Ykbal ýollary - 1

О Генри.
Терҗиме эден Нобатгулы РЕҖЕБОВ.
ЫКБАЛ ЕЛЛАРЫ
( хекая)
Алнымда дҥнйәниң еллары ятыр,
Нирәк барян?
Ышкым Даң йылдыз ялы
Сӛййән йҥрегиме гӛркезер елы.
Дӛвшҥп, даркашлардан гечер-де парран,
Дӛредерин айдым ялы ыкбалы!
Давид Минйоның чап эдилмедик гошгусындан.
Айдым тамам болды. Онуң сӛзлери Давидиңки, хеңи халк сазыды.
Мейхананың хемишелик мейхор мҥшдерилери ала шовхун эл чарпышдылар,
себәби ичилйән шерабың бахасыны яш шахыр Давид тӛлейәрди. Диңе
нотариус, җенап Папино айдымы диңләп отуршына башыны чалаҗа
яйкады, себәби ол ылымлы адамды, шерабам ӛз хасабына ичйәрди.
Давид даш чыкды, оба гиҗесиниң сергин ховасы мейханада шерабың
ысына сәмән серини тәмизледи. Шол бада онуң ядына Ивонна билен ирденки
сене-мене, җенҗел дҥшди: ек, ол барыбир мәхрибан ӛйҥни терк эдип, шаншӛхрат хем ыкрарыет агтарып, улы дҥнйә гитмек карарындан эл чекмеди.
― Энтек мениң гошгуларым дилден диле гечип, чавум юрда долансоң Ивонна
ирденки айдан якымсыз хем гӛдек сӛзлерине пушейман эдер‖ дийип ол
толгунып ӛзҥни кӛшешдирди.
Мейхананың бимесреп мейхорлары дийәймесең, бу махал обаның галан
илаты ука батыпды. Давид какасының җайына ябшырылып салнан отагына
ассырынлык билен гирип, герек болар ӛйден гейим-геҗимини, пукара
овкадыны дҥвҥнчеге дҥвҥп, чопан таягының уҗуна илдирип, таягыны эгнине
атды. Ол Вернуа обасындан узаян улы ела чыкды.
Давид агылда гәвҥш чалып ятан довар сҥрҥсиниң деңинден гечди, сҥри
атасыныңкыды, эмма мыдама оны Давид бакарды. Ол эл ялы кагыз тапса,
яйлада гошгы язмага отурарды, агыр сҥри болса агып-дӛнҥп отлар йӛрерди.
Давид Ивоннаның пенҗиресиндәки ышыгы гӛрди, шол бада-да онуң гӛвни
иңкисе гитди. Гиҗәниң бир махалына ченли янып дуран ышык эйсем Ивоннаның ирденки айдан сӛзҥне пушейман эдйәндигиниң, ӛртенйәндигиниң
аламаты дәлмидир... Ек, ек! Айгытлы карара гелинди. Онуң Вернуада кӛри
ек. Оңа бу обада дҥшҥнйән җанлы-җеменде ек. Улы дҥнйә узаян ел билен
рӛвшен гелҗегиңе бакан, ыкбалыңа бакан гадам урубер.
Айың кҥмҥш шугласына гарк болуп ятан дҥзлҥкде адыслара узаян ел
сҥрҥмчиниң кҥндесиниң ызы ялы гӛс-гӛниди. Вернуа обасының илаты бу ел,
хич болманда, Париҗе баряндыр ӛйдйәрдилер: шахыр гӛни ел билен гадам
уруп баршына Париҗе алып барян ел хакда кӛп гезек пышырдапды. Давид
хич хачан обасындан бейле даша гидип гӛрмәнди.
СОЛА СОВУЛЯН ЕЛ
Шейлеликде, үч лйе узан ел бирден Давиди улы алада гойды, себәби башга
бир көп гатнавлы улы ел онуң йөрәп барян елуны кесип гечди. Давид бир
салым ойланып дурды-да, сол тарапа барян ела дүшүп гидиберди.
Гиҗәниң чыгы дҥшен гумак елда айың ышыгына яңырак гечип гиден
арабаның ызы месе-мәлим гӛрҥнйәрди. Ярым сагатдан соң әпет каретаның
ӛзем гӛрҥнди. Дик байрың этегинден гечйән чайда агыр араба батыпдыр.
Арабакеш, арабаны уградып барян шатырлар ала гох болуп атлара гыгырярды, уянындан силкелейәрди. Елуң гырасында депесинден дабанына ченли
гара геен мәхнет адам билен юкаҗык япынҗасына чоланан сырдам зенан
дурды.
Давид дессине хызматкәрлериң эмелсиздигини дуйды. Ол узак пикир
этмән, беемчилиги ӛз ҥстҥне алды. Шатырлара гыгырмагы бес эдип, арабаның тигирлеринден итеклемеги, арабакеше болса ябыларың эндик эден
сесинде гыгырмагы табшырды: Давидиң ӛзем кувватлы герденини арабаның
ардына дирәп, бар гҥйҗҥни эдип дызады. Бирлешен гҥйчлер арабаны чайың
ханасындан гуры ере чыкарды. Шатырлар дессине ӛз орнуна гечди.
