LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Ykbal ýollary - 2
Total number of words is 3816
Total number of unique words is 2271
2.1 of words are in the 2000 most common words
5.6 of words are in the 5000 most common words
9.1 of words are in the 8000 most common words
Маркиз столуң башындан туруп, отуранлара баш эгди-де:
--Ханым, сиз маңа сӛзҥми соңлатмадыңыз. Сизиң вепалылыгыңыз ӛрән
белент, йӛне барыбир оны сизиң пайхасыңыз хем җадылайҗы гӛзеллигиңиз
билен деңешдирип болмаҗагыны айтмак иследим.
Олар ҥчҥнҗи гатда шейле сӛхбет эдйәркә Давид ӛз тҥнегинде ------сӛйгҥси хакда язан шыгрыны сынтгылап отырды. Ол гапының чекинҗеңлик
билен какылышыны эшиденинден, йҥреги гҥрсҥлдәп гҥйчли уруп башлады.
Шахыр гапыны ачан бадына алнында дуран таныш, эмма нәтаныш зенаны
гӛрди.
Ол баякы кӛвшҥниң багҗыгы чӛзлен гызды. Зенан хамана
ызарланмадан халас болан ялы агыр-агыр дем алярды, онуң гӛзлери болса
чаганыңкы ялы тегеленип, садалач бакярды.
--Җенап, мениң депәмден бетбагтлык ийнди—дийип, зенан пышырдады—
Мениң гӛвнҥме, сиз рехимдар, ак гӛвҥнли, эдип билсеңиз ягшылык эдйән
адам. Мениң сизден башга йҥз тутҗак кишим ек. Вах, мениң нәче ылганымы
бир билседиңиз, кӛчеде болса зенан гӛрсе сҥйкенип йӛрен җалатайлар кән.
Олар лак атып,хабар гатып кӛчеде йӛретмеселер нәме! Җенап, мениң эҗем
демини санап ятыр. Мениң агам патыша горагының капитаны. Кимдир
бириниң дерхал оңа хабар етирмеги герек. Мен сизе бил баглап,ынам эдип
билеринми...
--Ханым!—Давид аҗайып җенаның сӛзҥни бӛлди. Зенана кӛмек этмек ислеги
билен шахырың гӛзлери янярды. –Сизиң ынамыңыз мениң ганатым болар.
Сиз диңе оны нәдип тапып боляныны айтсаңыз бес.
Зенан оңа агзы елимленен букҗаны берди.
--Дессине кӛшкҥң гҥнорта дервезесине, ядыңыздан чыкараймаң, кӛшгҥң
гҥнорта дервезесине барып горагдакы серкердә ―Лачын хӛвҥртгесинден
учды‖ диерсиңиз. Ол сизи дессине гойберер, сиз шол бада кӛшгҥң гҥнорта
гирелгесине барарсыңыз. Горагда дуранларың серкердесиниң янына барып
яңкы паролы гайталарсыңыз, эгер серкерде ―Гой, ислән вагты уруберсин‖
дийсе оңа хаты берерсиңиз. Бу парол маңа агамың ынанан пынхан сыры:
юртда толгунышык ҥстҥне толгунышык, дилдҥвҥшиҗилерден яңа
патышаның җаны ховп астында, иңрик гаралдыгы хич кеси кӛшгҥң голайголтумынданам элтмейәрлер. Эгер сиз шу хаты мени горагда дуран агама
говшурып билсеңиз, мениң мәхрибан эҗем гӛзлерини бакы юммаздан озал
оглуны соңкы гезек гӛрҥп билер.
--Мен хаты хӛкман говшурарын! –Давид хыруч билен гҥрледи—Йӛне мен
гиҗәниң бир махал чагы ӛйҥңизе ялңыз гойберип билеринми? Мен...
--Ек,ек. Сиз гыссаның! Хәзир хер бир секунт гымматлы.—Зенан овадан
гӛзлерини сҥзҥп, сыганыңкы ялы җадылайҗы назарыны шахыра дикди—
Хачан-да болса бир вагт мен сизиң эден ягшылыгыңызы хӛкман ерине
салҗак боларын.
12
Шахыр хаты гурсакдакы җҥбҥсинде йыгшырып, басганчакларда башаша
бӛкҥп гитди ашакы гатлара гаршы. Онуң гарасы йитенсоң зенан ҥчҥнҗи
гатдакы отага гелди.
Маркиз агыр габакларыны гӛтерип сораглы назарыны зенана дикди.
--Ел болуп гитди. Ол ӛз бакян гоюнлары ялы чакган хем акмак—дийип, зенан
җогап берди.
Стол капитан Деролың кҥдҥң ялы юмругының зарбына сандырап гитди.
--Йҥз мҥң мелгун!—капитан гыгырды.—Мен сапанчамы
ядымдан
чыкарыпдырын. Ӛзгәниң ярагына болса мен ынам эдип билмен!
--Алың мениң сапанчамы!—Гара гейнен маркиз япынҗасының ашагындан
кҥмҥш билен нагышланан уллакан сапанчасыны чыкарып капитана узатды.
Мундан ынамдар сапанча болуп билмез. Эмма хабардар болавериң,
сапанчада мениң туграм бар,ҥстесине ӛзҥмем шҥбхе астында. Чен болды..
Мен шу гиҗе Париҗден ек болуп гидип, саба билен ӛз галама бармалы.Эзиз
графиня, биз сизиң ызыңыза дҥшмәге тайяр.
Маркиз шеми ҥфләп ӛчҥрди. Япынҗасына чоланан зенан, ики җенап
басганчаклардан хҥшгәр дҥшҥп Конти кӛчесиниң янелунда кӛпчҥлиге
гарышып гитдилер.
Давид ел болуп йҥвҥрди. Патышаның кӛшк багының гҥнорта дервезесине
баранында онуң дӛшҥне йити гылыч кесе гоюлды, эмма шахыр:‖Лачын
хӛвҥртгесинден учды‖ дийип паролы айдып, гылыҗы дӛшҥнден айырды.
Горагчы:
--Гечевер достум,ӛзҥңем беҗит бол.
Кӛшгҥң гҥнорта гирелгесинде хем оны тас саклапдылар, эмма Давиди ене
шол пынхан сӛз-------- горагдакылара җадылы гҥйҗҥни гӛркезди. Оларың
арасындан бир ӛңе чыкып: ‖Гой уруберсин...‖ дийди. Шол пурсат
гарашылмаян вака йҥзе чыкып, горагчылар чалшылды. Гӛзлери ичиңден
гечип барян бир харбы гейим-геҗимли киши горагчыларың арасындан
сайланып, Давидиң элинден хаты алды. Ол ―Ызыма дҥшҥң‖ дийип, Давиди
ӛрән улы кӛшк алып барды. Ол букҗаны ачып, хаты гыссаглы окады.
―Капитан Тетро!—ол гапдалдан гечип барян мушакатер лыбаслы серкердә
гӛркезме берди.
--Гҥнорта дервезәниң хем гҥнорта гирелгәниң сакҗысыны туссаг эдип,
дессине тҥрмә атың! Оларың орнуна ынамдар,ыгтыбар серкерделери горагда
гоюң.—Ол Давиде ене—Сиз болса ызыма дҥшҥң—дийди.
Серкерде Давиди дәлизден гечирип, кӛшгҥң гиң хем кашаң кабулханасына
элтди, кабулханада гайыш креслода гара гейимли киши агыр пиирлере
батып отырды. Серкерде шол адама йҥзленип:
--Сизиң алы хезретлериңиз, мен сизи айтдым ахыры, ач алакалардан долушы
ялы, кӛшгҥң ичи дӛнҥклерден, ичалылардан долы дийип. Сизиң алы
хезретлериңиз болса оны мениң фантазиямың мивеси хасап этдиңиз. Ынха,
бу адам шол дӛнҥклериң кӛмеги билен кӛшге гирипдир. Ол бир хат
гетирипдир, ынха мен оны тутуп алдым. Мен бу адамы сизиң дергәхиңизе
алып гелдим, сиз мениң ода-кӛзе дҥшҥп йӛрмегимиң йӛне ере дәлдигине
ынанарсыңыз дийип.
13
Патыша гайыш креслосында чалаҗа гобсунып:
--Сорагы ӛзҥм этҗе-дийди. Ол агыр габакларыны зордан гӛтерип,
буланчак назарыны Давиде дикди. Давид бир дызына чӛкди.
--Сен ниреден гелдиң?—патыша сорады.
-- Оры ве Луара департаментиниң Вернуа обасындан.
--Париҗде нәм ишләп йӛрсиң?
--Мен..Мениң шахыр болмак максадым бар, сизиң алы хезретлериңиз.
--Вернуада нәме пише эдйәрсиң?
--Какамың доварларыны бакян.
Патыша ене гобсунды, онуң гӛзлери рӛвшенленип гитди.
--О! Боз мейданлардамы?
--Хава, сизиң алы хезретлериңиз.
--Сен ала мейданларда яшаяң. Сен ҥмҥш-тамышда ӛйден чыкып
гидип,сабаның сергин ховасындан дем аляң, гырымсы агачларың
арасында майсалыкда янбаш уряң. Доварларыд болса байырларда агыпдӛнҥп йӛр: сен чешме сувундан ганярсың: Агаҗың кӛлегесинде отурып
хезил эдип, датлыҗа гара чӛрегиңи иййәрсиң, токайлыкдан сайраян гара
җокҗокыны овазыны диңлейәрсиң. Шейле герек чопан?
--Хава, сизиң алы хезретлериңиз—Давид деми-демине етмән гҥрледи.—
гҥлден гҥле гонян баларыларың сесинем, байырларда ҥзҥм йыгып йӛрен
гызларың айдымынам диңлейән.
--Хава, хава –патыша гыссанмач халда онуң сӛзҥни бӛлди.—Элбетде,
ҥзҥм йыгян гызлар айдым айдяндыр: эмма гара җокҗокулар! Сен оларың
сыкылык чалшыны эшитдиңми, шахыр? Олар токайда йыгы-йыгыдан
сайраярлармы?
--Сизиң алы хезретлериңиз, җокҗокулар дҥнйәниң хич бир еринде бизиң
Вернуа обамыздакы ялы аҗайып сайраян дәлдир. Мен оларың
сайрайшыны гошгуда беян этмәге сынандым.
--Сен ол гошгыңы ятдан билйәмиң?—патыша галкыҗаклады.—Мен
кӛпден бәри гара җокҗокуларың сайрайшына зар. Оларың хош овазыны
гошгуда беян этмек, шалыга, тагта эе боланыңдан ягшы ахыры! Агшам
дҥшдҥги сен сҥриңи агыла габаянсың хем аваданчылыкда асуда отурып
чӛрегиңи иййәнсиң. Ханы маңа шол гошгыңы айдып бер,чопан.
--Ынха, ол гошгы шахым—Давид хормат хем улы ыхлас билен гошгы
окамага башлады.
