Ykbal ýollary - 3

Ансары перманы эйлейәр берҗай,
Сансыз дҥелере йҥкленйәр серпай.
Оң шахыра еллан хазына-генҗи-26
Улы велаятың паҗына деңди.
Агыр кервен башын чекип Ансары,
Уграяр Фердӛвсиң илине сары.
Эйраның җӛвзалы сәхрасы биле,
Кервен гидип баряр алыс мензиле.
Секиз гҥндиз, докуз саба геченде,
Тус шәхри гӛрҥнди даг этегинде.
Гечип дагдан-дҥзден, сәхра-дештлерден,
Гҥнбатардан шәхре гирди ол кервен.
Яң салярды ―Лә-ила-ха иллил-ла‖
Бейик айдымларың тәҗи дей ылла.
Дҥнйә шовхун саляр сурнай хем кернай,
Баряр Фердӛвсиңкә бир кервен серпай.
Гҥндогаркы дервезеден сес эдип,
Гӛлег алып чыкды шахыр җеседин.
Ил-улус гам басан габрыстан сары.
Бейик Фердӛвсини алып барярды.
Рус дилинден терҗиме эден
Нобатгулы РЕҖЕБОВ.
ЕВГЕНИЙ ЕВТУШЕНКО,
27
Рус шахыры.
ГӚЗҤМ ГИДЙӘР
Гӛзҥм гидйәр.
Шинди бу пынхан сырым,
Хич хачан хич киме айдан дәлдирин.
Билйән, яшаяр бир есер огланҗык,
Ол мени ӛзҥне бендиван эдйәр.
Гӛзҥм гидйәр,
онуң дӛвҥш кылшына,
Мен бейле батыр хем есерҗе дәлдим.
Гӛзҥм гидйәр,
калбын ачып гҥлшҥне
Мен огланкам бейле гҥлҥп билмәндим.
Урушган ол, эндам-җаны ярадыр,
Мен хемише титиҗедим, тибтҗедим.
Ол китапда бӛкҥп гечен еримден,
Бӛкмез,
тирер еке-еке хикметин.
Догручыл, гӛнҥмел газабы биле
Шери багышламаз хайры зерарлы.
“Боланок!” галамым зыңсам элимден,
Ол болдурар.
Эзбер галамы биле.
Дҥвҥн чӛздҥрмесе, чапар гойберер,
Мен не чӛзҥп билдим,
Не-де бир чапып.
Ол сӛйдҥми? Хут хҥйленер сӛймеден,
А мен сӛййән,
ызяны хем ташлаян .
Бахыллыгым букуп,
есер йылгырып,
Садасырап, акыл сатан болярын:
“Кимдир бири ялңышмалам ахыры,
Кимдир бири яшамала башгача.”
Дийип, ӛзҥм ынандырып ядаян.
Унудан болярын,
эмма билйәрин,
Ниредедир бир огланҗык яшаяр,
Мениң арзув эден бейиклигиме,
Чыкар ол диңе!
28
ххх
Мен гаты кән чӛрңешипдим яланга,
Махал-махал сырып чының хатарын.
Ылахы учгун дей мыдам аямда-Аяным, гораным—мениң Ватаным.
Катумыт дәл шан-шӛхратсыз ӛмҥрде,
Йӛне достлар гечсек дурмуш сапагын.
Нәмедир бир затсыз яшап болмаса,
Шол керамат— мениң эзиз Ватаным.
Серхетсиз уммандан чешме -чая чен.
Алып ятыр бакылыгың сакасын.
Болса бу дҥнйәде бир зат эбеди ,
Шол эбеди мекан— мениң Ватаным.
Гедемсирәп чар тарапа чарп урян,
Албай булап ,хедер этмен хедерден.
Бир зат ҥчин җаным берсем эгер-де
Диңе Ватан ҥчин җаным берер мен.
Бир гҥн болман, орнум галар яшлара,
Дурмуш довам эдер, Гҥн яшар-догар.
Эгер кимдир бири мени ятласа,
Мени илки ятлан Ватаным болар!
68 сах.
ххх
Д.Г.
Гелдим энче гезек агыр ярадар,
Багрым билен сҥйшҥп тҥнегиме чен.
Яра салып боляр элхенч зарба дәл,
Хатда нәзик гҥлҥң чечеги билен.
Кәте эрксиз халда, бипервай халда,
Эзизләп йӛренмиң гӛвнҥне дегдим.
Аягы ялаңач барян дей гарда,
Ол хәзир чекйәндир ярамың дердин.
29
Гӛвҥнлерин йыкып якын-ядымың
Гӛвҥнлен җәч харабасна дҥшдҥм мен.
Мен шейле чалт, агыр ярадар болян,
Ӛзгәнем яралап билйән мҥшгҥлсиз.
10 сах.
ххх
Гӛзяш эдйән лейлисачың янында
Тәлейине янярын мен гелинлең.
Нәдип багт берип бор сӛвер ярыма?
Белки-де ,ол гелмез мениң элимден?
Оңа чагамыз аз, байлык,барлык аз,
Гӛвнҥн авлап билмез сейилу-сейран.
Ярыма мен герек, дҥйрмегим билен,
Мен сер-сепил ылгап тҥкенип барян.
Герденими диредим мен эййәме ,
Гӛтердим галагоп заманаң дердин.
Йӛне башын гоюп гӛзяш эйләре,
Сӛвер ярым, саңа етмеди эгним.
Олара гҥл дәл-де,
гасын багш эдип,
Йҥклейәс дурмушың агыр кешигин.
Бивепалык эдйәс ограш дей ылла.
А ялымыз—шейдйәр,
бизден кеҗигип.
Нәдип багт берип бор сӛвер ярыма?
Мен онуң алнында башым эгйәрин.
Саңа дӛзҥп,
дӛзмән ширин җаныма,
Эзизим,мен сени бедбагт эдйәрин.
Ек ерден биз машгаламыз ынҗыдып,
Шатланярыс,соңра батярыс гама.
Башаряс ярымыз бедбагт этмәни,
А багт бермек башартмаяр хич киме!
425 сах.
30
УКЛА, ЭЗИЗИМ...
Шар дамҗалар ялдыраяр чатыда,
Килтленги гапыда,
деңиз атыла
Гӛчҥп,
кӛпҥк сачып уряр кенара.
Соряр шоп-шор Гҥни гарып шемала.
Укла, эзизим,укла,
этме сен мени хеләк,
Биреййәм ятыпдыр сәхра-да,даг-да.
Ятыр кӛпегимиз гуйругын булап,
Шор зынҗырын ялап,
укулы халда.
Чап-чал деңиз шапырдап,
баглар зарын шатырдап,
Агсак кӛпек габырдап,
гелсе гара-да,ак-да...
Соң мен саңа пышырдап,
соңра ярым пышырдап,
Соңра дымып диерин:
укла,эзизим,укла!
Укла,эзизим,укла,
унудылсын ӛйкелер
Укла,эизим,укла,
унут кинәңи дҥйпден.
Ханы гӛз ӛңне гетир:
ояняс --бу дҥнйе тер
Биз сыпалда,
хоррам халда.
ӛвсҥп гелен шемалда,
Гатык ысы бурк уруп,
овсунып гелйәр дҥйшден.
Хей гелйәрми гӛз ӛңне,
ынанмарсың гӛреңде,
Сен бир кесир гӛзел-ле,
Укла,эзизим,укла!
Хем дҥйшҥңде йылгыр сен,
(хергиз гӛзяш эйлеме!)
Чемен багла гҥллерден,
гойҗак ериң пейле-де,
Халан кӛйнегиң алын,
31
Сен бир пери-пейкерле!
Самраярмың?
Ядансың-да.
Сервим,саңа гелйәр хайпым.
Чолан йҥпек шал дей дҥйше,
долан йҥпек ел дей дҥйше,
Уклап билмейән халатың
пышырдасаң ӛзҥң билмән
Ине шоны хушдакы дей
дҥйшде амал эдип боляр.
Пикир этмән ятмак хайып,
хайып дәл-де хатда айып,
Биманылык калбың гыйып,
ичде чекдирер кешгини.
Гӛзлериңи дерде гоюп—
нәче саны дири мейит...
Сҥпҥр нәзик габак билен
олаң йигренҗи кешбини.
Укла,эзизим, укла...
Нәме эрбетлик сызяң?
Я тупаның сесими?
Я бири дерт бердими?
Белкем,шол дерди берен
Бирденкә мен болмайын?
Укла,эзизим,укла,
Нәме укыңы бозян?
Я-да деңзиң гайымы?
Сен болсаң бес багтда!
Йӛне вели бу гҥнә-де гҥнәмде ек,
мҥйнҥм-де!
Эшидйәрмиң,багышла,
эшидйәрмиң, сӛй диңе,
Хич болманда,дҥйшҥңде,
Хич болманда,дҥйшҥңде.
Укла,эзизим,укла!
Учуп баряр Ер шары
Гӛчҥп баряр ок болуп,
ярылмак ховпы биле.
Ханы,мени гуҗакла!
Ерден сыпмалы диңе
Сыпып гитсек эгер-де,
сыпалы биз җҥп болуп,
Сапасы-зовкы биле!
Укла,эизим,укла,
кӛңлҥң алдырма кинә,
32
Укыңа зелел берсем,
менем яныңдан ек-ла!
Ер шарында аркайын
укламак бай-бай кын-а,
Йӛне укла,
эшдйәмиң,
укла, эзизим, укла!
Чап-чал деңиз шапырдап,
баглар эйменч шатырдап,
Агсак кӛпек габырдап,
гелсе гара-да,ак-да...
Соң мен саңа пышырдап,
соңра ярым пышырдап,
Соңра дымып диерин:
Укла,эзизим,укла!
Укла,эзизим,укла!
137 сах.
ИЛКИНҖИ ГЕЗЕК ДӘЛ,СОҢКЫ ГЕЗЕК ДӘЛ
Илкинҗи гезек дәл,соңкы гезек дәл,
Гама батып,дартяң аху-пыганы.
Ише япыш. Гуссаң гулы болмагың
Гайры гулчулыкдан хей пархы бармы?
Илкинҗи гезек дәл,соңкы гезек дәл,
Гӛвнҥң йыкып, йҥрегиңе дегдилер.
Гелмесин гардашым ӛзҥңе хайпың.
Билип гойгун: кемсидйәнлер кемлидир.
Гӛз эдип гамланмак ахлаксызлыкдыр,
Гам-гуссаңы гизле, янса-да җаның.
Илкинҗи гезек дәл,соңкы гезек дәл,
Гайга батяң!..
Нәме гама батямың?
Русчадан терҗиме эден Нобатгулы РЕҖЕБОВ.
33
БЕЛГИЯ ШАХЫРЛАРЫ:
Давид ШАЙНЕРТ
ГЫШ АЙДЫМЫ
Вах,болсады йҥз мҥң франкым-- пулум,
Әхлисине алардым мен тер чемен.
Шәхериме сечип ал- элван гҥлҥм,
Гышың галың гарын эредердим мен.
Мениң йҥз франкым болсады эгер,
Гуты-гуты реңки алардым сатын.
Чекип яшыл язы, гҥл-чечеклерден,
Безәрдим шәхериң әхли хаятын.
Эгер он франкым болсады мениң,
Тылла Гҥн дей лимон сатын алардым.
Депесинде гоюп буз ялы пеҗиң,
Хич болман калбымы йылдып билердим.
Эмма мен зар пула, гара шайлыга,
Мен йылгырып пенҗирәми ачярын.
Мугтуна гир мениң гамгын калбыма,
Гыш кҥлбәме гирип шугла сач язым.
Кимлер ынанса Худая,
Ол булуда ынанярды.
Тамам этрабың ил-улсы,
Хайран бишейкел динине.
Ол иллери ынҗыдярды.
А ол асуда йылгырып,
Достларына берйәр җогап:
“Багбан ынаняр гҥллере,
Гҥллер ынаняр первана.
Умман кенара ынаняр,
Мен булуда ынанярын.
34
Ол билмезди кәте нәме дийҗегин,
Билҗегем болмазды оны аялы.
Гӛвнҥн авламага бирек- бирегиң
Етмейәрди асла онуң зыяны.
Билмезди сӛййәми машгаласыны?
Аялы билҗегем болмазды асла.
Билмәнде нә! Дурмуш аладасыны
Билеҗе чекишип дҥшмезди басга.
Ол билмезди ишлер гидйәр ненеңси ,
Аялы оң пикирнем этмезди.
Ваҗып зат ек! Дурмуш акяр бир геңси,
Реңкине боялып әлемгошарың.
Ким ол аялының дурмушында
Аялы нәме. Икисиде билмезди
Айбы нәме? Йӛне дурмуш оларың
Бир-бирине бадашдырды җигерин.
Раймон КЕНО (Франсуз шахыры)
ШАХЫРЛЫК СУНГАТЫ
Шыгра сӛзи эсас эдип алың сиз
Сӛзи таба салып гоюң оҗага.
Бирки чҥммҥк парасадам атың сиз,
Атың садалыгың бирки чемчесин,
Бир ойнам йылдыз хем аҗы бурч биле,
Салың сиз газана хыҗув-хырч биле
Битакат йҥрегиң эндиремесин.
Җаграма барыны галлап ода-да!
Бәш-ҥч ела гайнадың,соң говурың.
Индем язып башлаң! Йӛне хер хал сиз
35
Илки билен шахыр болуп догулың.
ДУРНАЛАР
Тойнук гуруп учуп баряр дурналар,
Олар
Яйдан чыкан ок дей баряр асмандан.
Натуван, перишан кыррув-кыррув
Сесинде
Авара учушың манысы бардыр.
Шол овазы эшден киши
Сергезданлык дерде сезевар болар.
ТИЛКИНИҢ АВЫ
(Хекая)
Токайчы Никодимде токай җанлы-җандарларының дурмушындан
сӛхбет ачян гызыклы-гызыклы хекаят кән,эмма оны гҥррҥңе
башладаймакда иш бар. Онуң айратын елы-угры бар,элбетде, онуң
гӛвнҥни тапаңсоңам бир чҥйше араксыз хем бир гап чилимсиз оны
хекаята башладып болмаяр.
Тебигаты боюнча Никодим тутуксы,дымма адам.Ол яша
алтмышдан гечен,узын бойлы,агаҗетден хорыда киши,екаркы
додагының ҥстҥнде пеззерип дуран мурты бар,гиң гашлары сҥмек
ялы.Гыш болсун,томус болсун,пархы ек, мыдама эгнинде кӛне
кэчулеси бар,ол хич хачан гундагы әтияч ҥчин сим билен саралан
тҥпеңини янындан гоймаяр.
Дашындан середениңде Никодим хыйрсыз адама чалым
эдйәр,эмма онуң гӛзлерине гӛзҥң дҥшенинде токайчының ӛрән
мылайым,мәхрем чакдан аша асуда адамдыгына ынанып,хич бир
гыпынчсыз онуң янына барярсың.
Никодим бҥтин ӛмрҥни токайда яшап йӛр.Ол ӛз какасы Георгеден
токайчы кәрини,кҥлбесини мирас алыпдыр.Никодим какасы билен
обада алысда
токайда яшапдыр,ол чагалыкдан гушларың,
хайванларың,агачларың дилине дҥшҥнйәр,хич хачан ол токайда
екесирәп гама батмаяр.
36
Шол себәплем ол геплемсек дәл.Бейлеки токайчылары гҥрледен
ялы, оны сӛзе башлатмак аңсат дәл,эмма гҥррҥңе башладымы
онуң сӛзҥнде яланың дҥшнҥги екдур.
Ол токайың җанлы җандарлары хакда япа дегмейән тослама
хекаятлары тосламагы гҥнә хасаплаяр,онсоңам җанлы-җандарлар
ӛзлери хакда кӛп зат билйән адамың хем гӛрен еринде яңрап
йӛрмегини халамаяр.
--Токайың җанлы-җандарлары нәхили яшаяр—ол пынхан сыр—
говусы оны адамларың билмеги герек дәл,себәби олар билйән
нәрселерини хайванларың гаршысына уланяр: җанаверлери
ӛлдҥрйәрлер,башга хер дҥрли пыррылдак гурярлар.Ӛзлерем шейле
бир болгусыз җыпдырмалары, хакыкат билен бир җҥлгеде сырты
галташмадык варсакылары гҥррҥң берйәрлер,хут гулагыңа гуршун
гуяай.
Эмма Никодими гҥрледип билсең,ол диңе хакыкаты,гӛзи билен
гӛрен вакасыны гҥррҥң берер.
Мен токайчының гең хәсиети хакында кән гҥррҥң эшидипдим,ине
бир гезек,мен авдан борам-бош гелйәркәм токайың ортасында
ерлешйән кҥлбесине душдум хем ӛй эесине гарашмагы мҥвесса
билдим.
Мен --оба лукманы, бу ҥлкелере яңы-якында дҥшдҥм.Мениң
лукманлык эдйән обам хол гаралып ятан депеден аңырда,бу токаям
шол оба дегишли.Арам-арам бош вагтым боланында тҥпеңими
алып мейдана чыкян,авам бир бахана,мен эсасан тебигатың
гӛзеллигине ӛлемен ашык.Озалам Никодим икимиз токайда
бирнәче гезек габатлашыпдык, шонуң ҥчин ол маңа гең галып
отурман,саламымы алды.
--Салам,җенап лукман.Бизиң токай шалыгымызда чолпыңыза илен
ав болмадымы? Сизиң тҥпең сесиңиз-ә эшидилмеди.Хава,сиз авашикара гиҗирәк чыкыпсыңыз,токай хайванлары эййәм ятмагың
аладасы билен.
--Ай,мен йӛне бир салым энтәп аягымы язайын,гӛвнҥми ачайын
дийип чыкдым,токайың ховасы чакыңдан арасса,тҥйс саглыга
шипа-да.
--Саглыга
нәмелериң
зерурлыгы
сизе,лукманлара
хас
аян.Хова,хәзир хова-да шейле арасса,айдып-диер ялы дәл. Эгер сиз
токайың хас аҗап чагыны гӛрей дийсеңиз,саба-сабалар,энтек җахан
ягтылып етишмәнкә гелиң,асыл җаныңыз гӛненәер.
37
--Ол кын боляр,Никодим дайы: обамыз токайдан алысда
ерлешйәр,а хассалар болса даң атып-атманка,кәте гиҗәниң
ярымында-да геләййәрлер.Егсам мен кӛпден бәри токайда, хич
болман, еке гиҗеҗик ятып, дынч алманы бай хӛвес эдйән-ә,эмма
мениң бу кәрим билен ол максадыма етҗек гҥманым болмаса герек.
Биз ысыны сачян ӛсгҥн отларың ҥстҥнде чӛкдҥк,мен хәли-шинди
гҥррҥңи токай хайванларың гылык-хәсиетине гӛнҥкдирмәге җан
эдйән.
Эсасан мен гҥрлейәрдим,токайчы болса мениң сорагларыма
гысгача җогап
берйәрди.Сӛзҥмиз алышыберенинде мен ав
торбамдан бир чҥйше арак билен ики гап иҥштҥкли чилим
чыкардым.
--Сиз обада гаты сейрек барярсыңыз,онсоң мен буларам артык
боласы ек дийип пикир этдим.
--Миннетдар,җенап лукман,кераматлы сӛзлер.Чилим мейдана
чыкыланында гепбашы боляр-да.
Никодим чҥйшәни ачды,Гҥне тутуп ичини сынлап,ысгап
гӛрди,соңам
гыссанман бирки
овурт
овуртлады.Башыны
силкеләп,чҥйшәни
бейләк
гойҗак
болды,эмма
бираз
пикирленип,ене аз-овлак ичди.
--Говы арак экен,җенап доктор.Нахархана арагымы?
--Элбетде,ек.Эҗем-какам иберипдир.Бизиң илде гаралы кӛп.Гҥйз
гелдиги хер ким элин гайнадыняр-да.
Роберт Фрост (1874-1963).
Шахыр.(АБШ)
Мешхур американ шахырының макалаларындан,интервюларындан,
поэзия барадакы сӛхбетлеринден,яш шахырлара хатларындан алнан
гысгаҗык парчалар.
...Ниреде яшайыш бар болса,шол ерде поэзия-да бардыр.
...Ӛз дӛврҥңе зерур герекдигиңи дуймак,догручыллык хер бир
худоҗнигиң ӛңҥнде дуран бейик максат болмалы,шондан улы хем
асыллы максат болуп билмез.
...Эгер кимдир бири гошгы дӛретмек ҥчин элине галам билен кагыз
алса,ол шонуң билен поэзия вепалы болҗакдыгына,җан-җигерини
аяман азап чекҗекдигине, гара шайы ялы сҥрпеги чыкан
38
сӛзлери,ленч
эдилен
җҥмлелери
хич
хачан
уланмаҗакдыгына,мыдама илкинҗи ачыҗы болмага касам
этдигидир.
...Адамларың әхлиси диен ялы хайсыдыр бир,нәхилидир бир бейик
гахрыманчылык гӛркезмек ислейәр.Онда ол кишилер нәме дийип
гошгы язмага гиришибермейәрлер.Гошгы язмага гиришмек ҥчин
чакдан аша батырлык,тӛвекгеллик зерурдыр.
...Эсериңизиң ниресинде екеҗе катра гӛзяш ялы догручыллык
етмейән болса,шол ерини дӛзҥмсизлик этмән кесип ташламалы.
...Шахыр болмак ҥчрип дӛрт саны шерт герек: ӛзҥңе ынам,хас
такыгы шахсыет болмалы: хайрың әхли гара гҥйчлери еңйәндигине
миземез ынамың болмалы: сунгатың җадылы гҥйҗҥне ынамың
болмалы:
хем-де бейик милли буйсанҗың болмалы, халкың билен багрыңы
бадашдырмак зерур,биз ол мукаддес ише аң-пайхас билен
барярыс,себәби юрдумызың аҗайып гелҗегини биз амал этмели
ахыры.
...Шахыр нәдип етишйәр? Диңе бу дҥнйәде нәмелер болуп
гечйәндигине дҥшҥнмек ислеги оны шахырлыга алып баряр. Ӛз
ӛйҥңде китапларың арасында бусурылып, сунгатда, хатда динде
нәмелер болуп гечйәнине-де акыл етирмән,гоңшыңызың я хӛкҥмет
агзасының айдян сӛзлерини гулагың душундан гечирмек болмаз.
Шахырың бҥтин адамзадың дҥнйәсине чуңңур дҥшҥнмеги зерур.
--Җенап Форст,сиз
яшлара,яңы дӛредиҗилиге баш гошан
башлангыч шахырлара нәмелер ислейәрсиңиз?
--Мениң яш шахырлара арзувым—поэзияны
дҥнйә акыл
етирмегиң, дҥнйәни дҥйпли дуймагың,ӛвренмегиң эсасы формасы
эдинмели,оны хич хачан унутмалы дәл.Поэзияның иң ынамдар,иң
догры,иң бай, иң сӛйгҥли, эсасанам, дҥнйә акыл етирмегиң,дҥнйәни
дуймагың иң чуңңур усулыдыгына ӛзҥңизи ынандырың.
Эгер поэзия бу дҥнйәде болуп гечйән ягшы-яман ишлере акыл
етирмәге ымтылмаян болса,әхли болуп гечйән затларың йҥрегиниң
җҥммҥшине аралашмага сынанмаян болса,бейле поэзияның бахасы
гара шайы.
Яш шахырлар поэзияның диңе овсунып дуран нәзик дуйгулардан
дәл-де,бейик аңдан –акыл-парасатдан хем дӛрейәндигини
унудярлар.Ӛрән кӛп яш шахырлар серсаг дуры акыл-пайхас шыгры
хеләклейәр,ондан
гачмак
герек
дийип
39
ялңышярлар.Ылалашян,дуры,ялаңач пикирлер ховплы,эмма оны
рет этмек хем болмаяр.Гошгының әхли җадылы гҥйҗи гидер ӛйдҥп
горкса-да,шахыра оны уланып билйән, баха бериҗи айдың назар
герек.
...Мен яш шахырларың гошгуларыны хайсыдыр бир ерде чап
этдирмекден леззет алман,оларың гошгыны языш просесинден
айратын леззет алмагыны ислейән.Сиз энтек яш,говы гошгулары
язып,дӛретмек диен гудратың эшретини,леззетини гӛрҥң.
Яш етгинҗеклер футбол ойнаян махалы ӛленини-галаныны билмән
ойнаярлар,ӛлмели,йӛне утуп чемпион болмалы диен пикире гуллук
эдйәрлер. Ынха,элине галам алып эсер дӛретмегиң кҥл-кҥлҥне
дҥшен етгинҗекде хем шейле гайдувсызлык болмалы.Арасса язув
сапагындакы ялы язмак эндигини эле алмагың я гошгы язмагың
хатырасына язмалы дәл.Айтмага пикириң бармы—диңе шонда-да
язмалы.Эгер айтмага говы пикириң болса яш футболчылар ялы
ӛлениңи-галаныңы билмән язарсың,ишләрсиң.
...Яш поэзия ярым ачык леблериң арасындан чыкян мҥбәрек
дем.Ким шол нәзиклигиң кемала гелмегини ислесе,ол ише бек
япышмалы, эмма газаплы болмалы дәл.
...Поэзия адаты меңзетмеден,ӛрән шовлы меңзетмеден, ―хрустал‖
меңзетмеден башлаяр хем юваш-ювашдан дҥнйә чуңңур акыл
етирмәге аралашяр.
...Мен нәхили ишлейән? Адатда мен гошгыны бир отуранымда
,кәте узага чекенинде ики гезек отуранымда язып болярын.Эмма
гошгы языш прәсесини ондан узага чекмели дәл.Калбыңдакы
дуйгулар ӛрч алярмы—язярсың,егса-да батып галярсың. Мен
башлан гошгыма соң гайдып гелип билмен диен горкы билен оны
тамамламан гоймаян.Башлап ташлан
гошгыма соң гайдып
геләенимде хем дуйгуларым башдакы ялы мӛвч урмаяр хем
сересапсыз екеҗе херекет билен аҗайып ваза ялы гошгыны җәч
эдип ташлаярын.
...Иң гҥйчли,хыручлы импулс мыдама бизиң гурсагымызда—ол
язян гошгыңа миземез ынам хем поэзияның зерурлыгына ынам.
...Шахыр ҥчин иң ховплы нәрсе—болгусыз,бош затлары капиялашдырмакдыр.
...Ӛзҥңи гҥйчли дуйгуларың гол астында саклап,хер бир говы
гошгының җебри-җепалар билен дӛреҗекдигине
гайдувсыз
вепадарлык,мӛвчли ынам шахырана уссатлыгың бейиклигине
40
барян еке-тәк елдур.Йӛнекей йӛнтем дуйгулары сетире,бенде
гечирмегиң поэзия дахыллы ери екдур.
...Гошгы—ылла сӛйги ялы,хейҗана гелмекден башлаяр,дана
парасат билен хем тамам боляр.
...Сени чакдан аша толгундырян нәрсе поэзияның предмети болуп
билер,диңе шол Улы нәрсе сениң дурмушыңда бар болса.Йӛнекей
шахыраналык етерлик дәлдир.
...Гошга я бир парча кысса эсерине баха берермен болсаңыз,олары
бейикден бейик сынага салың.Шол җҥмлелери диңләп гӛрҥң.Эгер
олар китаплардан алынмадык җҥмле болса,кӛчеде геплешип барян
адамларың җанлы геплешигинден алнан җҥмле болса,оларда
ынсаның мҥбәрек деми,йҥрегиниң гызгыны бар болса,олар җҥпҥне
дҥшен җайдар җҥмлелердир,диймек сизиң сынага салан эсериңиз
хакыкы шахыр-языҗының эсеридир.
...Поэзия—саба-сәхере чалымдашдыр.Сиз язып отырсыңыз,сизиң
калбыңызда сәхере бендиван болуп гарашмак хыруҗы,сәхер
терлиги, гошгының ахырында ловурдап Гҥнҥң догҗагына ынам
дуйгулары бардыр.Гошгы язаныңызда хич хачан
схема
дҥзҥп,пикирлериңизи язып,соңундан олары гошга
гечириҗи
болмаң.Ол элхенч ялңышлык! Говы гошгулар ясалмаяр,говы
гошгулар бир отураныңда, бир демде дӛрейәр,говы гошгы гызгын
пеҗиң ҥстҥне атылан бир токга буз ялыдыр,ол эрәп-акып гелшине
гошга ӛврҥлйәр.
...Гошгының
дили
нәхили
йӛнекей
болса,дҥшҥнмеси
еңилдир.Товлам-товлам толкунлы сачлары мысал алып гӛрелиң.
Сачлар тебигы тайдан толкун атяр,эмма оны эмели тайдан хем
бурум-бурум толкунлы сач эдип боляр.Эмели бурмаланан сач
дессине
гӛзҥңе
басыляр,тебигы
халдакы
болса
гӛзе
гелҥвли,дуйгудар боляр.Гошгы язаныңызда шу тымсалы унутмаң.
...Шахыра ене ики саны ховп гарашяр.Бири, гаты кӛп задың
башыны агырдып,чыкарылян бир нетиҗе.Икинҗиси,шахырың
чакдан аша уссатлыгы эле алмагындан дӛрейәр.Мен бейле бир
кәмиллешмәге айратын сынанмаярын.Маңа гошгыда хемме задың
сув ялы акмагы хӛкман дәл,себәби маңа энтек ол кынчылыклардан
гечмегим герек.
...Хер бир гошгының аҗайыплыгы,оны язып тамамлан бадыңыза
гурсагыңыза
долян шатлыкдан дуюляр.Оңа батыргай
чемелешмели, эгер сиз оны башарсаңыз материяның депесинде рух
дабараланар.
41
...Бейлеки шахырларың ой-пикириниң дӛреден аҗайып нусгалык
эсерлери авторларының нәхили белентдигине гарамаздан
хемишелик хер бир кишә нусга болуп билмейәр.Олар абрай билен
ӛз этмели ишини битирдилер.Мен хич хачан Китсиң хем
Шекспириң лексикасының аҗайыплыгына гарамаздан,олары
уланмаярын.Мен адаты геплешиклердәки сӛзлере ӛз укубымың
чатдыгындан поэзия гошуп,шолары хем пейдаланян.
...Мен поэзиядакы пикириңи яңзыдып гойманы, гҥмҥртик беян
эдилмәни халамаян. Гошгы окап башлан бадыңа дҥшнҥкли
болмалы дийибем пикир этмейән,эмма гошгыны окап гутаран
бадыңа ол айна ялы айдың болмалы. ―Шахыр асман ялы чуң,гӛк
ялы дуры болмалыдыр!‖
...Шейле,кәбир эдебиятчыларың геплешик дилини епбеклемеги
мени
гаты
ынҗыдяр.Әхли
язылан
эсерлериң
нәхили
гӛчгҥнлидигине,нәхили
лирикидигине,
нәхили
шҥвлҥмли
языландыгына гарамаздан,эгер олар дурмушдакы җанлы геплешик
дилинден алнан сӛзлер билен долдурылмадык болса,мен олара
дҥйбҥнден бипарх бакян.Мен җанлы геплешик дилиниң ислендик
говы гошгының эсасыдыгына ынанян хем-де диңе миллилигиң,
әхли чуңңур пикирлериң хем дҥйпли сунгатың эсасыдыгына-да
ынанян.