Давид дем салым нәме эдерини билмән дурды. Гара гейнен мәхнет киши
оңа гол булады. Ол ―Сиз карета мҥнерсиңиз‖ дийди: мәхнет адамың сесем
гӛвресине кыбап гаты гӛдеңсиди, эмма асылзада тербиеси зерарлы сесини
бирнеме юмшадярды. Онуң сесинде хӛкҥм этмәге, буйрук бермәге эндик
эден адамың әхеңи дуюлярды. Икинҗи ела яңланан буйрук бир пурсатда
Давидиң икирҗиңлемесини зым-зыя этди. Давид басганчага басды, ызкы
отургычда отуран зенаның судурыны чала сайгарды. Ол зенаның
гаршысында отурмак иследи, эмма кувватлы гҥңленч сес оны эркинден
җыда дҥшҥрди. ―Сиз зенаның янында отурарсыңыз!‖
Гара гейнен мәхнет адам агыр гӛвресини ӛңдәки отургыҗа гойберди,
карета дик байра чыкып башлады. Юкаҗык йҥпек япынҗа чоланан зенан
ҥсти япык каретаның бурчуна гысылып, сес-седасыз отырды. Давид
гараңкыда зенаның гаррылыгыны, яшлыгыны аныклап билмән кӛсенйәрди,
эмма онуң гейим-геҗиминден кҥкейән нәзиҗек мҥшки-энвериң йити ысы
шахырың фантазиясының шемалыны етирди,
ол пынхан япынҗаның
астында нәзенин кадды-каматлы аҗайып гӛзелиң отурандыгына кемсиз
ынанды. Бейле ослагсыз вака шахырың шахырана арзув-хыялларында хәлишинди болуп гечйән хадысады. Эмма ол бу пынханлыгың ачарының ниредедедиги, нәмедедигини билмеди, себәби ол карета мҥнели бәри елдашларының хич бири дил ярманды.
Бир сагатдан ол каретаның пенҗиресине середип, хайсыдыр бир шәхериң
кӛчесинден баряндыгыны аныклады. Бир салымдан ҥсти елагчылы араба
2
гараңка гапланып отуран уллакан җайың янында сакланды: шатырларың
бири ере бӛкҥп, япык җайың гапысыны ары кӛен ялы юмруклап башлады.
Екарда гӛзенекли бир пенҗире гиңден ачылып, ондан башы ятыш гаплы бир
келле гӛрҥнди.
--Гиҗәниң бимахал чагы арасса адамларың гапысыны какып бимаза
этмәңиз нәме? Асыллы елагчылар гиҗәниң ичинде бейдип энтешип йӛрмейәр. Гапыны юмруклап дурманы бес эдиң-де, оварра болуң.
--Саңа гапыңы ач дийилйәр!—шатыр эйменч гыгырды.—Гапыңы ач,
җенап маркиз де Бопертюи гелди!
--Вах! Он мҥң ела ӛтҥнч сораян җенап маркиз! Мен гарыбы багышлавериң! Ким пикир эдер гиҗәниң бир махалы җенап маркиз гелер ӛйдҥп...
Шу демде ачян мерхеметли җенабым, ӛйҥмем, ӛзҥмем сизиң ыгтыярыңызда...
Зынҗырың шыңңырдысы, агыр теммәниң җыгылдысы эшидилип, гапы
гиңден ачылды. Босагада еңил-елпай гейнен эли шемли киши—―Кҥмҥш
мытара‖ мейханасының эеси совукдан хем горкудан яңа саңңылдап, сазанаклап дурды.
Маркизиң ызы билен Давид каретадан дҥшди. Маркизиң ―Ханыма кӛмек
эдиң‖ диен буйругы гҥңленч яңланды. Шахыр буйруга боюн сунды. Ол
ханыма каретадан дҥшмәге ярдам эденинде пенҗесинде зенаның эйҗеҗик
элиниң сандыраяндыгыны дуйды. ―Җая гириң‖ тәзе перман яңланды.
Олар мейхананың гиң залына гирдилер. Улы залда узабоюна әпет дуб
столы гойлупдыр. Гара гейнен мәхнет адам гапа якын ерде бир отургыҗа
чӛкди. Зенан болса, ылла эсси айылып барян ялы, дивара якын отургычларың
бирине ӛзҥни гойберди. Давид бу махал олар билен хошлашып, ӛз елуна
гитмегиң пикирини эдйәрди.
--Монсенйор—дийип, мейхананың эеси ики бҥкҥлип, җенаба тагзым
этди—Э-эгер-де мен б-б-бейле б-б-бейик мертебә мынасып б-б-болҗагымы
б-б-биленимде, сизи мынасып гаршыламага тайынланардым. Сизе шерап хем
ав яхнасыны т-т-теклип этмәге эҗаза б-б-бериң.
--Шем гетириң!—маркиз пенҗесиниң поссук бармакларыны гиңден ачып,
ӛзҥне мувапык херекет эдип гыгырды.
--Х-х-хәзириң ӛзҥнде, алы җ-җ-җенабым!—мейхананың эеси алты саны
шем гетирип, отлашдырып столуң ҥстҥнде гойды.
--Җенабым, б-б-бургунд шерабымдан дадып гӛрмек ислемейәңизми, ачылмадык челегим бар...
--Шем гетириң! –Маркиз ене бармакларының арасы гиңден ачык пенҗесини ӛңе узадып гҥңленч гыгырды.
--Гуллук... ылгаян...учян җ-җ-җенабым.
Хоҗайын ене алты саны шеми гетирип, бири-биринден отлап стола
гойды. Маркизиң дагың гаясы ялы мәхнет гӛвреси стулың ҥстҥнде гҥберип
гӛрҥнйәрди. Онуң еңиниң гардан ак манҗетини хем ак якасыны хасап
этмесең, дабанындан депесине ченли гара гейимдеди. Хатда шпагасының
дессесине, гынына ченли гарады. Онуң текепбирден гедем кешби барды.
Муртуның товланып екарлыгына гойберилен учлары йигренҗи яңсы билен
янян гӛзлерине гирәйҗек-гирәйҗек болярды.
3
Зенан гымылдаман отырды, Давид инди онуң новҗувандыгыны, йҥрегиңи
гозгап, җаныңы алып барян җадылы гӛзелдигини гӛрйәрди. Мәхнет маркизиң
гӛклериң гҥммҥрдиси ялы гҥңленч сесини эшиден Давид овадан гызың
перишан йҥзҥнден гӛзҥни айырды.
--Сениң адың ве кесбиң нәме?
-- Давид Минйо. Мен шахыр.
Маркизиң товлам-товлам муртуның учлары гӛзлерине голайлады.
--Нәмәниң хасабына яшаяң?
--Мен шахырлыкдан дашгары чопанам. Какамың сҥрҥсини бакян—дийип,
Давид темегини галдырып, башыны белент тутуп гҥрледи, йӛне онуң
яңаклары ал ӛвҥсди.
--Маңа гулак гой, чопан хем шахыр, билер болсаң сениң несибәңден ӛрән
улы багт чыкды. Бу новҗуван гыз мениң җигим ханым Люси де Варени. Ол
танымал асылзада машгаласындан, онуң диңе ӛз ыгтыярында йылда он мҥң
франк гирдеҗиси бар. Онуң зиба гӛзеллигини болса ӛзҥң гӛрҥп дурсуң. Эгер
буларың әхлиси бирлешип, сениң чопан йҥрегиңи авлап бенди эден болса,
екеҗе сӛз айтдыгың— гӛзел ханым сениң машгалаң боляр. Мениң сӛзҥмиң
арасыны бӛлме. Шу гҥн агшам мен бу зенаны виконт де Вилморың галасына
алып бардым, мунуң эли виконта вада берлипди. Мыхманлар җем болупды:
руханы муны асылзадалыгы хем байлыгы бабатда ӛзҥне кыбап киши билен
никасыны гыймага тайярды. Ынха, бирден мәхрабың янында дуран уям,
дашындан гӛрәймәге асыллы, диен эдиҗи бу асылзада гыз маңа гаплаң ялы
топулып, мени евузлыкда, залымлыкда хем шер ишлерде айыплап,
кераматлы дин хадымының янында мунуң адындан виконта берен сӛзҥми
сындырды.
Мен шол дем он мҥң мелгуның, йҥз мҥң иблисиң адындан касам эдип, шу
гиҗе ӛңҥмден чыкан илкинҗи адама—исле шазада, исле кӛмҥрчи, исле
огры болсун, маңа пархы ек, уямы дурмуша чыкарҗакдыгыма әхт этдим.
Чопан, сенем илкинҗи болуп ӛңҥмден чыкдың. Ханым хӛкман шу гиҗәниң
ичинде никасы гыйлып, дурмуша чыкаймалы. Сен гӛвнесең саңа, егса-да
башга бирине. Саңа пикирленмәге он минут пурыҗа берйән. Сӛз айтҗак
болуп азара галма, совал берибем йҥрегиме дҥшҗек болма. Чопан, он минут,
ханха эййәм ол гечип башлады.
Маркиз поссуҗак бармаклары билен столда деп чалып башлады. Онуң
мысаласы айгытлы нетиҗә гарашян маска ӛврҥлди. Аслында, маркизиң
мәхнет гӛвреси, болуп отурышы пенҗирелери, гапылары мәкәм япык әпет
даш тама меңзейәрди. Давид нәмедир бир зат айтҗак болды, эмма җенабың
газаплы гарайшыны гӛренинден сӛзлери бокурдагына тегек болды. Ол
яшаҗык зенаның янына барып, тагзым кылды.
--Ханым, сиз мениң чопандыгымы эшитдиңиз—Давид хайран галды:
новҗуван җенаның гӛзеллиги, кадды-каматы онуң суссуны басаймалыды,
Давид утанаймалыды, эмма ол сӛзлери шейле еңил айдярды.—Мен чопан,
йӛне арам-арам арзув-хыялымда ӛзҥми бейик шахыр хӛкмҥнде гӛрйән.
Шахыр диймек гӛзеллиги сӛймек , гӛзеллиге тагзым этмек ахыры, мен
4
гӛзеллиге учрамда арзувларым ганат ачяр. Мен сизе нәдип гуллук эдип
билерин, ханым?
Овадан гыз балкылдап янян перишан гӛзлерини Давиде дикди. Чопаның
ачык хем ылхамдан нурланан йҥзи айгытлы пурсатда берк карара гелен
гайдувсыз адамың кешбине меңзеди, онуң кувватлы хем бердашлы гӛвреси,
мавы гӛзлериндәки рехимдар дертдешлик, белки-де, кӛп махаллардан бәри
мәхре хем хош сӛзе зар болан аҗайып зенаны шейле бир толгундырды, хатда
онуң овадан гӛзлери дессине ярым-яш болды.
--Җенап –гыз ювашҗа гҥрледи.—Мениң гӛвнҥме, сиз догручыл хем мәхрибан адам. Бу җенап мениң агам, какамың сҥйтдеш доганы хем ери-гӛгҥң
арасында мениң еке-тәк хоссарым. Ол мениң эҗеми сӛййәр, мени болса
итден бетер йигренйәр, себәби мен эҗеме ӛрән меңзеш. Агам мениң яшан
ӛмрҥми дуршуна җебри-җепа, соңсуз сҥтеме ӛвҥрди. Мен хатда онуң
газаплы гарайшындан хем горкуп, мундан ӛң хич хачан онуң гаңыршына
гайтмага милт эдип билмәндим. Эмма шу гҥн агшам ол мени менден ҥч эссе
улы гарры адама дурмуша чыкарҗак болды... Җенап, мен зерарлы шейле
бишейкел ягдая дҥшениңиз ҥчин мени гҥнертлемәвериң. Сиз, элбетде,
агамың бу кемакыл теклибинден йҥз ӛвҥрип билерсиңиз. Йӛне хер нәмеде
болса, яңкы айдан йҥрекдеш сӛзлериңиз ҥчин миннетдарлык айтмага маңа
ыгтыяр эдиң. Кӛпден бәри хич ким мениң билен шейле мылакатлы гҥрлешмәнди.
Шахырың гӛзлеринде рехимдарлыкдан башга нәхилидир бир бейик дуйгы
алавлады. Гӛрнҥшине гӛрә, ол хакыкы шахыр болмага чемели, себәби
Ивонна дҥйбҥнден унудылды: нәтаныш гызың нәзенин гӛзеллиги терлиги,
тәмизлиги, эйҗеҗиклиги билен шахыры ӛзҥне бендиван этди. Гыздан
кҥкейән мҥшки-энвериң йити ысы шахырың калбында энтек башдан гечирмедик дуйгуларыны оярды. Ол серви камат гыза эзиз назарыны салды,
овадан җенан болса йигидиң мәхир-мухаббетден долы бакышындан гҥл-гҥл
ачылыпды.
--Он минутда мен кӛп йылларың довамында буйсанч билен эле салып
билҗек багтыма етйән—Давид ынамдар гҥрледи.—Ханым, мен сизиң кеч
ыкбалыңыза дӛземок дийсем-- мениң ялан сӛзледигим болар. Ек, мен сизи
сӛййән. Сизиңем сӛймегиңизе гарашмага мениң хукугым ек, эмма сизи бу
залымың пенҗесинден алмага вели, маңа ругсат эдиң. Ким билйәр,
узагындан сизиңем мени сӛймегиңиз ахмал. Мен пикир эдйән, ынанян: мениң
рӛвшен гелеҗегим бар. Мен ӛмҥр боюма чопан болуп йӛрмен ахыры. А
хәзирликче, мен сизи бҥтин йҥрегим билен сӛерин, сизиң дурмушыңызың
бейле паҗыгалы хем хасратлы болмазлыгы ҥчин әхли тагалланы эдерин. Сиз
маңа ыкбалыңызы ынанмага хет эдип билҗекми, ханым?
--Вах, сиз маңа дӛзмезчилик зерарлы ӛмрҥңизи пида эдйәрсиңиз!
--Ек! Мен сизи сӛййән! Вагт тҥкенип баряр ханым.
--Соң сиз пушейман эдерсиңиз хем мени йигренерсиңиз.
--Мен диңе сизиң багтлы болмагыңыз ҥчин, сизе мынасып болмак ҥчин
яшарын.
5
Гызың эйҗеҗик эллери япынҗадан чыкып йигидиң гӛдеңси пенҗесине
дҥшди.
--Мен сизе ыкбалымы ынанян—гыз пышырдады—белкем, сӛйги сизиң
пикир эдишиңизден хас ир гелер. Җенап агама айдың. Мен онуң айылганч
назарының эмринден гутулсам, белки, мен буларың әхлисини басым унударын.
Давид маркизиң янына барды. Мәхнет гара гӛвре чала гобсунды, онуң яңсылы назары дивар сагадына гӛнҥкди.
--Ики минут галды. Чопана бай хем овадан гыз билен никалашмак
карарына гелмәге секиз минут етерлик болды! Хова, онсоң чопан, сен бу
гызың әри болмага разымы?
Давид буйсанҗаң башыны белент тутуп, мердана гӛрнҥше гирди:
—Ханым маңа дурмуша чыкмага разы болуп, мени бейик мертебә гӛтерди.
--Аҗап айдылан сӛз!—Маркиз хайкырды.—Җенап чопан, сизде асылзадалыкдан аламат бар. Гепиң кҥле ери, ханымың биҗесинден хас пес белабетерем чыкып билерди. Инди болса дин хадымы билен он мҥң мелгун эҗаза
берен дессине бу иши тамамлалың!
Маркиз шпагасының дессеси билен дуб столы урды. Дуршы биле саңңылды
болуп мейхананың эеси зала гирди: ол маркизе яранҗак болуп ене бирнәче
шем гетирен экен.
--Руханыны гетир! Гидишиңден гелшиң чалт болсун! Дҥшҥндиңми? Он
минудың ичинде алнымда руханы дикигазык болсун, егса... –маркиз арлап,
хӛкҥм эйледи.
Мейхананың эеси шемлери ташлап, залдан атылып чыкды.
Укусындан долы ачылып билмедик хҥвҗҥк сач-сакаллы руханы ылгашлап
гелди. Ол дессине Давид Минйо билен Люси де Варени никадан гечирди,
маркизиң оклан алтыныны гапып, җантайына атып, ене гиҗәниң тҥмлҥгине
сиңип гитди.
--Шерап!—маркиз бармакларының арасы гиңден ачык горкунч пенҗесини
мейхананың эесине узадып, буйрук берди.—Бадалары долдур!
Ялпылдашып янян шемлериң ӛчҥгси ягтысында маркизиң гахар-газапдан
хем гедемликден ярадылан гӛвреси дагың әпет гаясы ялы столуң ҥстҥне
эгилди, ол уясына дергазап середенинде онуң кӛне сӛйгҥсиниң ятламасы
гӛзлеринден зәхер болуп чабраян ялыды.
--Җенап Минйо,--ол булгурыны гӛтерип сӛзе башлады—Сиз шерабыңызы
ичмезден бурун, маңа гулак гоюң. Сиз тутуш ӛмрҥңизи гурт болуп ичинден
ийҗек зенана ӛйлендиңиз. Онуң ганында, эмер-дамарында гап-гара яланың,
неҗис этмишлериң лагнаты бар. Ол сизиң депәңизден бедбагтлык хем
масгарачылык индерер. Онуң овадан гӛзлеринде, нәзенин гӛвресинде иблис
отыр, иблис онуң дили билен гҥрлейәр, ол сизиң ялы дайханың энтерпелегини ӛвҥрип, дурмушыңызы довзаха ӛвҥрер. Ынха, сизиң гелҗекки багтлы
яшайшыңызың кепили, җенап шахыр. Инди ичиң. Ханым, ахыры мен сизден
дындым-ов.
Маркиз мейини ичди. Хамана дуйдансыз тыг ярысы салнан ялы, овадан
ханым йҥрекпаралайҗы сес билен иңңилдеди. Эли булгурлы Давид ҥч әдим
6
әдип, маркизиң габат гаршысына гечди. Шу пурсат оны ким гӛрсе-де чопандыр ӛйтмезди.
--Җенап, сиз яс-яңы маңа ―җенап‖ дийип мени белент мертебә гӛтердиңиз.
—Давид ӛрән асуда гҥрләп башлады.-- Асылзада ханыма ӛйленмегим кәбир
меселеде мени сизи дереҗәңизе голайлашдырандыгына , айдалы, гӛни дәл-де
гыйтаклайын болса-да, келләме гелен бир ишде җенап монсенйор билен дең
дереҗеде гҥрлешмәге хукук берйәндигине ынам эдип билеринми?
--Ынам эдип билерсиң, чопан –дийип, маркиз йигренч билен яңсылады.
--Эгер шейле болса—Давид булгурындакы шерабы гӛни маркизиң гӛзлерине серпди—белки, маңа сизиң билен урушмага-да хукук берерсиңиз.
Маркиз дергазап болды, ол гӛклериң
гҥммҥрдиси ялы гҥңленч
хайкырды. Онуң аррылдысы лагнат болуп зала долды. Ол гара гынындан
шпагасыны чыкарып, энтек залдан чыкып етишмедик мейхана эесине
гыгырды.
--Ол хайвана шпага бериң!
Маркиз зенана тарап ӛврҥлип, айылганч овазы билен гҥлди, гыз гӛргҥлиниң
йҥреҗиги чага кирпи ялы дҥйрҥкди. Ол:
--Ханым, сиз агаңызы кӛп дерди-алада гойярсыңыз. Мен сизи бир гиҗеде
әре чыкарып, шол гиҗе хем дул гоймалы болдум.
Давид гызарып-бозарып:
--Мен гылычлашып билемок—дийди.
--Гылычлашып билемок--дийип, маркиз яңсылап, онуң дегнасына дегди.—
Эйсе биз гарамаяк наданларың эдиши ялы бири-биримизи таяклап эйимизи
етирмелими? Эй,Франсуа! Мениң сапанчаларымы гетир!
Франсуа ылгап гидишине каретадан ялпылдап дуран дашы кҥмҥш билен
безелен ики саны уллакан сапанчаны гетирди. Маркиз онуң бирине чопана
зыбырдатды.
--Столуң ол башына барып дур!—дийип, маркиз дергазап гыгырды—
Чопанам сапанчаның гулагыны гысманы башаряндыр. Маркиз де Бопертюиниң окундан ӛлмек багты хер ӛңетене миессер эдибем дуранок.
Чопан уллакан дуб столуның бир четине, маркиз бейлеки четине гечди,
олар гапма-гаршы дурдулар. Горкусындан яңа хайяды гӛтерлен мейхана
эеси меҗалсыз бармакларыны сандырадып, самрап башлады.
--А-алы җ-җенабым, Исаның ха-хакына! Мениң ӛйҥмде дәл! Мениң ӛйҥмде
ган дӛкмәң, мени тоздурарсыңыз... Ган дӛкҥлен мейханама мҥшдери гелмез!..
Маркизиң дергазап назары мейхана эесиниң дилини баглады.
--Зҥвветдин!—Маркиз де Бопертюи гыгырды.—Дишлериңи шакырдадып
дурмаңы бес эт! Эгер башарсаң бизе сигнал бер.
Мейхананың хоҗайыны ики дызына йыкылды. Онуң еке сӛз айтмага
рагваты екды. Эмма ол олары ӛйҥнде атышдырмаҗак болуп нәхилидир бир
аламат эдйән шекиллиди. Себәби онуң ӛйҥнде дуэл болса онуң мейханасы
тозярды. Яшаҗык зенан ӛрән айыл-сайыл:
--Сигналы мен берерин—дийди. Яңыҗа дурмуш гуран овадан гыз Давидиң
янына барып, адамсыны эзизләп огшады. Гызың гӛзлери балкылдап,
7
яңаклары ал-элван ӛвҥсди. Ол диварың янына барып санамага башлады,
гаршыдашларың сапанчасының нили галып, бирек-биреге гезелди.
--Элипбийде языланлары язмалы.
Ики сапанча-да бир бада диен ялы гӛчди, залда гойлан сан-саҗаксыз
шемлериң ялны екеҗе гезек тисгинип, ыранып гитди. Маркиз бармаклары
гиңден ачылан сол пенҗесини столың эрңегине дирәп яңсылы йылгырярды.
Давидем ӛңкҥси ялы дим-дик дурды: ол эмай билен йҥзҥни ӛвҥрип,
назарыны овадан зенана дикди. Бирденем гейимасардан гачан кӛйнек ялы
сес-селемсиз ере язылды.
Яңыҗа дурмуша чыкып, эййәмем дул галан гелин горкудан хем хасратдан
яңы җынссыз гыгырып, Давидиң янына ылгап барып, онуң ҥстҥне эгилди. Ол
адамсының ярасыны сынлап, башыны галдырды, онуң овадан диделеринде
ене овалкы паҗыгалы гам-гуссасы пейда болды.
--Гӛни йҥрегинден—дийип, зенан пышырдады.—Онуң эзиз йҥрегинден!
--Карета мҥнҥң!—Маркизиң элхенч сеси җайда гҥммҥрдәп гитди.—Ҥмҥштамша ченли мен хер эдерин-хесип эдерин, эмма сенден дынарын. Шу гиҗе
сен ене әре чыкарсың, эмма индики адамың ӛлмез. Эзизим, мен сени
кимдигине гараман илкинҗи душана чатарын: гаракчы-галтаман болса-да,
дайхан болса-да, маңа пархы ек. Эгер елда бизе хич киши душмаса, мен сени
дервезәни ачан гапыгулуна әре берерин. Араба мҥнҥң!
Ӛлсе-де пис пыглындан дӛнмеҗек маркиз, юкаҗык япынҗасына чоланан
зенан, эллери сапанчалы шатыр дагы гарашып дуран карета йӛнелдилер.
Арабаның агыр тигирлериниң гҥңленч сеси укулы кӛчеден яң болуп барярды. ―Кҥмҥш мытара‖ мейханасының эесиниң аклы чашып, ӛлен шахырың
җесединиң янында нәме эдерини билмән сазанаклап отырды. Йигрими дӛрт
саны шемиң ягтысы ялпылап дуран столуң ҥстҥнде танс ойнаярды.
САГА СОВУЛЯН ЕЛ
Шейлеликде, үч лйе узан ел бирден Давиди улы алада гойды, себәби башга
бир көп гатнавлы улы ел онуң елуны кесип гечди. Давид бир салым ойланып
дурды-да, саг ела дүшүп гидиберди.
Давид елуң нирә баряныны билмейәрди, эмма ол шу гиҗе мҥмкин болдугындан Вернуадан ара ачмалыды. Ол бир лйе ел гечип, уллакан галаның
янына барды, гӛрнҥшине гӛрә ол ерде яңыҗа улы дабара тамам болупды.
Галаның әхли пенҗирелеринде ышык янярды: нагышланан уллакан даш
дервезеден чыкып гиден мыхманларың кареталарының тозаны ыгым-сагым
гӛрҥнйәрди.
Ене ҥч лйе ел гечен Давид ядап-ерулды. Ол елуң якасына сенубер агаҗының
пҥр-пудаклы шахаларыны дҥшенип ымызганды, соңра ене нәбелет елы
билен гидиберди.
Ол бәш гҥнләп шол уллакан ел билен гитди: ядаса, тебигатың ӛзи ҥчин
тайярлан от-чӛплеринден дҥшек эдинип ятды, кәте дайханларыңка мыхман
8
болуп, оларың гара чӛрегинден гарбанып, саман-сыпалда ятды. Сувсаса,
чешме-чайың җана шипа сувундан чопан бадасыны долдурып ичди.
Ахыры ол уллакан даш кӛпрҥден гечип, бейлеки адамлара гараныңда,
шахырлары демиртикенли я лавр җыгасы билен хас арзылаян ала-шовхун
шәхере етишди. Арабаларың тигирлериниң хем пыядаларың аяк сеслерине
гарышдырып, Париҗ
якымлы гаршы алыш айдымыны пессай сесде
айданын-да Давидиң дем алмасы йыгҗамланды.
Давид Конти кӛчесинде ерлешен гадымы даш җайың екаркы ҥчегинде
бир отагы кирейине алыпды, ӛзем кӛне отургычда отурып, гиҗе-гҥндиз
гошгы гошярды. Бир махаллар бу кӛчедәки кашаң җайларда шәхериң ваҗып
хем танымал асылзада адамлары яшапды, инди болса ол кӛне җайлар
тозгунчылыгың, гарып-гасарлыгың ызы билен гелйән гарып-гасарлара
месген болуп хызмат эдйәрди.
Бу кӛчеде ерлешйән дашдан җайлар уллаканды, оларың бирничесинде кереп
гурян дҥшдҥшлерден, тот-тозандан башга зат галмадык-да болса, олар
шиндем гадымкы ховалалы белентлигиниң аламатыны саклап отырды.
Гиҗелер гылычларың сеси, бир мейханадан икинҗи мейхана гӛч эдйән
мейхорларың сермест гохы яңланярды. Бир махаллар мертебели дҥзгҥннызамлы кӛчеде инди серхошларың гыкылыгы, гӛдек гох-галмагаллар хӛкҥм
сҥрйәрди. Давид хут шу кӛчеде ӛзҥниң гарып гапҗыгына лайык отагда
месген тутупды. Ол гҥндиз Гҥнҥң ягтысында, гиҗе шемиң ышыгында ирмәнарман шыгыр язярды.
Бир гҥн ол ҥйтгевсиз дҥнйәниң иер-ичеринден чӛрек, дорог билен бир
чҥйше арзанбаха чакыр алып ӛйҥне доланыпды. Давид тукат басганчаклардан отагына чыкып гелйәркә гарашылмаян ягдая, шейле бир овадан
зенана, хатда шахырларың чырпынып дуран арзув- хыялларында-да беян
эдип билмейән яшаҗык зенанына учрады. Зиба зенаның эгниндәки узын
япынҗасының ӛңи ачылып, гымматбахадан непис кӛйнеги гӛрҥнйәрди.
Зенаның серине гелен зерре пикирем онуң дуры гӛзлеринде шӛхлеленйәрди.
Анҗайын зенаның гӛзлери бирде тегеленип, чаганыңкы ялы садалач, бирдеде сыган гызының гӛзлери ялы нәз билен сҥзҥлип, ӛзҥне бенди эдип
ташлаярды. Яшаҗык зенан бир эли билен беземен кӛйнегиниң этегини
сәхелче гӛтерип, лента багҗыгы чӛзҥлен узын ӛкҗели кичиҗик кӛвшҥни
гӛркезди. Аперин, гӛр ол нәхили ылахы пери-пейкер! Хей, оңа нәзиҗек
билини эпмек болармы, ол зиба гӛзеллиги билен гӛзлери гӛнендирмәге хем
перман бермәге дҥнйә инен мелике ахыры!
Белкем, ол Давидиң гелйәнини гӛрҥп, онуң хемаятына гарашып дуран болса
герек.
О! Овадан зенан екаркы гата чыкылян басганчакларың ортасында дураны
ҥчин ӛзҥни багышламагы җенапдан хайыш эдйәр! Эмма онуң ӛкҗелиҗе
кӛвши...Дийсең йигренҗи! Ери, о кӛвше нәме айдып диерсиң! Хемише шол
лентадан багы чӛзҥлип дур-да. О, эгер җенап тапбилер мәхрибан киши
болсады!
Гызың эйҗеҗик аяҗыгындакы кӛвшҥң хәли-шинди чӛзҥлйән багҗыгыны
даңып дуран шахырың бармаклары сандыраярды. Шахыр нәмәлим бир
9
ховсаланы дуюп, дессине отагына юмлукҗагам болды, эмма аҗайып гӛзелиң
ала гӛзлери сыган гызыныңкы ялы нәз билен сҥзҥлип, Давиди ӛзҥне бенди
эдип ташлады. Давид басганчагың сӛесине япланды, онуң элинде арзанбаха
чакыры барды.
--Сиз нәхили мылакатлы экениңиз—анҗайын гыз йылгырып сорады.—
Җенап, сиз, мегерем, шу җайда яшаянсыңыз?
--Ховва, ханым, мен шу җайда яшаян.
--Мегерем, сиз ҥчҥнҗи гатда яшаянсыңыз?
--Ек, екарда ханым.
Овадан зенан бирден голҗагазыны салгап гойберди.
--Багышлаң. Ерликсиз совал бердим. Җенап мени багышлар дийип тама
эдйән. Сизиң ниреде яшаяныңызы сорамак дҥйбҥнден гелшиксиз-дә.
--Айдяныңыз нәме, ханым. Мен...
--Ек,ек, гереги ек. Мен инди гӛдек хата гойбереними билйән. Эмма мен
нәдейин: шу җаям, шу җай билен баглы әхли затларам мени ӛз гҥнҥме
гоянок. Бир махаллар бу җай мениңкиди. Мен хәли-шинди бу җая гелип,
гечип гиден багтыяр гҥнлерими ятлаян. Гой, бу мениң ӛзҥми акламага
делилим болсун.
--Сизе ӛзҥңизи акламагың зерурлыгы ек...Маңа гҥрлемәге ругсат эдиң—
Давид сакавлап гҥрледи.—Мен иң екаркы гатда, басганчакларың гутарян
ериндәки кичиҗек отагда яшаян.
--Алынкы отагдамы?
--Ек, ханым, ардындакыда.
Гӛвни гиңән адамың хашшлдысына меңзеш еңилҗек дем алыш эшидилди.
Ханымың гӛзлери ене тегеленип, садалач гӛрнҥше гирди:
--Мен сизи мундан артык эгләп дурмайын, җенап—Мениң җайыма говуҗа
середевериң. Вахей! Ол инди диңе ятламаларымда мениң җайым. Саг болуң,
эден ягшылыгыңыз ҥчин гаты миннетдардырын.
Зиба зенан ызында овадан йылгырышыны хем ҥстҥне сепинен мҥшкиэнвериниң йити ысыны ядыгәр галдырып гитди.
Давид ылла дҥйшҥң ичинден барян ялы басганчаклардан екарык галярды.
Бир салымдан дҥйш зым-зыя болды, эмма онуң эзиз йылгырышы хем мҥшкиэнвериниң йити ысы Давиди ызарлап, онуң ынҗалыгыны алды дурды.
