Latin

Şükür bagşy - 2

Total number of words is 3920
Total number of unique words is 1840
34.8 of words are in the 2000 most common words
48.1 of words are in the 5000 most common words
56.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
görünýän ýaşuly bardy. Ol kän geplemeýärdi. Emma welin, göwnüne ýakmadyk zat bolsa, ol hakda iki agyz aýdyp, ýene-de edil
ýok ýaly bolup oturýardy. Oňa Oraz aga diýerdiler. Onuň sakgaly
ýene-de agaryp göründi, ol ýanynda oturan ýigitleriň egninden
ýapyşyp, ileri süýşdi-de şeýle diýdi.
— Adamlar, «Hile hem bir batyrlykdyr ýerinde» diýip, weli
Magtymgulynyň bir aýdany bardyr. Keýmir hem özüniň gaýduwsyz batyrlygynyň daşyndan abaý-syýasat bilen-de birnäçe
işleri bitirip gelipdir. Seredip otursak, bagşynyň aýdanlary ýaňky
aýdanlaryma dogry gelýär. Biziň bagşa düşünmegimiz gerek. Biz
diňe bir ýigitlere, at-ýaraga daýanyp, bir ýerini depip hem durmaly däldiris. Bu harapçylyga tarap ýöremekdir. Asla batyrlyk
hil-hil bolýandyr. Heý, Görogly ýaly batyr bolarmy? Ol hem:
«Gaçyşym bar, kowşuma bermenem» diýip aýdypdyr ahyry. Eger
peýdaly bolsa, barymyzdan peýdalanybermegimiz gerekdir. Goý,
bagşy barsyn-da: «Üstüňe çozup hem agamy alyp gidip bilýärdim,
ýöne, bagşy bolanym üçin, bir-iki sany heň edip bereýin diýip,
sazymy aldym-da gaýdyberdim» diýip aýtsyn. Han diýmek bilen,
oňa hem jan gerekdir. Onuň hem at toýnagynyň aşagyndan çykýan tozanyň astynda galasy gelip duran däldir. Goý, bagşynyň
aýdanyna gulak asman görsün, ony masgaralap görsün, onuň
elini-aýagyny gandallap görsün. Geliň, bir synanyp göreliň. Eger
bagşa başartmaz ýaly bolsa, biz onsoňam bar...
— «Mollasy köp bolsa, toklusy harama çykar». Biziň geňeşimiziň soňy şoňa bardy. Maslahatdar köp boldy. Aý, bolmady-a,
biz şeýle etmekçi diýip, bu hakda Esenpolat daga-da habar edişdirdig-ä. Aý, bolýar-da — diýip, Artyk ýüzüni aşak saldy-da,
aýaklarynyň burnuna seretdi.
Çolak Batyryň öňüne düşüp oturan ýigit Artygyň yzy bilen:
— Mundan abaýam bolmaz, syýasatam. Asyl şu diýlip oturylanlar bolmaýar — diýip, pugtalap aýtdy-da, bir dyzynyň üstüne
galdy.
— Boldyryn, gatam boldyryn. Näme bolupdyr bolman? —
Sazanda gapdalynda goýan dutaryny gaýtadan eline aldy. — Men
boldyryn. Bolmasa hem synanyb-a galaryn. Onda-da hut ertiriň
17

özünde, diňe bir özüm...
Çolak Batyr bilen Artyk başlyklaýyn, bagşynyň we beýlekileriň diýen-aýdanlaryna garşy çykýanlar köpçülikdi. Olaryň özleri
gidesi we sazlarynyň ady bilen ýöriş guraslary gelýärdi. Şeýle edip bolsa öz sazlaryny nähili gowy görýändiklerini uly ile
görkezesleri gelýärdi. Şuňa bagşy hem razy bolar diýip ynanýardylar. Olaryň tamasy çykmady. Şoňa görä keýpleri gaçdy,
sazandalaryndan göwünleri galdy.
Indi sözläre söz galmady. Bagşyny ýolundan alyp galyp boljak
däl. Şoňa hemmesiniň gözi ýetdi. «Diňe bir sazandany pata berip
ugratmak gerek».
Ana, Batyr ýüzüni aşak salyp turdy. Onuň yzy bilen beýlekiler-de turdular.
Batyr gapydan çykjak bolup duran ýerde:
— Gezek ahyrym bize geler. Bagşy, sen bir ýalňyşlyk edýärsiň. Parhy ýok. Bir synan, eger eýgerder ýaly bolmasa, onda biz
soňundan hem bar — diýdi.
Sazandanyň tarapdarlary hem ýerlerinden turdular, olar bolsa:
— Bagşy, mertlik we tutanýerlilik bilen! Ýaman at galmasyn
— diýdiler.
Şüküriň öz pikirinden gaýduwy ýokdy. Onuň başynda bu
pikir gyjalatdan dogmandy. Hanyň özüni nähili garşylajagyny
bilmezliginden hem, özüniň bir baryp sorajagyna düşünmezliginden hem däldi. Ol hemmesine düşünýärdi. Özüni we öz
sazlaryny, eger han masgaralaýyn diýse, onuň masgaralap biljegine hem düşünýärdi. Öz obasynyň ýigitleriniň batyrlygyna
we olaryň doganyny alyp gelip biljeklerine hem gözi aňry ýany
bilen ýetýärdi.
Bulara garaman, ol dutary bilen gitmekçi we agasyny şu dutary bilen hanyň zulumyndan gutarmakçydy. Özüniň eline iň
birinji gezek dutar beren adamy dutary bilen azat edip bilmese, onda onuň ýüregi jaý boljak däldi. Bu pikir onuň başyndan,
ine, şuňdan dogupdy. Hut şunuň üçin-de ol oba adamlarynyň
maslahatyny kabul etmän, öz pikiriniň üstünde pugta durýardy.
Sazanda hem ýerinden turdy we eline dutaryny alyp:
18

— Men agamy şu dutarym bilen alyp gelip bilmesem, onda
onuň inisi bolup bilmedigim — diýdi.
Onsoň ol öýlerine gelenleriň hemmesinden öz göwnüniň hoş
bolanlygyny bildirip, olary güler ýüz bilen ugratdy.
19

III
— Ýola ho-o-ol aýyrtdan düşersiň. Ol ýol ýüz kerem aýlanyp,
ýüz kerem dolanyp, şol başy agaryp görünýän garly dagyň içini
söker-de gider... Şony algyn-da gitgin oturgyn. Barýarkaň jülge
giňelip başlar, onsoň öňüňden obaçylyk çykar. Ana, şondan
aňryk han galasy on çakyrymlyk ýokdur...
«Barjak ýerim han ýanydyr» diýip, bagşy bezenjek-beslenjek
bolmady. Ozal näme geýýän bolsa, ýene-de şony geýdi, egninden
dutaryny asdy we söweşe gitmekden galan garry ata atlandy.
Onsoň onuň başyny ilerligine tarap sowup, duran ýerinden şeýle
takmynan salgy aldy-da ugrady.
Ol gidip barýar. Ýola belet garry at guýrugyny şuwwuldadyp,
göni şol aýyrda tutdurdy.
Bu nähili ýüreklilik! Bu nähili mertlik! Setan-da-seýranda
bir gidilýän, onda-da şeýle gidilmän, ýaraglar ýüklenip, ýigrimi-otuz atly bolnup gidilýän ýer bilen gidip barýar. Onuň gidip
barýan ýerinden han atlylary üstüne dökülip, oduna, suwa ýeke çykanlaryňy alyp gidip durýan ýeri bolsa-da, ýekeje özi hiç
zatdan heder etmän gidip barýar. Onun, ýaragy — dutary. Şu
dutaryna arkalanyp, öräň arkaýyn gidip barýar.
Obanyň uly-kiçi hemmesi (Diňe bir çolak Batyrdan, Artykdan,
ýene-de bir ýigitden özgeleri diýmek bolar. Olar öz diýenleri
edilmäninden soň, gün daşaryk-da çykman, uludan dem alyp,
bagşylaryndan gaharly ýatyrdylar) sazandalaryny ugradyp, onuň
yzyndan seredişýärler. Ol gidip barýar.
Oňa seredip duranlaryň arasyndan biri: «Näderkä? » diýip,
hemmede bolan soragy orta atdy. Beýlekiler oňa on ýerden on
dürli jogap berdiler: «Nätjegini obanyň ýigitleri bilen giden bolsa
aýdardyk». «Näme eder öýdýärsiň? Şu gidişi bilen hiç bir zat
etmez, bararda agasynyň ýanynda oturar». «Näme etse-de, özi
20

sag-aman gelse bolýar». «Onuň nätjegi şol: özüniň şu gidişi bilen
biziň sazymyza ar-namys getirer». «Soňuna seredeliň, gitsin, her
zat-da bol-sa, onuň bu gidişinden, belki, at galar». «Belki, ol
biziň sazymyza şöhrat getirer...»
Onuň yzyndan seredip durup şeýle diýýärdiler.
Ol gidip barýar.
Bu edilýän çenleriň haýsy biri dogry bolup çykarka? Muny
häzirden aýtmak bolmaýardy. Haýsy-da bolsa bolup biler. Emma
ony ugradanlaryň köpüsi onuň bu gidip barşyna umytsyzlyk bilen garaýardylar. Olar sazandalaryny beýle ugratmakçy däldiler
ahyry.
Ol gidip barýar.
Sazanda oňa seredýär. Täze dogan günüň şöhlesi üstüne
düşüp duran daglara seredýär, dagyň içini söküp gitmeli. Dag
ony aty-zady bile öz demine çekip barýan ýaly.
Ol yzyna garaman, ýüzüniň ugruna gidip barýar. Emma özüni
ugradan adamlaryň heniz dargamandyklaryny, olaryň yzyndan
seredýändiklerini we özüniň şu gidip barşyny degşirýändiklerini
bilýärdi. Ýöne welin onuň şeýle gitmegine bolan närazyçylyklar,
umytsyzlanmaklar ony ýolundan saklap bilmeýärdi.
Ol gidip barýar.
Uzaga gitdi. Dagyň düýbüne baryp ýetdi. Garasy nokat ýalyjak bolup, şol aýyrda gireninden soň gözden ýitdi. Oba adamlary
şoňa çenli garap durdular. Ony gözleri bilen ugratdylar.
Aňry gitdigiçe sazandanyň pikiri artýardy, öten agşamky öýlerinde bolan gep-gürrüňleriň hemmesi biri-biriniň yzyndan
onuň ýadyna düşýärdi. Ol özüniň pikiri bilen dagyň içine eýýäm
girip gidenini we gara dagyň öz daş-töweregini gabap alanlygyny
soň bilip galdy.
Dag! Dag! Nirä seretse dag!
Üstünden ençeme asyrlary, ençeme döwürleri geçiren, ençeme galyň garlary eriden, emma garramaýan, hemişe bir görnüşini
saklap durýan, dünýäniň görki, ýeriň örki, gögüň diregi — dag
onuň töwerek daşyny guşap dur.
Dag! Dag! Nirä seretse dag!
21

Dagyň içki syry bilen onuň tanyşlygy ýok. Şonuň eteginde
önüp-ösen bolsa-da, ol hakynda mergenlerden, batyrlardan kän-kän rowaýatlar eşiden bolsa-da, özi hem şu gara daglara garap
we şondan ylham alyp, birnäçe heňler düzen bolsa-da, heniz
onuň üstüne çykyp görmändi, häzirkisi ýaly, oňa şeýle ýakyndan
we täsin galyp seretmändi.
Dag onuň ünsüni özüne çekdi, başynda pelpelleşýän pikirlerini derbi-dagyn etdi. Ussat ýerlerde işlenip çykarylan ýaly
gat-gat galyp, asmana göterilen gara daşlar, olaryň üstünde gögerip oturan arça we kerkaw agaçlar, ýene şunuň ýalylar ony geň
galdyrdy. Ol şulara seredip duran ýerinde şeýle diýýärdi.
«Eşiden deň bolmaz gören göz bilen» diýlen sözi ýene-de
bir gezek tassyklady. Daşyň üstünde agaç gögeripdir, ulalypdyr.
Bular baryp-ha biziň obamyzdan-da görnüp durýarlar. Olaryň
köki neneň daşy deşip geçýärkä? Suwy nireden tapyp içýärkä?
Daşlar gat-gat goýlupdyr. Bu kimiň işikä? «Hezreti Aly gylyjy
bilen dagy iki ýarypdyr» diýerdiler. Bu dogry däldir. Heý, bu
daşlary gylyç bilen iki ýarmak bolarmy? Ýöne welin bu daglaryň
aşyklara ýol bermän, üstünde zaryn agladanlary, belki, dogrudyr.
Meniň welin ýolum açyk. Ine, şu jülge bilen gitjek oturjak...
Bagşy atyň başyny çekip, biraz salym şeýle pikir etdi. Ol çuň
jülgäniň içinde durup, ýokarsyna — daglaryň başlaryna seredýärdi. Bu ýerden garamak ony kanagatlakdyrmady, başlaryna
çykyp görmegi höwes etdi. Atdan düşdi. Onsoň sag gapdalyndaky üstüne abanyp duran uly dagyň süýr depesine dyrmaşyp
çykdy.
Beýik dag! Ine, şu ýerde ol yzyna öwrülip, öz watanyna birinji
gezek garady. Obasy aýak astyna gelipdir. Näçe ýöredim diýse-de,
giden ýeri ýok ýaly. Obasynyň welin özüniň görmeýänligine, ilinden arasyny açanlygyna, şundan aňryk gitse, hiç kimden haraý
ýoklugyna we başyna näme gelse özi çaramalydygyna düşündi.
Dogry, ol öz başyny bir özi çaramaga boýun bolup çykypdy.
Şoňa görä şu ýekeligi, dag we onuň öz göwsünde saklaýan iki
aýakly, dört aýakly wagşylary: belent ruhy basyp bilmeýärdi.
Şunuň ýaly hem: «Men han ýanyna nähili baryp bilerin? Ol meni
kabul edermikä? Nähili kabul ederkä? Eşege ters mündürip,
22

yzyma it salaýmasa ýagşydyr. Men şu gidip barşyma halkymyň
sazyna ysnat getirmesem ýagşydyr» diýen ýaly gaýgyly pikirleri
etmeýärdi. Şu ýere gelip ýetenine onuň ökünji ýok, şundan aňryk
gitmäge-de hiç bir ikirjiňlenmeýär. Ol gitjek. Häzir ýöne daga
tomaşa edip dur. «Atylan ok daşdan gaýtmaz» diýip, ol baryp-ha
obalaryndan çykmanka aýdypdy ahyryn...
Ol bir çyzygyň içinde durmakçy däldi. Häzirki barýan ýerine öňi-soňy gitmekçidi. Sazandalygy bilen Kesarkajy, Maryny,
Salyr-Sarygy baglamak ony kanagatlandyrmaýardy. Hywany, Eýrany gezip, ol ýerlerde hem özüni bildiresi gelýärdi. Ýöne welin
beýle gitmekçi däldi. Özüniň söwer dosty Aly bagşy bilen we
başgalary bilen gitmekçidi.
Dagyň başynda ol töweregine ser salyp uzak oturdy. Päkize şemal onuň ýüzüni ýalap geçýärdi we pikirini durlaýardy.
Ol şu ýerde özüniň bu gaýdyşyny gaýtadan pikirinden geçirdi.
«Belki, men ýalňyşýan bolaýmaýyn? Obamyň batyrlaryny öýkeletdim. Olar bihal adamlar däldiler ahyryn. Oba olaryň agzyna
seredýär. Men näme üçin olaryň diýeni bilen bolmadym? Olar
hanyň kimligini menden ýagşy bilýändirler ahyryn. Kemakyllyk
eden bolmaýyn?» Ol şeýle diýip, töweregindäki daglaryň beýik
başlaryna ýene-de bir gezek garap çykdy we öz-özünden soran
sorag-aryna şeýle jogap berdi.
«Ýok, bu kemakyllyk bolup bilmez. Men agamy dutarym bilen azat etmelidirin. Şonda men onuň eden ýagşylygyny yzyna
gaýtaryp bilerin. Dutar! Dutar — gylyçdan zordur, zor hem bolmalydyr. Heý, dünýäde saz-söhbete ýetesi-de bir zat bolarmy?
Bolmaz!.. Bu diňe bir ynsana täsir etmän, haýwanlara hem täsir
edýändir. Munuň gadyryny-gymmatyny bilmeýän bolmaz. Dutaryň pygamberi Babagambar Hazreti Alynyň Düldülini bakýan
äken. Düldül horlanyp başlapdyr. Aly muny aňlapdyr. Onsoň ol:
«Düldül näme üçin horlanýarka?» diýip, onuň sebäbini biljek bolupdyr. Ýerasty bilen aňtap ýörýärkä, ahyry bir gün Babagambar
öz ýasan dutaryny çalyp otyrka, Aly onuň üstünden barypdyr,
şol wagt Düldül hem otuny iýmän, saza gulak asyp duran eken...
Iliň hany bolup oturan hanyň hem dutaryň gadyryny bilmegi
gerek ahyryn. Meniň şu barşym hakdyr! Men şeýle gitmeli23

dirin. Şoňa obaň adamlary hem indi düşünen bolsalar gerek.
Ýegsam olar eýýäm gelip, meni yzyma gaýtarjak bolardylar we
töwella ederdiler. Meniň boş geljegimi olaryň arasynda, belki,
bilýänler hem köpdür. Hanyň ýanyna bararyn hem oňa agamy
berip goýbermäge mejbur bolar ýaly heňler çalyp bererin. Heňler
bolmasa...»
Häzir onuň pikirini bozýan zat ýokdy. Diňe bir dagyň düýbünde, dar jülgäniň içinde ýeke goýup gaýdan aty ýekesiräp kişňeýärdi we ony öz ýanyna çagyrýardy.
Bagşy dagdan düşmekçi bolanynda ýurduna gaýtadan gözlerini gezdirip çykdy. Gara baglar, obalar, süri-süri mallar, olaryň
aňyrsy bilen görünýän Garagumuň depeleri... Nähili hezil! Nähili gözel!.. «Bu ýurtdan çykyp, şu belent daglaryň üstünden
aşyp, ýene-de ýurduna gaýdyp gelip bilýän ýigitler köpdür...
Biziň şu gözel ýurdumyzy taşlap, mundan dönüp gidýän, baryp hana hyzmat edýän dönük gara sömlere nälet bolsun!.. Olary
halkymyň gargyşy ursun! Meni han gahar edip zyndanyna salsa-da, bu ýurdum meni hanyň elinde galdyrmaz!..»
Ol şeýle diýip, eline dutaryny alyp, Görogludan «Goja daglar» diýen heňi çaldy. Munuň ýany bilen onuň aýdymyna hem
gygyrdy.
Goja daglaryň başynda
Ýaz bir ýana, gyş bir ýana.
Titrär agzymyň içinde
Dil bir ýana, diş bir ýana.
Goja dagdan ýollar aşyp,
Ýaz bolanda çaýlar daşyp,
Gyr atymdan aýra düşüp,
Baş bir ýana, läş bir ýana.
Ah çekdim, bilim büküldi,
Sütünim arşa çekildi.
Gözümden sil dek döküldi
Gan bir ýana, ýaş bir ýana.
24

Görogly diýer nädeli?
Baş alyp nirä gideli?
Öweze kömek edeli,
Dört bir ýana, bäş bir ýana.
Ah, dört bir ýana, bäş bir ýana!
Sazanda ol aýdyma şeýle bir gygyrdy, eger onuň sesini magnitli belent daglar, çuň jülgeler hiç bir ýana goýbermän, özlerine
çekip durmadyk bolsalardy, onda obasynyň adamlary diňläp oturyp bilerdiler.
Bagşy dagdan düşdi. At ony hokranyp garşyla-dy we atlanmagyny isläp, gelip ýan berip durdy.
Bagşy bu atyň eýesi däldi. Ozal oňa bir gezek-de münmändi
we bir gysym-da ot bermändi. Emma olar geçen bäş sagadyň
içinde dostlaşypdylar.
Ol gidip barýar.
At ozal özüniň onlarça gelip geçen ýolundan — gara daşlaryň
üstünden aýaklaryny batyrgaý basyp gidip barýar.
«Gyrmyldan gyr aşar». Sazanda bir gün ýöredi, iki gün ýöredi,
onsoň üç gün ýöredi. Ahyry hanyň galasynyň işigine ýetip aýak
çekdi. Şu ýere çenli oňa ýaman niýet bilen duşan adam bolmady.
Kim öňünden çyksa, ilki näme üçin barýanlygyny sorap, onsoň
oňa ýol salgy beripdi.
Hanyň iki sany nökeri bagşyny şeýle bir «yhlasly» şeýle bir
«gadyrly» garşylady, hiý diýip-aýdar dagy eder ýaly bolmady.
Geljegini bir aý öňünden eşidip, gije-gündiz ýoluna garap duran
myhmanlaryny hem şeýle içgin «garşylamaýan» bolsalar gerek...
Sazanda hanyň howlusyna, şäheriň belent we ajaýyp jaýlaryna
seredip tomaşa etmäge hem goýmadylar.
At halys durupdy. Şu ýere öz sütünini süýndürip atypdy.
Mundan aňryk onuň taýaklap kowulsa hem gideri ýokdy.
Hanyň nökerleri onuň iki jylawyndan şapba ýapyşdylar-da
sakladylar. Onsoň onuň üstünden bagşyny tutaklap düşürdiler.
Olaryň ikisi iki ýerden sazandanyň egninden dutaryny sypyryp
aldylar-da, gabyndan çykaryp gördüler.
25

Hyrly tüpeň däl! Örän gurat, kirişleri zyrňyldap duran dutar!
Eliňe alyp çalybermeli. Onuň şol beýik dagyň üstünde oturylyp
düzülişi. Kirişler birazajyk-da gowşajak bolmandyr.
Geň galmaly zat. Olar dutar bilen gyzyklanmadylar. Ony bir
ýana, elleriniň tersine taşladylar-da, onuň eýesi bilen boldular.
Jübüsini, goltugyny barladylar. Onsoň guşagyny çözüp, onuň
gatlaryny agtaryşdyrmaga durdular. Dökdüler: Emma ellerine
oňly zat ilmedi.
Bagşy şu ýerde aşaky dodagyny dişläp, başyny ýaýkady. Näme
üçin beýle etdikä? Dutary zat hasap edilmän, onuň bir ýana
taşlananyna şeýle etdimikä? Jübüsini puldan dolduryp gelmäni
üçin bolmasyn? Belki, şoňa ökünendir! Ýöne welin onuň özi
hem bilini sermeşdirdi. Näme üçinkä! Onuň aýda-ýylda bir gün
ak saply pyçak göteräýmesi bardy. Belki, şony gözländir? Iki
gaşynyň arasyndaky hamyň joýa ýaly bolup çyzylyp gitmegi şony
hem çen etdirmän durmaýardy.
— Nireden gelip, nirä barýarsyňyz? — diýip, olar ýaňky içgin
ýapyşmaklaryny goýdular-da, gaty ses bilen bagşydan soradylar.
— Indi bolduňyzmy? — diýip, bagşy olardan sorady.
— Bize habaryňy ber! Nireden gelýärsiň?
— Şeýleden gelýärin — diýip, bagşy gelen yzyna tarap çytylyp
duran ýüzüni öwürdi. — Şu dagyň aňry ýüzünden. Barşym bolsa
siziň hanyňyzyň ýanyna! Meni onuň ýanyna alyp baryň!
— Hanyň ýanyna? Siz kim bolarsyňyz? — diýip, olar arkan
çekilip durdular-da: — Biz bilmändiris, biziň günämizi geçiň!
Hanymyzyň ýanyna barýan bolsaňyz! — diýdiler.
Olar şeýle diýip, bagşa ýalbarmaga we ýaňky boluşlaryndan
ötünç soramaga durdular.
— Hawa, hanyň ýanyna. Meni onuň ýanyna alyp baryň!
— Bararys, häziriň özünde!
Gaçar gorkusy bolmadyk, ýöne welin özüniň kabul edilişinden närazy bolan myhmanynyň ýanynda olaryň biri galyp, beýlekisi galanyň içine urup gitdi.
26

IV
Han öz oturýan otagynda gününi nämä güýmenip geçirjegini
bilmän, töweregini garanjaklap, tukat halda otyrdy. Ol näme
bilen gyzyksyn? Ýaş aýallary bilenmi, bagşysy we gürrüňçileri
bilenmi? Bular her günde bolup durany üçin, ony halys irizipdi.
Oňa häzir, näme-de bolsa täze bir süňňi ýeňillik gerekdi. Nähili
täzelik ol? Ony hanyň özi aýdyp berip bilmeýärdi. Her halda
handyr. Beýle içini gysdyryp uzak oturmaz. Nähili bolsa-da onuň
keýpi tutar ýaly hezillik tapylar. Muňa güman barmy? Ýanynda
oturan iki sany adam şonuň aladasyny az etmeýärdiler ahyryn...
Sazandany derwezäniň daş ýüzünde goýup, özi aýak aldygyna
gaýdan nöker, şol gaýdyşyndan ýazman, hanyň oturan otagynyň
işigine geldi-de, rugsat almak-beýleki ýok, gapyny şarkyldadyp
açdy. Onsoň aýaklaryny jüp basyp:
— Ha-han aga, s-siziň ýanyňyza gelmegi s-sorap bir adam
geldi — diýdi.
Ana saňa täzelik!..
Hanyň süzülip duran gözleri ýalpa açyldy. Nökeriniň bolup
gelşinden gelen adamyň ýönekeý bir adam däldigini ol aňlady
we öz söýgüli adamlaryndan biridir diýip bildi-de:
— Bar, gelsin! — diýdi.
Nöker alyp gelmäge gitmedi. Özüniň heniz aýtmaly zady bar
ýaly we şony aýtmaga özüni taýýarlaýan ýaly, demini dürsejek
bolýar. Ondan habarsyz han onuň direnip durmagyna gahar edip:
— Kim ol? — diýip sorady-da, onuň berjek jogabyna garaşmak
bilen bolman, ýene-de:
— Bar, derrew alyp gel! — diýip, ony gyssady. Oňa: «Bar,
derrew alyp gel» diýmän, iň ilki bilen ol geleniň kimdigini ondan
ymykly soramalydy. Nöker geleniň kimdigini mazaly aýtman,
ýöne «Git, getir!» diýleni bilen ony bu ýere alyp geljek gümany
27

ýokdy. Şonuň üçin-de direnip durdy we demini dürsejek bolýardy.
Ol ýene-de sojap:
— Biz onuň kimdigini bilmedik. Soradygam welin aýtmady.
Öz-ä türkmen. Ýöne täk bir özi! «Meni hanyň ýanyna alyp baryň»
diýip, bizden sorady — diýdi.
— Kim? — diýip, han gaýtadan sorady we özüniň ýaýrap
oturyşyndan çaltlyk bilen ýygnandy:
— Näme üçin onuň kimdigini, näme üçin gelenligini bilmediňiz? Türkmen diýdiňmi?
Nöker gyssandy:
— Tanamadyk, h-han aga. Biz soradyk: «Siz kim bolarsyňyz»
diýip. Ol jogap bermedi. Ýöne: «Meni hanyň ýanyna alyp baryň»
diýdi. Öz-ä tüýs türkmen. Täk bir özi!..
— «Türkmen, täk bir özi». «Men han ýanyna barýaryn. Han
ýanyna barýaryn». — Han şeýle diýip, nökeriniň küti dodaklaryna
süýkeşdirip aýdan sözlerini öz dili bilen tekrarlady-da: «Kimkä?
Ol bu ýere näme üçin düşdükä? Belki, dönük bolup düşendir ýa
ýesirlerini satyn almaga geldimikä?» diýen pikire gitdi. Onsoň
ol ýene-de:
— Täk bir özümi? — diýip, ýaňadandan sorady.
— Hawa, täk özi. Bir hor ýabysy bilen, bir dutary bar.
— Dutary bar diýdiňmi? Bar, onda tiz alyp gel — diýip, han
nökerine buýurdy. — Ylgap git-de tiz getir!
Ol şeýle diýip, buýrugynyň üstüni ýetirdim etdi. Onsoň ýanynda oturanlaryň birini hem oňa goşup goýberdi.
Olar myhmany häziriň özünde alyp gelerler. Ylgap gitdiler.
Emma hanyň şoňa-da sabry ýetmedi. Ýerinden tasanjyrap turdy. Olaryň yzyndan ol hem ylgamakçymyka? Daş işige çykyp
durdy we öňi bilen hiç bir zatdan habarsyz bir nökeriniň geçip
barýanlygyny gördi. Han oňa gygyrdy:
— Bar, tiz alyp geliň!
Nämäni alyp gelmeli? Ol nöker hiç zat bilmeýärdi ahyryn.
Şunuň üçin ol gazyk ýaly dikilip durdy we özüniň nämäni alyp
gelmelidigini sorady. Han oňa düşündirmez. Şeýle hem etdi.
Özüniň näme buýurýanyny bir sözde aýdaýmagyň ýerine, oňa
28

on gezek agzyny dolduryp, hapa sögünçler bilen sögdi. Bu nähili
gaharly han? Indelmezden gelen myhmany hem şeýle gahar
bilen garşylaýmasa ýagşydyr.
Sazanda hanyň ýanyna getirildi.
Han bilen bagşy salamlaşanyndan soň, ara dym-dyrslyk düşdi. Bu dymşyp oturmaklyk uzaga çeken bolsa hem hiç kimiň
ýüregine düşmeýärdi. Belki, onuň mundan artygrak hem dowam
etmegini iki tarapam isleýändir?
Hanyň gözleri bagşyda: onuň dutaryna, gara silkme telpegine, agar çäkmenine we aýagyndaky owadan gülli jorabyna, pikirli
ýüzüne, hemme zady göresi gelmeklik bilen garaýan gözlerine
seredýär.
Sada türkmen ýigidi. Onuň gyn-gyssag görmän, azajyk-da
ýylgyrman, örän arkaýyn oturmagy hanyň ünsüni hemmesinden beter özüne çekdi. «Kimkä? Bagşymyka ýa-da ýurt çalyp
ýörenmikä? Dutary ýüzüniň perdesi bolaýmasyn?»
Han şeýle pikir edip, oňa syn etmeginden belli bir netijä gelip
bilmeýärdi. «Her halda ýöne adam däldir» diýip, ahyrsoňy oňa
şu umumy bahany berdi.
Sazanda özüniň gözden geçirilýänligini aşaklyk bilen aňlaýardy. «Synlabersinler. Kel däl. Kör däl. Ýirik-ýyrtygym ýok».
Bagşy içini gepledip, hanyň ýaşaýyş derejesini gözden geçirýärdi.
Mämmetýar hanyň derejesi onuň ýadyna öz hanlaryny düşürdi.
Ol Nurberdi hanyňka barmandy, onuňka baryp, saz çalmandy.
Ýöne welin onuň gyzyl begres bilen nagyşlanan ullakan çadyrda
oturýanlygyny kesesinden seredip görýärdi. Onuň içine haly
düşelgidigini bolsa görenlerden eşidýärdi.
Ine, şolardy...
Ol häzir içine gül pürkülen ýaly tamda otyr. Onuň owadan
nagyşlaryna gözi gidip seredýär. Ol her halda özüniň bu derejä
geň galanlygyny gizläp bilşinden gizlejek bolýardy.
Minutlarça dowam eden bu dymşyp oturmaklygy ahyrsoňy
hanyň özi bozdy.
— Hm, myhman, ýagşy geldiňiz, hany, danyşyp oturyň! Käriňiz näme bolar? — diýip, han sazandanyň gapdalynda diwara
söýelgi duran dutara garady. — Bagşymysyňyz? Ýa-da...
29

— Kär sazandalykdyr, han aga — diýip, bagşy şol bir çök düşüp
oturyşyna jogap berdi.
— Çoh ýagşy! — diýip, han sakgalyny sypap, bir gobsundy-da
ýene sorady:
— Onda, siz, aýdyp oturyň, kim bolarsyňyz? Men türkmenleriň atly bagşylaryny eşidýärdim: Garadäli bagşyny, Aly bagşyny,
başgalary...
— Men atly bagşy däldirin — diýip, sazanda jogap berdi. —
Men ýöne öz ýurdumyň diýsene — diýip, han gözlerini elek-çelek etdi. Ol oňa ýamaşgandan garamaga durdy. Onuň häzirki
seredişi ozal görüp bilmän galdyran zadyny indi bilen ýaly ýa-da
şoňa meňzeş bir zady gözläp tapjak bolýan ýaly örän ýitidi.
Bagşynyň şol bir oturyşy oturyşydy. Ýüzünde-gözünde üýtgeýän ýeri ýok. Ol gönüsini aýdypdy ahyryn.
Sazandanyň bu nomaý sözüne hanyň çyndanmy ýa-da ýalandanmy, garaz, gülküsi tutdy:
— «Öz ýurdumyň sazandasydyryn» diýdiňmi, myhman? Hy-hah hyh-h-h...
Han gülýär. Ol bagşy bilen hezilleşip gitdi, keýpi göterildi.
Onuň gülküsini goldan beýleki iki adam-da gülýärdi.
Olaryň näme üçin gülýändiklerine, belki, sazanda-da düşünýändir. Ol: «Gülseňiz gülüň» diýen ýaly edip, ýene-de:
— Hawa, men öz ýurdumyň sazandasydyryn! — diýdi. Şeýle
diýmegi bilenem onuň ýüzi hem çytylyp gidipdi.
Öz gülküsiniň myhmanyna täsir edenine begenen ýaly, han
ýene-de şol gülküsini dowam etdirdi.
— Hah-hyh-h-h-h, myhman, sen «öz ýurdumyň» diýip, ne
uly gepläp başladyň? Haýsy ýurduň?
— Öz ýurdumyň.
— «Öz ýurdumyň sazandasydyryn» diýdiňmi, myhman?
— Hawa, men öz ýurdumyň sazandasydyryn.
— Haýsy bir ýurt ol, öz ýurdum diýýäniň? Hany aýdyp ber: şol
biziň bilýänimiz — Keýmirkörüňiziň ýurdumy? Eger-de ol boljak
bolsa, onda siziň bagşyly bolar ýaly, beýleki bolar ýaly ýurduňyz
ýokdur. Siziň iň zoruňyz Keýmirkör diýeniňiz bolupdyr ahyryn.
Dogry, ol Nedir şa bilen-de dalaşypdyr. Ýöne welin ol ýurtludyryn
30

diýip, dilini ýaryp bilmän geçipdir ahyryn. Ol hemişe: «Meniň
ýurdum Hatap galasydyr» diýip, düýäniň üstünde ýaşar eken.
Siziň aňryňyzdan Hywa, bäriňizden bolsa... Sizde nä ýurt bolsun,
agyz dolduryp aýdar ýaly, hyh-hy-hy...
Hanyň keýpi köklügine, gamsyzlygyna geň galyp oturan ýerinde «Gep oýundan ýeter» diýen atalar sözi bagşynyň ýadyna
düşdi. «Gülkiniň aşagynda näme-de bolsa bir zat ýatandyr. Ýönekeý ýere bu beýle azar edinip gülmez, ýanynda oturanlara hem
gülüň diýen garaýyş bilen seretmez». Bagşy han gülüp bolýança
şeýle pikir etdi. Haçan hanyň gülküsi galandan soň bolsa, ol
ýene-de:
— Meniň ýurdum bardyr, ýurdumyň bagşysy hem bardyr —
diýip, bagşy aýdanyny berkleşdirdi.
— Biz asyl-ha myhmanyň habaryny bir günden soň alýandyrys. Siziň habaryňyzy welin, häzirden alsak-da boljak ýaly.
Hany, onda aýdyp oturyň, siz näme iş bilen geldiňiz? — diýip,
han ondan sorady.
— Bir kiçijik iş bilen, han aga. Ony häzirden aýtsagam bolar,
aýtmasagam bolar. Ýöne şunsuny aýdaýyn: şu dutar bilen size iki
sany heň edip beräýmäge geldim. Hawwa, siziň eliňizde meniň
doganym bar, şony hem beriň diýip, sizden soramaga geldim.
Artyk habarym hem ýok meniň.
— Nä dogan ol?
— Mundan on bir gün ozal size bendi düşüpdir.
— Onda Gurbowyň galasyna çozanlardan tutulandyr — diýip,
hanyň ýanynda oturanlar hanlaryna aýdyp berdiler.
— Heňi şonuň üçin çalyp berjekmi? Hä, ol diýseňiz-le, «Şol
diýip geldim» diýsene. — Han bagşynyň ýüzüne gaýtadan seredip, ýene-de gülmäge durdy. — Saz çalyp bermäge, hah-hah.
«Ol meniň doganymdyr» diýsene. Ýagşy doganyň bar eken...
— Han aga, siz kän güldüňiz.
— Myhman gaty görme, siziň gep urşuňyz gülmez ýaly däl.
Bolşuňyz gaty geň. Emma sen munda göwnüňe hiç bir zat getirme. Bu biziň degişmämizdir. Bagşy halky bolsa degişmegi
göterýän bolmalydyr. Onsoň hem biz ýagşy gören myhmanymyz
bilen ýalaň şeýlediris... Sen habaryňy aýdyber. Hy-h-h...
31

— Men göwnüme hiç bir zat getirmeýärin. Hawwa, birazajyk
getirmänem durmaýaryn. Han aga, meniň şu gelşim gülkümi?
Onuň ýaly bolsa bilmedim... Şu iň gowy bolup gelşim: dogry,
başga hili hem gelişlerim bardy, eger geleýin diýsem. Ýok, men
başga hili gelmegi islemedim. Ony obam hem maslahat bilmedi.
Şonuň üçin-de, ine, şeýle geldim. Emma bu gelşim gülki bolup
çykýan ýaly boldy, gaty bilýärin welin...
— Myhman, bu gelşiň-ä, ine, görýäris. Hany aýt, başga nähili
gelşiň bardy?
Bu soragy hanyň gülküsine goşulýan, belki, ondan hem içýakgyjrak gülýän gyrçak gara sakgally, bili gök guşakly, orta boýly
adam berdi. Ol özüniň soragyndan göwni hoş bolup, sakgalyny
sypap, hanyň ýüzüne garady.
Sazanda biraz arkaýynlaşypdy. Indi gelendäkisi ýaly ýüregi tarsyldap uranokdy. Gepleşip oturanlary özünden artyk däl,
bolaýsa özi ýaly. «Urşuň daşyndan içi aman» diýip, bagşy hanyň salgyny ilki eşidendäki özüniň gaýgysyny ýadyna saldy. Ol
häzir hanyň ýakyn ýanynda otyr. Onuň bilen sözleşýär. Göni
hem däl, gyşaryp hem gördi. Näme üçindir, han özüni asmandan
asyp oturmady. Bagşydan gözleri dokunmanlygyndanmyka? Ýok,
ondanam-a däl ýaly. Dogry, ol bagşynyň gepine-sözüne gülýär.
Onuň bilen bälçireşýän ýaly gürleşýär. Emma onuň gülküsi bir
hili, äsgermeziň gülküsi däl ýaly, ondan bir hili ýürek awamasy
duýulýar. Ol sazandanyň ýüzüne seredende, nämedir bir zatlary pikir edýän ýaly bolýar. Şonda ýüzüniň reňki hem solýar,
gülküsiniň hem soňuny «hyrk-hyrka» berýär. Çal murty küsserýär. Kim bilýär, belki, hanyň ýadyna başga bir zatlar düşse-de
düşýändir.
«Başga nähili gelşiň bardy?» diýende, sazanda bir-az pikirlenip oturanyndan soň jogap berdi.
— Men han agadan doganymy dilemäge ilimiň iň saýlama
ýigitleri bilen hem, iň saýlama at-ýaraglary bilen hem gelip bilýärdim, eger geleýin diýsem! Bu biri, gardaş! — Onsoň bagşy
ýüzüni ýokary tutdy.
Onuň bu jogaby baryp hana şarpyldap degdi. Ol myhmanyň
sözde «sazandadyryn» diýip başlap, indiki aýdyp oturanlaryna
32

indi düşünen bolsa gerek, ynjalyksyzlandy. Myhmanyň ýüzüne
seredip, agramyny beýleki uýlugynyň üstüne ýeňillik bilen atdy.
Ýüzi, erni gyşardy, ömründe bir gezek-de gülmedik ýaly, asyl
gülmäge ukypsyz ýaly boldy. Sakgaly has agardy, näme üçindir,
häzir onuň düýbünden hyna-da gyzaryp göründi. Gözleri mölerdi-de, belli bir zada nazar salman, giňden açylyp durdy. Indi
gülküsi tutanok. Onuň ýap-ýaňy bagşyny masgaralap gülýän
gülküsi hany?! Ol nirä gitdikä? Näme üçin gitdikä? Ol gülküler
sazanda gaty görýär diýlip we myhman sylanyp goýulaýan-a bolmasyn? Onuň üçin däl bolsa gerek. Myhman özüne gülünmegini
gaty görýänligini ilkibaşda hem bildiripdi. Eger han myhmanyň
gaty görýänine keýp edip gülen bolsa, onda henizem gülübermeli
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Şükür bagşy - 3
  • Parts
  • Şükür bagşy - 1
    Total number of words is 3851
    Total number of unique words is 1870
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    47.9 of words are in the 5000 most common words
    54.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şükür bagşy - 2
    Total number of words is 3920
    Total number of unique words is 1840
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şükür bagşy - 3
    Total number of words is 3884
    Total number of unique words is 1772
    33.6 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    55.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Şükür bagşy - 4
    Total number of words is 1279
    Total number of unique words is 767
    43.0 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    59.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.