Мен айдылышы ялы,кагыздан галамы айырман,бир отурамда язан
гошгуларымы уммасыз улы шатлык билен ятлаян.Эмма бей
дийилдиги,йыллар бойы
гошгының ҥстҥнде
отурып
ишлемейәними, шыгыр языш сенедини эле алманымы
аңлатмаяр.Кәте,догрусы бейле ахвалат хәли-шинди боляр—маңа
йылдырым чалтлыгында
язылан
гошгуларым йылларың
довамында маңа яраяр,йӛне хемише диен ялы бир отуранымда
язылмадык я башга хили язылан гошгуларымдан гӛвнҥм гечйәр.Ол
гошгулар догрусында айтмага зат хем ек. Импровизасия эсасында
язан гошгуларымы чалт язсам-да,соң йыллар бойы хезил эдип оңа
ӛкҥнип гезйән.
...Гошгы ӛзҥнден ӛзи языляр,ол бокурдагыңа хыкга долан агыперятдан,багрыңы паралап гыгырян адалатсызлыкдан,хакыкы ышка
тешнеликден,мәхрибан ӛйҥңе-оҗагыңа болан хасратдан яңа
ӛзҥнден ӛзи языляр.Хемише-де чӛкдер мӛвчли улы дуйгудан.Эмма
гошгы хич хачан
ялаңач пикирден я-да ой-хыялдан гошгы
язылмага башламаяр. Иң говусы гошгы бендиван эдиҗи
нәмәлимликден язылып башланса ерине дҥшйәр.Шонда гошгының
42
ӛзи пикирине хана тапып,эркин халда акып башлаяр. Гошгы сил
сувы ялы ӛз ханасыны тапмаса,ондан гошгы болмаяр.Бейле ягдай
яшлыкда кӛп боляр,себәби дурмуш теҗрибеси сени пикирден пҥрепҥрләп биленок,дуйгуларам нәдибем болса
беяна гелип
биленок.Ӛзҥми язян гошгымың ҥсти билен ачмага ымтылыш менде
огланлыкдан
бәри
яшаяр.
Гурсагымда
мӛвч
урян
дуйгулардан,тәсирлерден
яңа
мениң
гӛзҥм-башым
айланарды.Мениң ҥчин иң кын меселе шол дуйгулары аяна
чыкармакдады.
...Бизиң лагнат сиңмиш китап дилимизиң бедибагтлыгы --онуң шол
бир сҥрпеги чыкан штампда,шол бир ленҗи чыкан җҥмлелерде
уланыляндыгы Бирибара-да мәлим,китапдан китаба гечип йӛрен
шыррыгы чыкан шол китабы әхеңлер гӛр нәхили ярамаз. Энтек
китапларда уланылмадык әхеңлер билен улы дҥнйә чыкмак герек.
Кӛчелерде яңланян җанлы геплешигиң сӛзлерини,әхеңлерини
диңләп язмак герек.Мен хӛкман җанлы сӛзи эшидәймели.
--Сиз ӛз гошгуларыңыздан хайсысыны хас говы гӛрйәңиз?‖
--Мениң сӛйгҥли гошгуларым ек.Эмма
язанымда галамың
еңсесини дишләп кӛсенмән,бир отуранымда язылып, хакыкы багта
дучар эден гошгуларыма хәли-шинди гайдып гелйән.
...Мен хич хачан хемме зады догры гошгыны—аянаксыз,бҥдҥрсҥдҥрсиз гошгыны язмадым.Мен хемише эшрет аляным
ҥчин,гошгы язян дӛврҥмде чекйән леззетли эҗирим ҥчин яздым.
--Сиз хачан ишлейәрсиңиз?
--Мен ишлемек ҥчин айратын беллән вагтым ек. Хачанда язмага
хыҗувым җошуп башласа,шол пурсат хем мен ишләп башлаян.Кәте
энчеме айлап еке сетир язмаян чагым боляр.Соңра шол шовсуз
гечен вагтың ӛвезине энчеме гҥнләп баса отурып ишләп,калбыма
долан дуйгулардан, сериме долан пикирлерден (гошгы язып) азат
болян.Мен кӛп языҗыларың эдиши ялы, хич болманда. кагызың
йҥзҥнде галам йӛретмели,вели бош отурмалы дәл диен пикире
уямок. Мен диңе язман билмейән халатым язян.
--Мен нәхили язян?
--Кӛпленч бирденкә ылхамым җошуп бир хала саташян.Шейле
ягдай ислендик ерде болуп билйәр.Мен шейле хала саташанымда
отурагада язаймага мҥмкинчилигим бар болса,мен о гошгыны
дессине язян.Эгер язмага мҥмкинчилик я вагтым болмаса,мен мӛвч
уруп гелен шол халаты калбымың чуңунда букян хем-де гайдып
43
шол хакда пикир этмезлиге ӛзҥми меҗбур эдйән.Кәте энчеме
гҥнләп, хепделәп шол гошгыны язмага бош вагт тапмаян чагым хем
боляр,шол вагтлар мен ол дӛремели гошгы хакында пикир этмеҗек
болян,себәби онуң пикирини кӛп этсең,ол гошгы дҥнйә инмәнкә
терлигини йитирйәр.
...Мениң пикиримче,деңзиң толкунлары хем йҥрегиң ургусы,бир
сӛз билен айданыңда ритм—поэзияның эсасы.
...Гошгы—ичиңи дӛкмәге,пикириңи айтмага сынанышык,ӛзҥңи
нәхилидир
бир
ел
билен
гутарныклы
беян
этмәге
ымтылыш.Ахырына ченли долы язылан гошгуда дуйгулар эрәп
пикире гуюляр,пикирлер аграмлы сӛзе доляр.Гошгулар яшайышдан
пҥре-пҥр долмалы,соңра ене яшайыша акмалы.Эгер маңа поэзия
хакдакы пикириңи долы айт дийип меҗбур этселер,мениң поэзия
кесгитлемәм шейле: поэзия бу ише ӛврҥлен сӛзлер.
