küsäheñ, telämäy ikänheñ,
tağı la ana tora.

Hösäyın bığa asıulandı:

- Hez,
bisälär, indeqırınğa
haplauzı
keşenän horamashığız.
Sobraniye bulğas, äytergä yaramaymı ällä?
Min bit "küsmäyım" timäyım, bında
hüzzeñ
ayışı käräk. - Ul tağı nizer
äytergä samalap torha la, äytmäy, urınına
ultırzı.

- Töşöndök, ayışına la
töşöndök, - tipqısqırıştılar.

Ğäbizä
eñgä tağı yabırıldı:

- Bisälär ni äle? Hineñ
ir bulıuıñqorohon,
bürkeñ astında
bisälär aqılınday
za
aqılıñ
bulmağas!

-Quyığız
äle, ni ireşergä totondoğoz
tağı.

Räis tauışqa
quyzı.
Unlap keşenän başqaları
"küsergä" tigänqararğa
qul
kütärzelär.

Almaqay
unıñ artınan hüz
alıp,qatın-qızzarzıñ
arttalığı, nazanlığı,
bala-sağa, yort eşe menänqañğırıp,
bütände eşlärgä vaqıttarı
yuqlığı,
şunıñ ösön bıl arteldeñ nindäy fayzaları
bulasağı turahında höyläne. Bıl eştä
uqıuzan
kanikulğaqaytıusı
yäştärzeñ
nıq
yarzam
itergä teyışlege menän bötörzö.

Aybikä bıl höylägändärzeñ
barıhın ısın küñel menän tıñlanı. Ul
höyläüselärzeñ
artınan, üze
lä abaylamayınsa, halıqqa
quşılıp,
qul
saptı. Azaq,
qararzar
sığarıp, tauışqa
quyğanda
la, iñ täüzä
üze
qul
kütärze.
Unıñ yulda kilgändäge şikläneüzäre
älläqayza
yuğaldılar. "Isınlap ta, min ni nämähenän
qurqıp
toram huñ äle", - tip uylanı.

Yängä yağımlı, küñelgä
yaqın
bulğan bıl hüzzärzän
ul batırlanıp kitkän keüyek buldı.
Borolop, sobraniyelağı halıqqa
küz
töşörzö.
Auıldıñ bötä yäştäre tigändäy kilgändär.
Qayhıları
täzrä
töbönä tezelgändär.
Sirayzıñ
bisähe imsäk balahın kütärep kilgän.
Almaqayzıñ
eñgähe menän, olo bulıuınaqaramay,
äsähe lä kilgän. Tağı ällä kemdär, ällä
kemdär. Ana alda, dürtense rättä, mäzin
ulı Fazlıy menän Abdulla bayzıñ
malayı üz-ara
aqrın
ğına höyläşälärzä,
yandarında ultırğan Hösäyındeñqolağına
nizer
şıbırlap, bisälär ultırğan yaqqa
qarap,
mısqıl
itep auızzarın
qıyşaytıp
kölälär. Ular bisälären dä alıp
kilmägändär.

Aybikä, kisteñ huñ
bulıuınaqaramay,
üzendä
arığanlıq
hizmäne.
Unıñ menän Almaqayzar,
Häzisälär
ber yaqqa
qayttılar.
Yulda Almaqayzıñ
eñgähe Hösnöy unıñ menänqatar
qayta
ine.

- Aybikä ähirät, hin dä
kilgänheñ bit äle. Berzä
kürenmäy torğaynıñ. Şulay käräk şul,
bez
bına bötä öy esebez
menän kildek äle, - tip köldö.

Almaqay,
bılarzı
qıuıp
etep, yıñgäläreneñ hüzen
bülde

-Quy,
eñgä, Aybikä yıñgämdeñ kileüyenä hoqlanıp,
küz
teygezep
quyırhıñ.
Qıu
süp hındırıpqına
höyläş, - tip köldö.

Bılarzan
aldaraq
Almaqayzıñ
ağahı Taymas,
tağı ber nisä keşe komsomol sobraniyehınıñ,
spektakldeñqalay
üteüye turahında höyläşep baralar ine.
Qayhı
berqatındar:

- Häzisä
tuğanım, hin ostabikä
bulıp bigeräk kileşterep höyläyheñ dä
inde, - tizär.

- Anau Ähäyze
äyt äle hin, äyterheñ,qoyop
qoyğan
Qotloyar
inde. Şunıñ hımaq
qorhağın
da küpertepquyğan
bit äle, ällä mendär tıqqan
inde.

Ular şulay şaulaşa-kölöşä
öyzärenä
taraldılar.

Aybikä oşo köndän huñ
yıyılıştarzan
qalmay
başlanı. Yañı auılğa küseüselär rätenä
lä yazıldı.
Unıñ yañğızlığı,
yarlılığı, kämheteleüzäre
onotolğan keüyek bulıp kittelär.