Серет, чопан, овлак-гузулаң сениң
Бӛкҗеклешип, тер майсаны сайлаяр.
Диңле, ел ойнаяр арчаң теллерин,
Паның дилли тҥйдҥҗеги сайраяр.
Эшидйәмиң, ел саз чалып сӛвҥтде,
Гӛр-ха, учуп баряс сҥриңе сары.
Бизе йҥң бер, гурунара хӛвҥртге,
Йылынара...
14
--Сизиң алы хезретлериңиз—серкердәниң кесгин сеси шахырың сӛзҥни
кесди.—Маңа бу шахырсумага сораг бермәге ругсат бериң. Вагт
гарашмаяр. Сизиң ховпсузлыгыңызы ҥпҗҥн этҗек болуп улы алада эдип
йҥрегиңизе дҥшйәним ҥчин мениң гҥнәми гечевериң шахым.
--Герсог д Омалың вепалылыгы энче-энче сынагдан гечендир, шол
себәплем ол мениң йҥрегиме дҥшмез.—Патыша яңадан гайыш креслосына
чӛкди, онуң гӛзлери ене буланды.
--Хеммесинден озал мен эле салан хатымы окап берейин, шахым—дийип
герсог д Омал сӛзе башлады.
―Шу гҥн тагтың мирасдарының йылы. Эгер ол адатдакысы ялы оглуның
рухуна дога окамага ярымгиҗедәки ыбадата гитсе, Эспланад кӛчесиниң
бурчундан лачын ӛз авуны урар. Эгер ол ярымгиҗедәки ыбадата гитмәге
мейил этсе, лачын авуна топулмага тайяр дурар ялы кӛшгҥң гҥнортагҥнбатарындакы екаркы отагың пенҗиресине гызыл чыра гоярсыңыз.‖
--Чопан, сен хатда язылан сӛзлери эшитдиң. Бу хаты саңа ким берди?—
дийип, герсог газаплы сорады.
--Җенап герсог—Давид сада сӛзледи—Мен сизе җогап берерин. Муны
маңа бир зенан берди. Ол эҗесиниң ӛлҥм халда ятандыгыны айдып,
кӛшкде горагда дуран серкерде оглуны эҗеси билен хошлашмага чагырып
бермегими товакга этди. Мен бу хатың мазмунындан башым чыкмаяр,
эмма ол җенаның шейлекин аҗайып хем мәхрибандыгына ант ичип
билҗек.
--Ханы, шол зенаны суратландыр-да гҥррҥң бер, ол сени нәдип чочгарына
чолап билди?—Герсог буйрук берди.
--Оны суратландыр! – нәзик йылгырыш Давидиң йҥзҥне ялкым салды
гитди.—Җенап, анҗайын җенаның гудратлы гӛзеллигини беян эдер ялы
сӛзи ниреден тапарсың! Ол...ол Гҥнҥң рӛвшен шугласындан, айсыз
гиҗәниң тҥмлҥгинден бина болан нәзенин. Ол олха агаҗы ялы сырдам,
лейлитал ялы чее. Онуң гӛзлерине середен бадыңа, онуң диделери дессине
ӛзгерйәр.атыз ялы уллакан гӛзлери сҥзҥлип, булутларың арасындан Гҥн
җыклаян Гҥн ялы җадылы шугла сачяр. Ол бирден пейда боляр, шонда
җҥмле-җахан миневвер нурана боляр, йитен бадына-да дҥнйә тҥмлҥге
батып, сериңи сәмедйән емшениң хошбой ысы галяр. Мен оңа Конти
кӛчесиндәки йигрими докузынҗы җайында душ гелдим.
--Хава, хут шол бизиң гӛз астында саклаян җайымыз—Герсог патыша
йҥзленди.—Бу сада йигидиң дилеварлыгы бизе шол шум графиня
Кебедоның кешбини чекип берди.
--Сизиң алы хезретлериңиз, сизиң мерхеметлиңиз—Давид толгунып
гҥрледи.—Мениң хепбесиз самахыллыларым зарарлы бир бенде нахак
нахак сҥтеме сезевар болмаз-да. Бу хатда нәме языландыгына гарамаздан,
ӛмрҥмден касам эдйән: ол зенан перишде.
Герсог оңа довамлы назарыны салды.
15
--Шахыр, мен сени сынага салып гӛрҗек—ол хер бир сӛзҥни ныгтапныгтап айтды.—Сениң патышамызың шалык лыбасларыны гейип
кареталы гиҗәниң ярымындакы ыбадата гидерсиң. Сен бу эзмайыша
тайярмың?
Давид йылгырды.
--Мен ол зенаның гаралув гӛзлерине назар салдым. Маңа башга хили
субутнама герек дәл. Сизем ӛз ислейшиңизче херекет эдибериң.
Гиҗе сагат он икиниң ярында герсог д Омал кӛшгҥң гҥнорта-гҥнбатарындакы пенҗиреде ӛз эли билен гызыл чыраны гойды.Белленен вагтдан
он минут озал депесинден дабанына ченли патышаның лыбасыны геен
Давид, герсогың голуна сӛенип, йҥзи гӛрҥнмез ялды башының
капюшоныны ашак чҥмҥрип, кӛшкҥң дынч алынян җайындан ӛзҥне
гарашып дуран карета тарап уграды.??
Герсог оңа карета мҥнмәге текге берди, соңра арабаның гапысыны япды.
Карета дессине килисә бакан уграды.
Эспланад кӛчесиниң бурчундакы җайың янында капитан Тетро йигрими
сӛвешеҗиси билен шаның җанына каст этҗек дил дҥвҥшиҗилер пейда
болдугы меркини бермәге тайярланып дурдылар. Эмма хайсыдыр бир
гарашылмадык ягдай дилдҥвҥшиҗилере планыны ҥйтгетмәге меҗбур эден
борлы.
Патышаның каретасы Кристоф кӛчесине етди, энтек Эспланад кӛчесине
ченли бир квартал барды, шол пурсат капитан Дерол бир сҥри каст
эдиҗи вагшылары билен карета чозды. Патышаның каретасыны гораян
эсгерлер бирбада алҗырадылар, эмма дессине ӛзлерини эле алып,
гайдувсыз гаршылык гӛркездилер. Капитан Тетро гарпышыгың гохуны
эшидип, ӛз эсгерлери билен ша каретасының горагчыларына кӛмеге
етишди. Шол дем гарадангайтмаз Дерол шаның каретасының гапысыны
ачып, гара япынҗа чоланып отуран адамың гурсагына сапанчасыны
дирәп, мәшәни гысды. Капитан Тетроның эсгерлериниң кӛмеге гелмеги
билен Кристоф кӛчесинде атышык, гох-галмагал гӛге галды. Атышыкдан хайяды гӛтерилен сарч атлар каретаны алып гачды. Каретаның
яссыгында җенап маркиз де Бопертюиниң сапанчасының окундан вепат
болан ялан патышаның, бедбагт шахырың җеседи ятырды.
ЭСАСЫ ЕЛ
Шейлеликде, үч лйе узан ел бирден Давиди улы алада гойды, себәби башга
бир көп гатнавлы улы ел онуң өңүни кесип гечди. Давид бир салым ойланып
дурды-да, елуң якасына барып отурды.
.
Давид ол елуң ниреден гелип, нирә баряныны билмейәрди. Онуң
гӛвнҥне болмаса, ол елларың ислендиги Давидиң алнында ховп-хатарлы
вакалардан хем багтыяр болмага мҥмкинчиликден долы уллакан дҥнйәни
ачайҗак ялыды. Давид елуң гырасында отуршына дҥнйә назар айлады,
16
онуң гӛзлери айратын шугла сачып дуран йылдыза дҥшди: Ивонна икиси
оны ӛз йылдызы хасаплаярды. Шол пурсат онуң ядына Ивонна гыз дҥшди,
Давид бир салым ойланып, ховул-харалыкда терс иш эден болаймайын
дийип пикире батды. Гызмалыкда айдылан бирнәче сӛз ҥчин ол инди
догдук ӛйҥни, Ивоннаны терк этмелими? Догруданам сӛйги шейле нәзик
нәрсеми—сӛйгиниң ыгтыбар кепили болан габанҗаңлык шол сӛйгҥни
верхем-тархам эдерми! Агшам йҥрегиңе еңилҗек ыза берен агырыны
саба-сәхериң ек эдип гойберйәндигине ол ӛз дурмушында нәче гезек гӛз
етирди. Ол хәзир ызына доланып билер, сҥйҗи укуда ятан Вернуа
обасының хич бир адамы онуң обаны терк эдип гиденинем, яңадан
обасына доланып геленинем билмез. Ол йҥрегини Ивонна багш эдипди, ол
шу ерде бҥтин ӛмрҥни яшады, ол хут шу ерде-де гошгыларыны дӛредип,
бейик багтыны тапып билер.
Давид еринден галды, узак гиҗе оны алада гоян келесаң пикирлери еле
гайып гитди. Ол ыгтыбар гадам уруп, обасына тарап ела дҥшди. Ол
Вернуа обасына гайдып геленинде калбында мӛвч уран сергезданлык
дуйгуларындан нам-нышан галманды. Ол мал агылының деңинден гечди:
доварлар гиҗәниң бимахал чагы гелйән кишиниң аяк сесинден ҥркҥп
гҥсҥрре ӛрдҥлер, калбына якын ахвалдан Давидиң йҥреги йылады. Ол
ассаҗа басып ӛз отагына чыкып, дҥшегине сҥйнди-де, бу гиҗе нәтаныш
елларда сынсырап, аҗы айралыкда сергезданчылык чекип йӛрмекден
халас боланына ыкбалындан миннетдар болды.
Ол зенан йҥрегине гӛр нәхили говы дҥшҥнйәр! Эртеси агшам Ивонна
гуйының башына гелди. Обаның ника гыйян кюреси ишсиз отурмаз ялы
гуйының башына хемише яш-елеңлер ҥйшерди. Гызларың арасындан
текепбир халда дишини берк гысып дурандыгына гарамаздан, Ивонна
гӛзҥниң гыйтагы билен Давиди гӛзлейәрди. Давид гызың евуз дуршундан чекинмән, онуң огрын назарыны тутды, дишини берк гысса-да, илки
Ивоннадан ярашык сӛзлерини, соңра, билеҗе ӛйлерине гелйәркә поса-да
алды.
Олар ҥч айдан соң дурмуш гурдулар. Давидиң какасы дийсең хоҗалыкчы
адамды, шонуң ҥчинем эдени оңуна болуп барярды. Ол огулның тойыны
шейлебир улудан тутды, тоюң дабарасы ҥч лйе дан-тӛвереге яйрады.
Обада ӛйленйән йигидем, дурмуша чыкян гызам говы гӛрйәрдилер.Яш
чатынҗалар оба кӛчесинден той шовхуны билен гечдилер, чеменчар ерде
обалылар айдым-айдып танс ойнадылар. Барлы-барҗамлы какасы Дре
шәхеринде гурҗак театрыны, гӛзбагчыларам тоя гетирипди. Оларам
мәрекә хезил бердилер.
Бир йыл геченсоң Давидиң какасы о дҥнйә гӛч этди. Давиде кашаң җай
билен бир сҥри довар мирас галды. Обаның иң арзылы, иң гӛзел, эллери
ише гелшип дуран гызам Давидиңкиди. Эх, Ивоннаның бедресиниң, мис
газанының
гҥне ловурдайшыны бир гӛрҥң! Гапдалындан гечип
баряркаңам серетсең
оларың ялпылдысы гӛзлериңи гамашдырып
ташлаяр. Эмма гӛзҥңизи юмман батыргай гадам уруң, Ивоннаның чар
баглыгы, овадан ләлезарлыгы сизиң гамашан гӛзлериңизе яңадан рӛвшен
17
нур берер. Ивоннаның аҗайып айдымы болса Грюно атаның демир
уссаханасының депесине шахаларыны яйып отуран гарры каштан
агаҗына ченли баряр.
Эмма гҥнлериң бир гҥни Давид кӛпден бәри ачылман ятан гапырҗакдан
депдер билен галам чыкарып, галамың терс тарапыны чейнәп башлады.
Ене яз гелип, бахарың хесерли еллери онуң йҥрегиниң ҥстҥнден ӛвсҥп
гечди. Гӛрнҥшине гӛрә, ол хакыкы шахыр болмага чемели, себәби шол
дем Ивонна ятдан чыкды гитди. Җҥмле-җахан ал-яшыл гейим гейдирен
яз Давидиңем депесинден дабанына ченли тер хем тәмиз дуйгудан пҥрепҥрледи. Токайдан хем ләлезар җҥлгеден кҥкейән хошбой ыс онуң
калбына бир энайы хесер билен толгундырды. Озаллар ол саба билен
доварыны сҥрҥп, чемензарлыга гидерди, агшам хем саг-аман малыны
агыла габарды. Инди ол хайсыдыр бир агаҗың кӛлегесинде ятып, тапан
кагызына хҥнҗи дҥзен ялы сетир ызына сетир дҥзйәрди. Доварлар болса
сонар мейданда агып-дӛнҥп отлаярды, а мӛҗеклер гошгының кынлык
билен дҥзҥлйән яйласында, ав алмагың аңсатдыгыны билип, токайдан
чыкып, онуң овлак-гузусыны апарып башлады.
Гитдигиче Давидиң гошгулары кӛпелйәрди, гоюн-гечиси болса барха
азалярды. Ивоннаның йҥзҥниң реңкем, гылык-хәсиетем ҥйтгәп, сӛзлери
гӛдеклешип башлады. Онуң ялпылдаян бедрелериниң, мис гапгачларының ловурдысы ӛчҥп, гитдигиче гӛзлери янып башлады. Ивонна
шахыра хепбесиз язув-позувы зерарлы доварларың тепбеди окалып,
хоҗалыгың тозҗакдыгыны айтды.
Давид чопан огланҗыгы хакына тутуп, ӛзи болса ҥчегиң астындакы отага
гирип, гапыны ичинден бент эдип, гошгы-шыгыр язмага башлады. Чопан
огланҗыгам хәсиети боюнча шахыр болуп чыкды, ол калбындакы
дуйгулары гошгы билен беян эдип билмесе-де, гҥнҥни арзув-хыялда
меймирәп гечирйәрди. Мӛҗеклер аслында гошгы билен укының бир
затдыгыны билдилер, шейлеликде, гҥн гечдигич довар сҥриси азалып
башлады. Шол тизлик билен Ивоннаның гылык-хәсиетем ҥйтгейәрди. Ол
арам-арам ховлының ортасында дуруп, ҥчегиң ашагындакы отагында
гошгы язян Давиде гыгырярды-багырярды. Ивоннаның гыкылыгы Грюн
атаның демир уссаханасына сая салып отуран гарры каштана етйәрди.
Мыдама гӛрениң ишине бурнуны сокуп йӛрен мәхрибан, парасатлы
нотариус Папино буларың хеммесини билйәрди. Ол бир гҥн Давидиң
янына гелип, теммәкиден ормакай алып, бурнуна тутуп, ваҗып гҥррҥңе
ӛзҥни кемсиз тайярлады-да:
--Эзиз достум Минйо! Бир махаллар мен сениң эҗең-какаңыңам ника
хатына ӛз мӛхҥрими басыпдым. Маңа инди оларың оглуның тозуп
тҥвмаяк галандыгы барадакы ресминама мӛхҥрими гоймак ӛрән агыр
дегер. Эмма сениң елуң гӛни шоңа баряр. Мен сениң билен кӛне дост
хӛкмҥнде гҥрлешйән. Маңа гулак гой. Мениң билшиме гӛрә, сен гошгы
язяң. Дре шәхеринде мениң достум бар, җенап Брил, Җорҗ Брил. Онуң
уллакан җайы китап билен урлуп дыкылан, диңе ӛзҥне яшамага эл ялы ер
бар. Ол алым киши,хер йыл Париҗде хем болуп гелйәр, ӛзем онуң энчеме
18
китап язды. Ол саңа Рим катакомбаларының хачан гурландыгыны,
адамларың йылдызларың атларыны нәдип билендигини, нәме себәпли
чулук гушуның чҥңкҥниң узындыгна ченли айдып берип билер. Сениң
доварларыңы сесинден танайшың ялы, ол гошгыңың ысындан-тҥйсҥнден
ничик гошгудыгыны айдып берер. Мен оңа хат язып берейин, ол сениң
гошгуларыңы окап гӛрер. Шонда сен гошгуларыңың вагт йитирип язып
йӛрениңе дегйәрми я ӛмрҥңи аялыңа, гҥн-гҥзераныңа багышламалыдыгыны такык билерсиң.
--Язың шол хаты—Давид дилленди. –Гынанян, сиз ӛңрәк мениң билен бу
меселеде гҥррҥң этмели экениңиз.
Эртеси гара даң билен Давид гымматбаха даңыны голтугына гысып Дре
шәхерине гидйән ела дҥшди. Гҥнортанлар шахыр җенап Брилиң ӛйҥниң
гапысында әдигиниң тозаныны какды. Данышмент киши җенап Папиноның хатының мӛхҥрини ачып, ловурдап дуран әйнегини дакынып, гҥнҥң
шӛхлесиниң ызгары сорушы ялы хатың мазмуныны сокга сорды. Ол
Давиди кабинетине салып, чар тарапдан мҥндер-мҥндер китаплардан
мӛвч алян умманың ортасындакы кичиҗик адада отуртды.
Җенап Брил акйҥрекли, ыхласлы адам экен. Ол дӛрт бармак галыңлыкдакы голязмалары салдарлап, кемтересинден сеңригинем йыгырмады. Ол
яссык ялы голязмалары дызына гоюп сыпалап, соңам маңыз агтарян
гурдуң хозуң габыгыны кертиши ялы, кагызлары еке-екеден окап
башлады.
Давид болса җош урян китаплар умманының ортасындакы адада
толкунлара сынлап толгунып отырды.
Китап умманының эйменч
гҥввҥлдиси онуң гулагында яңланярды. Ол уммана йҥзҥше чыкар ялы
Давидиң картасам, крмпасам екды.Ол адамзадың гылла яры китап
язяндыр дийип пикир этди.
Җенап Брил иң соңкы сахыпанам окады. Ол эляглыгы билен әйнегини
сҥпҥрип отуршына:
--Җенап Папиноның хал-ахвалы ничик?—дийип сораг берди.
--Гаты говы—Давид җогап берди.
--Сизиң нәме гойнуңыз бар, җенап Минйо?
--Дҥйн сананымда ҥч йҥз докуз экен. Мениң сҥриме гаргыш сиңен ялы.
Яңы-якында-да ол секиз йҥз элли малды.
--Сизиң аялыңыз, җайыңыз бар,элиңиз узадан ериңизе етип дур. Бир сҥри
довар сизе герегиңизи берип дур. Сиз ир билен малыңызы сҥрҥп яшыл
яйлалара гидйәңиз, тәмиз хем җана шипа ховадан дем алярсыңыз. Чешме
сувы билен бал ялы чӛрегиңизи иййәлсиңиз. Сизиң бар ишиңиз малыңыза
гӛз-гулак болуп, овадан тебигатың гойнунда язылып яйрап, токайда
сайрашян гара җок-җокуларың овазыны диңләп леззет алмакдан ыбарат.
Мен энтек хакыкатдан даш дҥшемок герек?
--Ек, хемме зат эдилсизиң айдышыңыз ялы—Давид җогап гайтарды.
--Мен сизиң әхли гошгуларыңызы окадым—җенап Брил китап умманда
елкенли гәми гӛрҗек болян ялы гӛзлерини тӛверегине гездирип,сӛзҥни
19
довам этди.—Җенап Минйо, пенҗиреден середиң-де маңа шол агаҗың
ҥстҥнде нәме гӛрйәниңизи айдың.
--Гарга гӛрйән—Давид онуң салгы берен тарапына серетди.
--Хова, шол гарга-да маңа борҗумы берҗай этмәге ярдам берер.--Җенап
Брил сӛзләп башлады. Сиз гара гарга гушуна белет җенап Минйо, ол
перренделериң арасында философ сайыляр. Гарга багтлы гуш, себәби ол
кысматына кайыл. Гаргадан шады-хоррам хем док, гаргадан буйсанҗаң
хем шох гуш екдур. Ол нәме ислесе боз мейданлар берип дур. Ол хич
хачан ганат-периниң гап-гарадыгына-да, саргылдак ялы овадан
дәлдигине-де гынанмаяр. Сиз оңа тебигатың оңа нәхили оваз багш
эдендигинем эшидип гӛренсиңиз? Эйсе, сиз билбил ондан багтлыдыр
ӛйдйәңизми?
Давид еринден турды. Пенҗиреден аңырдагы гарга гагылдады.
--Мен сизе миннетдар, җенап Брил—ол пессай гҥрледи.—Диймек, бу
гарга гагылдыларының арасындан бир-ярым билбил овазам эшидилмедими?
--Эшиден болсам хӛкман оны сизе айдардым.—Җенап Брил агыр хашлады.—Гӛрдҥңиз-ә еке сӛзҥнем сыпдырман окадым...Ягшы йигит, сиз
поэзия дҥнйәсинде яшаҗак болуң, эмма язҗак болуп хорланып йӛрмәң.
--Саг болуң җенап Брил. Ӛе, доварларымың янына гидейин.
--Эгер сиз мениң билен нахарланарын дийсеңиз, мен ӛз гарайшымы
җикме-җик беян эдип билердим. Эмма хайыш эдйән, гынанмаң, хапа
болмаң—дийип, китапхон киши Давиде серетди.
--Ек, маңа гиң мейданлар гарашяр, гидип гоюнларыма гагылдайын.
Давид голязмасы доланан даңыны голтугына гысып, ызына Вернуа
гайтды. Ол оба гирен бадына элине илен зады сатян эрмени җӛхиди
Сиглериң дҥканына совулды. Давид:
--Достум, мӛҗеклер мениң сҥрими тҥкелләп баряр. Маңа от ачян яраг
герек. Сиз маңа нәме теклип эдип билерсиңиз?—дийди.
--Достум Минйо, шу гҥн мениң бир бетбагт гҥнҥм-дә.—Сиглер эллерини
ики яна герип, найынҗар гҥрледи.—Гӛрнҥшине гӛрә, мен сизе аҗайып
бир тҥпеңи мура-мугтуна диен ялы бермели боларын. Мен гечен хепдеде
энтәп йӛрен бир сӛвдегәрден тас бир араба йҥки дҥрли-дҥмен харытлары
алдым. Маркизми, герсогмы-- дереҗесини билемок, йӛне уллакан бир
эмелдарың ханы-маны элинден алнып сатыланында яңкы ыкманда
сатыгчы ҥстҥнден габат гелипдир. Патыша гаршы дилдҥвшҥге гатнашаны
ҥчин ол җенабың ӛзи сҥргҥне уградылып, галасы, ханы-маны, малымҥлки патышаның перманы билен кимекары эдип сатылыпдыр. Мен онуң
ярагларыныңам аҗайыпдан аҗайыбыны эле салдым. Ынха, муңа сув ялы
сапанча диерлер, тҥйс шазадалар мынасып яраг.Достум Минйо, сен
достум болаңсоң мен оны бары-егы кырк франка берип гойберйән.Мен он
франк йитирйән, оваррам достум.Белки сизе аркебуза-да герекдир...
--Ек, сапанча маңа боляр.Ол оклумыдыр?— дийип, Давид оңа пул оклап
дуршуна сорады.
20
--Хәзир оклап берерин. Эгер сиз ене он франк берсеңиз, мен әтияч дәри
хем гҥлле берип билҗек.
Давид сапанчаны голтугына салып, гӛни ӛйҥне гитди. Ивонна ӛйде ек
экен, соңкы гҥнлер ол кӛпленч гоңшы аялларың янына отурмага гидерди.
Ашхананың пеҗиндәки от кӛрәп янып дурды. Давид пеҗиң гапысыны
ачып, голязмасының даңысыны җыглым кӛзлериң ҥстҥне оклады.
Голязмаларың даңысы гҥпләп от алды, ялын товланып пеҗиң турбасында
бирхили гарылҗак сес эдип башлады.
--Гаргаларың гагылдысы—Шахыр аҗы йылгырды.
Ол ҥчегиң астындакы отагына гирип, гапысыны гҥрпҥлдедип япды.
Вернуа обасы шейлебир имисалалыга гарк болуп отырды, шол себәпли
обаның кӛп адамсы уллакан сапанчаның гҥңленч сесини эшитди.
Вернуаның илаты созангуйрук болуп Давидиң ӛйҥне эңдилер, олар
итеклешип-чомаклашып тҥпеңиң тҥссеси чыкян ҥчегиң астындакы отага
долдулар.
Эркек кишилер шахырың җесединиң—бетбагт гарганың ҥтҥк-елук болуп
гана боялан перлерининиң ҥстҥни япып, дҥшегине гечирдилер. Аяллар
эңегине җаң дакылан ялы ӛз хесретлерини айдып ярышярдылар. Бирнәче
гоңшы аял болса ылгашып шум хабары Иволга айтмага гитдилер.
Гӛрен ерине сокулып йӛрен билесигелиҗи бурны җенап Папиноны
хадысаның болан ерине илден ӛң гетирипди, ол ерде ятан сапанчаны
алып, гайгы-гама батып,онуң кҥмҥшден нагышларына хайран галып
сынлады. Ол кюрени гапдала чекип:
--Бу сапанчада җенап маркиз де Бопертюиниң машгала туграсы бар—
дийип пышырдап диен ялы айтды..
Хайнрих ХАЙНЕ
(немес шахыры)
ШАХЫР ФЕРДӚВСИ
21
1
Кимиң депесинден алтын,
Кимиңкиден кҥмҥш ягяр.
Элинде гарып-гасарың,
Тҥмен кҥмҥш болуп яняр.
Бейик шаның зыбанында,
Тҥменлер дӛнйәр алтына.
Салгыт йыгнап ша алтындан,
Алтын пайлаяр халкына.
Хемме шейле пикир эдйәр,
Шейле ол хеммәң гӛвнҥне.
Заманасна шҥкҥр эдйәр,
Бейик шахыр Фердӛвси-де!
Башлаяр бейик ―Шанама‖-Ол солтаның эмри биле.
Махмыт солтан берйәр вада:
Бир тылла пул хер сетирне.
Он еди яз гелип гечди,
Гҥлҥн ачды он еди яз.
Он еди йыл гҥл ышкында,
Ялңыз билбил урды перваз.
Гиҗе-гҥндиз айдым язып,
Фердӛвсиниң халы гитди.
Җандан эзиз намалардан,
Айдымлардан халы читди.
Васп эйледи хӛкҥмдарлаң
Дҥнйә долан ховаласын.
Диванына салды йыгнап,
Парсың әхли роваятын.
Мерди-мердан ил-улусың,
Герчеклең васпын эйледи.
22
Йигитлере ал салышын
Җадыгӛй пери-пейкериң.
Хер җҥмлеси гҥл-ләледи,
Бейди ал-яшыл рейханды.
Васп эйледи яз яйласы
Тер чемен ялы Эйраны.
Бакман Гурхана хем дине,
Җавудан айдым язярды.
Отдан рухлы Аташгәх дей,
Шахыр йҥреги янярды.
Йҥз мҥң бейитден ыбарат
Аҗап диван, бейик нама,
Тамам болансоң, китабын
Еллады бейик солтана.
Бу вака болды Газнада,
Хаммамдады гоҗа шахыр.
Чапарлар агыр газналы,
Фердӛвсини тапды ахыр.
Херсинде бир агыр хорҗун,
Херсинде бир ганар барды.
Шахырың чар яны генчден
Хармана дӛнҥп барярды.
Шахыр сабыр-такат биле,
Леззет аляр тылла-зерден.
Габы ачып, тисгинйәр ол,
Йылан чакан ялы бирден.
Ики йҥз мҥң кҥмҥш дирхем,
Ятыр ханха хорҗун-хорҗун.
Шахыр башын яйкап зордан,
Аҗы гҥлди, дишләп хырчын.
Гоҗа шахыр бӛлди ҥче,
23
Солтаның еллан генҗини
Аҗы гҥлки билен яйды,
Фердӛвси бар йигренҗини.
Генҗи дес-дең ҥче бӛлҥп,
Хер чапара берди бир пай.
Ҥчҥнҗисин хаммамчысна,
Ол шаларча япды серпай.
Хҥммет хаса алып эле,
Гитди ил-улсуң озаны.
Дервезеде йигренч биле,
Какып кӛвшҥниң тозанны.
11
―Эгер-де алдан болсады,
Солтан маңа берип вада.
Багышлардым, себәп алдав,
Тәзелик дәл бу дҥнйәде.
Вада берип, ымсындырып,
Махмыт ша мени ойнады.
Эден әхдин дҥнйә яйып,
Вазаң бермекден доймады.
Буйсанҗаң ол хем гӛрмегей,
Ягшызада каматы бар.
Депесинден дабанна чен,
Ол бир Хак халан хӛкҥмдар.
Махмыт солтан гадым Эйраның шасы,
Нурлы Гҥн дей бакып гӛзлериме мең,
Яланың душманы, Хакың солтаны ,
Песелди алнымда хут алдава чен!‖
111
Солтан Махмыт мейлисини гутаряр,
24
Калбында сӛйги хем асудалык бар.
Чҥвдҥримиң янда, зейтун астында,
Хӛкмҥрован отыр махмал яссыкда.
Хызмата гайымды эмелдар бары,
Отыр онуң йҥрекдеши Ансары.
Мермер гапда сачып мҥшки-энверин,
Ал гҥллер ловлаяр, сәмедип сериң.
Хурмалар учмахың хҥйри дей ылла,
Мейлисден мес болуп, хейҗана гелйә.
Сервилер меймирәп, дҥйшҥргәп гидйәр,
Ери ундуп, арша гӛвҥн йҥвҥрдйәр.
Бирден, киришлери гетирип җана,
Җады айдым саляр оны хейҗана.
Бирдемде солтаның гӛзлери яняр.
―Бу кимиң айдымы?‖ Нама яңланяр.
Ансары ахыры эдип айгыды—
Җогап берди: ― Фердӛвсиниң айдымы!‖
―Фердӛвсиң айдымы?‖ Гең галяр солтан,
―Шахырларың шасы нирде бу заман?‖
Солтанына җогап берйәр Ансары:
Шахыр хор яшаяр кӛп йыллар бәри.
Етде-гҥт гҥн гӛрйәр ватаны Тусда,
Бир гҥни хасратда, бир гҥни ясда.
Шол дем агыр пикре батды хӛкҥмдар,
Ол әхдинде дурманына ӛкҥнйәр.
―Ансары, берҗай кыл, шу дем перманы,
25
Йҥз гатыр, йҥз дҥйә басың энгамы!
Басың , лагыл-гӛвхер, алтындан-зерден,
Тамам генҗи-кәнден тайынлаң кервен!
Басың, байлыгыны җҥмле-җаханың,
Сайлап гыммат бахасындан бахасын.
Басың, гең-энайы харытлаң барсын,
Зҥмерредин, дҥрҥн-мерҗенин Парсың.
Зер чайылып, кҥмҥш-сим җәхекленен
Гап-гачлардан хем-де җәч чәйнеклерден.
Пил сҥңкҥдир кҥйзе, тылла баданы,
Гаплаң хамын, нагышланан хасаны.
Ибришим йҥпекден парча-шалыны,
Эйран халысыны--шӛхрат-шаныны.
Басың, харытларың говдан говусын,
Гылыч-гҥрзи биле сӛвеш совудын.
Онки саны арап атыны салың,
Елден йылдам, окдан йҥврҥгин алың.
Онки саны даяв хебеши гулы-Болсун хеммесиниң хҥнәрли эли.
Ансары, шол йҥклең барын җемле-де,
Туса сары угра демме-деммеде.
Туса барып, мениң саламым биле,
Барын бериң, шахырларың бейгине!
--Ханым, сиз маңа сӛзҥми соңлатмадыңыз. Сизиң вепалылыгыңыз ӛрән
белент, йӛне барыбир оны сизиң пайхасыңыз хем җадылайҗы гӛзеллигиңиз
билен деңешдирип болмаҗагыны айтмак иследим.
Олар ҥчҥнҗи гатда шейле сӛхбет эдйәркә Давид ӛз тҥнегинде ------сӛйгҥси хакда язан шыгрыны сынтгылап отырды. Ол гапының чекинҗеңлик
билен какылышыны эшиденинден, йҥреги гҥрсҥлдәп гҥйчли уруп башлады.
Шахыр гапыны ачан бадына алнында дуран таныш, эмма нәтаныш зенаны
гӛрди.
Ол баякы кӛвшҥниң багҗыгы чӛзлен гызды. Зенан хамана
ызарланмадан халас болан ялы агыр-агыр дем алярды, онуң гӛзлери болса
чаганыңкы ялы тегеленип, садалач бакярды.
--Җенап, мениң депәмден бетбагтлык ийнди—дийип, зенан пышырдады—
Мениң гӛвнҥме, сиз рехимдар, ак гӛвҥнли, эдип билсеңиз ягшылык эдйән
адам. Мениң сизден башга йҥз тутҗак кишим ек. Вах, мениң нәче ылганымы
бир билседиңиз, кӛчеде болса зенан гӛрсе сҥйкенип йӛрен җалатайлар кән.
Олар лак атып,хабар гатып кӛчеде йӛретмеселер нәме! Җенап, мениң эҗем
демини санап ятыр. Мениң агам патыша горагының капитаны. Кимдир
бириниң дерхал оңа хабар етирмеги герек. Мен сизе бил баглап,ынам эдип
билеринми...
--Ханым!—Давид аҗайып җенаның сӛзҥни бӛлди. Зенана кӛмек этмек ислеги
билен шахырың гӛзлери янярды. –Сизиң ынамыңыз мениң ганатым болар.
Сиз диңе оны нәдип тапып боляныны айтсаңыз бес.
Зенан оңа агзы елимленен букҗаны берди.
--Дессине кӛшкҥң гҥнорта дервезесине, ядыңыздан чыкараймаң, кӛшгҥң
гҥнорта дервезесине барып горагдакы серкердә ―Лачын хӛвҥртгесинден
учды‖ диерсиңиз. Ол сизи дессине гойберер, сиз шол бада кӛшгҥң гҥнорта
гирелгесине барарсыңыз. Горагда дуранларың серкердесиниң янына барып
яңкы паролы гайталарсыңыз, эгер серкерде ―Гой, ислән вагты уруберсин‖
дийсе оңа хаты берерсиңиз. Бу парол маңа агамың ынанан пынхан сыры:
юртда толгунышык ҥстҥне толгунышык, дилдҥвҥшиҗилерден яңа
патышаның җаны ховп астында, иңрик гаралдыгы хич кеси кӛшгҥң голайголтумынданам элтмейәрлер. Эгер сиз шу хаты мени горагда дуран агама
говшурып билсеңиз, мениң мәхрибан эҗем гӛзлерини бакы юммаздан озал
оглуны соңкы гезек гӛрҥп билер.
--Мен хаты хӛкман говшурарын! –Давид хыруч билен гҥрледи—Йӛне мен
гиҗәниң бир махал чагы ӛйҥңизе ялңыз гойберип билеринми? Мен...
--Ек,ек. Сиз гыссаның! Хәзир хер бир секунт гымматлы.—Зенан овадан
гӛзлерини сҥзҥп, сыганыңкы ялы җадылайҗы назарыны шахыра дикди—
Хачан-да болса бир вагт мен сизиң эден ягшылыгыңызы хӛкман ерине
салҗак боларын.
12
Шахыр хаты гурсакдакы җҥбҥсинде йыгшырып, басганчакларда башаша
бӛкҥп гитди ашакы гатлара гаршы. Онуң гарасы йитенсоң зенан ҥчҥнҗи
гатдакы отага гелди.
Маркиз агыр габакларыны гӛтерип сораглы назарыны зенана дикди.
--Ел болуп гитди. Ол ӛз бакян гоюнлары ялы чакган хем акмак—дийип, зенан
җогап берди.
Стол капитан Деролың кҥдҥң ялы юмругының зарбына сандырап гитди.
--Йҥз мҥң мелгун!—капитан гыгырды.—Мен сапанчамы
ядымдан
чыкарыпдырын. Ӛзгәниң ярагына болса мен ынам эдип билмен!
--Алың мениң сапанчамы!—Гара гейнен маркиз япынҗасының ашагындан
кҥмҥш билен нагышланан уллакан сапанчасыны чыкарып капитана узатды.
Мундан ынамдар сапанча болуп билмез. Эмма хабардар болавериң,
сапанчада мениң туграм бар,ҥстесине ӛзҥмем шҥбхе астында. Чен болды..
Мен шу гиҗе Париҗден ек болуп гидип, саба билен ӛз галама бармалы.Эзиз
графиня, биз сизиң ызыңыза дҥшмәге тайяр.
Маркиз шеми ҥфләп ӛчҥрди. Япынҗасына чоланан зенан, ики җенап
басганчаклардан хҥшгәр дҥшҥп Конти кӛчесиниң янелунда кӛпчҥлиге
гарышып гитдилер.
Давид ел болуп йҥвҥрди. Патышаның кӛшк багының гҥнорта дервезесине
баранында онуң дӛшҥне йити гылыч кесе гоюлды, эмма шахыр:‖Лачын
хӛвҥртгесинден учды‖ дийип паролы айдып, гылыҗы дӛшҥнден айырды.
Горагчы:
--Гечевер достум,ӛзҥңем беҗит бол.
Кӛшгҥң гҥнорта гирелгесинде хем оны тас саклапдылар, эмма Давиди ене
шол пынхан сӛз-------- горагдакылара җадылы гҥйҗҥни гӛркезди. Оларың
арасындан бир ӛңе чыкып: ‖Гой уруберсин...‖ дийди. Шол пурсат
гарашылмаян вака йҥзе чыкып, горагчылар чалшылды. Гӛзлери ичиңден
гечип барян бир харбы гейим-геҗимли киши горагчыларың арасындан
сайланып, Давидиң элинден хаты алды. Ол ―Ызыма дҥшҥң‖ дийип, Давиди
ӛрән улы кӛшк алып барды. Ол букҗаны ачып, хаты гыссаглы окады.
―Капитан Тетро!—ол гапдалдан гечип барян мушакатер лыбаслы серкердә
гӛркезме берди.
--Гҥнорта дервезәниң хем гҥнорта гирелгәниң сакҗысыны туссаг эдип,
дессине тҥрмә атың! Оларың орнуна ынамдар,ыгтыбар серкерделери горагда
гоюң.—Ол Давиде ене—Сиз болса ызыма дҥшҥң—дийди.
Серкерде Давиди дәлизден гечирип, кӛшгҥң гиң хем кашаң кабулханасына
элтди, кабулханада гайыш креслода гара гейимли киши агыр пиирлере
батып отырды. Серкерде шол адама йҥзленип:
--Сизиң алы хезретлериңиз, мен сизи айтдым ахыры, ач алакалардан долушы
ялы, кӛшгҥң ичи дӛнҥклерден, ичалылардан долы дийип. Сизиң алы
хезретлериңиз болса оны мениң фантазиямың мивеси хасап этдиңиз. Ынха,
бу адам шол дӛнҥклериң кӛмеги билен кӛшге гирипдир. Ол бир хат
гетирипдир, ынха мен оны тутуп алдым. Мен бу адамы сизиң дергәхиңизе
алып гелдим, сиз мениң ода-кӛзе дҥшҥп йӛрмегимиң йӛне ере дәлдигине
ынанарсыңыз дийип.
13
Патыша гайыш креслосында чалаҗа гобсунып:
--Сорагы ӛзҥм этҗе-дийди. Ол агыр габакларыны зордан гӛтерип,
буланчак назарыны Давиде дикди. Давид бир дызына чӛкди.
--Сен ниреден гелдиң?—патыша сорады.
-- Оры ве Луара департаментиниң Вернуа обасындан.
--Париҗде нәм ишләп йӛрсиң?
--Мен..Мениң шахыр болмак максадым бар, сизиң алы хезретлериңиз.
--Вернуада нәме пише эдйәрсиң?
--Какамың доварларыны бакян.
Патыша ене гобсунды, онуң гӛзлери рӛвшенленип гитди.
--О! Боз мейданлардамы?
--Хава, сизиң алы хезретлериңиз.
--Сен ала мейданларда яшаяң. Сен ҥмҥш-тамышда ӛйден чыкып
гидип,сабаның сергин ховасындан дем аляң, гырымсы агачларың
арасында майсалыкда янбаш уряң. Доварларыд болса байырларда агыпдӛнҥп йӛр: сен чешме сувундан ганярсың: Агаҗың кӛлегесинде отурып
хезил эдип, датлыҗа гара чӛрегиңи иййәрсиң, токайлыкдан сайраян гара
җокҗокыны овазыны диңлейәрсиң. Шейле герек чопан?
--Хава, сизиң алы хезретлериңиз—Давид деми-демине етмән гҥрледи.—
гҥлден гҥле гонян баларыларың сесинем, байырларда ҥзҥм йыгып йӛрен
гызларың айдымынам диңлейән.
--Хава, хава –патыша гыссанмач халда онуң сӛзҥни бӛлди.—Элбетде,
ҥзҥм йыгян гызлар айдым айдяндыр: эмма гара җокҗокулар! Сен оларың
сыкылык чалшыны эшитдиңми, шахыр? Олар токайда йыгы-йыгыдан
сайраярлармы?
--Сизиң алы хезретлериңиз, җокҗокулар дҥнйәниң хич бир еринде бизиң
Вернуа обамыздакы ялы аҗайып сайраян дәлдир. Мен оларың
сайрайшыны гошгуда беян этмәге сынандым.
--Сен ол гошгыңы ятдан билйәмиң?—патыша галкыҗаклады.—Мен
кӛпден бәри гара җокҗокуларың сайрайшына зар. Оларың хош овазыны
гошгуда беян этмек, шалыга, тагта эе боланыңдан ягшы ахыры! Агшам
дҥшдҥги сен сҥриңи агыла габаянсың хем аваданчылыкда асуда отурып
чӛрегиңи иййәнсиң. Ханы маңа шол гошгыңы айдып бер,чопан.
--Ынха, ол гошгы шахым—Давид хормат хем улы ыхлас билен гошгы
окамага башлады.
Серет, чопан, овлак-гузулаң сениң
Бӛкҗеклешип, тер майсаны сайлаяр.
Диңле, ел ойнаяр арчаң теллерин,
Паның дилли тҥйдҥҗеги сайраяр.
Эшидйәмиң, ел саз чалып сӛвҥтде,
Гӛр-ха, учуп баряс сҥриңе сары.
Бизе йҥң бер, гурунара хӛвҥртге,
Йылынара...
14
--Сизиң алы хезретлериңиз—серкердәниң кесгин сеси шахырың сӛзҥни
кесди.—Маңа бу шахырсумага сораг бермәге ругсат бериң. Вагт
гарашмаяр. Сизиң ховпсузлыгыңызы ҥпҗҥн этҗек болуп улы алада эдип
йҥрегиңизе дҥшйәним ҥчин мениң гҥнәми гечевериң шахым.
--Герсог д Омалың вепалылыгы энче-энче сынагдан гечендир, шол
себәплем ол мениң йҥрегиме дҥшмез.—Патыша яңадан гайыш креслосына
чӛкди, онуң гӛзлери ене буланды.
--Хеммесинден озал мен эле салан хатымы окап берейин, шахым—дийип
герсог д Омал сӛзе башлады.
―Шу гҥн тагтың мирасдарының йылы. Эгер ол адатдакысы ялы оглуның
рухуна дога окамага ярымгиҗедәки ыбадата гитсе, Эспланад кӛчесиниң
бурчундан лачын ӛз авуны урар. Эгер ол ярымгиҗедәки ыбадата гитмәге
мейил этсе, лачын авуна топулмага тайяр дурар ялы кӛшгҥң гҥнортагҥнбатарындакы екаркы отагың пенҗиресине гызыл чыра гоярсыңыз.‖
--Чопан, сен хатда язылан сӛзлери эшитдиң. Бу хаты саңа ким берди?—
дийип, герсог газаплы сорады.
--Җенап герсог—Давид сада сӛзледи—Мен сизе җогап берерин. Муны
маңа бир зенан берди. Ол эҗесиниң ӛлҥм халда ятандыгыны айдып,
кӛшкде горагда дуран серкерде оглуны эҗеси билен хошлашмага чагырып
бермегими товакга этди. Мен бу хатың мазмунындан башым чыкмаяр,
эмма ол җенаның шейлекин аҗайып хем мәхрибандыгына ант ичип
билҗек.
--Ханы, шол зенаны суратландыр-да гҥррҥң бер, ол сени нәдип чочгарына
чолап билди?—Герсог буйрук берди.
--Оны суратландыр! – нәзик йылгырыш Давидиң йҥзҥне ялкым салды
гитди.—Җенап, анҗайын җенаның гудратлы гӛзеллигини беян эдер ялы
сӛзи ниреден тапарсың! Ол...ол Гҥнҥң рӛвшен шугласындан, айсыз
гиҗәниң тҥмлҥгинден бина болан нәзенин. Ол олха агаҗы ялы сырдам,
лейлитал ялы чее. Онуң гӛзлерине середен бадыңа, онуң диделери дессине
ӛзгерйәр.атыз ялы уллакан гӛзлери сҥзҥлип, булутларың арасындан Гҥн
җыклаян Гҥн ялы җадылы шугла сачяр. Ол бирден пейда боляр, шонда
җҥмле-җахан миневвер нурана боляр, йитен бадына-да дҥнйә тҥмлҥге
батып, сериңи сәмедйән емшениң хошбой ысы галяр. Мен оңа Конти
кӛчесиндәки йигрими докузынҗы җайында душ гелдим.
--Хава, хут шол бизиң гӛз астында саклаян җайымыз—Герсог патыша
йҥзленди.—Бу сада йигидиң дилеварлыгы бизе шол шум графиня
Кебедоның кешбини чекип берди.
--Сизиң алы хезретлериңиз, сизиң мерхеметлиңиз—Давид толгунып
гҥрледи.—Мениң хепбесиз самахыллыларым зарарлы бир бенде нахак
нахак сҥтеме сезевар болмаз-да. Бу хатда нәме языландыгына гарамаздан,
ӛмрҥмден касам эдйән: ол зенан перишде.
Герсог оңа довамлы назарыны салды.
15
--Шахыр, мен сени сынага салып гӛрҗек—ол хер бир сӛзҥни ныгтапныгтап айтды.—Сениң патышамызың шалык лыбасларыны гейип
кареталы гиҗәниң ярымындакы ыбадата гидерсиң. Сен бу эзмайыша
тайярмың?
Давид йылгырды.
--Мен ол зенаның гаралув гӛзлерине назар салдым. Маңа башга хили
субутнама герек дәл. Сизем ӛз ислейшиңизче херекет эдибериң.
Гиҗе сагат он икиниң ярында герсог д Омал кӛшгҥң гҥнорта-гҥнбатарындакы пенҗиреде ӛз эли билен гызыл чыраны гойды.Белленен вагтдан
он минут озал депесинден дабанына ченли патышаның лыбасыны геен
Давид, герсогың голуна сӛенип, йҥзи гӛрҥнмез ялды башының
капюшоныны ашак чҥмҥрип, кӛшкҥң дынч алынян җайындан ӛзҥне
гарашып дуран карета тарап уграды.??
Герсог оңа карета мҥнмәге текге берди, соңра арабаның гапысыны япды.
Карета дессине килисә бакан уграды.
Эспланад кӛчесиниң бурчундакы җайың янында капитан Тетро йигрими
сӛвешеҗиси билен шаның җанына каст этҗек дил дҥвҥшиҗилер пейда
болдугы меркини бермәге тайярланып дурдылар. Эмма хайсыдыр бир
гарашылмадык ягдай дилдҥвҥшиҗилере планыны ҥйтгетмәге меҗбур эден
борлы.
Патышаның каретасы Кристоф кӛчесине етди, энтек Эспланад кӛчесине
ченли бир квартал барды, шол пурсат капитан Дерол бир сҥри каст
эдиҗи вагшылары билен карета чозды. Патышаның каретасыны гораян
эсгерлер бирбада алҗырадылар, эмма дессине ӛзлерини эле алып,
гайдувсыз гаршылык гӛркездилер. Капитан Тетро гарпышыгың гохуны
эшидип, ӛз эсгерлери билен ша каретасының горагчыларына кӛмеге
етишди. Шол дем гарадангайтмаз Дерол шаның каретасының гапысыны
ачып, гара япынҗа чоланып отуран адамың гурсагына сапанчасыны
дирәп, мәшәни гысды. Капитан Тетроның эсгерлериниң кӛмеге гелмеги
билен Кристоф кӛчесинде атышык, гох-галмагал гӛге галды. Атышыкдан хайяды гӛтерилен сарч атлар каретаны алып гачды. Каретаның
яссыгында җенап маркиз де Бопертюиниң сапанчасының окундан вепат
болан ялан патышаның, бедбагт шахырың җеседи ятырды.
ЭСАСЫ ЕЛ
Шейлеликде, үч лйе узан ел бирден Давиди улы алада гойды, себәби башга
бир көп гатнавлы улы ел онуң өңүни кесип гечди. Давид бир салым ойланып
дурды-да, елуң якасына барып отурды.
.
Давид ол елуң ниреден гелип, нирә баряныны билмейәрди. Онуң
гӛвнҥне болмаса, ол елларың ислендиги Давидиң алнында ховп-хатарлы
вакалардан хем багтыяр болмага мҥмкинчиликден долы уллакан дҥнйәни
ачайҗак ялыды. Давид елуң гырасында отуршына дҥнйә назар айлады,
16
онуң гӛзлери айратын шугла сачып дуран йылдыза дҥшди: Ивонна икиси
оны ӛз йылдызы хасаплаярды. Шол пурсат онуң ядына Ивонна гыз дҥшди,
Давид бир салым ойланып, ховул-харалыкда терс иш эден болаймайын
дийип пикире батды. Гызмалыкда айдылан бирнәче сӛз ҥчин ол инди
догдук ӛйҥни, Ивоннаны терк этмелими? Догруданам сӛйги шейле нәзик
нәрсеми—сӛйгиниң ыгтыбар кепили болан габанҗаңлык шол сӛйгҥни
верхем-тархам эдерми! Агшам йҥрегиңе еңилҗек ыза берен агырыны
саба-сәхериң ек эдип гойберйәндигине ол ӛз дурмушында нәче гезек гӛз
етирди. Ол хәзир ызына доланып билер, сҥйҗи укуда ятан Вернуа
обасының хич бир адамы онуң обаны терк эдип гиденинем, яңадан
обасына доланып геленинем билмез. Ол йҥрегини Ивонна багш эдипди, ол
шу ерде бҥтин ӛмрҥни яшады, ол хут шу ерде-де гошгыларыны дӛредип,
бейик багтыны тапып билер.
Давид еринден галды, узак гиҗе оны алада гоян келесаң пикирлери еле
гайып гитди. Ол ыгтыбар гадам уруп, обасына тарап ела дҥшди. Ол
Вернуа обасына гайдып геленинде калбында мӛвч уран сергезданлык
дуйгуларындан нам-нышан галманды. Ол мал агылының деңинден гечди:
доварлар гиҗәниң бимахал чагы гелйән кишиниң аяк сесинден ҥркҥп
гҥсҥрре ӛрдҥлер, калбына якын ахвалдан Давидиң йҥреги йылады. Ол
ассаҗа басып ӛз отагына чыкып, дҥшегине сҥйнди-де, бу гиҗе нәтаныш
елларда сынсырап, аҗы айралыкда сергезданчылык чекип йӛрмекден
халас боланына ыкбалындан миннетдар болды.
Ол зенан йҥрегине гӛр нәхили говы дҥшҥнйәр! Эртеси агшам Ивонна
гуйының башына гелди. Обаның ника гыйян кюреси ишсиз отурмаз ялы
гуйының башына хемише яш-елеңлер ҥйшерди. Гызларың арасындан
текепбир халда дишини берк гысып дурандыгына гарамаздан, Ивонна
гӛзҥниң гыйтагы билен Давиди гӛзлейәрди. Давид гызың евуз дуршундан чекинмән, онуң огрын назарыны тутды, дишини берк гысса-да, илки
Ивоннадан ярашык сӛзлерини, соңра, билеҗе ӛйлерине гелйәркә поса-да
алды.
Олар ҥч айдан соң дурмуш гурдулар. Давидиң какасы дийсең хоҗалыкчы
адамды, шонуң ҥчинем эдени оңуна болуп барярды. Ол огулның тойыны
шейлебир улудан тутды, тоюң дабарасы ҥч лйе дан-тӛвереге яйрады.
Обада ӛйленйән йигидем, дурмуша чыкян гызам говы гӛрйәрдилер.Яш
чатынҗалар оба кӛчесинден той шовхуны билен гечдилер, чеменчар ерде
обалылар айдым-айдып танс ойнадылар. Барлы-барҗамлы какасы Дре
шәхеринде гурҗак театрыны, гӛзбагчыларам тоя гетирипди. Оларам
мәрекә хезил бердилер.
Бир йыл геченсоң Давидиң какасы о дҥнйә гӛч этди. Давиде кашаң җай
билен бир сҥри довар мирас галды. Обаның иң арзылы, иң гӛзел, эллери
ише гелшип дуран гызам Давидиңкиди. Эх, Ивоннаның бедресиниң, мис
газанының
гҥне ловурдайшыны бир гӛрҥң! Гапдалындан гечип
баряркаңам серетсең
оларың ялпылдысы гӛзлериңи гамашдырып
ташлаяр. Эмма гӛзҥңизи юмман батыргай гадам уруң, Ивоннаның чар
баглыгы, овадан ләлезарлыгы сизиң гамашан гӛзлериңизе яңадан рӛвшен
17
нур берер. Ивоннаның аҗайып айдымы болса Грюно атаның демир
уссаханасының депесине шахаларыны яйып отуран гарры каштан
агаҗына ченли баряр.
Эмма гҥнлериң бир гҥни Давид кӛпден бәри ачылман ятан гапырҗакдан
депдер билен галам чыкарып, галамың терс тарапыны чейнәп башлады.
Ене яз гелип, бахарың хесерли еллери онуң йҥрегиниң ҥстҥнден ӛвсҥп
гечди. Гӛрнҥшине гӛрә, ол хакыкы шахыр болмага чемели, себәби шол
дем Ивонна ятдан чыкды гитди. Җҥмле-җахан ал-яшыл гейим гейдирен
яз Давидиңем депесинден дабанына ченли тер хем тәмиз дуйгудан пҥрепҥрледи. Токайдан хем ләлезар җҥлгеден кҥкейән хошбой ыс онуң
калбына бир энайы хесер билен толгундырды. Озаллар ол саба билен
доварыны сҥрҥп, чемензарлыга гидерди, агшам хем саг-аман малыны
агыла габарды. Инди ол хайсыдыр бир агаҗың кӛлегесинде ятып, тапан
кагызына хҥнҗи дҥзен ялы сетир ызына сетир дҥзйәрди. Доварлар болса
сонар мейданда агып-дӛнҥп отлаярды, а мӛҗеклер гошгының кынлык
билен дҥзҥлйән яйласында, ав алмагың аңсатдыгыны билип, токайдан
чыкып, онуң овлак-гузусыны апарып башлады.
Гитдигиче Давидиң гошгулары кӛпелйәрди, гоюн-гечиси болса барха
азалярды. Ивоннаның йҥзҥниң реңкем, гылык-хәсиетем ҥйтгәп, сӛзлери
гӛдеклешип башлады. Онуң ялпылдаян бедрелериниң, мис гапгачларының ловурдысы ӛчҥп, гитдигиче гӛзлери янып башлады. Ивонна
шахыра хепбесиз язув-позувы зерарлы доварларың тепбеди окалып,
хоҗалыгың тозҗакдыгыны айтды.
Давид чопан огланҗыгы хакына тутуп, ӛзи болса ҥчегиң астындакы отага
гирип, гапыны ичинден бент эдип, гошгы-шыгыр язмага башлады. Чопан
огланҗыгам хәсиети боюнча шахыр болуп чыкды, ол калбындакы
дуйгулары гошгы билен беян эдип билмесе-де, гҥнҥни арзув-хыялда
меймирәп гечирйәрди. Мӛҗеклер аслында гошгы билен укының бир
затдыгыны билдилер, шейлеликде, гҥн гечдигич довар сҥриси азалып
башлады. Шол тизлик билен Ивоннаның гылык-хәсиетем ҥйтгейәрди. Ол
арам-арам ховлының ортасында дуруп, ҥчегиң ашагындакы отагында
гошгы язян Давиде гыгырярды-багырярды. Ивоннаның гыкылыгы Грюн
атаның демир уссаханасына сая салып отуран гарры каштана етйәрди.
Мыдама гӛрениң ишине бурнуны сокуп йӛрен мәхрибан, парасатлы
нотариус Папино буларың хеммесини билйәрди. Ол бир гҥн Давидиң
янына гелип, теммәкиден ормакай алып, бурнуна тутуп, ваҗып гҥррҥңе
ӛзҥни кемсиз тайярлады-да:
--Эзиз достум Минйо! Бир махаллар мен сениң эҗең-какаңыңам ника
хатына ӛз мӛхҥрими басыпдым. Маңа инди оларың оглуның тозуп
тҥвмаяк галандыгы барадакы ресминама мӛхҥрими гоймак ӛрән агыр
дегер. Эмма сениң елуң гӛни шоңа баряр. Мен сениң билен кӛне дост
хӛкмҥнде гҥрлешйән. Маңа гулак гой. Мениң билшиме гӛрә, сен гошгы
язяң. Дре шәхеринде мениң достум бар, җенап Брил, Җорҗ Брил. Онуң
уллакан җайы китап билен урлуп дыкылан, диңе ӛзҥне яшамага эл ялы ер
бар. Ол алым киши,хер йыл Париҗде хем болуп гелйәр, ӛзем онуң энчеме
18
китап язды. Ол саңа Рим катакомбаларының хачан гурландыгыны,
адамларың йылдызларың атларыны нәдип билендигини, нәме себәпли
чулук гушуның чҥңкҥниң узындыгна ченли айдып берип билер. Сениң
доварларыңы сесинден танайшың ялы, ол гошгыңың ысындан-тҥйсҥнден
ничик гошгудыгыны айдып берер. Мен оңа хат язып берейин, ол сениң
гошгуларыңы окап гӛрер. Шонда сен гошгуларыңың вагт йитирип язып
йӛрениңе дегйәрми я ӛмрҥңи аялыңа, гҥн-гҥзераныңа багышламалыдыгыны такык билерсиң.
--Язың шол хаты—Давид дилленди. –Гынанян, сиз ӛңрәк мениң билен бу
меселеде гҥррҥң этмели экениңиз.
Эртеси гара даң билен Давид гымматбаха даңыны голтугына гысып Дре
шәхерине гидйән ела дҥшди. Гҥнортанлар шахыр җенап Брилиң ӛйҥниң
гапысында әдигиниң тозаныны какды. Данышмент киши җенап Папиноның хатының мӛхҥрини ачып, ловурдап дуран әйнегини дакынып, гҥнҥң
шӛхлесиниң ызгары сорушы ялы хатың мазмуныны сокга сорды. Ол
Давиди кабинетине салып, чар тарапдан мҥндер-мҥндер китаплардан
мӛвч алян умманың ортасындакы кичиҗик адада отуртды.
Җенап Брил акйҥрекли, ыхласлы адам экен. Ол дӛрт бармак галыңлыкдакы голязмалары салдарлап, кемтересинден сеңригинем йыгырмады. Ол
яссык ялы голязмалары дызына гоюп сыпалап, соңам маңыз агтарян
гурдуң хозуң габыгыны кертиши ялы, кагызлары еке-екеден окап
башлады.
Давид болса җош урян китаплар умманының ортасындакы адада
толкунлара сынлап толгунып отырды.
Китап умманының эйменч
гҥввҥлдиси онуң гулагында яңланярды. Ол уммана йҥзҥше чыкар ялы
Давидиң картасам, крмпасам екды.Ол адамзадың гылла яры китап
язяндыр дийип пикир этди.
Җенап Брил иң соңкы сахыпанам окады. Ол эляглыгы билен әйнегини
сҥпҥрип отуршына:
--Җенап Папиноның хал-ахвалы ничик?—дийип сораг берди.
--Гаты говы—Давид җогап берди.
--Сизиң нәме гойнуңыз бар, җенап Минйо?
--Дҥйн сананымда ҥч йҥз докуз экен. Мениң сҥриме гаргыш сиңен ялы.
Яңы-якында-да ол секиз йҥз элли малды.
--Сизиң аялыңыз, җайыңыз бар,элиңиз узадан ериңизе етип дур. Бир сҥри
довар сизе герегиңизи берип дур. Сиз ир билен малыңызы сҥрҥп яшыл
яйлалара гидйәңиз, тәмиз хем җана шипа ховадан дем алярсыңыз. Чешме
сувы билен бал ялы чӛрегиңизи иййәлсиңиз. Сизиң бар ишиңиз малыңыза
гӛз-гулак болуп, овадан тебигатың гойнунда язылып яйрап, токайда
сайрашян гара җок-җокуларың овазыны диңләп леззет алмакдан ыбарат.
Мен энтек хакыкатдан даш дҥшемок герек?
--Ек, хемме зат эдилсизиң айдышыңыз ялы—Давид җогап гайтарды.
--Мен сизиң әхли гошгуларыңызы окадым—җенап Брил китап умманда
елкенли гәми гӛрҗек болян ялы гӛзлерини тӛверегине гездирип,сӛзҥни
19
довам этди.—Җенап Минйо, пенҗиреден середиң-де маңа шол агаҗың
ҥстҥнде нәме гӛрйәниңизи айдың.
--Гарга гӛрйән—Давид онуң салгы берен тарапына серетди.
--Хова, шол гарга-да маңа борҗумы берҗай этмәге ярдам берер.--Җенап
Брил сӛзләп башлады. Сиз гара гарга гушуна белет җенап Минйо, ол
перренделериң арасында философ сайыляр. Гарга багтлы гуш, себәби ол
кысматына кайыл. Гаргадан шады-хоррам хем док, гаргадан буйсанҗаң
хем шох гуш екдур. Ол нәме ислесе боз мейданлар берип дур. Ол хич
хачан ганат-периниң гап-гарадыгына-да, саргылдак ялы овадан
дәлдигине-де гынанмаяр. Сиз оңа тебигатың оңа нәхили оваз багш
эдендигинем эшидип гӛренсиңиз? Эйсе, сиз билбил ондан багтлыдыр
ӛйдйәңизми?
Давид еринден турды. Пенҗиреден аңырдагы гарга гагылдады.
--Мен сизе миннетдар, җенап Брил—ол пессай гҥрледи.—Диймек, бу
гарга гагылдыларының арасындан бир-ярым билбил овазам эшидилмедими?
--Эшиден болсам хӛкман оны сизе айдардым.—Җенап Брил агыр хашлады.—Гӛрдҥңиз-ә еке сӛзҥнем сыпдырман окадым...Ягшы йигит, сиз
поэзия дҥнйәсинде яшаҗак болуң, эмма язҗак болуп хорланып йӛрмәң.
--Саг болуң җенап Брил. Ӛе, доварларымың янына гидейин.
--Эгер сиз мениң билен нахарланарын дийсеңиз, мен ӛз гарайшымы
җикме-җик беян эдип билердим. Эмма хайыш эдйән, гынанмаң, хапа
болмаң—дийип, китапхон киши Давиде серетди.
--Ек, маңа гиң мейданлар гарашяр, гидип гоюнларыма гагылдайын.
Давид голязмасы доланан даңыны голтугына гысып, ызына Вернуа
гайтды. Ол оба гирен бадына элине илен зады сатян эрмени җӛхиди
Сиглериң дҥканына совулды. Давид:
--Достум, мӛҗеклер мениң сҥрими тҥкелләп баряр. Маңа от ачян яраг
герек. Сиз маңа нәме теклип эдип билерсиңиз?—дийди.
--Достум Минйо, шу гҥн мениң бир бетбагт гҥнҥм-дә.—Сиглер эллерини
ики яна герип, найынҗар гҥрледи.—Гӛрнҥшине гӛрә, мен сизе аҗайып
бир тҥпеңи мура-мугтуна диен ялы бермели боларын. Мен гечен хепдеде
энтәп йӛрен бир сӛвдегәрден тас бир араба йҥки дҥрли-дҥмен харытлары
алдым. Маркизми, герсогмы-- дереҗесини билемок, йӛне уллакан бир
эмелдарың ханы-маны элинден алнып сатыланында яңкы ыкманда
сатыгчы ҥстҥнден габат гелипдир. Патыша гаршы дилдҥвшҥге гатнашаны
ҥчин ол җенабың ӛзи сҥргҥне уградылып, галасы, ханы-маны, малымҥлки патышаның перманы билен кимекары эдип сатылыпдыр. Мен онуң
ярагларыныңам аҗайыпдан аҗайыбыны эле салдым. Ынха, муңа сув ялы
сапанча диерлер, тҥйс шазадалар мынасып яраг.Достум Минйо, сен
достум болаңсоң мен оны бары-егы кырк франка берип гойберйән.Мен он
франк йитирйән, оваррам достум.Белки сизе аркебуза-да герекдир...
--Ек, сапанча маңа боляр.Ол оклумыдыр?— дийип, Давид оңа пул оклап
дуршуна сорады.
20
--Хәзир оклап берерин. Эгер сиз ене он франк берсеңиз, мен әтияч дәри
хем гҥлле берип билҗек.
Давид сапанчаны голтугына салып, гӛни ӛйҥне гитди. Ивонна ӛйде ек
экен, соңкы гҥнлер ол кӛпленч гоңшы аялларың янына отурмага гидерди.
Ашхананың пеҗиндәки от кӛрәп янып дурды. Давид пеҗиң гапысыны
ачып, голязмасының даңысыны җыглым кӛзлериң ҥстҥне оклады.
Голязмаларың даңысы гҥпләп от алды, ялын товланып пеҗиң турбасында
бирхили гарылҗак сес эдип башлады.
--Гаргаларың гагылдысы—Шахыр аҗы йылгырды.
Ол ҥчегиң астындакы отагына гирип, гапысыны гҥрпҥлдедип япды.
Вернуа обасы шейлебир имисалалыга гарк болуп отырды, шол себәпли
обаның кӛп адамсы уллакан сапанчаның гҥңленч сесини эшитди.
Вернуаның илаты созангуйрук болуп Давидиң ӛйҥне эңдилер, олар
итеклешип-чомаклашып тҥпеңиң тҥссеси чыкян ҥчегиң астындакы отага
долдулар.
Эркек кишилер шахырың җесединиң—бетбагт гарганың ҥтҥк-елук болуп
гана боялан перлерининиң ҥстҥни япып, дҥшегине гечирдилер. Аяллар
эңегине җаң дакылан ялы ӛз хесретлерини айдып ярышярдылар. Бирнәче
гоңшы аял болса ылгашып шум хабары Иволга айтмага гитдилер.
Гӛрен ерине сокулып йӛрен билесигелиҗи бурны җенап Папиноны
хадысаның болан ерине илден ӛң гетирипди, ол ерде ятан сапанчаны
алып, гайгы-гама батып,онуң кҥмҥшден нагышларына хайран галып
сынлады. Ол кюрени гапдала чекип:
--Бу сапанчада җенап маркиз де Бопертюиниң машгала туграсы бар—
дийип пышырдап диен ялы айтды..
Хайнрих ХАЙНЕ
(немес шахыры)
ШАХЫР ФЕРДӚВСИ
21
1
Кимиң депесинден алтын,
Кимиңкиден кҥмҥш ягяр.
Элинде гарып-гасарың,
Тҥмен кҥмҥш болуп яняр.
Бейик шаның зыбанында,
Тҥменлер дӛнйәр алтына.
Салгыт йыгнап ша алтындан,
Алтын пайлаяр халкына.
Хемме шейле пикир эдйәр,
Шейле ол хеммәң гӛвнҥне.
Заманасна шҥкҥр эдйәр,
Бейик шахыр Фердӛвси-де!
Башлаяр бейик ―Шанама‖-Ол солтаның эмри биле.
Махмыт солтан берйәр вада:
Бир тылла пул хер сетирне.
Он еди яз гелип гечди,
Гҥлҥн ачды он еди яз.
Он еди йыл гҥл ышкында,
Ялңыз билбил урды перваз.
Гиҗе-гҥндиз айдым язып,
Фердӛвсиниң халы гитди.
Җандан эзиз намалардан,
Айдымлардан халы читди.
Васп эйледи хӛкҥмдарлаң
Дҥнйә долан ховаласын.
Диванына салды йыгнап,
Парсың әхли роваятын.
Мерди-мердан ил-улусың,
Герчеклең васпын эйледи.
22
Йигитлере ал салышын
Җадыгӛй пери-пейкериң.
Хер җҥмлеси гҥл-ләледи,
Бейди ал-яшыл рейханды.
Васп эйледи яз яйласы
Тер чемен ялы Эйраны.
Бакман Гурхана хем дине,
Җавудан айдым язярды.
Отдан рухлы Аташгәх дей,
Шахыр йҥреги янярды.
Йҥз мҥң бейитден ыбарат
Аҗап диван, бейик нама,
Тамам болансоң, китабын
Еллады бейик солтана.
Бу вака болды Газнада,
Хаммамдады гоҗа шахыр.
Чапарлар агыр газналы,
Фердӛвсини тапды ахыр.
Херсинде бир агыр хорҗун,
Херсинде бир ганар барды.
Шахырың чар яны генчден
Хармана дӛнҥп барярды.
Шахыр сабыр-такат биле,
Леззет аляр тылла-зерден.
Габы ачып, тисгинйәр ол,
Йылан чакан ялы бирден.
Ики йҥз мҥң кҥмҥш дирхем,
Ятыр ханха хорҗун-хорҗун.
Шахыр башын яйкап зордан,
Аҗы гҥлди, дишләп хырчын.
Гоҗа шахыр бӛлди ҥче,
23
Солтаның еллан генҗини
Аҗы гҥлки билен яйды,
Фердӛвси бар йигренҗини.
Генҗи дес-дең ҥче бӛлҥп,
Хер чапара берди бир пай.
Ҥчҥнҗисин хаммамчысна,
Ол шаларча япды серпай.
Хҥммет хаса алып эле,
Гитди ил-улсуң озаны.
Дервезеде йигренч биле,
Какып кӛвшҥниң тозанны.
11
―Эгер-де алдан болсады,
Солтан маңа берип вада.
Багышлардым, себәп алдав,
Тәзелик дәл бу дҥнйәде.
Вада берип, ымсындырып,
Махмыт ша мени ойнады.
Эден әхдин дҥнйә яйып,
Вазаң бермекден доймады.
Буйсанҗаң ол хем гӛрмегей,
Ягшызада каматы бар.
Депесинден дабанна чен,
Ол бир Хак халан хӛкҥмдар.
Махмыт солтан гадым Эйраның шасы,
Нурлы Гҥн дей бакып гӛзлериме мең,
Яланың душманы, Хакың солтаны ,
Песелди алнымда хут алдава чен!‖
111
Солтан Махмыт мейлисини гутаряр,
24
Калбында сӛйги хем асудалык бар.
Чҥвдҥримиң янда, зейтун астында,
Хӛкмҥрован отыр махмал яссыкда.
Хызмата гайымды эмелдар бары,
Отыр онуң йҥрекдеши Ансары.
Мермер гапда сачып мҥшки-энверин,
Ал гҥллер ловлаяр, сәмедип сериң.
Хурмалар учмахың хҥйри дей ылла,
Мейлисден мес болуп, хейҗана гелйә.
Сервилер меймирәп, дҥйшҥргәп гидйәр,
Ери ундуп, арша гӛвҥн йҥвҥрдйәр.
Бирден, киришлери гетирип җана,
Җады айдым саляр оны хейҗана.
Бирдемде солтаның гӛзлери яняр.
―Бу кимиң айдымы?‖ Нама яңланяр.
Ансары ахыры эдип айгыды—
Җогап берди: ― Фердӛвсиниң айдымы!‖
―Фердӛвсиң айдымы?‖ Гең галяр солтан,
―Шахырларың шасы нирде бу заман?‖
Солтанына җогап берйәр Ансары:
Шахыр хор яшаяр кӛп йыллар бәри.
Етде-гҥт гҥн гӛрйәр ватаны Тусда,
Бир гҥни хасратда, бир гҥни ясда.
Шол дем агыр пикре батды хӛкҥмдар,
Ол әхдинде дурманына ӛкҥнйәр.
―Ансары, берҗай кыл, шу дем перманы,
25
Йҥз гатыр, йҥз дҥйә басың энгамы!
Басың , лагыл-гӛвхер, алтындан-зерден,
Тамам генҗи-кәнден тайынлаң кервен!
Басың, байлыгыны җҥмле-җаханың,
Сайлап гыммат бахасындан бахасын.
Басың, гең-энайы харытлаң барсын,
Зҥмерредин, дҥрҥн-мерҗенин Парсың.
Зер чайылып, кҥмҥш-сим җәхекленен
Гап-гачлардан хем-де җәч чәйнеклерден.
Пил сҥңкҥдир кҥйзе, тылла баданы,
Гаплаң хамын, нагышланан хасаны.
Ибришим йҥпекден парча-шалыны,
Эйран халысыны--шӛхрат-шаныны.
Басың, харытларың говдан говусын,
Гылыч-гҥрзи биле сӛвеш совудын.
Онки саны арап атыны салың,
Елден йылдам, окдан йҥврҥгин алың.
Онки саны даяв хебеши гулы-Болсун хеммесиниң хҥнәрли эли.
Ансары, шол йҥклең барын җемле-де,
Туса сары угра демме-деммеде.
Туса барып, мениң саламым биле,
Барын бериң, шахырларың бейгине!
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Ykbal ýollary - 3
- Parts
- Ykbal ýollary - 1Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3872Total number of unique words is 21282.3 of words are in the 2000 most common words6.2 of words are in the 5000 most common words9.4 of words are in the 8000 most common words
- Ykbal ýollary - 2Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3816Total number of unique words is 22712.1 of words are in the 2000 most common words5.6 of words are in the 5000 most common words9.1 of words are in the 8000 most common words
- Ykbal ýollary - 3Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3760Total number of unique words is 21602.2 of words are in the 2000 most common words5.8 of words are in the 5000 most common words8.5 of words are in the 8000 most common words
- Ykbal ýollary - 4Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 838Total number of unique words is 6095.8 of words are in the 2000 most common words12.0 of words are in the 5000 most common words15.1 of words are in the 8000 most common words