Türkmen döwlet neşirýat gullugy - 4

Peýmanamyz dolmagynça.
Jan baryça uşbu tende,
Men olaram saňa bende,
Jynazamy işiginde
Gide bilmen kylmagynça.
Garyp diýer, ahyr maksat,
Ajal ýetse, bermez pursat,
Hälä ganymat bu söhbet,
Giderim ýok ölmeginçä.
54
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Ondan soň Şasenem näme ederin bilmän pikirlendi: «Eger Garybyň köňlüne degmesem, bu
ýerde galyp, duşman goluna düşer. Ýagşysy men munuň köňlüne deger ýaly bir söz aýdaýyn,
duşman goluna düşeninden, bu ýerden gideni ýagşy» diýip, Garyba garap, bir gazal aýtdy:
Indi söhbet wagty ötdi,
Git, Garyp, eglenme mundan!
Aýralygyň wagty ýetdi,
Git, Garyp, eglenme mundan!
Näler gördüm seniň waslyň,
Barabary ýokdur aslyň,
Bir gül erdiň, ötdi paslyň,
Git, Garyp, eglenme mundan!
Sen baryňda, güle bilmen,
Bu ne dertdir, bile bilmen,
Seniň üçin öle bilmen,
Git, Garyp, eglenme mundan!
Bähre tapman bu watandan,
Şirin janyň çykar tenden,
Şasenem diýr, geçdim senden,
Git, Garyp, eglenme mundan!
Garyp, Şaseiýemden bu sözi eşidensoň, gahary gelip — Men seni ýarym diýip, munça wagt bäri
seniň hijriňde ýanardym. Seniň ahyrky wepaň şu boldumy? Şeýle bolsa, men başymy alyp
giderin, indi dolanyp gelmerin!—diýip, Şaseneme garap, bir gazal aýtdy.
Indi göç eýledi köňül kerweni,
Göçende eglenem, belki gelmenem;
Menden gaýry bilen sürgün dewrany,
Süreňde eglenem, belký, gelmenem.
Garyplaryň bolmaz belli watany,
Idemezler garyplykda ýatany,
Gyzyl gülüň degresinde biteni
Tireňde eglenem, belki, gelmenem.
Bu ne awy erdi, goşduň aşyma?
55
Sen sebäp sen gözden akan ýaşyma,
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Ajal ýassygyny goýup başyma,
Ýatanda eglenem, belki, gelmenem.
Bilmeýin özümi saldym bu derde,
Hemra bolup seniň deýin namarda,
«Ýar-ýar» diýip, gezer erdim her ýerde,
Gezeide eglenem, belki, gelmenem.
Indi waspyň aýdyp gezsem illerde,
Meni sorsaň ýakyn-uzak ýollarda,
Mejnun kimin ýedi ýyllap çöllerde,
Ýörende eglenem, belki, gelmenem.
Horasan ýurdunda akja ýazylar,
Onda molla bolsa, munda kazylar,
Ezelde ýazylan bize ýazylar,
Ýazanda eglenem, belki, gelmenem.
Ýekelikde ölüm gelse bu başa,
Bizden salam bolsun kowmy-gardaşa.
Gylyç syryp, bu gün gelse söweşe,
Syranda eglenem, belki, gelmenem.
Möwlam rehm eýlesin aşyk ýaşyna,
Adam ne gelerin bilmez başyna,
Garyplykda kişi gelmez gaşyna,
Ýatanda eglenem, belki, gelmenem.
Bir diýmişler aşyklaryň ýoluny,
Sen soldurdyň muhupbetiň gülüni,
Senden aýry dilrubalar goluny
Gutanda eglenem, belki, gelmenem.
Garyp aýdar, bozduň indi şanymy40,
Oda ýakdyň göwherkmi, känimi,
Eýesine berip şirin janyny,
Ölende eglenem, belki, gelmenem.
‫ آبرای‬-‫ ات‬،‫شأن= حورمات‬
56
40
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Garyp bu sözi aýdandan soň, gaharlanyp, ýola düşdi. Bir näçe gün ýol ýöränden soň, Şirwan
iliniň bir çetinden baryp ýetdi. Garyp aryp, ýadap şol ýerde oturdy. Şäheriň patyşasy şikärden
gelýärkä, Garyba gözi düşün, oňa tarap sowuldy. Patyşa:
— Eý ýigit, haýsy bagyň güli sen haýsy bakjanyň bilbili sen, haýsy aşyýandan uçup, bu ýerlere
geldiň? diýdi, Garyp hem patyşaga jogap berip, bir gazal aýtdy:
Eý soltanym, Diýarbekir ýurdundan
Hijr oduna ýana-ýana gelemen.
Muhupbetli sewer ýaryň jebrinden
Men bu şähre gaýybana gelemen.
Men neýläýin, aşna ýarym ýat oldy,
Ýüzi gara rakyp güldi, şat oldy,
Bir söz bilen ýakdy bagrym, ot oldy,
Gulak salgyl, bu efgana gelemen.
