Salyr soňy Sarahs - 21

Zurabatdan ýaňy bir göçüp gelen döwürleri bolansoň, Tek han entek göz üçinem
bolsa öz hanlyk ornunda otyrdy. Şol sebäpden onuň iňlis razwedkasy bilen göwnüne
hiç zat getirmän, bir taýpanyň doly ygtyýarly hany hökmünde duşuşmagam,
myhman almagam, gepleşik geçirmegem bolup biläýjek zat.
Ýöne, aýlawly-öwrümli gepleşikleriň barşynda şol gezek Stiwens barybir
Teke handan öz garaşýan jogabyny alyp bilmändi. Türkmen myhmanparazçylygyna
hem-de hançylyk düzgünine eýerip, gonaklaryna mynasyp derejede hezzet-hormat
edenem bolsa, ähli pikirlerini başdanaýak diňlän hem bolsa, öz gezeginde: “Biz
näme ýagşylyk gören bolsak ors hökümetinden gördük. Ol bize kyn günümizde
197
kömek etdi, ýurdumyza göçüp gelmäge ýardam berdi. Biz oňa ýap-ýaňyja, öz
islegimiz boýunça raýat bolduk. Kada-kanunlaryny kabul etdik. Şol kanunlary
gürrüňsiz ýerine ýetirmeklige söz berdik. Wepaly hyzmat etjekdigimizem aýtdyk.
Ant içmesegem äht etdik. Türkmene ähtiýalanlyk ýatdyr, ol ýagşylyga ýamanlyk
edýän däldir, şonuň üçinem, biz janymyzdan geçeris, ýöne ähti-peýmanymyzdan
dänmeris” diýipdi.
Çünki, ol wagt salyr iliniňem, onuň kethudalarynyňam, Teke hanyň hut
özüniňem ors hökümetinden ýaňa göwünleri bitindi.
Ors baýarlaryna welin, megerem, Teke hanyň Stiwens bilen bolan duşuşygy,
onuň bilen geçiren gürrüňdeşliginiň mazmuny aýan bolup, onuň öz aýdan sözleri
mälim däl bolan bor-a çemeli özleriniň gabanjaňlyk duýgularyna eýerip, olar şondan
soňam oňa dürli-dürli gysyşlar görkezdiler.
Iňlisleriň türkmen topragynda edýän hereketleri welin barha artýardy.
1887-nji ýylda Angliýanyň Hindistandaky kolonial häkimliginiň tagallasy
bilen, Ahalteke ülkesine kapitan Batler ýörite iberilipdi.
O’Donowan bolsa baryp-ha Gökdepe urşundanam öň Gürgen ýaýlalarynda
bolup, türkmenleriň arasynda ors hökümetine garşy öwüt-ündew işlerini alyp
barypdy Gökdepe söweşini Köpetdagyň gerişleriniň üstünde durup synlapdy we
ondan soň ol öz işini, tä Orsyýede meýletin birikýänçä Maryda dowam etdiripdi.
Gökdepe galasy synandan soň Tejene bosan türkmenleri orslara garşy
gaýtadan aýaga galdyrmak üçinem iňlisler şol ýere öz ofiserler Noparyny
iberipdiler.
Şolaryň hemmesem baran ýerlerinde Stiwensiň Teke hana aýdan sözlerini
aýdýardylar. “Egerde Angliýa nöker bolsaňyz, biz sizi orslardan gorarys,
gulçulykdan halas ederis. Hut şu maksat üçin biziň goşunlarymyz eýýäm Hyrada
geldiler we olar şol ýerde yşaratymyza garaşyp durlar. Ondan başga biz size altynkümüş, pul kömeginem bereris. Ok-ýarag hakda-ha gürrüňem ýok, siz diňe
galkynsaňyz bolýa...” diýýärdiler.
Bu zatlaryň barysy birigip, orslaryň gonjuna gor guýýardy we hakykatdan-da
hüşgär bolmaklyga mejbur edýärdi.
Teke hanam olaryň hut şol “hüşgärlikleriniň” pidasy bolupdy.
Öwezgeldi batyryň bir wagtlar, Gyzylgaýadaky aýdan sözleriniň çyn bolup
çykandygyna Teke han diňe şondan soň göz ýetirdi. “Häýt, köpeý ogly orsy bizden
bir gün öň görenligini bildirdi-ow” diýip, ol ençeme gezek içini gepletdi.
Hut şol zatlaryň netijesi bolsa gerek, 1897-nji ýylda, Teke han hamala şol
ýalan hanlygyny hem öz erkine, başga birine tabşyrmak üçin, öňki türkmençilik
däbine görä bütin ulusy Sarahs baba gonamçylygynyň golaýyndaky at meýdanyna
ýygnap uly sadaka berdi. Özüniň garrap bütinleý tapdan düşendigini, mundan
buýana hanlyk edip bilmejekdigini halka aýtdy.
Bu iňlisler bilen duşuşandygy sebäpli ors häkimiýetiniň wekilleri tarapyndan
Teke hana soňky ýyllaryň dowamynda edilip gelnen irginsiz ýanamalaryň,
gysyşlaryň netijesidi ol şeýlekin hereket edmäge mejbur edilipdi. Çünki, ol wagt
Teke han gaty bir garram däldi, bary-ýogy altmyş alty ýaşyndady. Üstesine-de ol
tebigaty boýunça-da at münende aýaklary ýere ýetip duran uzynak, daýaw, süňňi
sagat, süňki iri adamdy.
198
Teke hanyň öz hanlygyny ors baýarlarynyň gysyşy astynda, mejbury
tabşyrandygyna, häzirki dil bilen aýtsak “saglyk ýagdaýy boýunça öz arzasy bilen”
aýrylandygyna ýene bir mysal arkalam göz ýetirmek bolýar.
Ýagny, bu zatlaryň aňrysynda näme-nämeleriň ýatandygyndan, kim-kimleriň
durandygyndan bihabar sada halk şonda Teke hana: “Eýle bolsa ýeriňe öz
ogullaryňdan birini goýaý” diýipdi. Ol bolsa: “Ýok, goýup biljek däl, sebäbi meniň
ogullarymdan baý çykar, ýöne han çykmaz, öňde bolsa kyn günler garaşýar, şonuň
üçinem halkyň öňüne bir dogumly adamyň çykmagy gerek, onam, diňe Gara ýüz
oňarar” diýip, ornuna özünden ýigrimi ýaş kiçi Meňli hany görkezipdi.
Bu bolsa ors häkimýetiniň Teke handan indi gerek däl, howply adam
hökmünde düýp-teýkary bilen dynmak isländigine, seçilşikden öň onuň üstünde
mazaly “işländiklerine”, asly-ha şol seçilşigem şolaryň özleriniň gurnandyklaryna
has takygy gurnadandyklaryna, ornuna Sarahs pristawlygyndaky milisiýanyň ştabs
kapitany wezipesinde işläp ýören Meňli hany görkezmekligi öz ogullaryny hanlyga
golaýlatmazlygy hem hut şolaryň özleriniň maslahat berendiklerine şaýatlyk edýär.
Ýogsam arkama-arka (Teke han – Nazarmuhammet han – Gutly han – Berdi
han), onda-da iň kyn döwürlerde han bolup gelýän nesliň hanlyk daragty gelip-gelip
güzeranlary birneme gowulaşansoň, Ata-Watana gowuşylansoň guraýmalymy?
Hanlygyny tabşyrandan soňam Teke han ylaýyk on alty ýyl ýaşady. Ýöne, şol
ýyllaryň içinde-de ors hökümeti oňa ýazgynlylyk bermedi. Basyş astynda, göz
tussagy hökmünde saklady. Hiç ýana goýbermedi. Bu ýagdaý ors hökümetini özüne
iň golaý hossar saýyp, kalbynyň töründe özüni oňa köp-köp ygrarly hasap edip
ýören adama iňňän ýokuş degdi. Köp oýlandyrdy. Uzak gyş gijelerini ol geçen
günler, halkyň ykbaly barada pikir öwrüp geçirdi. Eden işlerini terezä saldy.
Sallarlady. “Ýa halky Zurabatdan getirip ýalňyşaýdymmykam”, diýen sorag ony
erkine goýmady. Ýöne, birinjiden-ä ýalňyş däldi, her niçik hem bolsa ulus öz taryhy
Watanyna gelipdi, mes toprakly, bol suwly ýere ýetipdi. Güzerany gowulaşypdy.
Galyberse-de, ol Orsyýetiň düzüminde oturan ýeketäk türkmen taýpasy däldi.
Pelegiň çarhyny bolsa tersine aýlap bolmaýar. Her niçik hem bolsa ädilen taryhy
ädimiň ähli kynçylykly, nogsanlykly taraplary bilen bilelikde bähbitli taraplaram
kändi.
Egerde, şol taryhy ädim wagtynda ädilmedik bolsady, onda türkmeniň iň
gadymy taýpalarynyň biri bolan salyr türkmenleriniň şu bölegi hem ýer ýüzüne
ýaýran beýleki bölekleri ýaly, Türkmenistanyň çäginden daşarda galardy.
Günüň-gününe, derýanyň çep kenarynda durup, sag kenara delmuryplar
bakardy, Watanyň zaryny çekerdi, gözünden ýaş dökerdi, türkmen topragynda ýaşap
ýören türkmenlere goşulmaklygyň, olar bilen bile bir döwlet bolup oturmaklygyň bir
saçagyň başyna üýşüp, bir ojagyň başyndan örmekligiň arzuwyny ederdi.
Ine, şu oýlar welin Teke hanyň göwnüne sähelçejik hem bolsa teselli berýärdi,
kalbyndaky gün-günden güýçlenip barýan harasady köşeşdirýärdi.
Ýöne, telim ýyla çeken tükeniksiz içgepletmeler, gaýgy-gussalar ony barybir
alyp ýatdy. Agyr derde uçratdy. Ömrüniň soňky ýyllary bir zat tapynan ýaly boldy
we mahal-mahal oturan ýerinden “zöwwe” galyp, öýüň içinde o ýan, bu ýan
urunmany, ýüregi howlap kä daşary çykyp, kä içeri girip, kä tärimden ýapyşyp
ýaraly ýolbars ýaly nagra çekmäni çykardy. Şolar ýalyda ol öz ýanyndan kimdir
199
birini ýanyna çagyrdy hyýalynda onuň bilen bir zatlar barada gürleşdi, soň ony
kowdy, kimdir birine arz etdi, ahyram laky-tak durdy, özünden-özi ýadap ýykyldy.
Agzyndan ak köpük saçyp ýatyşyna kakyndy, titredi. Telim günläbem hiç zada
ýaraman hereketsiz ýatdy. Özüne gelenden soňam hiç ýere çykmady. Hiç kim bilen
gürleşmedi.
Şolar ýalyda onuň ýanyna köplenç Abyt işan gelerdi we her hili gürrüňler,
tymsallar bilen köşeşdirerdi. Göwünlik bereredi.
Käwagtrlar bolsa ellini arka atandygyna garamazda, entegem jahyllyk terzini
ýitirmedik Öwezgeldi batyr salam berip gapydan girerdi. Gaşynda oturyp il-günüň
ýagdaýy, syýasat, Orsyýetiň halkara ýagdaýyndaky tutýan orny, özüni alyp barşy
barada akylly-başly gürrüňler ederdi. Ýöne, bir wagtlar Alyhanowyň öz ýerlerini
özlerine paýlap ýören wagty aýdan sözlerini ýatlap, ýaşuyla gyjalat bermeýärdi.
“Men aýtdym-a, şeýle bolar diýdim-ä, ine, gördüňmi...” diýmeýärdi. Asla şol zatlary
ýatlamaýardam. Çünki, ol zatlar ol wagt eýýäm onsuzam düşnüklidi.
Başga-da gelýän-gidýän kändi. Her niçik hem bolsa halk öz hanyna bolan
hormatyny ýitirmeýärdi.
Teke hanyň özi welin ýanyna hiç kimiň gelmezligini isleýärdi. Ýeke bolasy,
ähli pikirleri, oýlary bilen dört diwaryň arasynda ýeke galasy gelýärdi. Ýeke bir öýi
däl, eýsem bütin dünýä gözüne dar görünýärdi. Ähli zat onuň içini gysdyrýardy.
Ýüregini howlukdyrýardy. Bu galagoply hem düşnüksiz dünýeden gidesi, özüni
rahatlyk ummanyna urasy gelýärdi. Şol arzyly pursatyň basymrak gelerine
garaşýardy...
Onuň bu islegi mazar daşynda ýazylyşyna görä 1913-nji ýylyň ýazynda hasyl
boldy. Ony Sarahs baba gonamçylygynda jaýladylar. Meşhur ak atyny bolsa,
tabydyna tirkäp öwülýä alyp gitdiler.
Otuzynjy ýyllarda “baý-kulak” bahanasy bilen hossarlary Özbegistana sürgün
edilen we şolar bilen bilelikde ömrüniň tas, ähli bölegini diýen ýaly şol ýerde
geçirip, diňe M.S.Gorbaçýowyň “üýtgedip gurmak” syýasaty döwründe Watanyna
dolanyp gelen, teke hanyň Şajyk atly uly oglundan bolan iň uly agtygy Şamman
aganyň beren maglumatlaryna görä, atasynyň maşgala şejeresi şeýleräk:
Aňyrlygyna: Teke han – Nazarluhammet han – Gutly han – Berdi han.
Bärligine: Teke han. Ogullary: Şajyk, Mämmet. Gyzlary: Täç, Sona.
Şajykdan: ogullary – Juma, Şamman, Gumman, Gyzlary: – Ollan, Aman,
Sähra, Gurbangül.
Mämmetden üç gyzy bolup, üçüsem ýogalan. Atlary: Aýjemal, Gylyçdurdy,
üçünjisiniňkini bilip bilmedik. Ogly – Nobat. Ol biziň maglumat ýygnan döwrümiz
(1992 ý.mart) bardy. Biz onuň bilen gürrüňdeş bolduk, ýöne ol atasy barada oňly zat
aýdyp bilmedi.
Teke han üç aýal alan: Hurma, Annagül, Ogulgurban.
Hurmadan – Şajyk.
Annagülden – Mämmet.
Annagül kör ekeni. Teke han ony birinji aýaly (Hurma) ýogalandan soň,
önelge üçin alýar. O-da ýogalandan soň Ogulgurbana öýlenýär. Ýöne, ondan zat
ýok.
200
Teke hanyň Täç atly gyzyndanam nyşan galmandyr. Sonanyň ykbaly Eýrana
tartypdyr. Githä-gitlik döwri adamsy göçýär, o-da şonuň bilen gidýär. Nämesiniň
bardygy barada bizde maglumat ýok.
Teke hanyň doglan ýyly biziň hasabymyz boýunça 1831-nji ýyla gabat gelýär.
Ýöne, munuň birküç ýaş eýläk ýa beýläk bolmagy mümkin.
Meňli hanyň soňraky ykbaly barada aýtsak, ol hem ors hökümetiniň taryhy
wakalarynyň içinden eriş-argaç geçdi. Oňa wepaly hyzmat etdi. On ýedinji ýylyň
rewolýusiýasy döwründe ak patyşanyň goşuny gidenden soň, tä gyzyllar gelýänçäler
serheti öz jigitleri bilen gorap gezdi. Şondan soňky çylşyrymly wakalar, gowgaly
ýyllar ony hem öz çoçgaryna çolaşdyrdy. 1918-nji ýylda bolsa onuň özem, ogullary
Baba handyr-Baky hanam gümürtik ýagdaýda ýogaldylar. Ol ganly wakany köpler
Eziz handan gördüler. Emma, 1918-nji ýylda, Krasnowodskide, aklar tarapyndan
sud edilen wagty Eziz han: “Kimi öldürenem bolsam boýnuma alýan, ýöne Meňli
hanam, onuň ogullarynam men öldüremok” diýipdi. Şol suda şaýat hökmünde Meňli
hanyň kiçi ogly Esen han hem gatnaşdyrylypdy.
Meňli han ogullaryny ors hökümetiniň uly şäherlerinde okuw jaýlarynda
okadyp, bilimli adamlar edip ýetişdirdi. Uly ogly Baba han Peterburgda okady, rus
dilini suwara öwrendi. Birinji jahan urşy döwründe patyşa goşunynda gulluk etdi.
Şol wagtky çini unter-ofiser. Polşanyň çäklerinde Germaniýa garşy, Ukrainanyň
çäklerinde Awstro-Wengriýa garşy söweşdi. Üç sany Georgiý hajynyň doly
kaweleri. Oraz serdaryň dosty.
Rewolýusiýadan soň Meňli hanyň nebereleri sowet hökümeti bilen oňuşman
Eýrana geçdiler. Olardan önüp-ösenler häzirem Eýranyň Törbetjam diýen ýerinde
ýaşap ýörler.
***
Zurabatdan Sarahsa göçülip gelinenden soň halkyň ýagdaýam bolşuna görä
garaz, gowulaşdy. Edil han-begleriňki ýaly bolmasa-da, Zurabatdakysy ýaly ýetmeýykylma-ha bolmady. Durmuş öz akymy bilen birsydyrgyn gitdi oturdy. Hojalyklar
ösdi, örňedi, köpeldi. Eýran hökümeti bilen doly hasaplaşanlaryndan soň-a
güzeranlary hasam ilerläp başlady. Öz topraklarynyň üstünde olar özlerini kän-kän
erkin duýdular.
Biziň tanyşlarymyzdan Abyt işan Sarahsa göçüp gelenlerinden soň köp wagt
geçmänkä öýlendi. Hä diýmänem dört ogluň atasy boldy. Çagalaram özi ýaly hatlysowatly adamlar bolup ýetişdiler. Bir ogly Tejendäki rus mekdebini gutaryp ilki
mugallym, soňam rus dilini ganymat bilýändigi üçin, döwlet edaralarynyň birinde
dolandyryjy bolup işledi.
Nazarly mergen azajyk ýempeýär diýäýmeseň ýarasyndan gutulyp, şondan
soňam telim ýyllap awçylygyny dowam etdirdi. Uly ogly Arslanam gowy bolup
gitdi. Ýöne, elinde şikes galandygy zerarly awa ýaramady. Mal bakdy. Öýlendi. Üç
çagasy bir ogul, iki gyz ýetişdirdi. Olaram ile-güne goşdy. Nury welin, aýňalyp
bilmedi. Dilem açylmady. Gaty bir uzagam ýaşamady. Şol “gojalygy” bilenem gitdi.
Maman apa Sarahsa gelenden soňam on ýyl dagy ýaşady. Tä ölýänçä
tebipçiligini dowam etdirdi. Perişdejigi köp ýatlady. “Häý, şoň durmuşa çykanyny
görjekdim welin, bolmady-da” , diýip, gözüne ýaş aýlady ýördi. Paýtunynam
201
daşkyrak garyndaşlarynyň birine berdi-de, özi pyýada gezdi. Ýöne, pahyrdan ne
ogul, ne gyz hiç zat galmady. Şol, ýekeligi bilenem ötdi. Ady welin, henize bu güne
çenli halk arasynda ýaşap ýör.
Kully köwege täze ýurt hasam düşümli boldy. Bu ýere gelip ol özüni tutdy.
Gaty bir baýamasa-da, garaz, orta daýhan derejesine-hä ýetdi. Daýysy Apby
bilenem ymykly ýaraşyp, bilelikde bir demir dükanjygynam açdylar-da,
güzeranlaryny hasam gowuladylar. Şol dükandan ertir-agşam çykýan çekiç
sesleriniň arasy bilen Apbynyň: “Gyňkeýin, aýtsaň-a Apby aýtdy bolýa,
aýtmamasaňam içiň ýanyp barýa...” diýýän gyjyrdawuk sesem häli-şindi eşidildi
durdy.
Ýokarda-da belläp geçişimiz ýaly, Sarahsa göçüp gelnenden soň, Gülbeden
Hudaý diýip ýören zähmetkeş, gara ýer ýaly ýuwaş, öň bir gezek öýlenip durmuşy
paşmadyk bir daýhan ýigide durmuşa çykdy. Gowy maşgala, gowy hojalykçy, gowy
ene bolup ýetişdi. Ärine ogul, gyz dogrup berdi. Birwagtlar ýeňilkellelik edip
süýkenendigi, ony oýnajak bolup özüniň ile gülki bolandygy üçin, gören ýerinde
Abyt işandan gaçdy ýördi. Tötänden gabat geläýse dagy utanjyndan ýüzüne
seredibilmedi. Abyt işanam ony utandyrjagam bolmady. Gaýtam: “Utanmany
başarýan adamda wyždan bardyr” diýip, ony öwgüledi. Uly ildenem Gülbedeni indi
ýeňles saýmazlyklaryny, ile goşulandygy üçin ýerli-ýerden goldamaklaryny,
bildirkini ýüzüne basyp utandyrmazlyklaryny haýyş etdi. Il-günem şonuň diýeni
bilen boldy. Gülbedenem olaryň ynamlaryny ödemek üçin özüni juda edepli,
seresaply alyp bardy. Asyl, öňki Gülbeden şü, diýseler tanar ýaly bolmady.
Sarahsa göçüp gelinenden soň görnetin bagty çüwenleriň ýene birem Çöli
boldy. Öňi bilen-ä ekiz ogly boldy. Gowy ýeriň maşgalasy bolansoň aýaly oňa
ömürboýy ak ýürekden hyzmat etdi, ömürboýy ojagyna wepaly bolup galdy.
Oýnatgy-ow şü, diýip, ärine göwniýetmezçilik etmedi. Deň-duşlarynyň üstünden
gülenlerini görse ýa eşitse gaty gördi. Gabat gelen ýerlerinde olardan Çölä azar
bermezliklerini haýyş etdi.
Olaram gaty bir onuň gaňryşyna gaýdybam durmadylar. “Bor, gelneje”
diýdiler. Ýöne, zandyýaman Janguly welin gaýtmyşym etmedi. Çekgä-dartga
gelmedi. Bütin deň-duşlary bolup haýyş etselerem “bolýa” diýmedi. Gaýtam barha
beter öjükdi. Şonuň üçin Çöliniňem alybilmez awy şol boldy. “Şony bir başymdan
sow”, diýip, gije-gündiz Hudaýdan dileg etdi. Sähelçe ýoňlanyny eşitse-de:
“Gyňkeýiniň çagasy şu gezek bir galmabilseýdir” diýip, Hudaý ýoluna jüp nan
sadaka aýtdy.
Onuň dilegleri Biribaryň dergähinde kabul boldumy ýa berilenje mütdeti
tamam boldumy, günlerde bir gün Janguly “tapyr-tupur” düşege ýykyldy-da, uzak
ýatmanam ýogaldy.
Daňdanaralar şolar tarapdan: “Jag-g-g...” edip köpçülikleýin güýçli ses çykdy
welin, telim gün bäri gije-gündiz tamakinçilik bilen şo ýana diň salyp, gapylarynda
hekgerilip oturan Çöli “zöwwe” ýerinden turdy-da, düwülgi ýumruklaryny dik
depesinde galgadyp, “diriň-diriň” böküp durşuna: “Jan-a-a, jana-a-a... Gyňkeýinleň
birinden-ä dyndym...” diýip, ses edýänler bilen deňine gygyrdy. Asyl olar
goýanlaryndan soňam goýmady. Egerde aýaly görgüli gelip, ony tutaklap diýen ýaly
202
öýe salmadyk bolsady, onda onuň haçan goýjagam, asyl-ha goýjakdygygoýmajakdygam belli däldi.
Gaýtam: “Goýber! Şol apaňy... keýini tabyda ýükläp äkidenlerini gözüm bilen
bir göreýin” diýip, arasynda aýalyna-da herreldi. Aýaly has bekine tutup: “Otur! Uly
ile masgara bolduň...” diýip, “şyhmütürini” mazalyja towlansoň birneme köşeşdi we
ýaňadandan ýerine geçip ýatdy. Şol gezek ol iki gün dagy galman ýatdy, ömürboýy
alybilmedik ukusyny aldy. Jangulynyň ýerine-de “üçü” güni, aýak üstünden, ondada iliň gözi üçin görnüp gaýtdy-da, gelip ýene-de ýatdy.
...Sary maňka görgülem bu ýerde-de il-günüň salyp beren daşy samanly laý
bilen suwalan gamyş kepbesiniň kölegesinde oturyp, öten-geçen aýallardan dilenedilene, ahyram onsy öle batman dünýeden ötüp gitdi.
Umuman, haýsy birini sanap çykjak, hemmesem öz ykballarynyň gerdişine
görä, Orsyýetiň syýasatynyň astynda, ähli türkmen taýpalary bilen bilelikde 1914-nji
ýyldan başlan, 1918-nji ýyla çenli dowam eden, Birinji jahan urşuny, on altynjy
ýylyň gozgalaňlaryny, telpek, öý salgytlaryny, päläni, on ýedinji ýylyň fewral hem
oktýabr rewolýusiýalaryny, ýigrimi bäşinji ýylyň kolhoz-sowhoz gurluşyklaryny,
1995-nji ýylyň ýer-suw reformasyny, otuzynjy ýyllaryň tutha-tutluklaryny, 1941-nji
ýyldan 1945-nji ýyla çenli çeken Ikinji Jahan urşunyň (Beýik Watançylyk urşy)
halka gyrgynçylykdan, weýrançylykdan, tozgunçylykdan başga uly we kiçi açlyk
belalaryny hem görkezen hupbatly ýyllaryny başlaryndan geçirdiler. Formal taýdan
hem bolsa Türkmenistan Sowet Sosialistik Respublikasy diýen ada eýe boldy.