Нәбелли зенаның сырлы кешби җадылы гӛзлер хакда мерсийәни, илкинҗи
бакышда дӛрейән сӛйги айдымыны, бендиван эдиҗи зҥлплер хакда оданы,
эйҗеҗик аякдакы гырмызы багҗыклы кӛвҥш хакда сонети язмага онуң
ылхамыны җошдурды.
Гӛрнҥшине гӛрә, ол хакыкы шахыр экен, себәби Ивонна бир эййәм
унудылыпды. Нәзенин җенаның гӛзеллиги тәмиз терлиги, анҗайынлыгы
билен оны бендиван эдипди. Зиба гӛзелден кҥкейән хошбой ыс шахырың
калбында шинди башдан гечирмедик нәмәлим дуйгуларыны оярды.
ххх
10
Бир гҥн агшам шол җайың ҥчҥнҗи гатындакы ӛйлериң биринде столуң
башында ҥч адам отырды. Ӛйҥң бар гош-голамы ҥч отургычдан, ҥсти янып
дуран шемли столдан ыбаратды. Ол ҥчҥң бири депесинден дабанына ченли
гара гейнен мәхнет пыядады, онуң дашындан гедем кишидиги гӛрнҥп
дурды.Товланып гойберилен муртуның учлары йигренҗи яңсы билен бакян
гӛзлерине гирәйсем диййәрди. Онуң гаршысында яшаҗык зенан отырды:
зенаның овадан гӛзлери бирде тегеленип, чага гӛзлери ялы сада болярды,
бирде нәз билен сҥзҥлип, сыган гӛзлери ялы бендиван эдип ташлаярды,хәзир
болса ол гӛзлер шӛхрада сувсан дил дҥвҥшиҗиниң гӛзлери ялы янярды.
Ҥчҥнҗи пыяда гарадангайтмаз батыр, сабры-карары гутарып, агзындан от
совурян гылычгемренди. Гара гейнен мәхнет пыяда билен зенан оңа капитан
Дерол дийип йҥзленйәрдилер.
Капитан столы юмруклап, бирнеме гахар-газабыны җылавлап:
--Шу гиҗе! Ол яры гиҗеки ыбадата гиденинде мен онуң егуна янарын!
Биманы дилдҥвшҥклер халыс йҥрегиме дҥшди. Бессир, шертли белгилерден,
шифрлерден, пынхан йыгнанышыклардан ве шоңа меңзеш болгусыз гӛргабырлардан дойдум. Догручыл дӛнҥк болалың. Эгер Франсия ондан дынҗак
болса, оны дузага дҥшҥрҗек, тора габаҗак болуп йӛрмән, мен оны ачыкдан
ачык ӛлдҥрерин. Ынха мениң ахыркы сӛзҥм. Мен ӛз сӛзҥми иш биленем
дурмуша гечирерин. Мен оны ӛз эллерим билен ӛлдҥрерин. Шу гиҗе ол
килисә ыбадата гиденинде.
Зенан капитана нәзенин назарыны салды. Зенан халкы хатда дилдҥвҥшиҗи
боланында хем биманы эдерменлигиң алнында баш эгйәр-дә! Гара гейнен
эркек киши муртуның учларыны товлап гойберип, асылзада тербиесини
аланы ҥчин егындан гарылҗак сесини бираз юмшадып гҥрледи:
--Гадырдан капитан, шу сапар мен сизиң билен долы ылалашярын. Мундан
артык гарашмагың хаҗаты ек. Кӛшк горагчыларының арасында бизе вепалы
ынамдар адамлар етерлик бар, диңе батыргай херекет этмегимиз герек.
--Шу гиҗе—капитан Дерол яңадан столы юмруклап гайталады.—Сиз мениң
диййәними эидйәңизми, маркиз: мен оны ӛз эллерим билен ӛлдҥрерин.
--Эгер шейле болса, онда бизе бир меселәни чӛзмек галяр--дийип, маркиз
пессай сес билен гҥрледи.—Кӛшкдәки тарапдарларымызы хабардар эдип,
олара шертли аламаты дуйдурмагымыз герек. Бизе иң вепадар адамлар
патышаның каретасыны угратмалы. Эмма шу махал ким гҥнорта дервезә
бармагың хӛтдесинден гелип билер? Олары хәзир Рибо гораяр: оңа бизиң
хатымызы говшурып болса, ишиң битдиги!
--Хаты мен уградып билерин—Зенан чҥрт-кесик сӛзледи.
--Графиня, сизми?—маркиз
агыр габагыны гӛтерип сорады—Сизиң
вепалылыгыңыза сӛз ек, оны биз билйәс, эмма...
--Маңа гулак гоюң!—Овадан зенан еринден туруп, эйҗеҗик голуны стола
дирәп елдашларына йҥзленди.—Шу җайың ҥчегинде обадан гелен бир
йигдекче яшаяр, ол бакян гоюнлары ялы дийсең сада хем ювашҗа. Мен җая
гирип баряркам, чыкып баряркам басганчакда оңа бирнәче ела душдум. Ол
сизиң билен душушян шу отагымыза янашык отагларың биринде яшаян
болаймасын дийип ховатырланып, онуң билен гҥррҥңдеш болдум. Эгер сиз
11
оңласаңыз ол мениң элимде. Ҥчекдәки отагында гошгы язяр, чакым чак
болса, бетбагт маңа ашык. Ол мениң табшыран ислендик ишими битирмәге
тайяр. Хаты кӛшге шол әкидер.