Taryhy Gazawat urşy - 1

1
GAZAWAT URŞY
Mak Gahan ― «Nýu-Ýork gerald» atly amerikan gazetiniň habarçysy. Ol ruslaryň
1873-nji ýyldaky Orta Aziýa eden ýörişine gatnaşypdyr. Ýörişiň dowamynda
gören zatlaryny ol 1874-nji ýylda iňlis dilinde neşir edilen «Oguzlaryň üstüne ýöriş
we Hywanyň syndyrylmagy» atly kitabynda beýan edipdir. Size hödürlenýän
aşakdaky ýazgylar şol kitapdan bir parça.
TÜRKMENLER
Türkmenler Orta Aziýanyň iň edermen, urşujy halkydyr. Olar Buhara bilen
Hazaryň aralygynda mekan tutup, gündogarda Owganystana günortada bolsa
Parsystana çenli ýaýrapdyrlar. Kaspi deňziniň kenarynda ýaşaýan türkmenler
balykçylyk, gündogar-demirgazyk türkmenleri bolsa dowardarçylykdyr iri şahly
mallary idetmek bilen meşgul.
Hywa hanlygynda türkmenleriň alty taýpasy ýaşaýar. Ol ýerde ýemrelileriň iki
müň bäş ýüz, çowdurlaryň üç müň bäş ýüz, garadaşlylaryň iki müň, garajalaryň bir
müň bäş ýüz, alilidir gökleňleriň bir müň bäş ýüz, ýomutlaryň on bir müň öýlüsi ―
jemi ýigrimi iki müň öýli türkmen bar. Her öýde bäş jan bar diýip hasap edeniňdede, olaryň sany ýüz on müň adama ýetýär.
Boýun egmezek halk bolan türkmenler hiç wagt hem kadaly dolandyrylýan
döwletiň raýaty bolmandyrlar. Olar hanlara, emirlere boýun egenlerinden
ölenlerini gowy görýärler. Her taýpa maşgala ýa garyndaşlyk gatnaşyklary
esasynda kiçeňräk böleklere bölünýär. Olara ýaşulular ýa-da serdarlar ýolbaşçylyk
edýär. Olarda halk geňeşinden birugsat halkyň ykbalyny kesgitleýän ýa-da dawajenjelleri çözüp bilýän dolandyryjy toparlardyr syýasatçy ýok. Dogry, serdarlaryň
käbir jedelleri çözmäge hukugy bar. Ýöne olar mejbur ediji kanunlary kabul edip
bilmeýär. Türkmenleriň arasynda erbetlik we oňatlyk barada örän aýdyň düşünje
bar. Halk geňeşi bolsa şol düşünjä hemmeleriň eýermegini gazanýar. Şol sebäplem
olaryň arasynda dawa-jenjeller örän seýrek ýüze çykýar.
Hywa hany hiç wagt türkmenleri öz erkine tabyn edip bilmändir. Onuň türkmenleri
boýun egdirmäge eden synanyşyklarynyň bary şowsuz tamamlanypdyr. Hanyň
türkmenleriň üstüne ýörişi, adatça, aşakdaky ýaly görnüşe eýe bolupdyr. Ol goşun
ýygnap, türkmenleriň üstüne gidipdir. Şol gidişine-de türkmenleriň ýaşaýan
ýerleriniň golaýragyndaky howpsyzrak ýerde goş ýazdyryp, berk goralýan
berkitme gurupdyr. Türkmenler bada-bat onuň üstüne çozupdyrlar ýa-da
berkitmäniň daşynda at salyp ýörüşlerine gykylyklap, myltyklaryndan ot atyp, oňa
wehim salypdyrlar, öz berkitmelerinden çykmaga ýürek eden iki-ýeke han
adamlaryny öldüripdirler. Han jogap edip, olary top okuna tutupdyr. Ýöne
türkmenler ol oklardan gaty ujypsyz zyýan çekipdir. Han öz berkitmesinden hiç
wagt çykmansoň, oňa edilýän hormatam çäkli bolupdyr. Onuň türkmenleri boýun
egdirjek bolmaga synanyşygy, tersine, hanyň olara boýun egmegine getiripdir.
Şeýle wakalar birnäçe hepdäniň dowamynda gaýtalanypdyr. Türkmenler ol
wakalardan lezzet alyp, hanyň gelmegi olar üçin baýramçylyga öwrülipdir. Hanyň
ok-däri, azyk ätiýaçlygy azalanda ol bar niýetini puja çykarýan ylalaşyk baglaşyp,
2
uly dabara bilen paýtagtyna dolanypdyr, türkmenler onuň goş basan ýerlerini
aňsatlyk bilen gaýdyp alypdyr.
Hanyň türkmenler bilen ylalaşykda ýaşamagynyň köp sebäbi bar. Türkmenler hana
raýat bolmasalaram, onuň başga halklary tabynlykda saklamagyna höwes bilen
kömek beripdirler. Olar paç tölemekden boýun gaçyrsalaram, hany içki we daşky
duşmanlardan goramaga mydama taýyn bolupdyrlar. Ruslar Hywa hanlygyna
howp salanlarynda diňe türkmenler olaryň garşysyna çykyp bildi. Hanyň özi
aljyraňňylyga düşüp, gaçan mahaly diňe türkmenler uruşmaklaryny dowam
etdirdiler. General Werýowkiniň toplarynyň sesinden zähresi ýarylan han şäheri
taşlap gaçanda, golasty hyzmatkärleri bolsa oňa göwünlik edende, hanyň tagtyny
öz dogany eýelände, ol diňe türkmenleriň arasynda özüne gaçybatalga tapdy. Ýöne
kyn ýagdaýa düşen mahaly özüne eden hyzmatlaryny, olaryň wepalylygyny,
mertligini unudyp, han türkmenleri kanuna boýun egmeýän garakçy adamlar
hökmünde ruslaryň öňünde aýyplady. Uruş mahaly ruslara ýetirilen zyýanyň
öwezini dolmak üçin geçirilen gepleşikler mahalynda han türkmenleriň hiç mahal
oňa salgyt tölemändigini, indem tölemejekdiklerini, özüniň höküminiň olara
ýöremeýändigini bahanalap, türkmenleriň paýyny tölemekden boýun gaçyrdy.
Ondan başga-da, öz toplaryny gaýdyp almak üçin han türkmenleri artilleriýasyz
tabynlykda saklap bilmejegini, tagtynda rahatlyk tapmajagyny aýtdy. Kaufman
şäher boýun egdirilende olja alnan 18 ýa-da 19 topy ulanman, hana gaýtaryp berdi.
Bu bolsa ruslaryň özlerine göwünleriniň ýetýändigini görkezýärdi. Hanyň
gürrüňini diňlän Kaufman türkmenlerden uruş salgydyny özi ýygnamagy ýüregine
düwdi.
Ol ýomutlardan iki hepdäniň içinde 300000 manat ýa-da 41000 fund sterling
möçberinde harby töleg talap etdi. Gysga wagtyň içinde beýle köp mukdardaky
salgydy töläp bilmejekdikleri sebäpli, özlerine berlen möhletiň uzaldylmagyny
sorap, türkmenler Kaufmanyň üstüne ilçi ýolladylar. Ýöne Kaufman niýetinden
dänmedi. Ol türkmenleriň üstüne ýöriş etmäge taýynlyk görüp başlady.
Onuň bu gelen karary öz ofiserleriniň birnäçesi tarapyndan berk tankyt edildi. Olar
türkmenleriň beýle gysga wagtyň içinde onça salgydy töläp bilmejekdiklerine
Kaufmanyň özüniňem akylynyň çatýandygyny, ýöne onuň hanyň aldawyna düşüp,
onuň türkmenleri boýun egdirmek üçin guran pirimindäki ýönekeýje ýaraga
öwrülendigini aýtdylar. Ofiserleriň pikirine görä, türkmenler öz beren sözlerini
hana garanda has gowy ýerine ýetirýärler...
Men bu pikirleriň käbiri bilen ylalaşmaýaryn. Meniň pikirimçe, Kaufman hana
özüni aldatman, ýagdaýa görä hereket edýär. Her näme-de bolsa, ol türkmenleriň
salgyt tölejekdiklerine, şonuň ýaly-da, geljekde ruslar bilen gowy gatnaşykda
boljaklaryna ynam etmeýär. Onuň pikirine görä, türkmenleri mazaly
mynjyradýançaň, olaryň uruşmajakdygyna bil baglap bolmaz. Türkmenlere ýowuz
daramak bilen, ol özbeklere göz görkezjek bolýar. Kaufmanyň beýle karara
gelmeginiň başga-da bir sebäbi bar. Türkmenleriň garaşsyzlygyny janyndanam eý
görmegi, Russiýa hökümetiniň ýek ýigrenýän zady. Garaşsyzlyga ymtylýan
beýleki halklara-da sapak bolar ýaly, türkmenleri bir hökümdara, iň bolmanda,
Hywa hanyna boýun egdirmek hökmandy.
3
Meniň pikirimçe, Kaufman ýalňyşypdy. Türkmen halkyny özüne ýakynlaşdyrmak
Russiýanyň diňe bähbidine bolardy. Türkmenler başarjaň gaýduwsyz, şol bir
wagtyň özünde-de ynsanperwer halk. Muhammet hanyň ters düşünjesinden,
ýigrenjinden, kemsitmek isleginden eýmenmeýän türkmenler Orta Aziýada eden
ähtine ynanyp boljak ýeke-täk halk.
Kaufmanyň türkmenlere bolan gatnaşygynyň nähilidigine garamazdan, onuň bir
hereketini aklap bolmaz. Onuň bilen gepleşik geçirmäge gelen on iki türkmeni ol
ýesir aldy. Dogry, olar soň yzyna-da goýberildi. Ýöne ylalaşygyň bolmajagyna
türkmenleriň düşünmegi üçin, olar birnäçe wagt türmede oturmaga mejbur
boldular.
ÝALYN WE GYLYÇ
Kaufmanyň ýok etmek isleýän ýomutlary Hywa hanlygyndaky türkmenleriň iň
güýçli we köp adamly tiresi. Olar on bir müň öýli bolup, hanlykdaky beýleki
türkmen tireleriniň adam sanyna deňdir. Hywa syndyrylandan bäş hepde soň,
ýagny 19-njy iýulda general-maýor Golowaçýowyň ýolbaşçylygy astynda pyýada
goşunyň sekiz rotasy, kazaklaryň sekiz ýüz atlysy, on top, iki mitraleza bilen
ýaraglanan raketaçylar batareýasy Hywadan çykyp, ýomutlaryň ýurdy bolan
Gazawada tarap ýola düşdi.
...Goşun egrem-bugram darajyk ýollar bilen Hywadan on alty mil uzaklykdaky
Gazawat kanalynyň kenaryna ýetip goş ýazdyrdy. Soň görüp otursak, biz kanalyň
kenarynda däl-de, kanalyň artykmaç suwlaryny bir mil daşlykdaky çöllüge
akdyrmak üçin ulanylýan ýabyň kenarynda düşläpdiris. Onuň ini otuz ädim,
çuňlugy on ädime golaý ekeni. Kanalyň arassa süýji suwy sagatda bäş-alty mil
tizlik bilen akýardy...
...Bu ýerde goşun türkmenler gelip, tölemeli paçlaryny tölärler öýdüp, uzakly gün
garaşdy. Meniň göwnüme bolmasa, general Golowaçýow mundan aňryk ýörişi
dowam etmek islänokdy ýa-da türkmenlere harby tölegi tölemegiň urşanyňdan
amatlydygyna göz ýetirmäge puryja bermek isleýärdi.
Ýigrimi birine daň bilen goşun ýene-de ýola düşdi. Iki sagat töweregi ýörelenden
soň, ýomutlaryň mes toprakly, hemme ýerde çuň ýaplar gazylyp, iki gyrasyna
derek ekilen ýurdy başlandy. Kiçeňräk düzlükler gök otlara bürenip otyrdy.
Özbeklere garanda, ýomutlar ekerançylyga az üns berýärler. Bu ýerde miweli
agaçlar örän az, däneli ekinlerem ekilmeýär diýen ýaly. Onuň tersine, olaryň öri
meýdanlarynyň aňyrsyna-bärsine göz ýetenok. Hiç ýerde özbekleriňki ýaly depesi
diş-diş bolup duran galalar, özbek obalarynyň alamaty bolan owadan güjüm
agaçlary duşanok. Olar atýataklaryny laýdan salnan pessejik jaýlaryna degrip
salýarlar. Tomus aýlary bolsa, jaýyň öňündäki bassyrmanyň aşagynda oturýarlar.
Şu zatlardan çen tutsaň, olar oturymly ýaşaýşyň artykmaçlyklaryna göz ýetirip
ugrapdyrlar. Biz ahyry bir obanyň çetinden girdik. Oba gum-guklykdy. Oba
adamlary ýap-ýaňy göçüp giden bolarly. Sebäbi käbir ojaklaryň odam öçmändir.
Bu ýerde general goşunyny tükelledi-de ýoluny dowam etdi. Diňe kazaklar
goşundan bölündiler-de, obanyň içine ýaýradylar. Soňky bolup geçen zatlar meni
4
doňup galmaga mejbur etdi. Ýap-ýaňyjy hem seleňläp oturan jaýlaryň sypaldan
basyrylan üçekleri, döwlüp ýetişilmedik bugdaý harmanlary ala şatyrdy bolup
ýanmaga başlady. Ýalyn gatyşykly towlam-towlam tüsseler asmana göterilýärdi.
Men bolup geçýän zatlara has gowy syn etmek üçin, atymyň başyny golaýdaky
depä tarap öwürdim. Meniň öňümde eýmenç sahna peýda boldy. Göz açyp ýumasy
salymyň içinde ýalyndyr tüsse bar zatlary öz goýnuna dolap alyp, goşunyň barýan
tarapyna haýallyk bilen ýaýrap ugrady. Bu başagaýlygyň içinde kazaklar elleri otly
kesindili, edil arwahlar ýaly bolup, diwarlaryň, ýaplaryň üstünden atlaryny
bökdürip, alakjap ýördüler.
...Bir ýarym sagat töweregi geçenden soň, asman garalyp ugrady. Az salymdanam
ýagyş ýagmaga başlady. Tomsuň ortaky aýynda ýagyş ýagmagy öň görlüp eşidilen
hadysa däldi. Şeýdibem, öňki pajygaly wakanyň üstüne ýene-de bir
ýürekgysdyryjy sahna goşuldy. Ýuwaşja çisňäp ýagýan ýagyş sönüp barýan
otlaryň külüni dörjeläp olary öňküdenem güýçli tutaşdyrdy. Asmana ýaýran tüsse
aşak ― agaçlaryň üstüne çöküp, töweregi içgysgynç tukatlyga gaplady. Ýuwaşýuwaşdan bady gowşaýan ýalnyň gan ýaly gyzyl zolaklary indi çugdamlanypdy.
Men şuňa meňzeş urşuň ilkinji gezek şaýady boldum. Bu zamanda bular ýaly uruş
örän seýrek duşýar.
Goşun tüssä duwlanan egrem-bugram ýol bilen haýaljak öňe süýşüp barýardy.
Günortana ýakyn esasy goşunyň öňünden barýan esger gözýetimde bir garanyň
görünýändigini habar berdi. Aňyrdan ýetip gelen atlylar ýaňky esgeriň deňinde
saklanyp, onuň bilen gürrüňleşmäge başladylar. Olar ruslaryň öz üstlerine sürnüp
gelmekleriniň sebäbine düşünmeýändiklerini aýtdylar. Esger olary Golowaçýowyň
ýanyna alyp bardy. Türkmenler öz sözleriniň ýer almajakdygyny bilenlerinden soň
bolsa: «Biziň sanymyz müňlerçedir. Ruslara edenlerini eginleri bilen çekdireris.
Biz indi siziň garşyňyza uruşmagy ýüregimize düwdük. Siziň islegiňiz uruş bolsa,
onda bizlik gürrüň gutardy» diýip haýbat atyp, öz ýoldaşlaryna birikmek üçin
atlaryny howlukmaçlyk bilen çapdyryp gitdiler.
Rus atlylary söweşe girmäge ýaman höwesekdiler. Goşunyň öňüni çekip barýan
urşujylaryň ofiseri söweşe girmäge rugsat sorap, generalyň ýanyna birnäçe gezek
çapar ýollady. Ýöne Golowaçýow ikirjiňlenmesini dowam edýärdi. Göwnüme
bolmasa, ol henizem harby töleg üçin beren möhlet tamamlanýança, türkmenleriň
paç töläp, söweşden gutulmagyna mümkinçilik bermek isleginden dänmedik
ýalydy... Birnäçe wagt geçenden soň, türkmenleriň başlaryny gutarmak üçin
ýüzlerini çöllüge tutdurandyklaryny habar berdiler. Öňde-soňda söweşe girmeli
bolsa, häzir tüýs wagtydy. Ahyrsoňy kazaklara gaçyp barýanlaryň yzyndan
kowmaga rugsat berildi.
Goşun iki topara bölünip, çölüň edil eteginde aýak çekdi. Her ýüz atlynyň
depesinde baýdak pasyrdaýardy. Adamlar, hatda atlaram söweşe girmäge höwesek
ýalydy. Iki mil töweregi günortarakda bolsa, ulgam-ulgam çäge depelerini depeläp
barýan türkmenleriň topary ownukly-irili mallar bilen garyşyp öňe süýşüp
barýardy. Adamlaryň sany iki-üç müňe golaýdy. Olaryň arasynda çagalaram,
aýallaram göze ilýärdi. Meniň pikirimçe, olar birnäçe mil öňden barýan esasy
topardan yza galan bolmaly. Az salymdan olar ýapynyň aňyrsynda gözden ýitdiler.
5
GYRLYŞYK
Duşmanyň yzyndan kowmak üçin kazaklaryň alty ýüz atlysy saýlanyp alyndy.
Men olaryň arasynda aýlanyp ýörşüme şazada Ýewgeniý bilen ýüzbe-ýüz boldum.
Ol meniň bilen mylaýym salamlaşdy-da, öňdäki çaknyşygy synlamagym amatly
bolar ýaly, öz atlylarynyň arasyndan ýer berdi. Ýöriş etmäge buýruk berlen badyna
tiz atymyzyň başyny çöllüge tarap öwürdik. Biz on minut çemesi salymdan
gaçgaklary ilki gezek gören depämiziň üstünde häzir bolduk. Olar biziň bir mil
öňümizden başga bir depeden aşyp barýardylar. Gaçyp barýanlaryň topbagy eýýäm
dagap, olaryň arasyna aljyraňňylyk aralaşypdyr. Bar zat buýr-bulaşykdy.
Düýelerden, arabalardan, agýan ýükler atlaryň aýagyna çolaşýardy. Gaçgaklaryň
dowla düşen topary duşmanyň eline galýardy. Men nämeleriň bolýanyna anyk göz
ýetirmek üçin atymyň başyny çekdim. Meniň öň ýanymda agan ýüküň astynda
galan türkmen, aňyrrakda bolsa, ýüzi çapylan kazak serrelip ýatyrdy. Olaryň
beýleräginde iki sany aýal çagalaryny bagyrtlap, özlerine rehim edilmegini sorap
bozlaşýardy. Men olaryň gapdalyndan geçip barşyma: «Aman, aman» diýip,
aýallary köşeşdirdim. Olaryň töwereginde döwlen arabalar, halydyr ýorgan-düşek
salnan haltalar, ullakan horjundyr ýüp bilen saralan goşlar, okara-çemçelerdir
hojalykda ulanylýan her hili zatlar çaşyp ýatyrdy. Goltugy çagaly bir topar aýal
bolsa, kynlyk bilen öňe süýşüp barýardy. Meniň enem bilen ýaşytdaş, ýöremäge
zordan gurby çatýan dolmuş aýalyňam elinde çaga bardy... Men ilkinji gezek
hereketsiz ýatan türkmenleriň sanyndan elheder aldym. Şol ýatanlaryň hemmesi öli
bolýanlygynda, kazaklaryň mergenligine telpek goýaýmalydy. Az salymdan bar
zat ap-aýdyň boldy. Men gymyldysyz ýatan türkmenleriň biriniň elini ýerden
göterip, şol bada hem aşak goýberenini aňşyrdym. Olaryň köpüsi kazaklaryň
gözüne çöp atmak üçin ölen kişi bolup ýatyrdylar. Men birnäçe wagtlap bu
sahnany synlanymdan soň beýlekilerden yza galanymy bilip, olaryň yzyndan
ýetmäge howlukdym. Pessejik alaňdan aşanymdan soň kazaklaryň batgalygy ikä
bölýän gury gerşiň üsti bilen süýşüp barýan türkmenleriň yzyndan ok atyp, kowup
barýanlaryny gördüm. Men ýaňky synlan ýerime golaý gelenimde üç-dört
adamynyň dem-düýtsüz ýatanyny saýgardym. Ýigrimi-otuz sany aýaldyr çagaçuga bokurdaklaryna çenli suwa çümüp, kölüň içinde ösüp oturan gamyşdyr
otlaryň arasynda gizlenmäge biderek synanyşyk edýärdiler. Olaryň käbiri şol
ýerden özlerine rehim edilmegini sorap, gygyryşýardylar. Kazaklar olara ünsem
bermän öňe geçip gidipdiler. Ýöne bir ýigrentgi ýoldaşlaryndan yza galyp, atyň
üstünde oturan ýerinden gygyryşýanlary nyşana alyp oturan ekeni. Men onuň
ýanyna baryp ýetişmänkäm, ol mäşäni gysdy. Hernä onuň atan oky sowa geçdi. Ol
ikinji gezek atyp ýetişmänkä, atymy çapdyryp bardym-da, gamçym bilen ýüzkessir
urup, ýoldaşlarynyň yzyndan ýetmegi buýrdum. Men suwuň içinde zähresi ýarylan
görgülilere: «Aman» diýip gygyrdymda, onuň yzyna düşdüm. Birdenem öň
ýanymda dört sany kazagyň bir türkmeniň daşyna egrilişip duranlaryny gördüm.
Ony eýýäm atdan agdaryp, ýaragsyzlandyrypdyrlar. Ol dört atlynyň gylyjyndan
diňe elleri bilen goranýardy. Ýöne şonda-da rehim etmeklerini sorap, olara ýüz
tutjaga meňzänokdy. Daşyndan seretseň, bu örän aýylgançdy. Kazaklaryň yzlyyzyna inderýän gylyçlary türkmene galtaşanokdam. «Kazaklar ony hijem öldürip
6
bilmezlermikä? Näme olaryň elleriniň ysgyny ýokmuka?» diýen sowallar kellämde
at çapýardy. Az salymdan (meniň üçin ýyl aşan ýalydy) ýaňky türkmen boýnuna
salnan çuň ýara zerarly gapdala ― suwuň içine agyp gitdi. Ýene biraz ýöräp,
wepat bolan äriniň üstüne abanyp, sessiz aglap oturan aýalyň üstünden bardym.
Birdenem gulagyňy gapyp barýan gümmürdiden ýaňa tasdan atdan agypdym. Top
oklary gaçyp barýanlaryň yzky hatarlarynda ýarylýardy. Onuň sesi çagalardyr
aýallaryň çirkin sesleri, atlaryň kişňemesi, takyrlaryň içinden eýläk-beýläk
ýüwürýän goýun-geçileriň sygyrlaryň sesi bilen garyşyp, töweregi hakyky
dowzaha öwrüpdi.
Birnäçe minut geçenden soň top sesi ýatdy.
Türkmenler hersi bir ýana dagap, depäniň aňyrsynda gözden ýitip gitdiler. Şol
pursadam goşuny toplanmaga çagyrýan deprek sesi ýaňlandy. Yzyma dolanyp
gelýärkäm, mende kölüň içinde galan çagadyr aýallary görmek islegi döredi. Ýöne
ol ýerde olaryň birem gözüme ilmedi. Olaryň top sesinden gorkup, suwa gark
bolan bolmaklaram mümkindi. Men olary kazaklar öldürendir diýip biljek däl.
Sebäbi men ýaş kazak ofiseri baron Krudneriň aýallary öldürmäge synanyşan
esgerleri jezalandyranyny öz gözüm bilen gördüm.
Deprekler henizem toplanmaga çagyrýardy, ýaralylar gözlenip, lukman olara
tizden tiz kömek berýärdi.
On üç-on dört ýaşly oglanyň kellesi gylyç bilen agyr ýaralanypdyr. Onuň ýanynda
gaýgyly, wagşy, teşne gözleri bilen lukmanyň oglunyň ýarasyny daňyşyna seredip
duran ejesi bardy. Sada pikirli aýal öz ogluny öldürjek bolan adamlaryň indem ony
bejerjekdiklerine gaty bir ynanyp baranokdy. Lukman oglanyň ýarasyny usullyk
bilen daňyp, ejesine oglunyň ölmejekdigini aýdan mahaly ol aýal gözlerinden
minnetdarlyk ýaşyny döküp, lukmanyň elinden ogşady.
Atlara az salym dynç berleninden soň, kazaklaryň birnäçesini olja alnan iki müňe
golaý goýundyr geçileri, sygyrlary sürmäge ýollap, berkitmä tarap ýola düşdük...
Men gyrak-bujaksyz çölüň ortasynda galan adamlara garaba-garaba barýardym.
Meniň gözüm gyzydyr ýaralanan ogluna jansyz nazaryny dikip oturan aýala düşdi.
Onuň töwereginde ýoga çykarylan ähli baýlygy çaşyp ýatyrdy. Onuň ölen äriniň
meýdiniň hem şu töwerekde serlip ýatan bolmagy ahmal.
URUŞ SAHNASY
Ertesi günem öňümizden çykan ähli zady ýykyp, ýakyp-ýandyryp ýörmegimizi
dowam etdirdik. Biziň yzymyzda ýomutlaryň üç mile golaý giňişlikdäki ýerleriniň
köräp duran külünden başga zat galanokdy. Men ýakyş hereketine has ýakyndan
syn etmek maksady bilen, ýoluň sag tarapyndaky zatlaryň ýakmaga buýruk alan
şazada Ýewgeniniň ýanyndan atymy sürüp barýardym. Onuň bu işe höwes bilen
topulmaýandygy görnüp duranam bolsa, berlen buýrugy birkemsiz ýerine
ýetirýärdi. Buýruk ýakymsyzdy, ýöne bu syrly ýurduň (Russiýanyň) parahatlyk
söýüji we düşünjeli adamlarynyň arasynda, megerem, bikanunçylykdan doly
ýumşy ýerine ýetirmäge bolan wagşy höwes oýanypdy. Biz haýatlary böwsüp
geçip, öýleriň gapylaryny döwüşdirip, ondan-oňa at çapdyryp ýörşümize her
ädimini burum-burum tüssedir ýalna öwürýärdik. Öýleriň içinde galdyrylan zatlar
7
örän seýrek duşýardy. Käwagt ownuk-uşak gap-çanaklar, gaçyp, tozan jüýjeler,
lagşan atlar, göçüp gidenleriň yzyna eýgermedik göleler, diwarlaryň ýa-da
üçekleriň üstünde tä üstüne ot çabyraýança daş-töwerekde bolup geçýän zatlara
göwnüýetmezçilik bilen syn edip oturan pişikler gabat gelýärdi. Taşlanyp, gidilen
ýa-da ýaşan öýlerini terk etmäge dözmedik itler örän seýrek duşýardy. Olar biz
ýakynlaşyp ugranymyzdan gaharly üýrüşip, gaçyp gidýärdiler. Bir gezek men
rehimsiz oduň içinde galyp, gözgyny çyňsaşýan güjük çagalarynyň üstünden
bardym. Sagat ikilerde biz on iki mil yzymyzda galan berkitmä tarap gaýtdyk.
Ertesi edil düýnki ýaly otly kesindiler bilen ýanaýjak zatlaryň baryny ýakypýandyrmak bilen meşgullandyk. Şeýdip, ýörşümize biz günortana ýakyn Gyzyltakyr düzlügine gelip ýetdik. Bu giden bir çägeli ýalazy meýdan eken. Birnäçe
milden birki sany ýaşaýyş jaýyna duşaýmasaň bu ýerde başga yns-jynsa gözüň
düşenok. Töwerek gazylan ýaplardan doly. Olaryň käbirinde henizem suwuň
barlygyny nazara alsaň, bir wagtlar bu ýerleriňem bol hasylly, ekerançylyk üçin
amatly bolandygyny çaklamak mümkin. Biziň alyp barýan urşumyz ýaly gazaply
uruşlaryň birnäçesi bu ýerleriň bag-bakjalaryny ýele sowrupdyr. Markozow ilkinji
gezek türkmen çöllügini kesip geçende şu ýerde düşläpdir.
Biz günortana golaý taşlanyp gidilenine köp wagt geçen bag-bakjaly öýüň
golaýynda düşledik. Günorta yssysy beýniňi iýip barýardy. Günüň galan bölegini
hem şu ýerde geçirmegi karar etdik. Köp wagt geçmänkä, men bir türkmen
oglanjygynyň tutulandygyny eşitdim. Töweregindäki goh-galmagaly piňine-de
alman, bagyň saýasynda uklap ýatyrka, onuň üstünden barypdyrlar. Onuň ýaşy on
ikiden kän bolmasa-da, ýüzi uly adamyňky ýalydy. Ol goçak kelleli, ýasy çekgeli
gür gaşly, jaýty burun, saryýagyz, akylly gözleri ýanyp duran oglandy. Ol
ejesiniňem, kakasynyňam ýokdugyny, özi barada alada edýän daýysynyň bolsa,
uklap ýatyrka, ony taşlap gidendigini aýtdy. Soň görüp otursak, ony bilgeşlin
taşlamandyrlar. Oglanjygyň ruslaryň arasyndadygyny bilen badyna daýysy ony
idäp gelip, gele-gelmäne-de bagryna basdy. Ol juda garagol bolansoň, rus
esgerleriniň çäksiz hormatyndan peýdalanýardy. Esgerler oňa täze eşik geýdirip,
rus dilini öwredip başladylar. Dynç almaly wagtymyzyň ep-esli bardygyndan
peýdalanyp, men ýykylan Yzmykşir galasyna aýlanmaga gitdim. Onuň meýdany
dört akra (2 ga) golaýdy, kä ýerlerde belentligi 30 ädime ýetýän diwarlaryna hiç
zat kär etmändir. Gala çig kerpiçden däl-de, gowy edip bişirilen agymtyl-gyzyl
kerpiçden salnandy. Kerpiçleriň uzynlygy 6 dýuma, galyňlygy bolsa 1,5 dýuma
golaýdy. Hywalylar galany beýdip salmaýarlar. Megerem, bu gala hytaýlylaryň ýada parslaryň höküm süren zamanynda salnan bolsa gerek.
Biz dynç alyp otyrkak, Kaufmanyň başda türmä salan ýomut ilçileri
gapdalymyzdan geçip gitdi. Olaryň ugry gaçyp giden ildeşlerine talapdy. Olaryň
ikisi gaçmaga synanyşan mahaly öldürilipdir. Galanlaryny bolsa, ildeşlerini paç
tölemäge yrmak şerti bilen boşadypdyrlar. Ýöne bolup geçen wakalardan soň,
olaryň sözüniň ýer tutmajagy görnüp durdy.
Ýigrimi dördüne ir bilen biz ýolumyzy dowam etdik. Biziň kesip geçmeli
çölümiziň içinde ýakmaga ýaramly hiç zadyň ýokdygy sebäpli, ýakyş operasiýasy
bes edildi. Şeýdip, ýomutlaryň ýurdunyň ýüz millik çägindäki bar zady küle
öwrüp, özbekleriň ýurduna ýetdik. Biz ýolda ýomutlar tarapyndan ýara salnan
8
pürsiýanyň üstünden bardyk. Onuň tenine azyndan ýigrimi gezek gylyç degipdir.
Lukman onuň ýaralaryny daňyp, meýdan gospitalyna ýerleşdirdi. Ýöne indi ol
adam boljaga meňzänokdy. Sagat onlaryň töwereginde uzakda baglaryň garasy
gözümize ildi. Ýene bir sagat töweregi ýol ýöräp, Ýylanly şäheriniň iki mil
golaýyndaky gür baglygyň saýasynda goş ýazdyrdyk. Biz öz çadyrlarymyzy gurup
ýörkäk, «Bazar» diýip, gygyryşyp, ýanymyza ýetip gelýän özbekleri gördük.
Birdenkä deprekleriň howsalaly gümmürdisi eşidildi. Çöl tarapdan türkmenleriň
ýakynlaşyp gelýänini habar berdiler. Biz şol bada ýerimizden böküp turup,
eşiklerimizi geýip, sapançalarymyzy bilimize gysdyrdyk. Her kim ýakynlaşyp
gelýän duşmany görmek üçin arabalaryň, beýgiräk depeleriň üstüne dyrmaşýardy.
TUTLUŞYK
Türkmenleriň bulam-bujar hatarlar bilen atlaryny maýdalyna goýberip gelişleri
söweşmäge däl-de, aňtawa gelýän ýalydy. Olaryň bizi görmeýän bolmagam
mümkindi. Sebäbi biziň öňümizi tä Ýylanly şäherine çenli uzalyp gidýän baglyk
gabalap durdy. Türkmenler bolsa, çöl tarapdan gelýärdiler.
Olary garşy almak üçin atly goşuna taýýar bolmaga buýruk berlip, onuň ýanyna
pyýada goşunyň iki rotasy berkidildi. General Golowaçýow öz adamlary bilen
kiçeňräk depäniň üstüne çykyp, wakalaryň ýaýbaňlanyşyna syn edip durdy. Men
ata atlanyp, berkitmeden iki mil uzaklykdaky alynky söweş hataryna tarap
ugradym. Ol ýerdäki suwsuz ýabyň sag tarapyndaky alaňyň üstünde polkownik
Dresçerniň goşun bölümi, ýabyň çep tarapynda bolsa, polkownik Nowamlinskiniň
goşun bölümi durdy. Olardan ýarym mil daşlykda bolsa, söweşe girmekden gaça
durýan köp sanly türkmen atlylary eýläk-beýläk at çapdyryşyp ýördüler. Rus
mergenleriniň seýrek atýan oklary, toplaryň ot sowurmasy türkmenlere göräýmäge
uly bir zyýan ýetirip bilmeýärdi. Men yzyma sereden mahalym Ýylanly tarapdaky
ýol bilen at çapdyryp gelýän adamlaryň çaltlyk bilen ýakynlaşýanyny gördüm. Bu
berkitmäniň yz tarapyndan edilen örän uly şowly hüjümdi. Sebäbi esgerleriň we
ofiserleriň bary berkitmäniň bäri tarapynda ― biziň alynky söweş hatarymyzda
bolýan wakalara aňkarylyşyp durdy. Yzdan gelýänler olara görünmeýärdi. Olar
ýönekeýlik we başarjaňlyk bilen gurlan söweş duzagyna düşüpdi. Öňde bolsa
türkmen atlylary manysyz eýläk-beýläk at çapdyryp ýördüler. Men yzdan hüjüm
edilýänini duýdurmak üçin atymy yza öwren mahalym polkownik
Nowamlinskiniňem olary aňşyryp, öz esgerlerine yza dolanmaga buýruk
berýändigini gördüm. Onuň goşun bölüminiň bir bölegi bolsa eýýäm Ýylanly
ýoluna tarap at çapdyryp barýardy. Şol pursat berkitmeden iki ýüz ýard uzaklykda
türkmenleriň ýarpy göwresi ýaprakly agaç çybyklary bilen saralgy tot-tozan basyp
giden garaýagyz keşpleri göründi. Olar ýalaňaç gylyçlaryny galgadyp, batyrgaýlyk
bilen at çapdyryp gelýärdi. Türkmenler üstlerine abanýan howpdan bihabar rus
esgerlerini ýüzleriniň ugruna kerçäp biljekdiler. Emma olar ruslaryň gapyllykda
üstlerini basmagyň ýerine düşelgäniň töwereginde otlaşyp ýören düýedir atlary
sürüp başladylar. Bu ýagdaý bolsa ruslara ýeňseden abanýan howpy aňşyrmaga
mümkinçilik berdi. Esgerler duran-duran ýerlerinden ýaraga ýapyşyp, ofiserleriň
buýrugyna garaşman söweşe girdiler.
9
Edil şol wagtam iki ýüz ýard gapdaldan Nowamlinskiniň otrýady hüjüme başlady...
Gowy nyşana alnyp atylýan oklaryň gürlügi sebäpli, türkmenler atlaryny yza
öwrüp, gürüm-jürüm boldular. Men olaryň birnäçesiniň eýerden aganyny,
ýoldaşlarynyňam saklanyp, olary ýanlary bilen alyp gidenini gördüm. Biz
gaharymyza ajal güllelerini olaryň yzyndan ýollaýardyk. Olar berkitmäniň içinden
geçip (bu olara aňsatlyk bilen başartdy) gapdaldan atylýan oklardan aman
sypdylar. Soň bolsa berkitmäniň günorta tarapynda söweşip ýören ýoldaşlaryna
goşuldylar.
Berkitmeden iki ýüz ýard daşlykda bäş sany esger garawulçylyk çekýärdi.
Türkmenleriň nädip olaryň üstüni basandyklary bilinmän galdy. Ýaş ofiser
Kamenskiý berkitmäniň beýle tarapynda söweş gidip durka, olary barlap gidipdir.
Şonda olaryň baram diri ekeni. Ähtimal, olar söweşiň gidişine aňkaryp durkalar
güpbasdy edilendir. Söweş tamam bolandan soň, olary kelleleri kesilen we çuwýalaňaç halda tapdylar. Berkitmäniň iki ýüz ýard golaýyndaky bu wakany hiç
kimiň görmezligi türkmenler batyrlygyny we başarjaňlygyny görkezýärdi.
Kazaklaryň dört-bäş ýüz atlysy türkmenleriň ilkinji peýda bolan ýerine bakan
atlaryny sürdüler. Olar entek duşman gitmedik bolsa, söweşmek isleýärdiler. Men
mümkin boldugyça, bu söweşe syn etmek maksady bilen, olaryň yzyna düşdüm.
Bolup geçýän wakalar nakgaşyň eseri ýaly özüne çekijidi.
Bu ýerde türkmenleriň örän köp sanlysy gaýmalaşyp ýördi. Gykylyklap, at
çapdyryşyp ýörüşleri olaryň ruhdan düşmändigini görkezýärdi. Türkmenler atyma
gelmeýärdiler. Ajaýyp atlary olara biz bilen islendik aralygy saklamaga
mümkinçilik berýärdi. Biz wagtal-wagtal ok atyp, gygyryp olary söweşe
çagyrýardyk. Emma olaryň piňine-de däldi.
Bu zatlaryň bary biz üçin lezzet açarlyk tomaşady. Biz türkmenleriň at çapmaga
bolan ussatlygyna telpek goýýardyk. Biz bu ýerde türkmenleriň edermenliginiň
gözli şaýady bolduk. Olar öz tertip-düzgünleri bilen ajaýyp atly goşuny düzüp
biljekdi.
Türkmenleriň söweş tärleri gadymydy. Olar ýekelikde ýa-da iki-üç bolup, biziň elli
ýard golaýmyza gelip, egri gylyçlaryny galgatmak bilen bizi başa-baş söweşe
çagyrýardylar. Barmajakdygymyza gözleri ýetende bolsa, öz dillerinde bir zatlar
diýip gygyryşýardylar. Megerem, olar sögünýän bolsalar gerek. Biziň
hatarymyzdaky çerkesleriň birnäçesi olaryň garşysyna çykjak bolup dyzmaçlyk
edýärdi. Emma ätiýaç üçin polkownik alajyny tapsa, başa-baş söweşe girmäge
rugsat berenokdy. Ýöne meniň soňky gören zatlarym çerkesleriň başa-baş söweşe
çykmanlygyna ýüzde-müň şükür etdirdi.
Owadan gara atly bir ýaş türkmen atyny çapdyryp gelşine biziň elli ýard
golaýymyza gelip saklandy. Ol gylyjyny ussatlyk bilen oýnadyp, bizi başa-baş
söweşe çagyrdy. Kazaklar oňa tarap ok atyp başladylar. Ol hiç zatdan çekinmän
atyny maýdalyna sürüp, gapdala ýöneldi. Kazaklar gezekli-gezegine ok atýardylar.
Oklaryň çägäni ýalap geçýändigini, käwagt bolsa, onuň atynyň aýagynyň astyny
tozadýandygy görünýärdi. Emma ol bitiniň burnuny ganatman, biziň
mergenlerimize göwnüýetmezçilik bilen garap, ýoldaşlarynyň arasyna dolandy.
...Biz ýüz atly bolup, gylyçlarymyzy ýalaňaçlap hatara düzüldik. Bizden üç ýüz
ýard daşlykda garym-gatym bolup, üç dört ýüz türkmen toparlanyşyp durdy. Biz
10
edil doly gelen ýaly bolup, ýaraglarymyzy şakyrdadyp, gylyçlarymyzy güne
ýaldyradyp, olaryň üstüne eňdik. Ýöne türkmenler ýer ýuwdana döndi. Az salym