Döwlete öwrüldi.
SSSR-iň ilkinji hem iň soňky Prezidenti Mihail Sergeýewiç Gorbaçýowyň
1985-nji ýylda yglan eden “Üýtgedip gurmak” syýasatyndan soň Sowet soýuzynyň
öz-özünden dargamagy netijesinde bolsa, bütin türkmen halky bilen bilelikde,
salyrlaram ýüz ýyldanam gowrak wagt bäri dowam edip gelen baknalykdan
çykdylar we sekiz ýüz ýylyň döwletsizliginden soň ýene-de özbaşdak garaşsyz
döwlete öwrüldiler. Öň nirä gidýäni belli bolmadyk, ýerüsti hem ýerasty tebigy
baýlyklaryna eýe boldular. Öň öz öýlerinde hem ene dillerinde geplemäge
ýaýdanyşyp ýören hallaryna, indi türkmen dilini resmi suratda döwlet dili diýip
yglan etdiler. Baýdak, gerb ýaly döwlet nyşanlaryny, döwlet gimnini döretdiler.
Biziň onda-munda ygyp-tozup, gara güzeranlaryny zordan aýlap, ýat ýerleriň
mysapyrçylygyny
çeken,
kitabymyzyň
içinden
eriş-argaç
geçen
gahrymanlarymyzyň nesillerem häzir ine, şol Garaşsyz Türkmenistan döwletiniň
Sarahs etrapynda sag-salamat işleşip, ýaşaşyp ýörler.
Ata-babalaryndan tapawutlylykda olar indi ähli türkmen halky bilen bir
hatarda öňküleri dek garyp çatmalarda, kepbelerde, çalmarlarda, oraçalarda,
çürrüjek garaja öýjagazlarda däl-de, “şarňyldaşyp” duran howaly hem päkize, telim
otagly gat-gat jaýlarda, bagly-bakjaly howlularda ýaşaýarlar, her dürli daşary ýurt
maşynlaryny münýärler. Eşiklerini öňki ýaly çogan gaýnadyp däl-de, gymmatbahaly
ýuwujy serişdeler bilen, elleri bilen däl-de kämil kir ýuwujy maşynlar bilen
saçlaryny bolsa turşy gatyk bilen däl-de, aňrybaş şampunlar bilen ýuwýarlar.
Mekdepden soň gidip Ýokary okuw jaýlarynda okaýarlar, daşary ýurt dillerini
öwrenýärler, aspiranturalara, doktoranturalara girip, bilimlerini artdyrýarlar, daşary
ýurtlarda okap, dürli ugurlardan güýçli hünärmenler bolup gelýärler. Ylymlaryň
203
kanditlary, doktorlary, sungat işgärleri, harby adamlar bolup ýetişýärler. Oba
hojalyk ekinlerinden ýokary hasyl alýarlar. Ekinlerini Tejen derýasynyň ýokary
başyndaky daglaryň arasynda, Eýran Yslam Respublikasy bilen bilelikde,
Garaşsyzlyk döwründe gurlan “Dostluk” suw howdanynyň bol suwy bilen
suwarýarlar. Ol howdan ozallar Tejen derýasynyň tä Babadaýhan etrabyna çenli
akyp gidip, ondanam bisarpa guma siňip gidýän suwuny jylawlady we Sarahsyň
ilatyny suw bilen indi gyşyn-ýazyn üpjün edip başlady. Türkmenistanyň Döwlet
baýdaklary bolsa dünýäniň ähli döwletleriniňki bilen bir hatarda, Birleşen Milletler
Guramasynyň öňündäki meýdançada parlap dur.
Zurabatdan gelenlerinde 16.000 ilaty bolan Sarahs topragynda bu gün 64 000e golaý adam ýaşaýar.
2012-2014 ýý.
Aşgabat
204