Qotloyar
bıl aralarza
gel asıulanıpqayta,
äle bisähen, äle balaların, bigeräk
Aybikäne ärläy. Säy esergä ultırğanda
laqabağı
yazılmay.
Qunaqta
bulğanda la, elekke kölöp, kinänep höyläü
urınına,qızıp-tuzıp
bütändär menän hüz
köräşterä:

- Küshendär, kithendär
ana auıldan! Yä, şunan ni sığa tip
uylayhığız?
Imeş, kümäkläşep igen säsälär, kümäkläşep
yäşäyzär.
Bik şäp inde. Alla birmägände, kümäkläşeü
menän bula, tizär
inde! Täüzä
igen säserzär,
unan bergä tora başlarzar,
şunan bisäläre lä urtaq
bula inde.

Öy artında yıyılışıp,
höyläşep ultırğanda la yañı auılğa
küseüselär isemlegenä yazılğan
keşelärgä küzzären
kertäytep, mısqıl
itep kölöp, sänsep, törtöp höyläy:

- Anau yörögän dinhezzärze
äytmäyım dä inde. Ularğa beşte ni, töştö
ni. Ularzıñ
şulay itepqaynaşmay
häldäre lä yuq.
Bına hine äytäm äle, Höyärğol ağay.Qart
başıñ menän, "at azğını
tayğa eyärä" tigändäy, şul malayıñ
komsomol buldı tip, niñä inde şular
artınan sabahıñ. Şökör tigän könöñ bar,
beräü bulha la atıñ, ike hıyırıñ bar,
ana başmağıñ bauır kütärgän. Tınıs
başıñdı tınıshız
itep yörögänse, öyzä
genä, namaz
qartı
bulıpqına
yathañ, bulmaymı?

Höyärğolqart,
elkähen hıypap, başındağı keyız
qalpağın
tözätkeläp,
aq
haqalın
hıypayza,
ber az
uylanıp torğandan huñ, aqrın,
läkin küñelgä heñderä torğan nıq,
tınıs tauış menän yauap birä:

- Inde,Qotloyar
kürşe, min kürmägän nucaqalmağandır.
Unıhın üzeñ
dä kürä kiläheñquy.
"Aqıl
yäştä tügel, başta" tigändäy, äle şul
mineñ malayım, yäş bulıuınaqaramay,
qartayğan
könömdä küzemde
astı. Ul ber at, ike hıyırzı
min nisämä yıl hozayzan
teläp alğanım yuq
ine, ana şul Sovettıñ, nalogtanqotqarıp,
yarlılarğa yarzam
iteüye arqahında
yahaldılar. Al kilep, "Sisengän hıuzan
taymas"
tigän
mäqäl
dä bar,Qotloyar
qustı.
Bez
inde kilähe yazzan
başlap üzebezzeñ
yañı auılğa küsep ultırabız.
Ismaham,qartayğanda
ber rähät kön kürep bulmasmı,
- tine.

- He... yaray, kürerbez
äle. Barıp sıqha,
yarayza.

Ular şunan huñ rätläp
höyläşmänelär.

Bıl vaqıttarza
Aybikägä tınıslıq
bötönläy böttö. Unıñ yıyılıştarğa yöröp,
küseüselär isemlegenä yazılğanın
belgäs, könö-tönö ärläy başlanılar.
Qotloyar,
uramda hüz
köräşterep, yıñä almayqaytqas,
ber könö Aybikägä totondo:

- Aybikä kilen, hin mineñ
hüzemde
tıñla äle. Ni tigän eş bıl. Imeş, bisä
başıñ menän sobraniyeğa yöröü, sobraniyelarza
torop hüz
höyläp, ul ğına yıtmähä, yañı auılğa küsäm,
tigän bulıp, şul yılğıuarzar
artınan eyär. Tuymay barğan tamağıñ
barmı, östöñ
yalanğasmı? Äzeräk
keşenän oyalırğa, allananqurqırğa,
his yuğı, nisä yıl asrap
torğandıñqäzeren
belergä käräk ine. Yamanmı, yaqşımı,
qaynıñ
menän ber tuğanqaynağañmın,
miñä käñäş itergä, bäläkäy genä aqıllaşırğa
käräk ine.

Ireneñ tauışı azıraq
basılğas,
Ğäyşä totondo:

- Yöröy şunda tırtañlağan
Häzisälär,
Almaqayzar
artınan. Yaqşı
qatın
bulha, ire lä taşlap kitmäs
ine. Ireñ ana urıs
bulıp kitkän, ti bit inde. Hineñ märyä
bulğıñ kiläler şul. Almaqayzar
artınan, Almaqay
bulam, tip säseñde läqırqtır
inde, täübä ästäğfirulla. Ular yaqşılıqqa
öyrätä, tiheñder inde, bayğoş. Ir-at
arahındaqortlañlap
yörörgä öyräterzär
şunda...

Ularğa bıyılqış
tehnikumdanqıuılıp
qaytqan
Könhılıuquşıldı.
Ul, küzeneñ
qırı
menän genä Aybikägäqarap,
auızın
qıyşaytıp: