Taryhy Gazawat urşy - 3

söweşlerde özlerini görkezip bilipdirler. Onuň üstesine-de, olaryň ýekejesinem ele
salmak başartmandy. Türkmenler bu gezegem satmak üçin ýa-ha ýaramaz atlaryny
getiripdirler, ýa-da olaryň aty ýomutlaryňkyça ýokdy. Olaryň getiren atlarynyň
insiz döşi, edil towşanlaryňky ýaly ýerleşen aýagy, ullakan kelleleridir gulaklary,
inçeden uzyn guýruklary bardy. Ýallary bolsa ýok diýen ýalydy. Leýtenent Stam
Hywa ýörişinde ele salnan ata seredip, türkmenleriň atynyň tohumynyň
zaýalanandygyny, hatda olaryň gyrgyzlaryňkyça-da ýokdugyny aýtdy. Men onuň
hakyky türkmen atyny görmändigine kepilem geçip biljek. Türkmenler öz atlaryny
aňsat-aňsat satmaýarlar...
Türkmenler getiren atlaryny ruslara örän gowy bahadan, ýagny 20 funt sterlingden
50 funt sterlinge çenli bahadan satdylar. Olaryň getiren halylarynam höwes bilen
satyn alýardylar. Ýogsam olja alnan haly öňem az däldi. Iň ýaman ýerem
türkmenler halylaryny örän gymmat bahalaýardylar. 4 ýard uzynlygy, iki ýard ini
bolan halylaryň bahasy 4 funt sterlingden 5 funt sterlinge çenlidi. Iň gyzykly ýerem
türkmenler aýdýan bahalaryndan bir köpügem aşak düşmeýärdiler. Isleseň-ä
aýdylan baha satyn al, islemeseňem öz ýoluň bilen gidiber.
Bu halylary türkmen aýallary dokaýar. Munuň ýaly nepis halylara başga ýerde
aňsat duşmaýarsyňyz. Her maşgalanyň hiç hili üýtgeşiklere sezewar bolman
nesilden nesle geçip gelýän öz nusgasy bar. Halylar gyzyldyr ak reňkli ýüňden
dokalyp, olaryň käbir ýerinden inçejik ýaşyl we goňur zolaklar geçýär. Olaryň
ömürem ýyrtyljak gümany ýok. Näçe geň görseňem, harby tölegiň agramlysyny
aýallar töledi. Her bir türkmen aýalynyň kümüşden ýasalan bilezigi, monjugy,
ildirgiçleri, gupbasy bolýar. Türkmenleriň atlaryndan başga esasy baýlygy şol şaýseplerden ybaratdyr.
Kaufman şaý-sepleriň her funtyny ýigrimi bäş manatdan satyn aldy. Olar durşuna
kümüşden bolup, ussat zergäriň elinden çykan zatlardy. Olaryň agramy-da ep-esli
bardy. Iki bilezik bir funtdanam agyrdy. Olar ýukadan inli bolup, «S» harpyny
ýada salýardy. Özlerem köplenç gyzyl çaýylan we maşat gaşlydy.
Ruslaryň doýmaz-dolmaz nebsini kanagatlandyrmak üçin türkmen aýallarynyň
ýüregi gyýlandyr...
Ofiserler tarapyndan düzülen komissiýa on günläp kümüşleriň agramyny çekip,
olara baha kesmek bilen meşgul boldy. Olar her gün ertirden agşama galman
işlediler.
Kaufmanyň bellän möhletine çenli ýygnalmaly salgydyň diňe ýarysyna golaýy,
ýagny 20 müň funt sterling kabul edilip alyndy. Türkmenleriň beýle uly
mukdardaky salgydy näçe jan çekselerem gysga wagtyň içinde ýygnap
bilmejekdiklerine gözi ýeten Kaufman galan 22 müň bäş ýüz funt sterlingi indiki
ýyl ýygnamagy makul bildi.
20
Türkmenler beýle uly mukdardaky salgydy göwünjeňlik bilen beräýenlerinde hem
birnäçe hepdäniň içinde ýygnap bilmejekdikleri göze görnüp durdy. Goşuna bolsa
birinji sentýabra çenli, heniz sowuk düşmänkä çöllügiň içi bilen Buharanyň
üstünden geçip, Daşkende tarap ýola düşmek hökmandy.
Dogrudanam türkmenlere uly möçberdäki salgydy ýygnamak kyndy. Pul
ýetmezçiliginden başga-da, her öýden näçeräk salgyt ýygnamalydygyny hem
anyklamalydy. Öň aýdyp geçişim ýaly, türkmenleriň öz döwleti ýokdy. Olarda her
öý üçin salgydy kesgitläp, tölemäge mejbur eder ýaly hiç kim ýa-da häkimiýet
ýokdy. Olar ömür salgyt diýlen zady töläp görmänsoňlar, her hojalygyň näçeräk
salgyt tölemelidigini, ony kesgitlemek üçin näme etmelidigini bilmeýärdiler.
Salgydyň möçberi uly bolansoň, ýerli salgyt ýygnaýjylar guramasyny döretmek
hökmandy. Kaufman olaryň ýaşulularyna kömek bermek maksady bilen, şular ýaly
ýagdaýlarda näme etmelidigi barada görkezme berişdirýärdi. Kaufman olara
salgydy her öýde näçe sygryň, goýnuň, atyň, düýäniň bardygyny hasaplap, şoňa
görä ýygnamagy maslahat berdi. Emma ony türkmenlere düşündirmek kyndy. Olar
kimiň maly köp bolsa, şonuň pulunyň azdygyny, şoňa görä-de, olaryň köp
mukdarda pul töläp bilmejekdiklerini, pully adamlaryň bolsa pullaryny ýygnap
goýup, umumy bähbitleriniň pul tölemekden boýun towlaýandyklaryny
aýdýardylar. Kaufman olara pulsuz adamlaryň pullularyndan karz alyp, indiki ýyl
onuň ýerine sygyr ýa-da goýun berseler boljakdygyny düşündirjek bolýardy. Ol
ýaşululara puly hemmeleriň gatnaşmagynda karz almagy maslahat berdi. Gepiň
gysgasy, ol türkmenlere milli bergini tölemek üçin öz guramalaryny
döretmelidiklerini düşündirjek bolup, elinden gelenini etdi. Emma bu zatlar
türkmenlere geňdi. Şonuň üçinem Kaufman olaryň öz aladalaryny özleriniň
çözmelidigini aýdyp, ara goşulmagyny bes etdi...
Iňlis dilinden terjime eden
Ýazgylyç ÇARYÝEW.