Ördegim galmady, uçdy köllerde,
Bilbilim saýramaz boldy güllerde,
Aglaram ýar üçin bu ýat illerde,
Mejnun kibi sergerdana gelemen.
Senem bu gün jan köküni köwledi,
Meger, onuň köňlün rakyp awlady,
Töhmet bilen ahyr meni kowlady,
Söweşiban döne-döne gelemen.
Gayrp dýirler, şahym, meniň adyma,
Gulak salyň, ýetgin meniň dadyma,
Senem bilen aýrylygyň oduna
Perwana dek ýana-ýana gelemen.
Ondan soň patyşa muny eşidip:
— Eý Garyp, sabyr et. Sabyr bilen durarlar — diýp, göwünlik berdi hem özi bilen alyp gidip,
ýanynda saklaberdi.
Bu söz bu ýerde dursun. Indi sözi Şasenemden eşideliň.
Garyp köşkden çykyp gaýdansoň, Şasenem öz eden işine puşman etdi. Emma peýda bermedi.
Ýüzüni ýyrtyp, ýele berdi, ýel hem göterip, ýüzüne urdy.
— Bu tagama Garyp jan goluny uzatmasa, men hem uzatmaryn — diýdi. Akjanyň gahary gelip:
57
Şol wagtda Akja bir ýagşy nahar bişirip getirdi. Şasenem nahary alyp, bir tarapda goýdy-da:
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
— Sen Garyby adam gören wagtynda kowmadyň. Indi adam-gara ýok wagty kowup goýberdiň,
kör bol!—diýip, baga tarap çykyp gitdi. Şasenem biraz durandan soň, öz-özüne: «Garyp jan bu
köşkde durmasa, men hem durmaryn» diýip, bu-da çykyp gitdi.
Şasenem ugrabersin. Indi sözi Akjadan eşidiň.
Akja bagdan gaýdyp geldi, emma köşkde Şasenemi tapmady, «Niräk gitdikä» diýip, bagy-bakjany
barlady — tapmady, ahyry yz çalmakçy bolup, yz çaldy. Bagyň bir tarapyndan Şasenemiň yzyny
tapyp, onuň yzy bilen bu hem gitdi.
Şasenem şol barşyna bir çopana duş geldi. Çopandan Garyby sorady, çopan jogap berdi.
Şasenem:— Çopan, allany söwer sen,
Garybymny gördüňizmi?
Çoh-çoh günäler ýuwar sen,
Garybymny gördüňizmi?
Çopan:— Düýn öýlen çykdym belende,
Garyp dagdan aşdy, Senem,
Iki etegi bilinde,
Garyp dagdan aşdy, Senem.
Şasenem:— Gaýgy birle ömrüm öter,
Garyp bir menzile ýeter,
Bir mürşidiň golun tutar,
Garybymny gördüňizmi?
Çopan:— Yşk oduna jiger daglap,
Gähi gülüp, gähi aglap,
Öz-özüne gazal baglap,
Garyp dagdan aşdy, Senem.
Şasenem:— Yşk oduna ýandy janym,
Kime diýem arzy-halym,
Hemdemim, dinim, imanym
Garybymny gördüňizmi?
Çopan:— Yşk oduna jana dözüp,
Ismagzam41 dogasyn ýazyp,
Ýaryň senden köňlün üzüp,
‫اسم اعظم= خدا‬
58
41
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Garyp dagdan aşdy, Senem.
Şasenem:— Şasenem diýr, bahar-ýazam,
Köl sonasy, guba gazam,
Men Şah Apbasyň gyzyýam,
Garybymny gördüňizmi?
Çopan:— Çopan diýdiňiz adyma,
Köp otlar saldyň ýadyma,
Men hem ýetsem myradyma,
Garyp dagdan aşdy, Senem.
Ikisi- bu sözi tamam edenlerinden soň, çopan, gyza syn dip başlady. Görse, onuň başynda jygasy
bar. Çopan:
— Bu her ýerde bolsa-da, patyşanyň gyzydyr — diýip, goýnuny sürüp gidiberdi.
Şasenem hem öz ýoluna ugrady. Az ýöräp-köp ýöräp, Bir daga ýetişdi. Senem dagyň başyna
çykyp, haýran bolup durup, bir söz aýtdy:
Dag başynda haýran bolup durup men,
Yşkyň ody ýaman eken, janlarym,
Hesretinde sargaryban solup men,
Yşkyň ody ýaman eken, janlarym.
Tagam iýsem, hiç tagamyň duzy ýok,
Aglap öter boldum, ýazu-güýzi ýok,
Ne howaga uçdy, ýaryň yzy ýok,
Yşkyň ody ýaman eken, janlarym.
Uzyn boýly serwi talyň, agajy,
Howasy belentdir, pelekden pa:jy,
Garyp bir diwana, dagyň turajy,
Yşkyň ody ýaman eken, janlarym.
Şasenem diýr, namysym ýok, arym ýok,
Garyp dostum kimin söwer ýarym ýok,
Men neýläýin, bi-alajam, zorum ýok,
Yşkyň ody ýaman eken, janlarym.
59
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Elkyssa, Şasenem bu sözüni tamam edip: «Aşyklyk ýaman sewda» diýip, haýran bolup durdy. Şol
wagt dagyň üsti bilen garşydan güýçli ýel turup başlady. Şasenem şemalga garap, Garyba salam
iberip, bir keleme söz aýdar boldy:
Ösüp giden bady-saba,
Sud işimiz zyýan boldy,
Garyp diýip çekdim jepa,
Işim ahy-efgan boldy.
Gorkaram indi gahrymdan,
Içgenim awy-zährimden,
Garyp gidipdir şährimden,
Maňa ahyr-zaman boldy.
Gahba pelegiň derdinden,
Dolansam daglar ardyndan,
Garyp gidipdir ýurdundan,
Maňa beýle ýaman boldy.
Ta:landy ömrüm, talandy,
Şum rakyplar howalandy,
Bat ösdi, bulut aýlandy.
Belent daglar duman boldy.
Şasenem diýr, ýaýlagym,
Watanym, eziz jaýlagym,
Meniň alladan dilegim,
Indi nury-iman boldy.
Şasenem sözüni tamam edip, dagyň başyndan Garyby tapmandan soň, hasrat çekip, bir gazal
aýtdy:
Azaşyp çykdym bu çölge, men Garybym agtaryp,
Şum nesibäm ne belalarga giriftar eýledi.
Zagferan dek sargaryp men, bir hudaga ýalbaryp,
Şum nesibäm ne belalarga giriftar eýledi.
Men özum şah duhtarnem42, özümi har eýledim,
Gije-gundiz — subhy-şam ukyny tar-mar eýledim,
‫شاه دخترم= شاه قیزی‬
60
42
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
«Ýar-ýar» diýip, dagy synamda efkar ekledpm,
Şum nesibem ne belalarga giriftar eýledi.
Her sabalar seýr ederdim bagda Gulnahal bilen.
Gije-gündiz ýol ýördüm aç hem-de suwsyz çöl bilen,
Eý hudaýa, neýleýin, doly başym kylu-kal bilen,
Şum nesibem ne belalarga giriftar eýledi.
Diýarbekir şährinde galdy atam birle enem,
Tebibim häzir tapylmaz, ýüregimde derdi-gam,
Şadüzüň meýdany içre zaryn ýyglar Şasenem,
Şum nesibäm ne belalarga giriftar eýledi.
Şasenem bu sözüni gutaryp, dagyň başynda haýran bolup oturdy. Şol wagt birden Akja peýda
boldy. Akja:
— Eý Şasenem, gel indi, gaýdaly, bu çöl ýerde ölseň, armanly ölersiň — diýdi. Şasenem:
— Men tä Garyby görinçäm, bu ýerden gaýtmaryn — diýdi.
Onda Akja:
— Eý Şasenem, gel gaýdaly, köşge baryp, meniň ýol şaýymy tut, men Garyby tapyp, getirip
bereýin—diýdi43.
Şasenem oňa ynanmady. Akja Şaseneme ýalbaryp, bir gazal aýtdy:
Gel, Senem, gaýt raýyňdan,
Senem jan, watan galmasyn.
Ykrar etmegin diliňden,
Senem jan, watan galmasyn.
Bu dünýä puçdur, ýeter sen,
Gaýgy bilen gam ýutar sen,
Sabyr et, myrada ýeter sen,
Senem jan, watan galmasyn.
Hasap et ýigitlik ýaşy,
Gaýgydan etme teşwişi,
Ýazyp goýber sifaryşy,
Senem jan, watan galmasyn.
Niýet etseň kaza üçin,
Söz diýer men maza üçin,
61
43 Zöhre-Tahyr dessanynda hem, Zöhräniň kenizi, Tahyryň gözleginde gitmekçi boldy.
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Iller-günler seniň üçin,
Dogan jan, watan galmasyn.
Akja diýr, Garyp didaryn,
Rugsat berseň, men giderin,
Taparyn men seniň ýaryň,
Senem gyz, watan galmasyn.
Akja bu sözi tamam edenden soň, Şasenem Akjadan köňli bitip, onuň bilen yzyna gaýtmakçy
boldy. Şol wagtda ýene bir şemal geldi, Şasenem ýene-de şemaldan ýaryna salam iberip, bir söz
aýtdy:
Ýetirseň tiz ýetir, taňry salamym,
Ýaryma arz etgil, alla yşkyna.
Bady gardaş, ýara ýetir salamym,
Ýaryma arz etgil, alla yşkyna.
Ýaradan hak meni, biribarym bar,
Hak gaşynda, meniň ygtybarym bar,
Garyp üçin köp-köp intizarym bar,
Ýaryma arz etgil, alla yşkyna.
Bir täze meý içdim ajal sakyda,
Öter dünýä, durmaz, biliň bakyda,
Gardaş ýok, dogan ýok garyp halkyda,
Ýaryma arz etgil, alla yşkyna.
Gijeler ýatmaga bolmaz kararym,
Lebz edip men, bir wadada durarym,
Zahyt eýwanynda eden ykrarym,
Ýaryma arz etgil, alla yşkyna.
Şasenem diýr, gara bagtym oýanmaz,
Yşkymyň çyragy sönüpdir, ýanmaz,
Gara bagtym ukusyndan oýanmaz,
Ýaryma arz etgil, alla yşkyna.
Şasenem bu sözüni tamam edip, Akja bilen ýola düşdi. Olar ýolda ýadap, bir ýerde dynç almaga
62
oturdylar. Şol wagt Şasenem daga garap, bir söz aýtdy:
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Bir sözüm bar, daglar saňa,
Arzym budur, daglar, senden;
Gelip men syrym aýtmaga,
Arzym budur, daglar, senden.
Iki gözüm ganly ýaşy
Eredipdir dagy-daşy,
Isterem gizlin syrdaşy,
Arzym budur, daglar, senden.
Neýläýin ýokdur gardaşym,
Dünýä bilen bolmaz hoşum,
Söwer ýarym hem syrdaşym,
Arzym budur, daglar, senden.
Goldan uçurdym saýýadym44,
Gähi gamgyn, gähi şadym,
Hakdan dilär men myradym,
Arzym budur, daglar, senden.
Şasenem diýr, ýetdi jana,
Şerbet45 içem gana-gana,
Ýar derdinden ýana-ýana,
Arzym budur, daglar, senden.
Şundan soň olar bir meýdan ýol ýörediler, Bir otly-çemenli dag etegine ýetişdiler. Şol wagtda
Şasenem Akja garap:
—Eý Akja, bu ýerler Garybyň aw awlap gezen ýerleridir—diýip, ýaryny ýatlap, köňli bozuldy.
Akja:
—Eý Şasenem sen özüňi beýle ynjytma, enşalla, myradyňa ýeter sen—diýip, Şaseneme göwünlik
berdi.
Şol wagt Şasenem daglara garap, bir söz aýtdy:
Gulak salyp eşit, eý daglar, sözüm,
Belent daglar, senden Garyp ötdümi?
Garypsyz dünýäni görmesin gözüm,
Belent daglar, senden Garyp ötdümi?
.‫ آوچی اوچمایار‬/‫ صیاد‬،‫صیدم (آووم) بولمالی‬
45 Kassik edebiýatda, “şerap” sözüni “şerbet” edip getiýärler. Yslamda şerap haram, şerbet halal. (A.G)
63
44
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Ýa baş alyp bu watandan gitdimi?
Ýa muňalyp46, bu-çöllerde ýatdymy?
Ýa Garyp bir jaýga özün atdymy?
Belent daglar, senden Garyp ötdümi?
Eýäm uzak etsin ömrüň zyýada,
Pelegiň elinden gelip men dada,
Gähi atly geçer, gähi piýada,
Belent daglar, senden Garyp ötdümi?
Şasenem diýr, namys gerek, ar gerek,
Hak aşygyň işi ahy-zar gerek,
Ýa bolsa zer gerek, ýa-da zor gerek,
Belent daglar, senden Garyp ötdümi?
Şasenem sözüni tamam etdi. Emma dagdan ses çykmady. Ondan soň Şasenem Akja bilen
goşulyşyp gaýdyberdi.
Şol wagt iki sany beg ogly atlaryny oýnadyp, bulara duş geldi. Beg ogullarynyň bulara gözi
düşüp:
— Bize bu perileri hudaý berdi. Her haýsymyz birini atymyzyň ardyna alyp gideli! — diýip,
bularyň ýanlaryna geldiler. Görseler, Şasenemiň başynda jygasy bar. «Muňa zor edip bolmaz. Bir
söz aýdaly» — diýip, beg ogly bir keleme söz aýtdy, Şasenem oňa jogap berdi:
Beg ogly:— Arz eýleýip geldim, Senem, gaşyňa,
Biz ikiniň birin kabul eýlegil!
Kabul etseň, Senem, dönem başyňa,
Biz ikiniň birin kabul eýlegil!
Şasenem:— Hoş gelip siz, begler, aýyp etmenem,
Rum ilinde söwer ýarym bar meniň,
Ýary terk edip, özge ýara gitmenem,
Rum ilinde söwer ýarym bar meniň.
Beg ogly:— Garyplaryň arzy-halyn göreýin,
Begçeleriň halat-donun bereýin,
Ýüzden-ýüzden atam malyn bereýin,
Biz ikiniň birin kabul eýlegil!
Munalmak, bunalmak= Bizar, peteň bolmak.
64
46
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Şasenem:— Bir dilegim bardyr kadyr alladan,
Ant içip men, begler, kulhuwalladan,
Geçip men maly-mülk, tagty-tylladan,
Rum ilinde söwer ýarym bar meniň.
Beg ogly:— Kowmagyl gapyňdan, men bir mert ogly,
Mert oglundan ýüz döndermez ýurt ogly
Men özüm baý ogly, Öwez Gurt ogly,
Biz ikiniň birin kabul eýlegil!
Şasenem:— Kölleriň sonasy, guba gazy men,
Garyp awlagynyň bahar-ýazy men,
Hüýr ählinde Şah Apbasyň gyzy men,
Rum ilinde söwer ýarym bar meniň.
Beg ogly:— Alaç ýokdur, kaza oky ýetende,
Ýoklamazlar, garyp ýerde ýatanda,
Seni görmek ýokdur aýry watanda,
Biz ikiniň birin kabul eýlegil!
Şasenem:— Derdimi gozgamaň, nalyşym artar,
Yrak diýmäň, belki, nesibäm tartar
Hak emr etse, aşyk myrada ýeter,
Rum ilinde söwer ýarym bar meniň.
Beg ogly:— Waspyňy söýlesem, bagyň güli sen,
Baglarda bilbiliň şirin dili sen,
Gähi bolsa a:kyl, gähi däli sen,
Biz ikiniň birin kabul eýlegil!
Şasenem:— Gähi gamgyn bolsam, gähi şat menem,
Garypsyz men munda karar etmenem,
Niçe ýyllar munda mydar etmenem,
Rum ilinde söwer ýarym bar meniň.
Beg ogly:— Beg ogly, ar eder halaýyk bary,
Arz eýleýip, Senem, çekerem zary,
Sen diýmegil: «Garyp köňlüm mydary»,
Beg oglunynyň arzyn kabul eýlegil!
65
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Şýsenem:— Şasenem diýr, ýatsam, bir ahwal görsem,
Düýşümde bir mürşit pire gol bersem,
Pirimden sorasam, belki, ýalbarsam,
Rum ilinde söwer ýarym bar meniň.
Bular bu sözi tamam edenden soň, Şasenem beglere garap, bir söz aýtdy:
Perhat kimin jana dözsem,
Men hasraty jana, begler.
Şirin kimin doga ýazsam,
Men bir gamgyn gula, begler!
Mejnun kimin aşyk bolsam,
Bir periniň gadryn bilsem,
Leýli kimin şugla salsam,
Men mysapyr ile, begler!
Tahyr dek girsem derýaga,
Zöhre kimin girsem baga,
Bilbil kimin ser pudaga,
Gonsam gülden-güle, begler!
Arz edeýin ahy-zarym,
Gambar kimin intizaram,
Çyn hakykat söwer ýarym
Düşdi bir gün çöle, begler!
Seýpelmelek-Medhaljemal
Ahyr bir gün tapdy wysal.
Ýüsüp kimin sahypjemal
Baky düşdi ýola, begler!
Şasenem diýr, serwi-emin47,
Hiç bilmez men dünýä gamyn,
Ozra bile Wamyk kimin
Akar ýaşym syla, begler!
Şasenem bu sözi aýdandai soň beg oglullary atlaryny gamçylap, durman gitdiler.
66
47 Serwi- rowan bolsa gerek.
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Ondan soň Şasenem bilen Akja bir näçe wagt ýol ýöräp baga geldiler. Köşkde bir näçe gün
bolanlaryndan soň, Şasenem: «Garyp, Şirwan patyşasynyň ýanynda bolýarmyş» diýip eşitdi:
Şasenem bu habary eşidenden soň, Akja ýalbaryp, bir gazal aýtdy:
Sadagaň bolaýyn, eý Gülnahal jan,
Şirwana-Şamaha barsaň, ne boldy?
Senden özge ýokdur hiç meniň arkam,
Bu garyp halymdan sorsaň, ne boldy?
Kyrk gün boldy, gitdi Şirwan-Şamaha,
Meni goýdy, eda bolmaz bir daga,
Garga-zaglar gonmaz burun çarbaga,
Bagbanyma habar berseň, ne boldy?
Senden özge hemdemim ýok, kişim ýok,
Ülpetim-mähremim, deňim-duşum ýok,
Ýardan gaýry hiç bir göwün hoşum ýok,
Maňa bir maslahat berseň, ne boldy?
Men täk oturaýyn munda sargaryp,
Sen tapmasaň bolmaz, ýarym agtaryp,
Meniň üçin ýüz müň ýola ýalbaryp,
Aýagyna başyň goýsaň, ne boldy?
Şasenem diýr, ölür wagtym ýetişdi,
Bu gün ýar hyýaly ýadyma düşdi,
Ýar bilen ýören ýol gözümden uçdy,
Garybym getirip berseň, ne boldy?
Bu sözden soň Akja Şasenemiň agyr halyna çydap bilmän, erkek sypatynda derwüş eşigine
girip, ýola düşdi. Bir näçe gün ýol ýöräp, Şirwan-Şamaha bardy. Gülnahal şäheriň içinde ýanynda
galam’dan hem jizwer48 göterip, doga-tumar beren kişi bolan bolup gezip ýördi.
Bir wagtda Akjanyň gözi Garyba düşdi. Görse, Garyp eline sazyn alyp, öz başyndan geçiren
gaýgy-külpetleri hakynda şaga nämedir bir zatlar aýdyp gelir erdi.
Akja bir gabatda özüni gizledi. Garybyň oňa gözi düşüp, Akjany tanady. Akja hem oňa: «Bäri gel!»
diýen yşarat bilen ümledi. Garyp Akjanyň ýanyna geldi. Akja:
— Eý Garyp jan, men bu ýere seniň üçin geldim. Emma meniň erkek lybasyna giren aýaldygymy
halka mälim etmegil! — diýdi.
‫قلم دان هم جوهر‬
67
48
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Garyp Şasenemiň halyndan sorap, bir gazal aýtdy, Akja oňa jogap berdi:
Garyp:— Başyňa döneýin, gül ýüzli Akjam!
Ne sebäpdei düşdüň beýle ýollara?
Şasenemiň ahwalyndan, halyndan,
Sözle, gurban bolam şirin dillere.
Akja:— Seniň üçin Diýarbekir ýurdundan,
Bilim baglap, düşdüm uzak ýollara,
Senem köp ýyglaýyr seniň derdiňden,
Göz ýaşy goşuldy aby-sillere.
Garyp:— Akja, hergiz barman beýle namarda,
Ol meni salandyr tükenmez derde,
Ýene meni goýmaz bolsa bu ýerde,
Baş alyp gider men Çandybillere.
Akja:— Näme beýle ajy sözler diýer siz?
Bir tagna49 söz bilen gamlar iýer siz,
Sen gideňsoň, baglar galdy eýesiz,
Baryp, bagban bolgyl täze güllere.
Garyp:— Köňül guşy perwaz edip uçmasyn,
Aşyk bolan bir ykrardan geçmesin,
Senemiň ýüzüne ýüzüm düşmesin,
Giderem keşt edip, ilden-illere.
Akja:— Seni kim kowlady şirin janyňdan?
Senem bikarardyr ahy zaryňdan,
Gel, Garybym, indi gaýt raýyňdan,
Bir mürrewet eýle gamly gullara.
Garyp:— Indi barmak bolmaz menzil-mekana,
Barmaz ýaly otlar saldy bu jana,
Goýmasa ýörmäge munda mestana,
Bir bilbilem, gonam başga güllere.
Akja:— Şasenem iberdi, getir diýp meni,
Tä alyp gitmesem, goýmanam seni,
‫طعنه‬
68
49
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Ony onda goýup, söýseň özgäni,
Taňry seni salar ýowuz günlere.
Garyp:— Garyp aşyk ýetmez seniň dadyňa,
Bu sözleri diýme köňül şadyňa,
Meni baryr diýip, salma ýadyňa,
Ugratma özüňi kyl u-kallara.
Akja:— Akja diýer, meniň bile gitmeseň,
Bir naçaryň myradyna ýetmeseň,
Bu diýen pendimi kabul etmeseň,
Men hem barmaz boldum beýle jaýlara.
Bu sözden soň Garyp:
— Eý Akja, men Şaseneme gerek bolsam, ol meni Diýarbekir ýurdundan kowmazdy — diýdi.
Onda Akja:
—Şaseneme seniň derdiňden ölmäge az galypdyr — diýip, bir gazal aýtdy, Garyp hem oňa jogap
berdi:
Akja:— Gulak salgyl, Garyp, meniň arzyma,
Senemiň diýedir: «Gelsin Garybym!»
Galmagaýsyz kyýamatyň karzyna,
Senem gyz diýedir: «Gelsin Garybym!»
Garyp:— Akja, maňa beýle sözler diýmegil,
Ýar meni söýmese, neçün baraýyn?
Synam üzre hijran dagy goýmagyl,
Ýar meni söýmese, neçün baraýş?
Akja:— Salamyn gönderdi ol gözel serwer,
Elip dek kamaty serwi-senuber,
Ah ursa, agzyndan çykar tütünler,
Senemiň diýedir: «Gelsin Garybym!»
Garyp:— Şasenemiň menden ýokdur hiç derdi,
Indi ýat etmenem beýle namardy.
«Gelsin» diýse, neçün kowdy-goýberdi?
Ol meni söýmese, neçün baraýyn?
Akja:— Salamyn gönderdi, gözeller ha:sy,
69
Göz ýaşy bolupdyr Muhyt derýasy,
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Sensiz hiç görünmez pany dünýäsi,
Dilberiň, diýedir: «Gelsin Garybym!»
Garyp:— Şasenem bilmedi eden işini,
Beýhuda akyzdy gözde ýaşyny,
Ýene barsam, başlar gadym işini,
Ol meni söýmese, neçün baraýyn?
Akja:— Salam diýp, iberdi Senem ýoldaşyň,
Mydaryň, kuwwatyň hem köňül hoşuň,
Barmasaň, köp bolar munda käýişiň,
Senemiň diýedir: «Gelsin Garybym!
Garyp:— Bir söz diýem aşyklaryň şanyna,
Indi galdym, belli, hijran känine,
Ölinçäm, barmanam Senem ýanyna,
Dost meni diýmese, neçün bgraýyn?
Akja:— Gülnahal diýr, ajap derde galyp sen,
Senemiň janyna otlar salyp sen,
Indi bildim, belli, namart bolup sen,
Senemiň diýedir: «Gelsin Garybym!»
Garyp:— Näler gezdim Çandybiliň düzüni,
Hijr ile ötgerdim ýazu-güýzüni,
Garyp diýer, görmeseýdim ýüzüni,
Akja, seniň üçin barsam baraýyn.
Bu sözi tamam edenlerinden soň, Garyp Akjaga garap:
— Eý Akja, sen maňa: «Şah Apbasdan hem ölümden gorkup gitmek islemeýär» diýme. Men yşk
meýdanyna giren günüm janymdan geçipdim — diýdi. Akja:
— Gel, Garyp, indi gideli!—diýdi. Garyp:
— «Bir gün duza — müň gün salam» diýipdirler. Men baryp, patyşadan rugsat alaýyn — diýip
gitdi. Baryp, patyşadan rugsat diledi. Patyşa rugsat berip, kyrk galkan zer hem berdi.
Garyp patyşaga garap:
—Maňa zer wysaly gerekmez, ýar wysaly gerek — diýip, bir gazal aýtdy:
Neýläýin dunýäniň malyn,
70
Hazyna malym andadyr.
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Bir sorsam lebiniň balyn,
Aby-haýatym andadyr.
Muň elwan symrug perli,
Hazynasy doly zerli,
Şitde murassag kemerli,
Murça myýanym50 andadyr.
Emsem lebinde zulalyn,
Berir ömrümiň kemalyn,
Istemen dünýäniň malyn,
Genji-nahanym andadyr.
Gamza bilen okun atan,
Aşygyň janyndan öten,
Teşnelere şerbet satan
Gyzyk dükanym andadyr.
Garyp diýer, bu matlabym,
Sözlär dilim, iki lebim,
Pirim, tagatym, mezhebim,
Dinim, imanym andadyr.
Garyp, patyşadan rugsat alyp, Akja bilen goşulyp, sapar rahtyny51 baglap, Diýarbekire gaýtdy.
Bir näçe menzil ýol ýöräp, bir jaýa ýetişdiler. Bu ýer bag-bakjalykdy. Güller açylyp, bilbiller
saýraýardy. Akjanyň köňlüne şeýle pikir geldi: «Gel men bu ýerde Garyby bir synap göreýin.
Şasenem meni kowdy diýip, ondan göwni sowanyny ýa sowamanyny bileýin» diýen maksat bilen
Garyba söýgi bildiren boldy: «Eý Garyp jan, gör nähili sapaly jaýlar, bu ýerde ikimiz aýşy-aşrat
etsek ne bolar?» diýip, bir gazal aýdar gerek:
Köp jepalar çekip geldik biz ikew,
Zowky-sapa sürgüdeýin ýerlere.
Iki aşyk bir-birine goşulyp,
Myradyna ýetgüdeýin ýerlere.
Men gele men, bir perige ogşaýyp,
Ýüzüme käkiller ýüzden düşeýip,
51
‫مورچه میان= اینچه بیل‬
‫رخت سفر‬
71
50
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Egnimdäki çäkmenimni düşeýip,
Gujaklaşyp ýatgudeýin ýerlere.
Däli köňlüm perwaz eder bir güle,
Gül açyldy, pygan düşdi bilbile.
Hak ýetirdi ajap-turpa menzile,
Myrat hasyl etgüdeýin ýerlere.
Gülnahal diýr, bir-birewge ugraşyp,
Ähdi-peýman, ykrar ile baş goşup,
Kami-dil52 hasyl et, dilimiz joşup,
Myradyňa ýetgüdeýin ýerlere.
Ondan soň Garyp:
— Eý Akja, «Senem gelsin diýdi» diýip, çagyryp alyp gaýtdyň. Indi mälim boldy, öz maksadyňy
ýerine ýetirmek üçin aldap alyp gaýdan ekeniň. Indi men Diýarbekire barmas men!— diýip,
Garyp bir gazal aýtdy:
Indi barmaz boldum Senem ýanyna,
Däli köňlüm özge hyýala düşdi.
Ösdi hazan ýeli, soldurdy güli,
Bilbil pygan eýläp, bu da:ma düşdi.
Senem ilçi eýläp iberdi sizi,
Özüňiň nebsiňe owürdiň bizi,
Haram eken saňa iýdirdigim duzy,
Seniň köňlüň gaýry wysala düşdi.
Saba barmazmy sen Senem ýanyna,
Otlar saldyň onuň şirin janyna,
Ýol başladyň bozuklygyň şanyna,
Goşulmagyň emri mahala53 düşdi.
Seniň bu sözüňden bir pitne artar,
Her kim öz damyna gülleri tartar,
Men diýdim ki, Akja ne üçin ýortar? —
Indi bildim özge hyýala düşdi.
53
‫ ماقصادا یتمک‬،‫کام دل= گؤوون آلماق‬
‫امری محال= بولماجاق زات‬
72
52
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Garyp aýdar, Diýarbekir gitmenem,
Kasam içip, indi gadam ätmenem,
Ölinçäm, Senemiň adyn tutmanam,
Muhupbet kemaly eswala? düşdi.
Elkyssa, bu sözden soň Akja:
Garyp jan, men seni synamak üçin, oýnap aýtdym. Indi bildim, sen hakyky aşyk hem Şaseneme
yhlasyň köp eken. Bu sözüme ynanmasaň, taňry hakyna ant, içeýin diýip, ant içip, Garyby
raýyndan gaýtardy, ondan soň ýene Diýarbekire ugradylar. Akja bu kinäni Garybyň köňlünden
çykarmak üçin, bir gazal antdy:
Gel, Garyp, gaýt raýyňdan,
Özüňden häzer54 eýleme;
Meniň hezil55 sözüm üçin,
Senemden güzer eýleme.
Soldurma muhupbet gülün,
Ösdürme aýralyk ýelin,
Ýar baryşan uzak ýoluň,
Bu gün muhteser56 eýleme.
Gel, ynandyram özümni,
Hak gara kylsyn ýüzümyi,
Meniň bu hezil sözümni
Rastlyga bawar eýleme.
Tutma aýralyk hyýalyn,
Boýnuňa alma webalyn,
Şikeste Senemin, halyn
Andan hem beter eýleme.
Gitme, dogry ýoldan dönüp,
Akjanyň ýüzünden tänip,?
Meniň sözüme ynanyp,
Aýralyk eser eýleme.
54
73
‫حذر= اسه وان‬
‫هزل= دگیشمه‬
56
‫مختصر= غیسغا‬
55
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Ondan soň bu ikisi az ýöräp-köp ýöräp, Diýarbekir iline ýetdiler. Garyp, Şasenemiň çarbagyna
girip, biraz dynç almak üçin ýatdy. Akja, Şasenemiň ýanyna bardy. Senem Akjany gören badyna:
— Garyp nirede? —diýip sorady. Akja:
— Ol bagda. Indi sen onuň ýanyna bar-da, köňül kinesini aç — diýdi. Onda Şasenem:
— Ajap bolar! — diýip, Garybyň ýatan ýerine bardy, Garybyň başyny öz dyzynyň üstüne alyp,
Şasenem bir gazal aýtdy:
Başyňa döneýin, gül ýüzli ýarym,
Hoş geldiň, Garybym, sapa gelip sen,
Saňa gurban bolsun bu şirin janym,
Hoş geldiň, Garybym, sapa gelip sen.
Kişi beýle gahr edermi dostuna?
Göz dikip sen jan almagyň kastyna,
Goýgul gadamlaryň didäm üstüne,
Hoş geldiň, Garybym, sapa gelip sen.
Näler galdym seniň ahy-zaryňa,
Perwaz edip ýete bilmen ýanyňa,
Jan paýandaz olsun haky-paýyňa,
Hoş geldiň, Garybym, sapa gelip sen.
Aşyk bolan biler magşuk näzini,
Götermezmi herne diýen sözüni,
Onuň üçin ynjydarmy özüni?
Hoş geldiň, Garybym, sapa gelip sen.
Şassnem diýr, sizge pidadyr başym,
Pyrakyňda akar gözümden ýaşym,
Hem bu dünýä, hem ahyret ýoldaşym,
Hoş geldiň, Garybym, sapa gelip sen.
Elkyssa, bu sözden soň, Garyp ukudan oýandy. Turup, Şasenem bilen gujaklaşyp görüşdi; öňki
jepalary ýatlamazdan, bütin köňül kineleri sowlup, aýşy-aşrata meşgul boldular.
Günlerde bir gün Garyp bilen Şasenem bag seýline çykan wagtlary, Garybyň köňli hoş bolup, bir
gazal aýtdy:
Inip geldim bag seýline,
74
Ne bag duýdy, ne bagbanyň.
Türkmeni Öwreniş Merkez
Şasenem-Garyp
Seýr edip, gülleriň tirdim,
Ne bag duýdy, ne bagbanyň.
Bagbanyňyz Bagban atly,
Nary, şepdalysy datly,
Bu sagatlar ajap wagtly,
Ne bag duýdy, ne bagbanyň.
Bagyň içre girdim ýördüm,
Gyrmyzy gülünden tirdim,
Şeker lebleriňden sordum,
Ne bag duýdy, ne bagbanyň.
Säher çagy bilbil ötdi,
Ýandy, ýüregime ýetdi
Garyp, aşyk ýolun tutdy,
Ne bag duýdy, ne bagbanyň.
Ondan soň Şasenem hem Garyba garap, bir gazal aýtdy:
Bagbanym bolaý diýseň.
Men seni bagban edeýin,
Täze bagbanym geldi diýp,
Men seni bagban edeýin.
Bu gün şunda baga geldi,
Başdan hekaýatlar kyldy,
Bagban babamyň şägirdi,
Men seni bagban ädeýin.
Bir dem şu taýda eglengin
Gamgyn köňlümni azlagyn,
Täze çemenler baglagyn,
Men seni bagban edeýin.
Jennetiň misli hüýri sen,
Açylan gülüň biri sen,
Iki gözümniň nury sen,
Men seni bagban edeýin.
Yşkyňdan düşdüm bu ýola,
75
Owazyň meňzär bilbile,
Türkmeni Öwreniş Merkez