--Мен ниреде язян?
--Маңа онуң пархы ек: кӛчеде, отлуда, пыяда гезим эдйәркәмем—
языберйән. Ери геленинде айтсам,кӛп-кӛп языҗыларың пикир
эдиши ялы, языҗы болҗак болсаң хӛкман иш кабинетиниң
болмагы зерур, йӛне мениң ичи столлы,стуллы иш кабинетимиң
екдугынам боюн алайын.
...Мениң пикирииче,хер бир язылан гошгы шахырың кәмиллиге
елы,улы Поэзия чыкылян бир басганчак.
Поэзияны дӛретмәге ярдам эдйән нәрселериң арасында мен
сынчылыгы биҗебаш эдйән.Поэзия дҥнйәни тәзече хем тер кабул
этмәге укыпдан, ирмейән-армаян билесигелиҗи сынчылыкдан
дӛрейәр.Дҥнйәде болуп гечйән затларың җҥммҥшине,йҥрегине
аралашмак ҥчин хемише кичем болса ачыш этмели.Эмма сизе
дҥнйәде айдылмадык пикир,ачылмадык ачыш ек диерлер.Эмма ол
дҥйбҥнден бейле дәл. Дҥнйә хемише тәзеленип дур. Дҥнйәде болуп
гечйән нәрселери йӛне санап гечмегем эййәм поэзияны
терлендирйәр.Эгер сиз ерде япрагың нәхили ятышына сынлап,
шахаларың арасындан Гҥн шугласының нәхили гечйәнини беян
этсеңиз,гӛрәймәге бош затлар ялыдыр,эмма булар эййәм сизиң
калбыңызда поэзияның оянмасындан аламатдыр...
...Поэзия—бу бипархлык билен терк эдип гидип болмаян нәрседир.
Поэзиясыз яшайыш асла мҥмкин дәл.Айратынам хәзирки
чылшырым-лы дҥнйәмизде.Мен бу пикири хәзирки дӛвҥрде
дҥнйәде газаплы, ынсанперверликден чыкылян хадысаларың болуп
гечйәниниң гаршы-сына йӛрите айдян.Бизе бейле газаплы дӛвҥрде
44
поэзияның
зерурдыгына
болан
ынам,поэзиясыз
оңуп
болмаҗакдыгына ынам зерур!..
32 яшында Роберт Форст достуна бир хатында:‖Гынансак-да,мениң
гошгуларым ӛрән чекинҗең,йыгра. Гӛзсҥз батырлык атлы ӛсҥмлик
мениң гурсагымда дийсең хаял ӛсйәр.Йӛне маңа вагт бериң,мен
хӛкман ӛз сесими эдинерин‖ дийип язяр.Эййәм Форст ӛмрҥниң
ахырында:‖Гӛзсҥзбатырлык—адамзадың бейик хем ягшы иши,бу
мениң миземез ынамым‖ диййәр.
...Хакыкы поэзияның эсасы җҥмле.Җҥмле дийип мен нәмә
дҥшҥнйән? Җҥмле—йҥрегиңи җигледип гойберйән сӛзлериң
кӛкени.
...Мен бир зады кабул эдип билмейән: мен йӛнтемлик билен
серхетлешйән йӛнекейлиге хемише гаршы.
...Мен хич хили язгы этмейән,мен диңе герек задымы ядымда
саклаян.
...Гошгы—шахырың индивидуаллыгының хас долы беян
эдилмесидир.
...Шовлы гошгы— сӛз билен,кысса билен айдыланындан хас кӛп
дуюп болян болса ол хакыкы Гошгудыр.Гошгының ҥстҥнлигиниң
ӛлчеги шейле.
...Хер бир гошгы мениң ҥчин нәмедир бир зады чӛзйәр.
...Гошгының ятда галмагы ҥчин онуң ичини дартгынлы
драматизмден долдурмалы.
...Ай хем деря,элбетде,арасса шахырана деталлар.Айдан башга нәме
эдип болар –Айдан биз нәмелер этмедик.Шинди хич кимиң
гӛрмедик гӛзеллигини гӛрҥп,адаты болмадык гошгулары язян
шахырлар мени мыдама толгундыряр.Мениң пикиримче,ол хакыкы
шахырың айдың хем рӛвшен айратынлыгы.
...Поэзия билен кыссаның пархы: кысса анык айдяр,поэзия аңяр.
...Блейк: ‖Сӛйги хакда ӛңҥнден айдыберсең—ол йитип гидйәр‖
дийип ӛрән айдың айдыпдыр.Гошгулар тосланман языланында
оларда терлик,тәмизлик дуюляр.
...Говы гошгулар хич хачан гҥйчли аңың гҥйҗи хем отырериңи
габарчакладып зор билен язылмаяр.Говы гошгулар шахырың
пикире батып дыммага гайратының ек халаты җошгун дуйгуларың
мӛвҗҥнден дӛрейәр.
...Мениң пикиримче,эдебият курслары гелеҗекде языҗы болҗак
кишилере дәл-де,говы окыҗылара герек ялы болуп дур.Языҗылар
тарыхы,философияны,гайры ылымлары,умуман дурмушы говы
45
билмели.Танкытчыларың
беллейши
ялы,мен
хакыкатданам
гарыплар
хакында
говы
язян
болсам,ол